528760_377_BEESTENBOEL-press.indd 3
13/09/18 17:53
Inhoud
Schoonheid in het leven
7
22 Gewone
pad
64
23 Aardhommel 66 1 Roodborstje 11
24 Huismus 69
2 Regenworm 13
25 Kraamwebspin 71
3 Oorkwal 16
26 Nijlgans 73
4 Wilde
eend
27 Ruige
18
dwergvleermuis
5 Pissebed 21
28 Pladijs 78
6 Ekster 23
29 Herfstspin 82
7 Oorworm 25
30 Staartmees 84
8 Hooiwagen 28
31 Ingegraven
9 Watervlo 30
32 Stekelbaars 89
10 Blankvoorn 34
33 Kleine
11 Zeeduizendpoot 36
34 Spitsmuis 94
12 Teek 39
35 Gewone
13 Kauw 41
36 Groene
14 Eekhoorn 43
37 Fint 101
15 Brakwatergrondel 46
38 Citroenvlinder 104
16 Maisboorder 48
39 Everzwijn 106
17 Aalscholver 51
40 Brandgans 109
18 Bruin
zandoogje
53
slangster
karekiet
97
99
41 Buxusmot 111
19 Gierzwaluw 56
42 Geelgerande
20 Lantaarntje 58
43 Haas 116
21 Wolhandkrab 61
44 Koekoek 118
528760_377_BEESTENBOEL-press.indd 5
86
91
kaardespin
specht
76
watertor
114
13/09/18 17:53
45 Kelkdiertje 121
73 Dodemansduim 192
46 PaardenÂbloedzuiger 123
74 Heikikker 194
47 Grote
75 Ringmus 197
lijster
126
48 Distelvlinder 128
76 Doornhaai 199
49 Bosrietzanger 132
77 Veenmol 202
50 Dwergmuis 134
78 Heidelieveheersbeestje 204
51 Rode
79 Bruine
poon
137
kiekendief
52 Sijsje 139
80 Vliegend
53 Goudkammetje 141
81 Breedvoetvlieg 213
54 Kievit 144
82 Zeepaardje 215
55 Eendagsvlieg 146
83 Oehoe 218
56 Bruinvis 148 57 Gekraagde 58 Grote
84 Ingekorven
roodstaart
wasmot
59 Noordse
hert
151
vleermuis
156
87 Bijenwolf 228
60 Spookkreeftje 158
88 Beerdiertje 231
61 Nunvlinder 162
89 Lentevuurspin 233
62 Zwartkopmeeuw 164
90 Adder 236
63 Boomkikker 167
91 Sneeuwvlo 238
64 Paardenbijter 169
92 Hazelmuis 241
65 KanoetÂstrandloper 173
93 Wilde
66 Rosse
94 Stengelslankmier 247
vleermuis
220
85 Margrietje 223 86 Zwanenmossel 225
153
stormvogel
207
209
175
oester kat
244
67 Muurhagedis 178
95 Wilde
68 IJsvogel 180
96 Chocoladebandslak 251
69 Peper-en-zoutvlinder 182
97 Wilde
70 Filipijnse
98 Steur 256
tapijtschelp
185
249
hamster
254
71 Doodgraver 187
99 Haarfollikelmijt 259
72 Goudvink 190
100 Groenlandse walvis
528760_377_BEESTENBOEL-press.indd 6
261
13/09/18 17:53
Vooraf
SCHOONHEID IN HET LEVEN
S
oms vragen mensen me wat er zo boeiend is aan natuur liefhebberij. Ze begrijpen niet waarom iemand zoveel tijd in de natuur spendeert. Ik hoef nooit na te denken over het antwoord. In de natuur wandel of fiets je van het ene moment van onnoemelijke schoonheid naar het andere. Schoonheid in zowel de betekenis van prachtige kleuren en geluiden als opvallend design en doorwrochte levensstrategieën. In een mensenwereld waarin iedereen hetzelfde lijkt te dragen, denken en doen, presenteert de natuur zich opvallend als een vrolijk borrelende bron van eindeloze variatie. Velen onder ons hebben intussen de buik vol van eenheidsworst. Ze leveren inspanningen om zo uniek en zo speciaal mogelijk te zijn. Net daardoor zien ze misschien niet dat er een natuur bestaat die vol is van uniek en speciaal zijn, vanzelf, alsof het is ingebakken – en dat is het natuurlijk ook. Het is bijna onbevattelijk hoeveel schoonheid de natuur uitgedokterd heeft. Je kunt er met je hoofd niet altijd bij, je
Schoonheid in het leven | 7
528760_377_BEESTENBOEL-press.indd 7
13/09/18 17:53
moet jezelf dwingen in een tijdskader van miljoenen jaren om het te kunnen plaatsen. Als je de natuur tijd genoeg geeft, is ze in staat tot de creatie van de meest uitzinnige levensvormen. Misschien zijn wij daar zelf wel het beste voorbeeld van – hoewel op lange termijn niet noodzakelijk het meest succesvolle. Ik kan ongelofelijk genieten van de prachtige kleuren van de goudvink, maar ook van de rood-zwarte tekening op het lijf van de o zo mooie lentevuurspin. Ik word ontroerd door zowel de zang van de grote lijster als de nachtelijke concerten van de boomkikker. Ik kan met stomme verbazing staan kijken hoe een kruisspin vlijtig een in haar web gevangen citroen lieveheersbeestje in zijde