Boekenbijlage_1211_0

De beste boeken over wetenschap

• Het beste uit de boekenoogst van 2012

• Het favoriete boek van de Eos-redacteurs • Op het nachtkastje van wetenschapsauteurs

• De intrigerendste quotes over wetenschap

Els Verweire is redacteur van Eos

courant in voorraad

bestellen

bij Standaard Boekhandel V

V

en schrijft vooral over gezondheid en geneeskunde. In de rubriek De Klik laat ze bekende wetenschappers aan het woord over hun jeugd.

Mijn favoriete boek

Spannend levensverhaal In het Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen komt een thermosfles aan uit Kinshasa. Ze bevat gestold bloed van een Vlaamse non die getroffen is door een geheimzinnige epidemie. Pas afgestudeerd arts Peter Piot is op dat moment aan het werk in het microbiologielab van het Instituut en opent samen met Guido Van Der Groen en René Delgadillo de thermos. Op een paar latex handschoenen na nemen ze geen enkele voorzorgsmaatregel want ze hebben geen idee met welk extreem sneldodend virus ze te maken hebben.

Ik ben nauwelijks aan het eind van de eerste pagina van Piots memoires en ben al volledig in de ban van het spannende relaas van zijn leven. Ook wat volgt, lijkt zo weggeplukt uit een spannende film. Wanneer de muizen die ze met het bloed hebben geïnjecteerd het loodje leggen, lopen de eerste berichten uit het toenmalige Zaïre binnen. In nauwelijks drie weken tijd zijn daar al tweehonderd slachtoffers gestorven nadat ze hevig zijn beginnen te bloeden uit anus, neus en mond.

Piot krijgt het gevoel dat zijn jongensdroom om nieuwe dingen te ontdekken voor het grijpen ligt en stelt voor om de epidemie ter plaatse te bestuderen. Wat volgt is een rollercoaster van avonturen. Met een vervallen en stukgeknipt paspoort raakt Piot Zaïre V

binnen. Piloten die geen zin hebben om naar het epidemiegebied te vliegen, droppen hem middenin het tropisch regenwoud, waar het gebrek aan hygiëne in een ziekenhuisje hem koude rillingen bezorgt. En in een tropische regenbui stort de helikopter waarin hij had moeten zitten neer.

Het ebolaverhaal loopt uiteindelijk goed af, maar Piot kan de spanning niet missen en gaat op zoek naar iets nieuws om zich in vast te bijten. In de rapporten van de Amerikaanse Centres for Disease Control stuit hij op een mysterieuze ziekte die vooral jonge blanke homo’s lijkt te treffen. Wanneer duidelijk wordt dat alle slachtoffers iets met Afrika te maken hebben, keert hij terug naar Zaïre. Hij ziet er massa’s jonge volwassenen sterven en beseft dat hij voor een catastrofe staat. Zeker als bekend wordt dat het virus ook door heteroseksuele seks wordt overgedragen, wat het allemaal nog groter maakt dan aanvankelijk gedacht.

Ook Piots strijd tegen hiv is een echte pageturner. Eerst nog in de jungle van Afrika – waar hij alweer aan de dood ontsnapt nadat hij zich prikte aan een naald waarmee hij net bloed had afgenomen van een mogelijke aidspatiënt – en later in de jungle van de internationale politiek. Hij zet er aids op de wereldagenda, haalt de prijs van aidsremmers aanzienlijk naar beneden en brengt seropositieven rond de onderhandelingstafel.

Bijzonder leuk zijn de persoonlijke details waarmee Piot zijn strijd tegen de verwoestende infectieziektes doorspekt. Hoe hij bij belangrijke besprekingen altijd een briefje in zijn mouw heeft zitten om zijn voornaamste

Mijn favoriete quote

Peter Piot.

gesprekspunten niet te vergeten. Of hoe de schoenen van staatshoofden hem vertellen wat voor mensen het zijn. En hoe hij zich er in zijn begindagen wel van bewust is dat de koorts en de diarree die hij krijgt symptomen van ebola kunnen zijn, maar hij het aan niemand vertelt, omdat hij de actie niet wil missen. Kortom, een boek om in een ruk uit te lezen.

Peter Piot, Geen tijd te verliezen, Lannoo, 24,99 euro

Peter Piot leest ‘Ik denk dat de boeken van de serie Jongens en Wetenschap het meeste invloed gehad hebben op mij.

Ze hebben me een brede kijk op heel wat wetenschappelijke disciplines gegeven, hebben me doen nadenken over de wetenschappelijke methodologieën, en gaven me soms een antwoord op de vele vragen die ik had.

Nu vind je dat natuurlijk allemaal in enkele seconden op het web, maar destijds was dat wel even anders.’

‘Priemgetallen zijn argwanende, eenzame getallen en daarom vond Mattia ze prachtig. Soms vermoedde hij dat ook zij misschien net zo hadden willen zijn als de andere, gewone getallen, maar dat ze daar om de een of andere reden niet toe in staat waren.’

Uit: Paolo Giordano, De eenzaamheid van de priemgetallen, Cargo, 14,95 euro V

eos kiest De beste boeken Borsten als gifbommen De Amerikaanse wetenschapsjournaliste Florence Williams was haar dochtertje borstvoeding aan het geven toen ze een bericht las over gif in moedermelk. Haar akelige ontdekking − borstvoeding zou wel eens op een heel efficiënte manier industriële vervuiling in de volgende generatie kunnen sluizen − leidde fluks tot actie. Ze liet haar eigen moedermelk onderzoeken op giftige vlamvertragers. Haar borsten liet ze testen op andere gifstoffen zoals perchloraat, een component van raketbrandstof. De onderzoeksreV

sultaten waren ronduit verontrustend. Borsten lijden onder het moderne leven, als een koppel zachte sponzen zuigen ze vervuiling op.

De afgelopen vijf jaar reisde een gebeten Williams de wereld af om oude theorieën en nieuwe research een plaats te geven in het boek Borsten. Het resultaat is een milieugeschiedenis van het meest fascinerende menselijke orgaan, waar we eigenlijk heel weinig over weten.

Haar boek is ook een ode aan de vijftigste verjaardag van twee mijlpalen uit de borstgeschiedenis: de publicatie van Rachel Carsons Silent Spring, een boek dat mee aan de wieg stond van de milieubeweging, en de eerste operatie met siliconen borstimplantaten. – PD Florence Williams, Borsten. Arbeiderspers, 21,95 euro

Streven naar een nieuw paradijs Nooit lag er in onze winkelrekken zo’n divers gamma voedingsproducten uit de hele wereld. Na een millennialange periode van voedselschaarste is de mens eindelijk in het paradijs aanbeland. Alhoewel. Onze intensieve landbouw heeft een grote impact op het milieu en visbestanden staan onder druk. Schaalvergroting en industriële bewerking van ons voedsel roepen weerstand op. Om nog te zwijgen over genetische modificatie.

Voor het eerst zijn er meer mensen met overgewicht dan mensen met honger. Ondanks de overvloed aan voedsel zijn we ons nog nauweV

lijks bewust van hoe dat voedsel op ons bord belandt. En ondanks de overvloed aan informatie over voedsel lijken we het niet eens te worden over wat ‘goed’ voedsel is. Eten is immers veel meer geworden dan het binnenkrijgen van voedingsstoffen. Het is een manier om onze identiteit en de wereld vorm te geven. We worden vegetariër of flexitariër, of kiezen voor bio, slow food of moleculaire kost.

Met Hamburgers in het paradijs wil Louise Fresco ingrediënten aanreiken voor bewust denken over landbouw en voedsel, over eten kopen en koken. Fresco heeft het niet begrepen op zwart-witdenkers en holle slogans.

Richtlijnen met universele geldigheid bestaan niet. Het gaat ‘m net om details en nuances.

Ons denken over natuur, landbouw en voedsel wordt volgens Fresco sterk beïnvloed door de metafoor van het paradijs, een onmogelijk

stabiel, divers en productief ecosysteem – al staat vandaag niet zozeer de appel maar de hamburger symbool voor zonde en verleiding.

Reclameboodschappen met koeien die in de wei dartelen en boeren die schijnbaar moeiteloos de prachtigste vruchten oogsten, houden dat paradijselijke beeld in stand.

