Dit overzicht werd geschreven op basis van het gevoerd onderzoek door Gorik Goris en Geert Vandecruys in samenwerking met het G.G.G., het Stadsarchief van Geel en het Gasthuismuseum van Geel.
Met dank aan de deelnemende locaties: OPZ Geel, Verswinkel Sysmans, Sint-Amandskerk, Sint-Dimpnakerk, People On Stage, De Architectengroep (DAG).
In september is het tachtig jaar geleden dat de Kempen bevrijd werden. Eén van de zwaarste gevechten op Belgisch grondgebied vond plaats in Geel. Wat er toen gebeurde, mogen we nooit vergeten. In september herdenkt de stad Geel deze gebeurtenis met driedaagse Bevrijdingsfeesten.
Op zaterdag 21 en zondag 22 september weerklinken de verhalen van de Bevrijding door het hele centrum van Geel.
Ontdek in deze brochure de tien Verhalen Op Locatie (VOL44).
1 De Kolonie in den oorlog
Kapel OPZ Geel
2 De Dames van de Pas
Verswinkel Sysmans
3 Muurschildering D-Day
Sint-Amandskerk
4 Huis Willem van Broeckhoven
De Architectengroep
5 Schuilen in de cinema
People On Stage
6 Brand Sint-Dimpnakerk
St.-Dimpnakerk
7 Alle hens aan dek in het gasthuis
Gasthuismuseum
8 Geel in puin
Kapel Elsum
9 Een bijzondere ontmoeting
Sint-Amandskerk
10 Blijven herinneren
Sint-Dimpnakerkhof
Tank op de hoek van de Nieuwstraat en de Stationsstraat aan de achterzijde van de Sint-Amandskerk. Collectie WVB, Stadsarchief Geel
Op 10 mei 1940 valt het Duitse leger België, Nederland, Luxemburg en Frankrijk aan. Op enkele verkenningsvluchten na, verloopt die dag in Geel rustig. Door de spectaculaire inname van het fort Eben-Emael moet het leger al terug trekken. Voor de Kempen betekent dit de doorbraak van de Albertkanaalstelling. De bruggen Oevel, Punt en Stelen worden door het terugtrekkend Belgische leger opgeblazen om de indringer nog te vertragen. Franse en Britse troepen snellen België te hulp, maar de verdediging houdt geen stand. Op 28 mei capituleren de koning en het leger.
De oorlog en Duitse bezetting nemen het bestuur en het dagelijks leven over. De Duitse bezetter rantsoeneert voeding, vormt de landbouw en veeteelt om, censureert de pers, beperkt het vrijetijdsleven en verstoort het onderwijs.
De Rijkskolonie (nu OPZ) ontsnapt ook niet aan de oorlog en de bezetting. Tijdens de eerste oorlogswinter sterven er beduidend meer patiënten. De kolonie probeert met hulp van de gemeente het systeem van de gezinsverpleging draaiende te houden.
In de herfst van 1943 claimen de Duitsers een groot deel van de gebouwen als kazerne. Eenheden van de nieuwe 12e SS-pantserdivisie Hitlerjugend worden er ondergebracht. Ze vertrekken in augustus 1944 naar Normandië. Ook het huis van Dokter Sano wordt ingepalmd, en ingericht als ‘Casino’ met bij gelegenheid wilde feesten.
Voorgevel OPZ. Collectie GGG, Stadsarchief Geel
Bij het begin van de Slag om Geel in september 1944 begraven de Duitsers hun gesneuvelden op het terrein van de kolonie. Na de bevrijdingsgevechten betrekken Britse militairen de gebouwen en richten er een veldhospitaal in. De gewonde Britten van de gevechten in Ten Aard krijgen hier verzorging. Ook de Britten begraven hun gesneuvelden op de site van de Kolonie. 1
De Kolonie in “Den oorlog” Rond de kolonie wemelt het van de verhalen over WOII. Historicus Gorik Goris vertelt en licht ze toe in de kapel van het OPZ.
Kapel OPZ Geel, Pas 208
Zaterdag, elk half uur tussen 14 en 17 uur
De Duitsers zijn tijdens de oorlog zeer aanwezig en zichtbaar op de Pas. Maar onder de radar en in het geheim beweegt er heel wat op de Pas en omgeving. De leden van het verzet riskeren eigen leven om mee de bezetter uit het land te verdrijven door onder meer Britse piloten te verbergen en het land te laten ontvluchten. Aan de overkant van een huis waar het broeit van de verzetsactiviteiten noteert een brave zuster de gebeurtenissen op de Pas in haar dagboek.
