Rudi Hermans
Roman
Kattenmoeder binnenwerk.indd 3
15/02/18 11:34
Kattenmoeder binnenwerk.indd 4
15/02/18 11:34
‘Het gebaar – de hand die zich in mijn nek legt – zit zo diep omdat het een dierlijke reminiscentie is: de bek van de kattenmoeder pakt het jong altijd in de nek om het onder haar hoede te nemen.’ Botho Strauß – Herkomst
Kattenmoeder binnenwerk.indd 5
15/02/18 11:34
Kattenmoeder binnenwerk.indd 6
15/02/18 11:34
1
Om de vijf jaar bezoek ik het graf van mijn ouders. Ze delen een kuil, die rond Allerzielen met een bloemetje wordt opgefleurd. Wij, hun kinderen, acht broers, twee zussen, stelden daarvoor een beurtrol op. Om diverse redenen – onenigheid, ziekte, verhuisd naar het buiten land – zijn we nog met z’n vijven om het graf om de beurt te verzorgen. Ieder van ons doet dat nauwgezet. Het restant van de bloem van vorig jaar – verweerde kunststof, of een droge stengel in een pot die omver is gewaaid – belandt in een vuilniszak en de steen wordt schoongemaakt. Voor de een is het een daad van liefde, voor een ander, zoals ik, een karwei dat plichtsgetrouw wordt uitgevoerd. Dit jaar was ik aan de beurt. Omdat ik niet vaak op het kerkhof kom, was ik de plek van het graf vergeten. Bovendien verandert deze begraafplaats voortdurend van uiterlijk. Ook al vinden er meer crematies plaats, elke nieuwe rij zerken vergroot de doolhof waarin een
7
Kattenmoeder binnenwerk.indd 7
15/02/18 11:34
sporadisch bezoeker als ik makkelijk zijn weg verliest. Maar dat vond ik niet erg. Hoewel ik het kerkhof met het graf van mijn ouders zo veel als ik kan vermijd, toch schep ik er genoegen in om wat tijd te verliezen op een kerkhof waarlangs ik toevallig passeer. Het is een rustge vende bezigheid, dwalen tussen al die doden die de strijd met de tijd al verloren hebben. Ik lees graag hun namen, de data waartussen hun leven verliep. Ik vind vaak mijn familienaam terug, en ook al weet ik niet zeker of die dode verwant is aan mij, de mogelijkheid blijft bestaan. Het helpt om mijn gevoel van verlatenheid dat buiten het kerkhof op me wacht, weer een tijdlang te ondergaan zonder erdoor overweldigd te worden, wat mogelijker wijs zou leiden tot een zerk met mijn data en naam. Als er een foto is aangebracht, zoek ik naar trekken waarin ik mezelf meen terug te zien, de vorm van de neus, een oogopslag, de wat hoekige kin die een kenmerk is van onze stuurse, gesloten aard, ontstaan toen mijn moeder, een weduwe, en mijn vader, een weduwnaar, met elkaar trouwden en mijn moeder de avances van haar man pareerde met een aversie die in stijgende lijn geschreven staat op het gezicht van haar laatste vijf zonen, van wie ik de allerlaatste ben, stuurs en gesloten. Afgesloten. Mijn gevoel van verlatenheid heeft een grond.
8
Kattenmoeder binnenwerk.indd 8
15/02/18 11:34
Het weer was mild op die laatste oktoberdag. Fris, maar windstil en zonnig zodat het, warm in mijn winter jas, aangenaam zitten was op een van de bankjes langs de paden die het kerkhof doorkruisten. Ik had twee chrysanten meegebracht, een witte voor het graf van mijn ouders, en een gele voor de eerste vrouw van mijn vader. Naar haar graf hoef ik nooit te zoeken. Met nog een achttal andere verwaarloosde graven ligt het hare in een hoek van het kerkhof, nog op ruime afstand van de recentere graven, die almaar meer terrein winnen. Ooit wordt het geruimd, ook al houdt het haast tachtig jaar stand. Geen concessie die nog eeuwig duurt, ook de dood heeft haar houdbaarheidsdatum. Het is een anoniem graf, naam en data zijn verdwenen. Hoe of waarom is mij niet bekend. Ik weet niet of er ooit een foto op prijkte. Ik zou er mijn trekken niet in herkennen, want deze vrouw werd mijn moeder niet. Ik had een bloem voor haar graf meegebracht uit respect, van liefde voor haar was geen sprake. Vanaf mijn bankje zag ik de eerste rij graven. Mijn blik sprong van naam naar naam. Ik was al veertig jaar weg uit mijn geboortedorp, maar sommige namen en een enkel gezicht op een foto meende ik toch te herkennen. Mijn onderwijzer van het eerste leerjaar.