inpakt, of hoe een kolibrievlinder lange tijd ogenschijnlijk stil voor een distelbloem hangt om er met zijn roltong nectar uit te zuigen. Naast de persoonlijke ervaringen levert het wetenschappelijk onderzoek onwaarschijnlijke verhalen over de evolutie van het leven op. Wetenschap is op haar best als ze de schoonheid van de natuur in al haar onbekende dimensies beschrijft. Wist je dat de zeeduizendpoot minuscule moestuintjes in zijn gangen in de grond onderhoudt? Dat de grote wasmot in staat zou zijn plastic te verteren? Dat de brandgans zonder noemenswaardige training in één ruk meer dan drieduizend kilometer ver kan vliegen? Het zijn stuk voor stuk verbluffende natuurlijke ontwikkelingen. Dit boek wil echter geen opsomming van leuke wist-je-datjes zijn. Dit boek wil een schets bieden van de veelzijdigheid van het leven in onze omgeving. Als je er oog voor hebt, zie je zelfs
8 | Beestenboel
528760_377_BEESTENBOEL-press.indd 8
13/09/18 17:53
bij je thuis en in je tuin bizarre soorten die er het beste van proberen te maken. Dit boek schetst in honderd verhaaltjes over dieren uit Vlaanderen en Nederland hoe de mechanismen achter de evolutie in staat zijn iets te creëren wat wij bio diversiteit noemen, en hoe ze levensexperimenten mogelijk maken waar geen mens met gezond verstand aan zou denken. De natuur is niet zelden creatiever – en soms ook wreder – dan ons dikwijls toch fantasievolle brein. De verhaaltjes zijn een bundeling uit de rubriek ‘Beesten boel’, die sinds februari 2016 wekelijks in het nieuwsmagazine Knack verschijnt. De rubriek was een idee van hoofdredacteur Bert Bultinck – een schitterend idee, want het concept sloeg aan. Niet zelden krijg ik de vraag van lezers welke beestjes er de volgende weken aan de beurt zullen zijn, of suggesties van beestjes die in de rubriek aan bod zouden kunnen komen. De verhaaltjes kunnen betrekking hebben op een intrigerend aspect van het leven van een dier, maar ook op de bedreigingen die dieren ondervinden als gevolg van onze aanwezigheid. Sommige soorten doen het uitstekend in ons zog, zoals de ekster en de buxusmot, andere krijgen het kwaad, zoals de hazelmuis en de wilde oester. Begrijpen wat er misloopt, kan nuttig zijn om onze aanpak bij te sturen, om onze greep op de natuur te verzachten, zodat we op termijn niet opgezadeld worden met het natuurequivalent van McDonald’s en Ikea: overal in de wereld krek hetzelfde, overal banale cultuurvolgers. Variatie moet de norm blijven. Variatie en een zo groot mogelijke authenticiteit. De volgorde van de dieren in het boek is ruw gebaseerd op een combinatie van algemeenheid en de kans om ze te zien te
Schoonheid in het leven | 9
528760_377_BEESTENBOEL-press.indd 9
13/09/18 17:53
krijgen. Vooraan vindt u dieren die u met een beetje geluk of inspanning zelf kunt zien (soms wel gebonden aan een seizoen of aan het gebruik van een microscoop), achteraan dieren waar u ofwel heel veel moeite voor zult moeten doen, ofwel veel geluk voor zult moeten hebben. Het is een wat arbitraire rangschikking die er niet echt toe doet: het zijn de verhaaltjes zelf die moeten spreken. Verhaaltjes van succes of mislukking, van parasiteren of samenwerken, van wegtrekken of ter plekke blijven, van veel jongen krijgen of weinig, van trouw blijven aan de partner of niet. Verhaaltjes die in veel gevallen herkenbaar zijn. Naar dieren kijken kan een spiegel zijn, die ons leert dat ook wij maar een tijdelijke variant op een groot levensthema zijn – dat kan tot bescheidenheid inspireren. Maar het moet toch vooral een gevoel van bewondering uitlokken, voor die prachtige concepten van natuurlijke en seksuele selectie die in de loop van de honderden miljoenen jaren van evolutie van complex leven op onze planeet zoveel moois gecreëerd hebben. En het is nog niet gedaan… Veel plezier met uw uitstap in de wondere wereld van de natuur in uw leefomgeving.