2
De dames
van de Pas
Op de plaats waar toen het Nieuwsblad van Geel gedrukt werd, onthult historicus Geert Vandecruys deze straffe (verzets)verhalen.
Verswinkel Sysmans, Pas 113
Zaterdag, elk half uur tussen 14 en 17 uur
Detail van de Meerhoutse Muurschildering D-Day voor restauratie. Het resultaat van de restauratie is op 21 en 22 september te bewonderen in Geel!
Foto door Stuifzand
3
Muurschildering D-Day
In 1944 kantelt het lot van de oorlog drastisch. Op 6 juni landen de geallieerden in Normandië: D-Day. Met de opening van dit Westelijk front, verliest het Duitse leger terrein. Het lukt de geallieerden een tijdelijke haven te bouwen en van hieruit Frankrijk te bevrijden en in deze richting op te rukken.
Bij de afbraakwerken van een oud klaslokaal werden in de Meerhoutse school De Duizendpoot kleurrijke muurschilderingen ontdekt. Ze bleken het werk van A.B. Hales, een Britse soldaat die in 1944 in de school verbleef. De muur kon niet gered worden, een deel van de muurschilderingen wel. De grootste schildering komt na maanden restauratie weer naar Meerhout maar maakt eerst een tussenstop in Geel. In première: muurschildering D-Day. Het team achter dit indrukwekkende project neemt je mee in dit verhaal!
Sint-Amandskerk
Zaterdag van 13 tot 18 uur - Zondag van 12 tot 15 uur
Duitse troepen verlaten Geel. Collectie WVB, Stadsarchief Geel
4
Door de lens van
Willem Van Broeckhoven
Uit zijn raam fotografeerde Willem Van Broeckhoven clandestien en minutieus de bevrijding. Zijn foto’s zijn een enorm waardevolle bron, en nemen je mee in zowel de strijd die hier geleverd werd, als het feest dat erna ontstond. DAG architecten restaureerde dit historische pand dat al in de 16de eeuw vermeld wordt. Kijk zelf uit het raam en zie de tanks weer door de straten denderen.
Huis Willem
Van Broeckhoven, Markt 33
Zaterdag, doorlopend van 13 tot 17 uur
Eind augustus en begin september 1944 zijn de Gelenaars getuigen van de aftocht van gedemoraliseerde Duitse troepen, maar vanaf 5 september duiken er nieuwe Duitse troepen in de gemeente op, eenheden van de Kampfgruppe Chill.
De Duitsers slagen erin om na hun chaotische vlucht uit Frankrijk langs het Albertkanaal een nieuwe verdedigingslinie te vestigen. Tussen Herentals en Hasselt komt de Kampfgruppe Chill te liggen. Duitse militaire troepen uit Nederland en Duitsland komen de versterking mee ondersteunen. De bruggen over het kanaal worden door hen opgeblazen om het als verdedigingslinie te gebruiken.
De geallieerden achtervolgen de terugtrekkende Duitsers. Bij Beringen slagen de Britten er op 6 september in een bruggenhoofd over het Albertkanaal te vormen. In Geel is het Duits verzet veel zwaarder. De eenheden van de Engelse 50e ‘Northumbrian’ Divisie zetten de aanval in. Op 7 en 8 september steken ze bij Punt en Stelen het Albertkanaal over, bouwen een noodbrug en een dag later bereiken ze de zuidrand van Geel-centrum. ’s Avonds lanceren de Duitsers een tegenaanval die voor een chaotische situatie zorgt tussen GeelCentrum en het Albertkanaal. Beide partijen zitten er door elkaar.
Op zondag 10 september zetten de Engelsen hun aanval op Geel-centrum in met een zwaar artilleriebombardement. De weinige kerkgangers hebben de St.-Amandskerk juist verlaten als die zwaar getroffen wordt. De toren van het gebouw wordt immers als uitkijkpost gebruikt voor de Duitse artillerie.
De eerste Engelse soldaten in het Centrum van Geel. Foto door Willem Van Broeckhoven. Collectie WVB, Stadsarchief Geel
Shermantanks van de ‘Sherwood Rangers’ ondersteunen de Engelse infanterie. Een deel van hen rukt op door het centrum. Een ander deel trekt langs de oostkant. De Engelsen willen zo de Duitse troepen in de tang nemen.