9
Kattenmoeder binnenwerk.indd 9
15/02/18 11:34
De smid van twee huizen verder. Een schoolkameraad die ook toen al een zwakke gezondheid had. Allemaal dood en begraven, maar daar werd ik niet treurig om. Ik was er nog steeds, een vaststelling die me niet tegenstond. Alsof het een soort van zege was waaraan ik zelf had bijgedragen. Met een bloempot in elke hand liep ik naar het graf van de vrouw die lang genoeg met mijn vader getrouwd was geweest om hem drie kinderen te schenken, een zoon en twee dochters, alle drie nog in leven, alle drie met diezelfde gitzwarte ogen die ook de blik van hun moeder gekenmerkt had, zoals ik zag op een van de weinige foto’s die er van haar nog bestaan, gemaakt op hun huwelijksdag. Het is een sober graf van ruw graniet, met een witmarmeren kruis linksonder op de stèle, die bovenaan getooid is met een ook al witmarmeren bas-reliëf van een Christus met doornenkroon. Door de zerk loopt een barst, dwars in het midden, waarop ik de gele chrysanten neerzette. Er groeide mos in de barst, rond het graf stond het onkruid kniehoog. Ik liet het ongemoeid, want vond het een hoopgevend teken dat er iets opschoot op zo’n doodse plek. Ik bleef nog even staan voor het naamloze graf van een vrouw die een
10
Kattenmoeder binnenwerk.indd 10
15/02/18 11:34
man had gedeeld met de vrouw die later mijn moeder zou worden. Ik rechtte mijn rug en boog het hoofd, uit eerbied, niet zozeer voor de dode als wel voor de dood, van alle machten de machtigste. Er waren op die laatste oktoberdag maar weinig bezoekers op het kerkhof, alsof het van slechte manieren getuigde alvast zijn plicht te vervullen, twee dagen voor de gedenkdag. Uit het gedrag van de anderen die ik her en der bij een graf zag staan, sprak echter geen oneerbie dige houding, geen ongepaste haast bij het uitvoeren van de karweien die de zorg voor een grafsteen meebrengt. Mijn poetsgerei lag in de auto. Verlost van de bloemen, zou ik teruggaan om het te halen, dat was het plan. Maar eerst ging ik nog even in de zon zitten, om de warmte te voelen op mijn gezicht, dat zijn gezonde, door de zomer gebruinde teint intussen al aan het verliezen was. Ik hunkerde naar de lente, waar de wintermaanden nog voor lagen als een kloof zonder brug naar de overkant. Die donkere dagen doorkomen was een opgave voor me die moeilijker werd met de jaren. Het bankje dat ik uitgekozen had, stond in het midden van het kerkhof, tegen een zijmuur van het dodenhuisje. Ik noem het nog steeds zo, ook al vervult het die functie niet meer. Nu dient het alleen nog als
11
Kattenmoeder binnenwerk.indd 11
15/02/18 11:34
opberghok voor het gereedschap van de werklui die het kerkhof onderhouden. Er praktisch gebruik van maken, heet dat in wereldse termen. Voor mij echter is het ontheiliging. In mijn kindertijd stond in het huisje een tafel van blauwe steen. In afwachting van de begra fenis rustte daarop de dode van wie de familie afscheid nam. Als misdienaar stond ik er naast de pastoor, die de laatste rituelen voltrok. Toen mijn ouders stierven, mijn vader als eerste, mijn moeder pas zestien jaar later, was dat gebruik uit de mode. Modieuzer werd het een lijk te cremeren, een lot dat hen beiden bespaard bleef. Mijn blik zocht hun graf, maar ik kon me niet oriën teren. Ik wist alleen dat het rechts van het pad lag dat van de ingangspoort naar het dodenhuisje leidde. De beide helften van het kerkhof werden door paadjes tot kwarten versneden, in achten gedeeld, perkjes groot genoeg om zestien graven een plaats te geven. Er was meetkunde aan te pas gekomen toen het kerkhof aangelegd werd, maar dit strakke patroon van even grote grondstukjes maakte het mij onmogelijk om het graf dat ik zocht op afstand te lokaliseren. Vroeg of laat moest ik opstaan, weg van mijn plek in de najaarszon die even de illusie gewekt had dat geluk, dit warme gevoel, niet gemaakt maar geschonken wordt. Pijn die