In plaats van met heimwee terug te denken aan een paradijs dat nooit heeft bestaan, kunnen we volgens Fresco beter streven naar een nieuw paradijs door de tekortkomingen van het huidige systeem weg te werken. Er is volgens Fresco geen reden tot pessimisme: eerder dan biologische grenzen, zijn grenzen aan ons vertrouwen in oplossingen het grootste probleem. – DDC

putatie dat het darmkanker in de hand zou werken. Alleen vlees wokken, grillen of barbecuën raadt Khayat af, omdat er bij hoge temperaturen kankerverwekkende stoffen ontstaan.

Volgens Khayat kunnen we twintig procent van de kankergevallen voorkomen door op onze voeding te letten.

In Het echte antikankerdieet overloopt hij de hele voedselpiramide, achteraan lijst hij alles nog

eens kort op in een ‘kankerwijzer’ met maar liefst tweehonderd voedingsbestanddelen.

Bij de toppers horen bijvoorbeeld de Indische specerij kurkuma, dat niet alleen kankerverwekkende stoffen in ons lichaam helpt opruimen, maar ook primaire kankercellen zou stimuleren om zelfmoord te plegen. Ook groene thee, look en uien zijn aanraders. – SST David Khayat, Het echte antikankerdieet, Lannoo, 19,99 euro

Louise O. Fresco, Hamburgers in het paradijs, Bert Bakker, 24,95 euro

Geen kanker op je bord Bijna dagelijks worden we overstelpt met adviezen over wat we al dan niet mogen eten om ons te wapenen tegen kanker. De Franse oncoloog David Khayat nam een berg wetenschappelijke literatuur onder de loep en verwijst alvast een deel van die adviezen naar het rijk der fabelen. Zo blijken fruit en groenten niet of nauwelijks te beschermen tegen kanker, en heeft rood vlees onterecht de reV

Leen Lampo is hoofdredacteur van het tweemaandelijks blad Psyche & Brein. Onder de noemer ‘Hoofdzaken’ blogt ze op www.scilogs. be over wat haar treft in de actualiteit van psychologie en hersenwetenschap.

Mijn favoriete boek Stille waanzin Waar ligt de grens tussen normaal en gek?

Darian Leader laat zien dat een psychose en een schijnbaar alledaags bestaan perfect kunnen samengaan.

Toen de bekende psychoanalyticus Darian Leader nog student was, besloot hij een dag per week als vrijwilliger in een therapeutische gemeenschap te gaan werken. Hij was vol van de psychoanalyse en wilde meer inzicht krijgen in de vreemde verschijnselen van een psychose: de hallucinaties, wanen en taalstoornissen. In die gemeenschap ontmoette Leader een patiënt met wie hij vele uren discussieerde over filosofie, politiek en actuele kwesties. Leader begreep niet wat zo’n scherpzinnig, welbespraakt man daar deed.

Personeelsleden reageerden meewarig toen hij ernaar informeerde. Later legde de patiënt uit dat hij niet in Engeland woonde, maar in een imaginair land dat werd bevolkt door wilde dieren en exotische goden. De man beschreef de geografie, geschiedenis en infrastructuur ervan. Hij had alles benoemd en geclassificeerd.

Hoe konden waan en het gewone leven zo naadloos verweven zijn: het is een thema dat een rode draad vormt in Wat is waanzin? Met zijn fascinerende boek over psychose dwingt de auteur ons na te denken over onze aannames over geestelijke gezondheid en wat wij ‘stoornissen’ zijn gaan noemen. Dat doet hij met een indrukwekkende kennis van de geV

schiedenis van de psychiatrie en met een gevoel voor anekdote en detail dat een rasverteller kenmerkt.

Kritiek op DSM Gek zijn is niet hetzelfde als gek worden, stelt Leader. Hij bedeelt een centrale rol toe aan het oude psychiatrische concept ‘stille waanzin’ of onopvallende krankzinnigheid. Leader laat zien dat mensen een gewoon bestaan kunnen leiden, terwijl hun wanen of symptomen geen conflicten veroorzaken, zolang ze de manier kunnen handhaven waarop ze met hun psychose omgaan. Een psychotische structuur en een alledaags leven kunnen dus samengaan.

Buitenstaanders, noch zijn vrouw en collega’s, vermoedden dat de arts Harold Shipman een massamoordenaar was die meer dan tweehonderd patiënten had omgebracht. Uiteindelijk pleegde hij zelfmoord toen hij in de gevangenis niet langer ‘de dokter’ kon zijn voor zijn medegevangenen.

Darian Leader staat sceptisch tegenover het psychiatriehandboek DSM, dat voorbijgaat aan het nauwe samenwerken met patiënten en met

zijn labels het individu terzijde schuift. In WestEuropa zijn er voor iemand met een psychose minder middelen beschikbaar als niet duidelijk is dat hij weer beter wordt. Zorgverleners moeten bepaalde doelstellingen halen. Zo moet de patiënt op een gegeven moment in staat zijn om te werken, geld te verdienen enzovoort. Allemaal dingen die je kunt rapporteren en die kwantificeerbaar zijn, maar die de patiënt vaak juist niet verder helpen. Op het einde vermeldt de auteur dat het als positief wordt gezien dat mensen als Newton, Van Gogh en Einstein psychotisch waren en toch zoveel hebben bijgedragen aan de maatschappij. Dat impliceert dat je moet bijdragen aan de maatschappij, en die utalitaristische visie is erg onmenselijk. Een diepmenselijk en grensverleggend boek waaruit je passages blijft herlezen.

Darian Leader, Wat is Waanzin?, De Bezige Bij, 34,90 euro

Darian Leader.

Darian Leader leest ‘Proofs and Refutations gaat over de geschiedenis van bewijzen op een gebied van de wiskunde. Dit boek heeft me geleerd vragen te stellen bij de gevestigde kennis, en op zoek te gaan naar de echte vragen die ertoe doen in de ontwikkelingen binnen onderzoek en wetenschap.’

Imre Lakatos, Proofs and Refutations, Cambridge University Press, 31,72 euro V

Mijn favoriete quote ‘Schopenhauers analyse toont zijns ondanks dat de liefde niet alleen de soort bedient, maar ook het individu. In de begeerte, hoe bedrieglijk ook, zijn mensen in staat om even het gevoel te hebben om ongedeeld bij elkaar aanwezig te zijn.’

Uit: Coen Simon, Wachten op geluk, Ambo, 18,95 euro V

eos kiest De beste boeken Slaaf van onze gewoontes?

V

Reporter Charles Duhigg kwam op het idee om een boek te schrijven over de macht der gewoonte in Irak.

Hij ontmoette er een majoor die in de stad Kufa telkens weer geconfronteerd werd met gewelddadige rellen. De man had video-opnames bestudeerd van de rellen en kwam op de proppen met een even vreemde als effectieve oplossing. Hij vroeg de burgemeester van de stad om de kebabverkopers van het plein weg te houden als er weer eens een volkstoeloop was. Hij had namelijk opgemerkt dat het geweld pas losbarstte als

de boze massa haar honger had gestild. En het mirakel voltrok zich: burgers en provocateurs verzamelden zich zoals gewoonlijk op het marktplein, maar dropen uiteindelijk af zonder één steen te hebben gegooid toen duidelijk werd dat de mobiele kebabstalletjes niet zouden opdagen.

Door de vooruitgang in het hersenonderzoek is ook de kennis over gewoontes in ons leven sterk toegenomen. Zo wordt duidelijk waarom sommige mensen erin slagen om hun leven radicaal om te gooien en anderen niet.

Duhigg, die in het dagelijks leven voor de New York Times schrijft, bezit de gave van het woord en gebruikt ze om met boeiende voorbeelden de stand van zaken in het onderzoek

naar gewoontes te illustreren. Succesvolle bedrijfsleiders maken gebruik van hun inzicht in het belang van gewoontes, zo blijkt uit een verhaal over aluminiumfabrikant Alcoa.

Het bedrijf werd van binnenuit compleet getransformeerd door ceo Paul O´Neill, die maar één speerpunt in zijn beleid had: van Alcoa het veiligste bedrijf ter wereld maken.