Veel Gelenaars verlaten hun huizen en onthalen de oprukkende Engelsen als bevrijders. Ze zijn er zich niet van bewust dat de strijd nog maar pas begonnen is. In de voormalige cinema Roxy schuilden heel wat mensen tegen de bombardementen.
5
Schuilen in de cinema
Tijdens de oorlog gebruikte de bezetter de cinema voor propaganda. Nu zie je hier pakkende getuigenissen van omwonenden over de bevrijding.
People On Stage, Stationsstraat 58
Zaterdag van 14 tot 17 uur
De Duitsers roepen met steun van artillerie en ‘Jagdpanthers’ de omtrekkende beweging van de Engelsen een halt toe en zetten een zware tegenaanval in. De Engelsen worden daarbij zelf in de tang genomen. De Duitse infanteristen rukken in het centrum op langs de tuinen. Er spelen zich van huis tot huis gevechten af. Op 11 september heeft Kampfgruppe Dreyer het centrum heroverd. De Engelsen plooien zich terug op hun bruggenhoofd bij het Albertkanaal.
Op 12 september brandt de Sint-Dimpnakerk af. De kerk is al eeuwenlang het centrum van de cultus rond de Heilige Dimpna, de beschermheilige van de geesteszieken en patroonheilige van Geel.
Twee uitgeschakelde Shermantanks met op de achtergrond de vernielde Sint-Dimpnakerk.
Collectie Willem Van Broeckhoven, Stadsarchief Geel
De vernieling van de Sint-Dimpnakerk.
Collectie Willem Van Broeckhoven, Stadsarchief Geel
6
Wie stak de Sint-Dimpnakerk in brand?
Terwijl de toren brandt, breekt het collectieve hart van de Gelenaren. Hebben de Duitsers deze vernieling op hun kerfstok? Of zijn het de Engelse die de toren van de kerk vernietigen? Tijdens een verhalend proces zetten we de feiten (en fictie) op een rijtje.
Sint-Dimpnakerk
Zaterdag, elk half uur van 14 tot 17 uur
Bij de bevrijdingsgevechten vallen in Geel in totaal 140 doden onder de burgerbevolking, en nog eens een viervoud hiervan liep verwondingen op. Voor de militaire slachtoffers worden veldhospitalen opgericht. De Gasthuiszusters vangen verschillende gewonden op voor zorg.
7
Alle hens aan dek in het Gasthuis! Gewonden vullen de ziekenzalen terwijl de parochie Sint-Dimpna onder vuur wordt genomen. De museumgidsen kruipen in de huid van de gasthuiszusters en verpleegsters die in 1944 de gasthuissite bevolkten. Hun verhalen zijn geïnspireerd op dagboeken en mondelinge getuigenissen van de zusters.
Gasthuismuseum Geel, Gasthuisstraat 1
Zaterdag van 13.30 tot 17 uur
Zondag van 10 tot 14.30 uur
Groepsfoto met de Gasthuiszusters aan het museum om het Rode Kruis te danken na de oorlog. Collectie WVB, Stadsarchief Geel
De ‘15e Schotse Divisie’ lost vanaf 12 september de ‘50e Divisie’ bij Geel af. De aflossing gebeurt onder hevig Duits artillerievuur. De Duitsers vallen zelfs het bruggenhoofd bij het Albertkanaal nogmaals aan. Als de Schotten op 13 september op hun beurt oprukken naar het centrum treffen ze het verlaten en vernield aan.
Ook de materiële verwoesting in Geel is enorm. Deze foto toont de onherkenbare hoek van de Markt en Peperstraat. Foto door Willem Van Broeckhoven. Collectie WVB, Stadsarchief Geel'
8
Geel in puin
Vandaag valt er niet meer veel van te merken, maar in 1944 lagen veel gebouwen in Geel in puin. Ook de kapel van Elsum was zwaar beschadigd. Ontdek in een miniexpo het verhaal van de materiële schade, van Geel in puin.
De kapel van Elsum
Zaterdag doorlopend van 10 tot 17 uur
Zondag doorlopend van 10 tot 15 uur
De Duitsers hebben zich tactisch teruggetrokken achter het Maas-Scheldekanaal in Ten Aard. Hun bevelhebbers verwachten een grootscheeps offensief vanuit Geel in de richting van Turnhout en Eindhoven. Dat offensief - Operatie Market Garden - komt er op 17 september, maar vanuit Leopoldsburg. Vandaaruit rukken de geallieerden op naar Eindhoven en verder naar Nijmegen en Arnhem. De Britten in Geel moeten hun flank dekken.