12
Kattenmoeder binnenwerk.indd 12
15/02/18 11:34
onvermijdelijk is, wordt beter zo gauw mogelijk door staan. Uitstel veroorzaakt extra leed, de zorg en angst om wat wacht, onontkoombaar als de nacht na de dag. Met de pot witte chrysanten tegen mijn borst geklemd liep ik naar de perken die het verst verwijderd lagen van de jongste graven, grafheuvels zonder steen, met een simpel want tijdelijk houten kruis aan het hoofdeinde ingeplant. Maar ook in de oude perken zag ik graven van recentere datum, in de plaats gekomen van oudere waarvan de concessie verlopen was. Daardoor verdween de structuur uit mijn zoektocht, ik zou alleen op goed geluk bij het graf van mijn ouders uitkomen. Het irriteerde me dat ik er niet in geslaagd was om na mijn bezoek van vijf jaar geleden de plek te onthouden waar mijn ouders begraven lagen. Ik doolde rond als een kip zonder kop, droeg een grote pot bloemen, zicht baar op zoek naar een welbepaald graf. Ik geneerde me voor mijn gedrag. Welke indruk maakte dat niet op andere bezoekers die blindelings de weg naar hun dierbaren vonden? Kwam mijn schaamte voort uit hun blikken, waarin ik afkeuring dacht te lezen voor een zoon die zijn ouders vergeten was? Werd ik na al die tijd nog herkend door een enkeling, zoals ik soms een naam of gezicht herkende op een van de graven waar mijn blik
13
Kattenmoeder binnenwerk.indd 13
15/02/18 11:34
zich op richtte? Figuren die destijds een rol speelden, in het leven van het dorp, en dus ook in het mijne, tot ik dat dorp verlaten had, het voorgoed had uitgedreven, dacht ik, tot ik hun naam of hun foto terugzag. Was het haar foto of toch haar naam die mij trof als een klap in het gezicht? De combinatie van beide, vermoedelijk. Haar naam had mij alert gemaakt, had mijn blik naar haar foto doen glijden, waarna het ineens tot me doordrong dat ik stond voor het graf van een vrouw die ik slechts enkele weken van nabij had gekend, maar die mij toen dierbaarder was dan mijn moeder.
14
Kattenmoeder binnenwerk.indd 14
15/02/18 11:34
2
Toen ik zeven was werd mijn moeder zwaar ziek. Zelf had ik al de mazelen gehad, rodehond en de bof, en ik was ingeënt tegen de koepokken. Op mijn linker bovenarm droeg ik met fierheid het litteken. Maar toen op een dag het woord ‘fleuris’ viel, wist ik niet wat dat betekende. Ik begreep dat het ernstig was, want werk dag of zondag, mijn moeder stond op voor de haan had gekraaid. Als het mijn tijd was om op te staan kraaide ze beneden aan de trap mijn naam. Die dag echter wekte mijn vader mij. Toen zijn hand mijn schouder schudde, deed ik mijn ogen open en wist ik meteen dat ons huis door een ramp was getroffen. Mijn vader keek ernstig op mij neer en spoorde mij aan om haast te maken. Het was bijna schooltijd, er was geen tijd te verliezen. Voordat ik kans zag te vragen waarom niet mijn moeder maar hij mij gewekt had, liep hij alweer mijn slaapkamer uit.