Daar werden alle betrokkenen beter van, en het maakte van Alcoa een florerende organisatie.

Duhigg legt uit hoe je een onbewuste gewoonte identificeert en ombuigt tot een nuttiger, gezonder of interessanter patroon. – MS Charles Duhigg, Macht der gewoonte, Ambo, 24,95 euro

Vingers af van de psychologie Jan Derksen is boos, en dat mag de wereld weten. De Nederlandse hoogleraar psychologie vindt dat psychologie de jongste jaren te veel in handen is gekomen van wetenschappers met een biologische kijk op psychische problemen. Hij stelt vast dat steeds meer psychologen kiezen voor een V

exact-wetenschappelijke benadering van het vak, waarbij genetisch onderzoek en peperdure scanners centraal staan. Liever harde feiten dan wazige theorie, luidt het devies.

‘Ze gaan alleen nog op zoek naar een knop in de hersenen die een verslaving veroorzaakt’, stelt Derksen, terwijl de mechanische kant van de zaak zelden het hele verhaal is.

Dit is dan ook een fel pleidooi geworden.

Derksen trekt een scherpe lijn tussen psychische en neurologische stoornissen. Zo is er wat hem betreft géén overtuigend bewijs dat de oorzaak van ADHD, depres-

sie of angststoornissen in de hersenen ligt.

‘Depressie, typisch een stoornis waarbij in elk geval de diagnostiek moet uitwijzen wat de relatieve bijdrage van biochemische, psychische en sociale determinanten is, wordt nu bij uitstek gezien als het resultaat van een chemische disbalans. Het omgekeerde idee, dat we evengoed een chemische disbalans zouden kunnen krijgen omdát we depressief zijn, is niet interessant.’ – MS Jan Derksen, Bevrijd de psychologie uit de greep van de hersenmythe, Bert Bakker, 17,95 euro

Over (a)sociale pubers In 2008 scoorde hoogleraar en onderzoeker neurocognitieve ontwikkelingspsychologie Eveline Crone met haar boek Het puberende brein. Intussen heeft de wetenschap een betere kijk gekregen op de ontwikkeling van de sociale hersenen tijdens de puberteit.

Die inzichten heeft Crone nu, even helder als grondig, neergepend in Het sociale brein van de puber. De hormonenstorm blijkt namelijk ook de sociale en emotionele hersensystemen op scherp te zetten, waarbij niet alle hersengebieden zich tegen hetzelfde tempo ontwikV

kelen. Zo blijkt het beloningsgebied extra gevoelig en is de frontale cortex, die instaat voor rationeel gedrag, nog in volle ontwikkeling.

In een mooie mix van wetenschap en herkenbare voorbeelden werpt Crone een licht op het pubergedrag: de enorme drang om sociaal geaccepteerd te worden, de moeite die het kost om met afwijzing om te gaan, het onderzoekende gedrag vol risico’s, de behoefte om zich terug te trekken ...

De puberteit is een periode waarin de hersenen bijleren en zichzelf herorganiseren. Een mens kan niet alle ‘oplossingen’ koesteren die hij als kind had, maar moet nieuwe sociale vaardigheden ontwikkelen om een complexer mens te worden die gestructureerd kan denken.

Crone slaagt erin de ingewikkelde

materie verteerbaar door te geven. Ze houdt zich daarbij ver van opvoedkundig of moreel advies. Een boeiend boek voor iedereen die met pubers te maken heeft. – IT Eveline Crone, Het sociale brein van de puber, Bert Bakker, 18,95 euro

Kim Verhaeghe is redacteur van Eos. Hij is vooral gespecialiseerd in technologie, natuurkunde en sportwetenschappen.

Mijn favoriete boek Rockende wetenschap Natuurkunde saai?

Dan moet u dringend Walter Lewin leren kennen.

De Nederlandse hoogleraar aan het Massachusetts Institute of Technology (MIT) is een rockster in de wetenschap, compleet met warrig grijs haar, opgerolde mouwen en witte sokken in sandalen. Naar natuurkunde hunkerende studenten (ja, ze bestaan!) vullen zijn collegezaal telkens weer tot de laatste millimeter auditoriumgrond is bedekt. Filmpjes van de legendarische colleges worden op het internet jaarlijks meer dan twee miljoen keer aangeklikt, onder meer door computergigant Bill Gates.

Ook in zijn boek Gek op natuurkunde bezit Lewin de zeldzame gave om complexe materie te vereenvoudigen en tot leven te brengen. ‘De beste natuurkundige vraagstukken

V

duiken tenslotte niet in het laboratorium op, maar daarbuiten’, schrijft Lewin hier zelf over. ‘Waarom is de hemel blauw, en zijn de wolken wit? Waarom klinken muziekinstrumenten zo verschillend en waarom bestaan er geen snorkels van twee meter?’ Lewin wil de manier waarop zijn leerlingen en lezers naar de wereld kijken, veranderen. ‘Ik laat zien dat natuurkunde gebieden opent die anders verborgen zouden blijven – van de kleinste subatomaire deeltjes tot de uitgestrektheid van het heelal. En dat het helemaal niet moeilijk is om dat onzichtbare zichtbaar te maken.’

Driehonderdduizend volt Door die aanpak gaat het boek nooit vervelen. Lewin vertaalt natuurkundige formules in levendige beschrijvingen van fenomenen en historische experimenten, en nodigt de lezer uit om de formules met behulp van experimenten thuis zelf te ervaren. De grootste stunts (met een groot don’t try this at homegehalte) ondergaat Lewin zelf. Zo brengt hij zijn hoofd tot vlak bij de baan van een kleine sloperskogel die op luttele millimeters langs

Walter Lewin.

zijn kin passeert, en zet hij zichzelf onder driehonderdduizend volt. Lewins ‘stunts’ zijn eigenlijk goed beredeneerde experimenten die – met de volle steun van de natuurkunde – niet kunnen mislopen. De natuur houdt zich immers ten allen tijde aan de wetten en formules die wetenschappers in het verleden uit de natuur zelf konden afleiden. ‘Waaghals’ Walter Lewin kan het risico van zijn stunts daarom vooraf op een krijtbord berekenen, om vast te stellen dat het best meevalt.

De humor waarmee Walter Lewin zijn verhaal lardeert, doet denken aan Doc Brown, de gekke professor uit de jarentachtigfilm Back to the Future. Met dat verschil dat Lewin niet gek is, maar gewoon begeesterd door de natuurkunde. De titel Gek op natuurkunde is volgens Walter Lewin zelf overigens een slechte vertaling van For the Love of Physics, de Engelse titel van het boek. De Nederlandse titel had eigenlijk Uit liefde voor natuurkunde moeten zijn. Dat maakt meteen ook duidelijk voor wie het boek is bedoeld: voor iedereen met liefde voor wetenschap en natuurkunde.

En tel daar voor mijn part ook de toekomstige natuurkundeleerkrachten bij, die dit boek zouden moeten gelezen hebben, en de internetfilmpjes bekeken, voor ze hun diploma in ontvangst zouden mogen nemen.

Bekijk de collegefilmpjes van Walter Lewin op eoswetenschap.eu/walterlewin.

Walter Lewin en Warren Goldstein, Gek op natuurkunde, Thomas Rap, 19,90 euro

Walter Lewin leest

‘Marcel Minnaert opende mijn ogen. Ik ben in zijn voetstappen gevolgd en nu kijken zo’n twee tot drie miljoen mensen per jaar naar mijn colleges op het web. Ik laat mijn studenten door natuurkundige vergelijkingen heen kijken zodat ze tot leven komen en waar mogelijk koppel ik die vergelijkingen aan ervaringen uit hun dagelijks leven. Dat deed Marcel Minnaert ook.’