Vanaf 14 september voert de 15de Schotse brigade de druk op. De Duitsers krijgen versterking van de nieuwe ‘Luftwaffe’ troepen en Duitse troepen uit Nederland. Ze kunnen nog altijd rekenen op veel artilleriesteun.
9
Een bijzondere ontmoeting
Ook die dag sneuvelen weer soldaten. Achter elk van hen zit een verhaal. Eén van de gesneuvelde soldaten is dominee Gerard Barry uit Liverpool. Hij had de dag ervoor een lang gesprek met zijn Geelse collega, onderpastoor Jan Van Alphen van de SintAmandsparochie. In de Sint-Amandskerk ben je getuige van deze ontmoeting op 13 september 1944.
Sint-Amandskerk, Markt
Zaterdag van 12.30 tot 17 uur
Zicht op de Sint-Amandskerk. Collectie WVB, Stadsarchief Geel
De Schotten vallen de Duitse stellingen op drie plaatsen aan. Enkel ten westen van de dorpskern van Ten Aard slaagt die aanval. De Schotten steken er het kanaal over en veroveren bijna het ganse dorp. Hevige Duitse beschietingen verhinderen echter de bouw van een brug.
De Duitsers heroveren daarop met de steun van ‘Jagdpanthers’ een groot deel van het dorp. De Schotten behouden slechts een klein bruggenhoofd bij de strategisch gelegen bloemmolens.
Er ontspint zich in Ten Aard een strijd die negen dagen en nachten duurt. Ooggetuigen spreken van een waar inferno. De Duitse artillerie verhindert een Schotse doorbraak.
De Britse artillerie verijdelt dan weer een compleet Duits succes. De Britten gooien negen batterijen, in totaal 72 kanonnen, in de strijd. Er heeft op een gegeven moment zelfs een luchtaanval met 32 ‘Typhoons’ op de Duitse stellingen plaats.
Vanaf 20 september beginnen eenheden van de ‘7e Armoured Division’ de 15e Schotse Divisie af te lossen. De Schotten worden op hun beurt ingezet bij operatie ‘Market Garden’. Op 21 september verlaten ze Geel, het bruggenhoofd in Ter Aard wordt opgegeven.
De Duitsers beschouwen zich als de overwinnaars. Maar ook zij trekken zich terug uit Ten Aard richting Turnhout en maken van het Turnhoutse kanaal hun nieuwe verdedigingslinie. Op 23 september steken Britse troepen opnieuw het MaasScheldekanaal over en nemen Ten Aard zonder weerstand in.
In Geel zijn de gevechten afgelopen, maar de schade is enorm. In totaal sterven er 1.100 mensen en vallen er 4.500 gewonden.
Pas vele maanden later, op 8 mei 1945, capituleert nazi-Duitsland. De nare herinneringen en littekens zijn nog aanwezig, maar de oorlog is voorbij. Ook in Geel breekt een groot feest uit! Zowel het verlies als de overwinning mogen nooit vergeten worden!
Foto van de verwoesting in Ten Aard met zicht op de zwaar beschadigde bloemfabriek.
Foto door Willem Van Broeckhoven.
Collectie WVB, Stadsarchief Geel
De begrafenissen in het centrum van Geel gaan door wanneer in Ten Aard de gevechten nog bezig zijn.
Collectie WVB, Stadsarchief Geel
10
Blijven herinneren
Op het kerkhof rond de SintDimpnakerk herinneren we de burgerslachtoffers. Een gids neemt je mee rond het kerkhof en laat de verhalen weerklinken.
Sint-Dimpnakerkhof
Zaterdag, elk half uur tussen 12.30 en 17
Dit overzicht werd geschreven op basis van het gevoerde onderzoek.
Lees je graag meer over de bevrijding van Geel?
• Jaarboek Geels Geschiedkundig Genootschap nr. 53, 2018
• Jaarboek Geels Geschiedkundig Genootschap nr. 39, 2004
• De Kempen in de Tweede Wereldoorlog, reeks Kempens Geheugen, nr. 34, 2021
• Geel in de Tweede Wereldoorlog, 2019
• De webpagina van vrt nws: https://www.vrt.be/vrtnws/ nl/2019/09/20/75-jaar-geleden-de-bloedige-slag-bij-geel/