15
Kattenmoeder binnenwerk.indd 15
15/02/18 11:34
Ik sliep alleen in de kamer, in een eenpersoonsbed. Vier van mijn broers deelden wanneer zij thuis waren per twee een bed en een kamer. Zij waren al op kostschool, waar ik over drie jaar ook naartoe zou gaan. De andere vijf, veel ouder dan wij, hadden het huis al voorgoed verla ten. Ik had het rijk dus voor mij alleen, maar in tegenstel ling tot een koning of keizer bezat ik geen enkele heer schappij over mijn grondgebied. Mijn moeder heerste en zij duldde daarbij geen inmenging, van haar man noch van mij, terwijl wij beiden telkens opnieuw probeerden haar gezag te ondermijnen en elke volgende poging daar toe even faliekant zagen eindigen als alle vorige. Vrijheid kan aan banden worden gelegd, maar vrijheidsdrang sterft niet uit, immuun als hij is voor vaccins. Behalve tegen de pokken was ik ook ingeënt tegen kinder verlamming, wat in die tijd niet verplicht was. Misschien stimuleerde het serum mij op eigen benen te staan, niet verlamd door angst voor mijn moeder. Toen ik die ochtend de trap afliep, was ik bang maar ook opgewonden. Ik had iets beleefd wat geen van mijn broers al had meegemaakt en ik verlangde ernaar het hun te vertellen. Maar het zou nog weken duren voor het zover was. In de loop van een schooljaar kwamen ze slechts vijf keer naar huis, eerst op Allerheiligen, daarna
16
Kattenmoeder binnenwerk.indd 16
15/02/18 11:34
voor Kerstmis, dan in de week van Aswoensdag, vervol gens voor Pasen en ten slotte voor de zomervakantie. Mijn vader wachtte op mij in de keuken waar elke andere ochtend een pan zou hebben gestaan met spek, niet knapperig gebakken maar drijvend in het vet waar we allemaal onze boterham in sopten. Die ochtend was de tafel nog niet gedekt. Er stond een pot koffie op de kachel, door mijn moeder de Leuvense stoof genoemd, een te duchten gietijzeren gevaarte dat, wanneer ze het te lijf ging met de pook, voor mij een vuurspuwende draak werd door de rook en de vlammen die uit de kookgaten opstegen. Een moeder die de draak bestreed, boezemde meer ontzag in dan het monster dat zij bedwong. ‘Ma is ziek’, zei mijn vader, en zijn verwijtende blik deed mij geloven dat ik daar de oorzaak van was. Ik was een onhandelbaar kind dat het zijn moeder moei lijk maakte. Mijn vader bemoeide zich niet met ons. Wie werkt voor vrouw en kind? ’t Is vader. In kant geklost hing de spreuk achter glas aan de muur, naast dat ande re dogma Oost west, thuis best, dat elke twijfel die daar over zou kunnen ontstaan in de kiem moest smoren. Mijn moeder was ziek, had mijn vader gezegd. Nooit tevoren, geen enkele keer, had ik mijn moeder ziek gezien. Buikpijn of hoofdpijn, verkouden zijn,
17
Kattenmoeder binnenwerk.indd 17
15/02/18 11:34
dat waren geen ziektes, dat was als geluk, bij ons had daar niemand hinder van en er werd dan ook niet bij stilgestaan. Het was in elk geval geen reden om het bed te houden en zijn plicht te verwaarlozen. Mijn moeder verkeerde in levensgevaar, er was geen andere uitleg mogelijk. ‘Wat heeft ze?’ vroeg ik. ‘De dokter is nog niet langs geweest.’ Behalve zijn blik was nu ook zijn toon verwijtend. Dit doktersbezoek zou geld kosten, en niemand an ders dan ik had daaraan schuld. Hij sprak mijn ge dachte niet tegen, en mijn toch al geringe trek in spek ging helemaal over toen hij mij snuivend de rug toe keerde en mij alleen achterliet in de keuken. Mijn vader was bakker, en op dat ochtendlijk uur zaten de ovens vol brood. Enkele minuten te lang in de oven was genoeg om de korst te verbranden. De dokter zou een tweede patiënt moeten helpen als ik er de oor zaak van was dat het brood onverkoopbaar was. Ik had willen vragen of ik naar hun slaapkamer mocht, zodat ik zelf kon zien welke ziekte mijn moeder, de drakendoodster, op de knieën had gekregen. Maar ook al zat ik nog maar in het eerste leerjaar, ik was door ervaring slim genoeg om mijn vader met rust te
18
Kattenmoeder binnenwerk.indd 18