Marcel Minnaert, Natuurkunde van het Vrije Veld, 1937-1942 (drie delen), Thieme, Zutphen, 196,60 euro V

Mijn favoriete quote ‘Aan mijn vrienden, lipvisachtigen, wij zien mekaar niet meer nu de meren minder helder en de nijlbaars floreert’ Uit: Reinout Verbeke, De achterkant van flatgebouwen, De Bezige Bij, 19,95 euro V

eos kiest De beste boeken Afgeklokt Nobelprijswinnaar Gerard ’t Hooft en theoretisch natuurkundige Stefan Vandoren beschrijven in dit boek natuurverschijnselen die precies een seconde, tien seconden, honderd seconden, duizend seconden, enzovoort

V

duren. Ons hart slaat ongeveer één keer per seconde. Vermenigvuldig met factor tien en je krijgt de tijd die de snelste mannen op aarde nodig hebben om honderd meter te lopen.

Een aantal tiende machten verder vinden we de totale jaarlijkse vertraging door fileleed in de Verenigde Staten, de geschiedenis van de mens en uiteindelijk processen die veel langer duren dan de evolutie van het heelal.

Na de langst durende eeuwigheden dalen de auteurs af in de omgekeerde richting, naar de

interview: Lawrence Krauss

‘Gelovigen vinden het niet leuk dat ik hun laatste strohalm wegneem’ Kan ‘iets’ uit ‘niets’ ontstaan?

Ja, dat kan, als we de Amerikaanse natuurkundige en bestsellerauteur Lawrence Krauss mogen geloven.

Sterker: uit ‘niets’ kan een heel universum ontstaan, en dat allemaal zonder de natuurwetten te overtreden. Krauss’ nieuwste boek Universum uit het niets is een absolute aanrader voor iedereen die zich wil laten overdonderen door de schoonheid van het heelal – en de nietigheid van de mens.

Is dat dan niet in strijd met de wet van behoud van energie? Nee, schrijft Krauss, want in de jaren 1990 hebben fysici ontdekt dat de lege ruimte (het ruimtevacuüm dus waarin geen enkel materiedeeltje voorkomt) wel degelijk energie bezit. Die energie kan aanleiding geven tot het ontstaan van virtuele deeltjes, die dan langs een reeks kwantummechanische processen volgroeien tot echte deeltjes met een massa.

U schreef dit boek als vervolg op een één uur durende lezing waarmee u in 2010 door de VS trok, en die op Youtube een wereldhit is geworden. Daarop kwamen heel wat (negatieve) reacties.

‘Er kwamen inderdaad veel reacties, maar die waren heus niet allemaal zo negatief – al vonden vele gelovigen het inderdaad niet zo fijn dat ik hun laatste strohalm wegnam.

Maar na mijn lezingencyclus voelde ik dat er bij het brede publiek een heel sterke interesse voor dit onderwerp was. Dat heeft me uiteindelijk over de streep getrokken om dit boek te schrijven. Ook al omdat je in tweehonderd V

pagina’s veel meer kan vertellen dan in één uur.’

‘Tegelijkertijd vind ik het leuk om mensen op intellectueel gebied uit te dagen en op die manier discussies uit te lokken. Ik hoop dat mensen meer gaan nadenken over de grote omwentelingen in de manier waarop we naar het universum kijken, om zo een aantal misvattingen de wereld uit te helpen. Het idee dat het universum uit het niets is ontstaan, dat er dus vóór de oerknal letterlijk niets was – mogelijk bestonden de natuurwetten toen zelfs nog niet, of wás er nog helemaal geen tijd en ruimte – is zeer provocatief. Bij velen raakt dat hun diepste overtuigingen – of die nu religieus zijn, of intuïtief van aard. Natuurlijk heb ik de negatieve reacties van gelovigen in mijn boek meegenomen, want als je iets op een provocatieve manier kan uitleggen, spreekt het de lezer veel meer aan.’ – SST Lawrence Krauss, Universum uit het niets, Nieuw Amsterdam, 21,95 euro

snelst denkbare processen. De oerknal duurde amper 10-44 seconden of een ‘yoctaseconde’. Verder reikt ons begrip (voorlopig?) niet.

De beschreven natuurverschijnselen komen uit alle takken van de wetenschappen. Van omloop- en rotatietijden van planeten en sterrenstelsels, vervaltijden van elementaire deeltjes en atoomkernen tot biologische ritmes en geologische tijdschalen. – KV Gerard ’t Hooft en Stefan Vandoren, Tijd in machten van tien, Veen magazines, 42,50 euro

Het heelal tweeten Higgs is hip. Zeker sinds 4 juli 2012, de dag waarop het onderzoekscentrum CERN aankondigde dat in de Large Hadron Collider duidelijke sporen van het langverwachte deeltje te zien waren. Higgs was even wereldnieuws, en de theoretici die het Higgsveld en het HIggsboson een halve eeuw voordien hadden voorspeld – onder meer Robert Brout, François Englert en Peter Higgs – werden gelauwerd. Voor wetenschapsjournalist en Eos-medewerker Govert Schilling het sein om zo snel mogelijk een inleidend en verhelderend boekje schrijven. In Higgs, het elementair abc van een elementair deeltje passeren alle begrippen die je nodig hebt om helder te antwoorden op de vraag: ‘Higgs, wat is dat eigenlijk?’

Schilling is niet aan zijn proefstuk toe. Hij publiceert al jaren populariserende artikelen en boeken over sterrenkunde en ruimteonderzoek. Maar ook online, en vooral via Twitter, is hij een uitstekende gids. Hij gaf al geregeld ‘twursussen’ – korte lessen via tweets.

Dat resulteerde in Kleine twittercursus van het heelal. Daarin geven Schilling en zijn Britse evenknie Marcus Chown antwoord op 140 vragen in de sterrenkunde, telkens in tweets van 140 tekens. – RVB V

V

Govert Schilling, Higgs, Fontaine, 7,95 euro Govert Schilling en Marcus Chown, Kleine twittercursus van het heelal, Fontaine, 16,95 euro

Anne Adé is eindredacteur van het geschiedenisblad Eos Memo en medewerker van Eos. Als historica is ze voornamelijk geïnteresseerd in geschiedenis en archeologie.

Mijn favoriete boek De oudheid van op een rollercoaster Is Latijn en Grieks leren op school nuttig of elitair tijdverlies? Om de moderne wereld te doorgronden, moet je de antieke bouwstenen kennen en begrijpen, meent de excentrieke Britse professor Griekse cultuur en literatuur Simon Goldhill.

In een licht chaotische maar zeer onderhoudende stijl maakt Goldhill in Liefde, seks en tragedie in dertig korte hoofdstukken zijn punt, waarbij hij virtuoos zapt tussen verleden en heden. Het is even wennen aan het heen-en-weergespring, maar wie graag wil bijlezen over de oudheid, zal zich met dit sprankelende boek geen moment vervelen.

Goldhill schuwt de provocatie niet en wijst bijvoorbeeld op het contrast tussen pornografie nu en de vanzelfsprekendheid van niet noodzakelijk seksueel geladen naakt in de oudheid. Zo waren afbeeldingen van penissen V

in het antieke straatbeeld (bijvoorbeeld onder de vorm van een deurbel van een villa in Pompeï of meer dan levensgrote standbeelden bij een heiligdom) alomtegenwoordig. Ook over homo-erotiek in de Griekse samenleving doe je inzichten op die je niet in de geschiedenisles leert. Aan de verheerlijking van het lichaam komt met het christendom een abrupt einde: de eerste christenen zetten zichzelf op de kaart door zich radicaal af te zetten tegen de klassieke cultuur waaruit ze voortkwamen.

Dat uitte zich onder meer in een afkeer van het lichamelijke en van het uitgebreide sociale verkeer dat de klassieke samenleving kenmerkte.

Horror Politiek en democratie erfden we van de Oude Grieken en Romeinen, maar ze kenden ook wat van feesten. Ze waren even dol op festivals als wij, al ging het bij hen wel om theaterfestivals en gladiatorenspelen. De bloedige horror van de antieke arena ligt niet zo ver van ons af als we misschien zouden willen, zegt Goldhill: kijk maar naar onze fascinatie voor geweld (en oorlog) op tv en in games.

Later in het boek komen ook nog de fascinatie voor Sparta in nazi-Duitsland aan bod, de togaspektakels van Hollywood, en de invloed van het Oedipus-verhaal op Freud. Eigenlijk illustreert het tragische verhaal van Oedipus perfect wat Goldhill met dit hele boek wil bewijzen: met mensen die niet weten wie ze zijn of waar ze vandaan komen, kan het slecht aflopen. U bent gewaarschuwd!