10 | Beestenboel
528760_377_BEESTENBOEL-press.indd 10
13/09/18 17:53
1
ROODBORSTJE
Het roodborstje is in feite een oranjeborstje.
E
r zouden er wereldwijd zo’n honderdvijftig miljoen zijn: roodborstjes! En nog is het niet genoeg: de populatie van het roodborstje neemt toe, met dank aan de mens, die steeds meer tuinier wordt, in tuinen die steeds vogelvriendelijker worden. In veel tuinen hoort het roodborstje bij het decor. Niet zelden zit het vlak bij een tuinier te wachten tot er een worm naar boven wordt gespit. Sommige mensen vertellen hun levensverhaal aan een geduldig luisterende roodborst. Het roodborstje was zo populair dat Europese kolonisten het meenamen naar nieuwe continenten. Naar Australië, bijvoorbeeld, waar het echter geen voet aan de grond kreeg. In Noord-Amerika leefde een verwant: de roodborstlijster, waardoor er geen behoefte was aan geïmporteerde roodborsten om de heimwee naar huis te sublimeren. In tegenstelling tot onze roodborst, die aanleunt bij de vliegenvangers, is de Amerikaanse soort verwant aan de merels. Maar ze heeft ook een rode borst – dat volstond. In feite is de borst van ons roodborstje oranje. Mannetjes en vrouwtjes hebben dezelfde kleur – buiten het oranje is er niets
Roodborstje | 11
528760_377_BEESTENBOEL-press.indd 11
13/09/18 17:53
opvallends aan te zien. In principe zou het diertje dus oranje borstje moeten heten, maar blijkbaar circuleerde er in de vijftiende eeuw, toen de gewoonte om dieren een naam te geven opgang maakte, in onze contreien te weinig oranje om het als aparte kleur te onderscheiden. Oranje zou bij ons pas na de zestiende eeuw gemeengoed worden, met de introductie van de sinaasappel in onze leefwereld. Toen was het al te laat voor het oranjeborstje. Het populaire vogeltje schopte het tot logo van Vogel bescherming Vlaanderen, hoewel het in ons land een van de minderheidssoorten is die geen bescherming behoeven. Roodborstjes trekken hun plan. In tegenstelling tot wat hun lieflijke kopje met fijn snaveltje lijkt uit te stralen, kunnen de diertjes agressief zijn, waarbij vooral het oranje hun woede uitlokt. De vogeltjes zijn zich niet bewust van hun eigen bestaan, waardoor ze ook lelijk tekeer kunnen gaan tegen het oranje van hun spiegelbeeld in een raam. Roodborstjes zijn sterk territoriaal. In de winter verdedigen zowel mannetjes als vrouwtjes hun territorium door middel van gezang. Hoe beter een territorium, hoe luider er gezongen wordt. Tuinen lijken minder geschikt dan bossen, onder meer omdat er dikwijls te veel geluidshinder is (van verkeer) en te veel kunstlicht. In omstandigheden met veel nachtelijk licht begint een roodborst in de ochtend gemiddeld anderhalf uur vroeger te zingen. Maar hij zingt dan wel minder luid. De mannetjesroodborsten met de beste territoria blijven in de winter op hun stek – ze willen hem niet kwijtspelen. Vrouwtjes verlaten meestal het broedgebied op zoek naar een plek die geschikter is voor overwintering. Meer vrouwtjes dan
12 | Roodborstje
528760_377_BEESTENBOEL-press.indd 12
13/09/18 17:53
mannetjes trekken zuidwaarts, richting Spanje. Als onze tuinen inderdaad minder geschikte territoria zijn, is de kans groot dat de roodborsten die er in de winter vertoeven andere diertjes zijn dan in de zomer – migranten uit het noorden. Je ziet dus niet noodzakelijk altijd dezelfde roodborst in je tuin. Maar omdat roodborstjes net als mensen houden van plekken die ze kennen, is de kans groot dat je in zowel zomer als winter jaar na jaar dezelfde diertjes te zien krijgt.