15/02/18 11:34
laten als hij snoof als een stier die chargeerde. Zoals de spreuk het vereiste werkte hij voor vrouw en kind, maar wellicht hield hem toen al de vraag bezig of die vrouw en dat kind het wel waard waren zich dag in, dag uit voor hen uit te sloven. Zonder ontbijt vertrok ik die dag naar school. Als mijn moeder was opgestaan, dan zou het zover niet gekomen zijn. Haar dwingende blik volstond om het brood in het vet te dopen, een lap spek uit de pan te vissen en mijn boterham op te eten, tot de laatste kruimel, knorrend van genot als het zwijn dat ze zelf had helpen slachten, ook al moest ik haast braken van het beeld dat mij daarbij voor ogen kwam. Mijn moeder vocht niet alleen met draken, ook met var kens ging ze de strijd aan, gewapend met slechts een hamer, die een kop had zo groot als een vuist. Het gevecht vond plaats op de binnenkoer, een arena Âgevormd door de muren van woonhuis, garage en stal. Het zwijn, dat zijn lot al voorvoelde, liep krijsend rond, door mijn moeder met de hamer achternagezeten. Vaak miste ze doel, maar soms trof ze raak, al duurde het lang voor de roos werd geraakt, de kop van het zwijn, dat onder de hamerslagen die het trof op de rug of de poten almaar trager ging lopen, tot het stilstond,
19
Kattenmoeder binnenwerk.indd 19
15/02/18 11:34
met in de ogen een blik die bad om de genadeslag. Hij werd onbarmhartig gegeven. Om naar school te gaan hoefde ik niet ver te lopen, de weg oversteken volstond. Het was een drukke ver keersweg, met kinderkopjes bestraat. Op andere dagen zou mijn moeder me bij de hand hebben genomen, zon der die nog los te laten. Daar vond ik mezelf al te groot voor, maar een kassei heette kinderkopje, zei zij, omdat van elk overreden kind het hoofd als kassei werd benut. Dat geloofde ik in het begin, zodat ik stevig haar hand vasthield, er toen nog van overtuigd dat zij mij altijd beschermen zou. Toen ik die ochtend de weg overstak was ik zo vrij als een vogeltje. Door mijn moeder niet in bedwang gehouden fladderde ik als de zangvogels die mijn vader in zijn volière gevangenhield. Hij kweekte ze zelfs, hun aantal nam elk jaar toe, tot groot ongenoegen van mijn moeder, die niet alleen ons huis maar ook het vogel huis zuiver moest houden. Wie niet beter wist, dacht dat die taak haar niet moeilijk viel. Terwijl ze de kooien schoonmaakte, kwinkeleerde ze als een kanarie, haar dunne lippen gespitst als een vogelbek. Haar gefluit klonk haast even opgewekt als de klanken uit de keel van de nachtegaal die in een kooitje op een kast in de
20
Kattenmoeder binnenwerk.indd 20
15/02/18 11:34
woonkamer zat. Als ze een minuutje vrij had, was ze bij dat kooitje te vinden, met een zaadje tussen haar lippen, die ze tegen de tralies drukte. Ze had de vogel getraind het zaadje uit haar mond te pikken, waarna hij haar dankte met een triller die door het hele huis weerklonk. Hoe mooi hij ook floot, deze nachtegaal, hem te horen deed pijn aan mijn oren, want ik had hem beroofd van zijn vrijheid. Ook al had ik dat alleen maar in opdracht gedaan, het speet me nog altijd evenzeer als op de dag dat de val dichtklapte. Mijn vader de vogelaar liet mij doen wat hij zelf niet kon: wachten tot geduld werd beloond. Dat geduld bracht het meeste op in de winter, als de sneeuw de vogels belette zelf hun voedsel te vinden. De val was een houten raamwerk, bespannen met ijzergaas. Eén kant van de val rustte op een stok waarrond een touw was gebonden. Bedekt door de sneeuw liep het touw naar de plek waar ik blauw van de kou op de binnen koer wachtte tot een vink, een sijs of een zanglijster zich onder de val waagde, gelokt door het voer dat daar uitge strooid lag. Met een snok aan het touw was het lot van het diertje bezegeld. Ik kende de vogel niet die op die dag de val naderde. Dat jaar was de winter vroeg in het land en misschien
21
Kattenmoeder binnenwerk.indd 21
15/02/18 11:34