Net als een andere historische aanrader uit de non-fictieoogst van het voorbije jaar, De ontdekking van de middeleeuwen (van Peter Raedts), herinnert dit briljante boek er ons ten slotte ook aan dat ons beeld van het verleden voortdurend onderhevig is aan ‘renovatiewerken’, dat verschillende samenlevingen de geschiedenis probeerden en proberen te herschrijven om ze beter in hun kraam te doen passen.

Simon Goldhill, Liefde, seks en tragedie, Nieuw Amsterdam, 22,95 euro

Simon Goldhill leest

Simon Goldhill.

‘Socrates and the Jews gaat over de obsessie van negentiende-eeuwse denkers met het idee dat Joden en Grieken qua filosofie lijnrecht tegenover elkaar stonden, en hoe dat een hele generatie filosofen en psychologen, tot Freud toe, beïnvloedde. Slim geschreven, wel een beetje moeilijk, maar heel stimulerend.’

Miriam Leonard, Socrates and the Jews, Chicago University Press, 45,49 euro V

Mijn favoriete quote ‘Mariya’s wiskundige berekeningen (...) waren bedoeld om de werkelijkheid te balanceren op één enkel steunpunt, vertegenwoordigd door de twee parallelle streepjes die het ‘is gelijk aan’-symbool vormden’ Uit: Philip Sington, Het Einstein meisje, Sijthoff

eos kiest De beste boeken Het verhaal van de mens In tegenstelling tot alle andere dieren willen wij mensen weten wie we zijn en waar we vandaan komen. Al duizenden jaren zoeken we antwoorden op vragen over onze afkomst, onze plaats in de wereld en onze relatie tot andere levensvormen. Naast godsdienst en filosofie biedt ook de wetenschap een antwoord op deze vragen. In Het verhaal van de mens. Ons verleden in woord en beeld geeft dr. Alice Roberts een overzicht van wat wetenschappers tot nu toe hebben achterhaald. Ze neemt u onder andere mee naar ateliers waar gespecialiseerde technici verbluffend levensechte driedimensionale reconstructies maken op basis van schedels, zoals het atelier van de Nederlandse tweelingbroers en paleokunstenaars Adrie en Alfons Kennis die het hoofd van een neanderthaler reconstrueren.

Een bijzonder mooi, uitgebreid en vlot leesbaar naslagwerk. – EV V

Alice Roberts, Het verhaal van de mens, Lannoo, 29,99 euro

Insect op je bord De aarde is eigenlijk een insectenplaneet met hier en daar een paar mensen. Want tegenover iedere mens staan naar schatting 200 miljoen tot 2 miljard insecten. Ook in gewicht hebben insecten de overhand, want als we ervan uitgaan dat elk insect net zoals de kleinste mier niet meer dan 1 milligram weegt, dan is er op aarde voor elke 70 kilogram mens 200 tot 2.000 kilogram insecten.

Afgezien van het kriebelige gevoel dat je hiervan krijgt, is het bij de meesten van ons ook nog niet echt ingeburgerd om insecten te zien als etenswaren Dat ze gezond zijn, staat vast want insecten zitten boordevol eiwitten. En dat ze al gebruikt worden in onze voeding ook, want speciaal gekweekte schildluizen worden massaal verwerkt in alles wat rood gekleurd wordt, zoals aardbeienyoghurt. Wereldwijd worden nu al meer dan 1800 soorten insecten gegeten en 80 procent van de wereldbevolking kent ze als delicatesse.

In dit boek leer je hoe je zelf aan de slag kunt met insecten in de keuken.

Welke insecten zijn eetbaar, welke zijn hier te koop en welke gerechtjes kan je ermee op tafel toveren? En wat hebben topkoks, insectenkwekers en voedingsdeskundigen erover te vertellen? – EV Arnold van Huis, Henk van Gurp & Marcel Dicke, Het insectenkookboek, Atlas, 24,95 euro V

interview: Dirk Draulans

‘We zijn beter af zonder kattenklavier’

Tienduizend jaar geleden waren er 6 miljoen mensen, vandaag zijn we met 7 miljard. We krijgen op één dag meer informatie te verwerken dan de gemiddelde middeleeuwer in zijn hele leven.

Onze wereld en ons sociaal leven mogen dan veel complexer geworden zijn dan in de tijd van onze rondtrekkende voorouders, volgens bioloog en journalist Dirk Draulans loopt er één rode draad door de ontwikkeling van ons sociaal gedrag: wat we doen, doen we ‘samen voor ons eigen’, naar de slogan van Van Kooten en De Bies Tegenpartij. In zijn jongste boek neemt hij ons sociaal gedrag van de prehistorie tot de facebookgeneratie onder de loep.

Vissen blijken in grote scholen sneller de juiste beslissingen te nemen om aan roofdieren te ontsnappen. Zijn er ook aanwijzingen dat wij beter functioneren in de grote groepen waarin we nu leven?

‘Uit onderzoek blijkt dat er in elk geval zoiets bestaat als collectieve intelligentie. De ene groep zal bepaalde taken beter uitvoeren dan V

de andere, als gevolg van goede interactie binnen de groep, die daardoor meer wordt dan een som van individuen. Daarnaast is het zo dat hoe groter een groep wordt, hoe groter de kans dat daar een geniaal individu tussen zit, waar de rest van kan profiteren.’

Dat zou verklaren waarom onze hersenen de laatste millennia zijn gekrompen.

‘Het is inderdaad een hypothese dat dat komt doordat we als individu wat minder moeten investeren in hersenontwikkeling − een energieopslorpend proces − doordat de groep een deel van onze taken overneemt. Onze hersenen zijn ongeveer een tennisbal kleiner dat die van de neanderthaler, al lijkt het krimpproces heel recent te zijn gestopt, vermoedelijk omdat voedsel niet langer schaars is.’

U schrijft dat Mark Zuckerberg met zijn Facebook onze hersenstructuur verandert.

Hoe doet hij dat?

‘Er is een verband gevonden tussen activiteit op sociale media zoals Facebook en de hoeveelheid grijze stof in bepaalde hersenzones die betrokken zijn bij sociaal contact. Dan zit je met een kip-of-eiprobleem. Maar bij apen die in een grotere groep terechtkomen, blijken effectief veranderingen op te treden in diezelfde zones. Het lijkt er dus op dat sociale media de bedrading in onze hersenen beïnvloeden.’

U stelt ook dat we er in vergelijking met onze voorouders zowel op achteruit als vooruit gegaan zijn.

‘Doordat we een territoriale soort zijn geworden, zijn eigendom en rijkdom belangrijk geworden − dat was in de prehistorie niet aan de orde. Dat heeft geleid tot wreedheden bij veroveringstochten en territoriale conflicten.’

‘Tegelijk wijzen de cijfers erop dat we steeds minder gewelddadig worden. We verbranden geen heksen meer, het kattenklavier − waarbij katten volgens de toonhoogte van hun gekrijs in een doos werden gestopt om ‘muziek’ te maken door op hun staarten te slaan − is verdwenen, en milieubescherming en dierenrechten maken opgang.

We zijn de scherpe kanten er wat aan het afvijlen.’ – DDC Dirk Draulans, Samen voor ons eigen, WPG, 19,95 euro

Dieter De Cleene is redacteur van Eos. Hij is bio-ingenieur en schrijft voornamelijk over landbouw, voeding en milieu.

Mijn favoriete boek Ik denk, dus ik vergis mij Wie ervan overtuigd is doorgaans weloverwogen, juiste beslissingen te nemen, wordt door psycholoog Daniel Kahneman met beide voeten op de grond gezet.

Longkanker kan op twee manieren worden behandeld: opereren of bestralen. Opereren biedt op langere termijn de grootste overlevingskansen, maar is op korte termijn riskanter dan bestraling.

Als proefpersonen deze informatie krijgen V

Daniel Kahneman.

voorgeschoteld en hen wordt verteld dat de overlevingskans één maand na een operatie 90 procent is, kiest 84 procent voor opereren.