2
REGENWORM
Als bodemingenieurs zijn regenwormen leveranciers van ecosysteemdiensten.
H
et laatste boek van Charles Darwin behandelde regen wormen. Zijn leven lang bestudeerde hij de intrigerende diertjes. Hij meende dat er weinig dieren waren die een grotere rol op de aarde hadden gespeeld dan regenwormen. Ondanks het feit dat zijn omgeving het hem afraadde, uit vrees voor reputatieschade, publiceerde hij in 1881 een standaardwerk over regenwormen. Hij wilde er vooral het onbegrip van de doorsnee mens voor het nut van de natuur mee aanpakken. Het publiek volgde hem. Het verhaal wil dat er in het ene jaar dat hij zijn regenwormboek overleefde meer exemplaren van verkocht werden dan er tijdens zijn hele leven van zijn
Regenworm | 13
528760_377_BEESTENBOEL-press.indd 13
13/09/18 17:53
standaardwerk over de evolutietheorie over de toonbank gingen. Regenwormen zijn een schoolvoorbeeld van leveranciers van ecosysteemdiensten: voor de mens nuttige natuurlijke elementen. Darwin beschreef hun ingenieurscapaciteiten tot in de details. De wormen verhogen de vruchtbaarheid van een bodem door er gangetjes in te maken, waardoor er een betere verluchting is en de regen er dieper in doordringt. Ze graven daarbij niet echt – ze kunnen dat niet, want ze hebben geen poten. Ze dringen zich met kracht door de grond, hoewel ze niet over harde delen beschikken. Ze zijn uitmuntende recycleerders van rottende bladeren en ander plantaardig afval, waarvan ze de energie weer in een bruikbare vorm vrijgeven, namelijk zichzelf als voedsel voor veel andere dieren. Ze verhogen het stikstofgehalte in de bodem, waardoor planten beter kunnen groeien. Doordat ze een effect hebben op de ‘plakkerigheid’ van grondkorrels verminderen ze de kans op erosie. Recente studies hebben cijfers op hun verwezenlijkingen geplakt. Regenwormen zouden de vochtigheid van een bodem met veertig procent verhogen en het groeipotentieel voor gewassen met vijfentwintig procent. Ze zijn tevens wat het tijdschrift Nature ‘natuurlijke instrumenten voor het restaureren van uitgeputte bodems’ noemde. De aanwezig heid van regenwormen zou het gebruik van meststoffen kunnen beperken. Er is berekend dat er per vierkante meter tussen de honderd en driehonderd regenwormen in een bodem kunnen zitten – in uitzonderlijke omstandigheden zelfs meer.
14 | Regenworm
528760_377_BEESTENBOEL-press.indd 14
13/09/18 17:53
Bodems leveren een onderschatte bijdrage aan de biodiversiteit: een kwart van de veelheid aan leven in de wereld zou in de grond zitten. Er zijn ongeveer zevenduizend soorten regenwormen bekend, waarvan er zo’n 25 in ons land voorkomen. De grootste worm bij ons zou 35 centimeter lang kunnen worden. Regenwormen staan op het menu van tal van andere diersoorten, zoals merels en mollen. Dat kan voor problemen zorgen. Onderzoek gepubliceerd in Environmental Science & Technology stelde vast dat regenwormen minuscule plastic deeltjes in hun lichaam opslaan, die ze opnemen met bladafval. Hun groei en overlevingskansen worden beperkt door de plastic besmetting. Ze kunnen de korreltjes doorgeven aan soorten waarvoor ze zelf het menu vormen. Daarenboven zouden ze giftige stoffen als lood en kwik uit bodems halen en in hun lichaam stockeren. De concentraties daarvan kunnen zo hoog oplopen dat ze schadelijk worden voor predatoren. Veel mensen maken zich zorgen om het welzijn van onze merels, nu ze getroffen worden door een virus. Maar de kans bestaat dat ook onze vervuilers (uit verwarming en verkeer) via een wormentussenstap in het merellichaam terechtkomen. Het zijn niet altijd andere soorten die moeilijkheden veroorzaken, integendeel.
Regenworm | 15
528760_377_BEESTENBOEL-press.indd 15
13/09/18 17:53