waren vogels die zouden gaan trekken verrast door de eerste sneeuw. Het was een onopvallende vogel, bruin vanboven, lichtgrijs aan de onderkant. Zodra een vogel, om het even welke, zich onder de val bevond moest ik die laten dichtklappen. Er een laten ontsnappen was geen optie. Mijn vader, zo had hij mij duidelijk gemaakt, zou na de vangst wel beslissen welke geschikt waren voor de kweek en welke te zwak of te oud waren. Zij die niet in aanmerking kwamen draaide hij simpelweg de hals om. De droge knak waarmee dat gepaard ging weerhield mij van de drang om een vogel te laten ontsnappen. Mijn nek in zijn vuist was even fragiel als de hals van een vinkje of sijs, of van een nachtegaal die niet wou fluiten. Het was mijn moeder die de nachte gaal redde uit de handen van haar man die zijn beuls werk al wou voltrekken. In zijn kooitje zong de vogel zijn mooiste lied. Misschien toonde hij zo aan mijn moeder dat ook een leven in gevangenschap zinvol was. Ik weet niet of mijn moeder het zo begreep, maar sindsdien werden zij en de nachtegaal blijer met elkaar in de buurt. Ook al was ik wat later opgestaan, de school was nog niet begonnen. De speelplaats was ommuurd door betonplaten die mijn uitzicht belemmerden op het huis aan de overkant. Ik zag alleen maar het zadeldak, met
22
Kattenmoeder binnenwerk.indd 22
15/02/18 11:34
zwarte leien gedekt, de bakstenen schouw en het zolder raam waardoor ik soms urenlang tuurde als ik weer eens naar boven gestuurd was om in het gezelschap van muizen mijn straf uit te zitten. Maar liever daar dan in de kolenkelder, waar geen lichtstraaltje binnendrong, alleen een verdwaalde rat waarvan de oogjes in het donker oplichtten. Zodra ik op school was, vergat ik alles wat met thuis te maken had. School was voor mij geen straf, ik had er nog nooit een muis gezien, laat staan een rat, en ik was er niet zo alleen als thuis. Mijn broers die op kostschool zaten, werden gaandeweg vreemden voor mij, jongens met dezelfde achternaam die mij desondanks minder vertrouwd waren dan mijn vriendjes met een andere familienaam terwijl ze aanvoelden als familie. Op de dag dat mijn moeder ziek werd, vond er op school een gebeurtenis plaats die de rest van mijn leven zou beïnvloeden. Ik kon intussen al schrijven, wat ons in eerste instantie met een griffel op een lei werd aangeleerd. Maar dertig krassende griffels folterden de schoolmeester zichtbaar. Het duurde dan ook niet lang voor de griffels door potloden werden vervangen en de leien door schriften, dubbel gelijnd. Dat was echter niet de laatste fase in het hele leerproces. Elke schoolbank
23
Kattenmoeder binnenwerk.indd 23
15/02/18 11:34
vertoonde twee gaten, een in het midden en een in de rechterbovenhoek, een voor elke leerling die plaatsnam in een schoolbank voor twee. Toen wij die dag in de schoolbanken schoven was elk gat gevuld met een potje met donkere vloeistof. Voor elke leerling lag er een kroontjespen klaar, op een roze vloeipapier. Eindelijk was het zover, hiervoor hadden we ons allemaal inge spannen, met de tongpunt tussen de tanden geklemd, zuchtend en puffend, huilend soms, als de woedende stem van de schoolmeester voorafging aan de klap met de lat, pal naast de schrijfhand, die uit angst nog harder ging beven. Geen wonder dat griffel noch potlood erin slaagde dat streepje of die krul van een moeilijke letter te vormen zoals het betaamde. Maar dat lag nu alle maal achter ons, de meester was eindelijk tevreden. We gingen voor het eerst met de pen schrijven, gedoopt in het potje dat tot de rand was gevuld met inkt. Ik keek geërgerd naar mijn bankgenoot. Zijn ner veuze gekuch irriteerde me, wellicht omdat ik gespannen was in afwachting van het bevel van de meester de kroon tjespen in de hand te nemen en de datum die links bovenaan op het bord stond in ons schoolschrift over te schrijven. Ik kon doorgaans goed met mijn bankgenoot opschieten, maar hij was zeker geen vriendje van me.
24
Kattenmoeder binnenwerk.indd 24
15/02/18 11:34