Krijgen ze te horen dat de sterftekans na één maand 10 procent is, kiest slechts de helft voor een operatie. De boodschap is in beide gevallen natuurlijk net dezelfde.

Het is een van de vele voorbeelden die psycholoog Daniel Kahneman in Ons feilbare denken aanhaalt om aan te tonen dat we voortdurend verkeerde beslissingen nemen en de zaken verkeerd inschatten. Ons denken berust op twee systemen. ‘Systeem 1’ werkt automatisch en snel en vergt weinig inspanning. ‘Systeem 2’ vraagt inspanning en concentratie. Systeem 1 werkt continu en genereert voortdurend indrukken, terwijl systeem 2 zich doorgaans in sluimerstand bevindt. De suggesties van systeem 1 worden daardoor vaak kritiekloos aanvaard.

Alles wat er is Dat gaat meestal goed, maar niet altijd. Systeem 1 is gevoelig voor allerlei vertekenende invloeden en kan niet goed om met complexe problemen, logica en statistiek. Dat verklaart bijvoorbeeld waarom tot 40 procent van de proefpersonen bij de keuze tussen een urn met 10 knikkers waarvan 1 rode en een urn met 100 knikkers, waarvan 8 rode, denkt meer kans te hebben om een rode knikker te trekken in het tweede geval.

De gemakzucht van ons brein maakt onze beslissingen gevoelig voor de context waarin en de manier waarop informatie wordt aangeboden. Zo zijn we geneigd een hoger bod uit te brengen bij een erg hoge vraagprijs, die we onbewust als referentie gebruiken en vinden we boodschappen geloofwaardiger als ze

duidelijker zijn geschreven of bekend klinken.

Als u in de zin ‘Hoeveel dieren van elke soort nam Mozes mee in de ark?’ een fout ontdekt, behoort u tot een kleine minderheid. De vraag roept een bijbelse context op, Mozes past in die context, en dus is er voor onze luie hersenen niets aan de hand, terwijl het toch Noah was die de ark bestuurde. Kahneman haalt voortdurend concrete experimenten aan en onderwerpt de lezer aan allerlei tests. Het levert een verbazingwekkende blik op het gekronkel onder onze hersenpan op.

Een van de belangrijkste tekortkomingen van Systeem 1 is dat het relatief ongevoelig is voor de kwaliteit en kwantiteit van informatie, waardoor we snel conclusies trekken op basis van beperkte informatie, de ‘What You See Is All There Is’-illusie. Het doet de wereld ordelijker, samenhangender en voorspelbaarder op ons overkomen dan hij in werkelijkheid is en bezorgt ons een overdreven vertrouwen in eigen kunnen.

‘Onze troostrijke overtuiging dat we de wereld kunnen begrijpen, berust op een zekere grondslag: ons bijna onbeperkte vermogen om onze onwetendheid te negeren’, vat Kahneman het samen. Het kan zo op een − relatief grote − tegel tegen de schoorsteen.

Daniel Kahneman, Ons feilbare denken, Business Contact, 29,95 euro

Daniel Kahneman leest

Lewis Thomas, The Medusa and the Snail, Viking Press

Mijn favoriete quote ‘Wat is wetenschap? Wetenschap is de titanische poging van het menselijk intellect zich uit zijn kosmische isolement te verlossen door te begrijpen!’

Uit: Willem Frederik Hermans, Nooit meer slapen, Bezige Bij, 15 euro

V

eos kiest De beste boeken Uitgestorven. En dan?

De snelheid waarmee soorten vandaag uitsterven ligt honderden keren hoger dan de gemiddelde snelheid waarmee ze de voorbije miljoenen jaren verdwenen.

In zijn jongste boek vraagt zelfverklaard ‘volksfilosoof ’ Bas Haring zich af hoe erg het is dat de natuur achteruit holt. Haring is er niet zo zeker van dat een natuur met alle soorten die we kennen een betere of gezondere natuur is dan een met pakweg de helft van de soorten. De auteur van onder meer Kaas en de evolutietheorie en Vallende kwartjes vergelijkt de natuur met een boekenwinkel. Op tafels liggen enkeV

V

le boeken die goed zijn voor negentig procent van de omzet en in de kasten ligt een veelheid aan boeken die nauwelijks geld opleveren.

Halveer je het aantal kasten, dan neemt de ‘biodiversiteit’ in de winkel af, maar de omzet blijft vrijwel ongemoeid. Net zo kunnen we in de natuur wel wat obscure soorten missen.

Haring zit daarmee op een andere golflengte dan de meeste biologen, die voor meer voorzichtigheid pleiten. Wat vandaag een bestseller is, ligt morgen misschien in de afprijsbak, en omgekeerd. Zijn stellingen mogen dan controversieel en niet altijd even goed onderbouwd zijn, de vragen die Haring stelt, zetten wel aan tot nadenken over het belang van biodiversiteit en de maakbaarheid van de wereld. – DDC Bas Haring, Plastic Panda’s, Nijgh & Van Ditmar, 19,95 euro

De bizarste dieren

De duistere diepzee

Ooit domineerde de kakapo de bossen van Nieuw-Zeeland, maar vandaag is de soort met uitsterven bedreigd. Dat is niet verwonderlijk: de groene, plompe papegaai kan niet vliegen, is kieskeurig als het op voedsel aankomt, houdt er een complexe voortplanting op na en verspreidt tot slot een bijzonder aroma waardoor roofdieren hem makkelijk weten te vinden – die waren er vroeger niet, maar nu wel.

De stinkende scharrelpapegaai vertelt het verhaal van diersoorten waarvan je je afvraagt hoe ze in hemelsnaam zijn kunnen ontstaan, en – in sommige gevallen, zoals dat van de kakapo – waarom ze nog bestaan.

Wat bijvoorbeeld te denken van het beerdiertje, bestand tegen temperaturen tot -272 graden Celcius en kosmische straling, een cicade die zich als mier vermomt en een vleerhond die niet vies is van een potje fellatio?

Sommige van die bizarre levensvormen zijn uitstekende overlevers gebleken, terwijl andere, zoals het schubdier en de roze rivierdolfijn, zich niet dankzij maar ondanks hun bijzondere eigenschappen weten te handhaven, zij het misschien niet lang meer.

Het boek is helaas niet met foto’s maar met tekeningen geïllustreerd, maar de meeste besproken soorten zijn te bewonderen op een bijbehorend YouTube-kanaal. Een aanrader is alvast het fragment uit de BBC-documentaire Last Chance to See, waarbij een hitsige kakapo een fotograaf aanrandt. – DDC

De Canadese regisseur James Cameron dook afgelopen maart in zijn bathyscaaf naar de bodem van de bijna elf kilometer diepe Marianentrog, een huzarenstuk dat enkel de legendarische Jacques Piccard hem voordeed (in 1960). ‘Het lijkt wel of ik naar een andere planeet ben geweest,’ zei hij toen hij weer boven water kwam. De duistere diepzee is net als het heelal nog grotendeels onbekend terrein. In zijn boek De oceaan anders bekeken licht Jan Stel, hoogleraar oceanische ruimte, een tipje van de sluier.

Hij neemt de lezer mee in een aantal figuurlijke wandelingen – twaalf om precies te zijn – zowel doorheen de tijd als in de ruimte. Ieder hoofdstuk begint met een korte schets van de problematiek, bijvoorbeeld over visserij of vervuiling, en sluit af met een aantal korte berichten ‘terzijde’. Stel staat uitgebreid stil bij de vaak kwalijke interventies van de mens, maar reikt ook oplossingen aan. Als in België wonende Nederlander is hij perfect geplaatst om de rol van beide Lage Landen in de studie en bescherming van oceanen en zeeën goed te duiden. – RS Jan stel, De oceaan anders bekeken, Acco, 32 euro

Lucas Wenniger, De stinkende scharrelpapegaai, Bert Bakker, 18,95 euro

V

Raf Scheers is

ring. Hij verbleef een tijdje bij de amish, een streng religieuze gemeenschap die ogenschijnlijk lowtech door het leven gaat. De amish zijn niet aangesloten op het elektriciteitsnetwerk omdat ze niet afhankelijk willen zijn van de buitenwereld. Ze gebruiken zware dieselaggregaten, perslucht en batterijen om hun apparaten – die hebben ze – aan te drijven. Ze zijn niet anti-technologie, zoals zo vaak wordt gedacht, ze passen die naar eigen inzicht toe. Sommige amish oogsten bijvoorbeeld genetisch gemanipuleerde mais, omdat die makkelijker te oogsten is met hun archaïsche machines. Kelly besluit dat de amish enkel amish kunnen zijn omdat ze gebruik maken van bestaande verworvenheden zoals olie, katoen, ggo’s, geneeskunde enz.

Voorbeschiktheid kan tot gelatenheid en immobilisme leiden, maar Kelly is een rasecht vooruitgangsoptimist. We moeten de richting die het technium uitgaat beter begrijpen om er maximaal profijt uit te halen. Schreef Kelly het ultieme boek over technologie? Misschien niet, maar hij dwingt je wel om na te denken over de producten die we dagelijks gebruiken.

Kevin Kelly, De wil van technologie, Maven Publishing, 22,50 euro

hoofdredacteur van Eos en van het geschiedenisblad Eos Memo.

Mijn favoriete boek Technologie als evoluerende soort Onze technologie wordt steeds complexer en dat is volgens Kevin Kelly geen toeval. Hij ziet ‘het technicum’ als een kracht die onvermijdelijk steeds verder evolueert.

Een jaar geleden overleed Steve Jobs, de visionaire topman van Apple die de voorbije twintig jaar ons leven digitaal en draadloos maakte: geen cd’s en cd-spelers meer, maar muziek die je van het internet downloadt en overal meeneemt, geen simpele gsm’s meer, maar slimme telefoons die het internet binnen handbereik houden, geen logge computers meer, maar handige tablets met touchscreen die in V

Kevin Kelly.

een handtas passen. Dankzij het genie van Jobs kan je al je bestanden – muziek, foto’s, video, documenten, noem maar op –, vlot tussen al die draadloze toestellen uitwisselen, of via verre servers (‘de cloud’) oproepen.

Wat als er geen Steve Jobs zou zijn geweest, zouden we dan even draadloos door het leven gaan? Kevin Kelly, oprichter van het Amerikaanse technologieblad Wired, zou volmondig ja zeggen. De toestellen en procedés zouden er misschien iets anders hebben uitgezien, maar een wereld zonder Apple zou evengoed digitaal en draadloos zijn. Dat komt omdat technologie volgens Kelly een onvermijdelijke weg volgt. In zijn boek De wil van technologie speelt hij uitgebreid leentjebuur bij de biologen die geloven in convergente evolutie, en die dus toeval als enige drijvende kracht in de evolutie afwijzen. Kelly past die onvermijdelijkheid toe op alles wat de mens heeft gemaakt: cultuur, informatie, rechtspraak, politiek, wetenschap en techniek. Het technium, zoals hij dit geheel noemt, streeft net als een levend organisme naar steeds grotere complexiteit, meer zelfs, het technium drijft de menselijke evolutie vooruit.

Amish Je kunt het erg oneens zijn met Kevin Kelly.

Veel biologen zullen zijn vergelijking met de evolutie van soorten met enige argwaan bekijken, en vaak heb je de indruk dat hij aan het preken is – hij ziet technologie als een kosmische kracht, die startte bij de big bang.

Maar Kelly grijpt wel je aandacht. Extra interessant wordt het als hij put uit eigen erva-

Kevin Kelly leest

V

‘In vele opzichten is Chaos het perfecte populairwetenschappelijk boek.

Het liet me kennismaken met een wetenschappelijke wereld die ik ondanks mijn achtergrond niet kende. Het ging bovendien over échte wetenschap, geen new age-onzin. Verder sprak de kleurrijke culturele setting uit het boek me aan, van hippiecommunes tot Las Vegas-gokkers.

Chaos bracht een nieuwe manier van kijken en begrijpen, die in vele domeinen kon worden toegepast. Ten slotte was het prachtig en vakkundig geschreven, een lust om te lezen.’

James Gleick, Chaos, Contact, 20 euro

Mijn favoriete quote ‘Ja’, zei Mustapha Mond, ‘ook dat (wetenschap) is een kostenpost voor stabiliteit. Niet alleen de kunst is onverenigbaar met geluk; ook de wetenschap.

De wetenschap is gevaarlijk; wij moeten haar zorgvuldig aan de ketting leggen en muilkorven.’

Uit: Aldous Huxley, Heerlijke nieuwe wereld, Ambo, 12,50 euro V

eos kiest De beste boeken Nuttig onderzoek

V

In de lente gaf Nederlands bekendste fysicus Robbert Dijkgraaf een televisiecollege over de oerknal, dat ondanks de ingewikkelde materie een echte kijkcijferhit werd.

Het mag duidelijk zijn: Dijkgraaf, sinds begin juli directeur van het Institute for Advanced Study (IAS) aan de Princeton Universiteit, is een man van vele talenten. Rond zijn afscheid in Nederland verscheen onder de titel Het nut van nutteloos onderzoek een bundeling van zijn columns die hij de voorbije jaren voor NRC Handelsblad en Folia (het weekblad van de Universiteit van Amsterdam) schreef. Dijkgraaf pakt uiteenlopende onderwerpen aan, maar steeds komt de liefde voor de wetenschap naar boven. Het boek besluit met de drie jaarredes die Dijkgraaf als voorzitter van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) hield. – RS Robbert Dijkgraaf, Het nut van nutteloos onderzoek, Bert Bakker, 19,95 euro

Denkende machines

Honderd jaar geleden werd de Britse wiskundige Alan Turing geboren. De geestelijke vader van zowel de computer als de kunstmatige intelligentie, bedacht in 1950 de Turing Test. Bij deze test mag je via een toetsenbord en een beeldscherm chatten met een mens en een machine. Ben je binnen de vijf minuten niet in staat te onderscheiden wie de mens en wie de machine is, dan is het volgens Turing eerlijk om te zeggen dat de machine kan denken.

Turings droom van een denkende machine is ruim een halve eeuw na zijn dood nog steeds niet uitgekomen. Maar hoewel de kunstmatige intelligentie de menselijke niet heeft vervangen, heeft ze ze wel uitgebreid.

Zoekmachines, spellingcheckers, routeplanners en robots vullen onze

menselijke vermogens aan.

In plaats van de Turing Test is er nu sprake van Turings Tango, waarbij alles draait om de vraag welke combinatie van mens en computer het beste werkt. Om Turing te eren in het Turing-jaar gebruikte natuurkundige en filosoof Bennie Mols Turing als kapstok doorheen dit boek. Hij beschrijft daarin een van de grootste wetenschappelijke zoektochten van onze tijd: die naar intelligente computers en robots. – EV Bennie Mols, Waarom de mens de computer de baas blijft, Nieuw Amsterdam, 18,95 euro

De lange weg naar het atheïsme Mijn favoriete snelle leesvoer is de rubriek ‘Why I am an atheist’ op freethoughtblogs.com/ pharyngula, de populaire blog van de Amerikaanse octopusonderzoeker en anticreationist PZ Myers. Daarin getuigen mensen over hoe ze atheïst zijn geworden.

Voor de meesten een lang proces, waarin ze V

zich van het ‘juk van het christendom’ ontdeden. Vlaams filosoof en wiskundige Jean Paul Van Bendegem werd van een gelovig jongetje uit een streng gereformeerd-protestants gezin langzaam – na een ‘ik-weet-het-niet’-fase – een volwassen atheïst en vrijmetselaar. Van Bendegem schreef er een persoonlijk boek over. Hij zet uiteen hoe het perfect mogelijk is te leven zonder god. Hoe je geen bovenaardse instantie of een hiernamaals nodig hebt om je moreel te doen handelen. Van Bendegem

noemt zich een ‘vrolijke atheïst’: zijn houding is er bij uitstek een van zelfironie en zelfspot: de mens is geen Homo sapiens sapiens maar een grappig, ernstig, zielig, onnozel en geniaal beest. Een fantastische prutser. Van Bendegem hoopt dat uit dat nederige maar positieve zelfbeeld op lange termijn een volwaardig mensbeeld ontstaat. – RVB Jean Paul Van Bendegem, De vrolijke atheïst, Linkeroever, 19,95 euro

Toen de tijd bleef stilstaan De tijd is een fascinerend fenomeen. Een seconde duurt altijd even lang. Maar als je de natuurkunde even vergeet, lijken we wel in staat om die tijd naar hartenlust te versnellen of te vertragen.

Een heerlijke vakantie vliegt voorbij, maar bij thuiskomst voelt het alsof je ontzettend lang bent weg geweest.

Een saaie voordracht duurt uren, en in de ogen van een geliefde staat de tijd zelfs even stil. De Britse wetenschapsjournalist Claudia Hammond laat in dit boek de fysica en de filoso-

V

fie van het concept tijd even varen, en focust op het idee dat onze geest opzettelijk een tijdsgevoel creëert. Ze vervlecht daarbij leuke anekdotes – zoals over een stuntman die kan navertellen hoe de tijd in zijn neerstortende vliegtuigje stil bleef staan – met de laatste ontwikkelingen op het gebied van de psychologie, neurologie en biologie. – KV Claudia Hammond, Supersnel slowmotion, Atlas Contact, 21,95 euro

V

Reinout Verbeke is coördinator van de Eos-website www.eoswetenschap.eu en van het gratis Eos Weekblad op iPad.

Mijn favoriete boek Wantrouw wetenschappers

V

Noem jezelf wetenschapper en iedereen hangt aan je lippen.

En heb je een studie gevoerd naar een populair onderwerp in een goedklinkend vakblad, haal je zonder moeite de krantenkolommen.

Nederlands wetenschapsjournalist Hans van Maanen verzamelt in Je reinste wetenschap lekker bekkende onderzoeken die, zodra je ze narekent, als een kaartenhuisje ineenstorten.

Het is meestal geen goed teken als je in de boeken van Hans van Maanen met naam en toenaam wordt genoemd. De columnist van De Volkskrant is de luis in de pels van onderzoekers, de schrijvers van hun persberichten en de journalisten die ze overnemen.

Vooral de berichten over voeding zijn Van

Maanens mikpunt. Neem nu ‘probiotica tegen allergie’, zoals een persbericht van de Universiteit Wageningen kopte. Elke dag kregen vijf groepjes allergische mensen een bekertje yoghurt met daarin een of andere stam van melkzuurbacteriën. Bedoeling van het onderzoek was om de concentratie interleukine-13 – die vrijkomt bij allergie – te verminderen na blootstelling aan berkenpollen. Maar interleukine-13 gaf geen kick.

De onderzoeker deed een lange reeks extra proeven tot ze een bacteriestam vond die bij tien deelnemers interleukine-13 significant deed dalen. Maar dat is volgens Van Maanen nog geen reden om eureka te schreeuwen.

De gemiddelde beginwaarden interleukine-13 van het groepje verschilden volgens hem te sterk van die van de andere groepjes, en bovendien werden de proefpersonen tijdens het experiment niet eens blootgesteld aan berkenpollen, wat toch de bedoeling was.

Te mooi om waar te zijn

Hans van Maanen.

Op dezelfde manier hekelt Van Maanen studies naar een verband tussen aspirine en kanker, tussen een siësta en het risico op hartsterfte, en antioxidanten en langer leven. ‘Voedingsonderzoek heet zo omdat het voor de voeding van de onderzoekers zorgt’, smaalt Van Maanen op het einde van een stukje over koffie en verhoogde bloeddruk.

En wat dacht u van deze collectief geworden wijsheid: dat de wijsvinger-ringvingerverhouding iets zegt over ons testosteronniveau. Tot tien publicaties per maand, telde Van Maanen, die de magische vingerverhouding met allerlei eigenschappen in verband brachten: van mondkanker tot roeipresta-

Mijn favoriete quote ‘heden meester / morgen mest zo gaat het / en zo gaat het best’ Uit: Leo Vroman, Dierbare ondeelbaarheid, Querido

ties. ‘Maar de enige conclusie is dat er geen conclusie te trekken valt.’ De verschillen blijken meestal uiterst miniem, en het lijkt erop dat vooral studies worden gepubliceerd die de vingertestosteron-hypothese bevéstigen.

Van Maanen combineert in zijn boeken – ook Goochelen met getallen is een aanrader – steevast statistische kennis met gezond verstand en humor. Je reinste wetenschap levert misschien geen lekker leesverhaal-methappy-end op, maar het maakt je een paar hardnekkige illusies armer en het helpt je te wapenen tegen al te mooie wetenschap.

Hans van Maanen, Je reinste wetenschap, Contact, 16,95 euro

Hans Van Maanen leest ‘Objective Knowledge bevat de nog altijd helderste gedachten over de aard van wetenschap en kennisverwerving in het algemeen. De hersenen werken niet als een emmer waarin je naar willekeur informatie kunt gooien, maar als een zoeklicht: actief op zoek naar geschikte informatie, keurend, interpreterend en verwerpend.’

Karl Popper, Objective Knowledge, Oxford University Press, 1972

eos kiest De beste boeken Overlevers De Dorobo’s uit Tanzania en Kenia houden er een aparte jachttechniek op na.

Ze laten leeuwen het werk opknappen en beroven die dan van hun prooi. De Korowaistam in West-Papoea bouwt zijn huizen in bomen op meer dan dertig meter hoogte, enkel met materiaal uit het woud. Ook honden en varkens leven in de boomtoppen en kleuters spelen vlak bij de randen van balkons.

V

Het Daivolk in China vangt horzels om een veertje aan hun lijf te bevestigen. Dat ‘vlaggetje’ laat toe de horzel te volgen naar zijn nest, dat vol smakelijke en voedzame larven zit.

Human Planet vertelt het met prachtige foto’s geïllustreerde verhaal van een bijzondere diersoort die zich tot in alle uithoeken van de wereld heeft verspreid en zich dankzij zijn vindingrijkheid staande weet te houden in elk milieu, van de barre poolstreken, over eindeloze grasvlakten en ondoordringbare jungles tot snikhete woestijnen. – DDC Dale Templar, Human Planet, Fontaine, 29,95 euro

Belgen verbreken wereldrecord Op 1 november vorig jaar trokken ontdekkingsreiziger Dixie Dansercoer en pas afgestudeerd geneeskundestudent Sam Deltour naar Antarctica om er het wereldrecord van de langste autonome en niet-gemotoriseerde expeditie te verbreken. Dat stond toen nog op naam van de Noor Rune Gjeldnes, die er in 2006 in slaagde 4.808 kilometer af te leggen in negentig dagen, zonder bevoorrading van buitenaf.

Na een slechte start vertrokken de Belgen dan toch in de buurt van de Russische Zuidpoolbasis Novolazarevskaya, om via de geografische zuidpool uiteindelijk in OostAntarctica terecht te komen, het laatste nooit geëxploreerde gebied op onze planeet.

Twee sledes, een aantal immense kites en de katabatische winden op Antarctica zouden hen voorttrekken.

Hoewel het de bedoeling was via de Prinses Elisabethbasis de cirkel rond te maken, besluiten Dansercoer en Deltour na 74 dagen om hun Antarctic Ice Expeditie vroegtijdig af te sluiten. Ze hebben het wereldrecord verbroken, hebben een nieuwe route op hun naam staan, maar de weersomstandigheden maken het onverantwoord om door te gaan.

Een bewogen verslag van een helse tocht. – EV

Dixie Dansercoer en Sam Deltour, Beyond the Challenge, Snoeck, 24,90 euro V

Succesvol ouder worden Bijna iedereen die een dagje ouder wordt, is wel eens bang dat zijn geheugen hem in de steek laat. Waar heb ik vanmorgen mijn sleutels achtergelaten? Wat kwam ik eigenlijk in de kelder zoeken? Hoe heet die man ook alweer?

Internationaal gerespecteerd hersenonderzoeker André Aleman legt in dit boek uit hoe lang je missers van je geheugen kan blijven toeschrijven aan je drukke bestaan en wanneer er meer aan de hand is. ‘Als we ouder worden, gaan onze hersenen onherroepelijk achteruit’, schrijft hij in Het Seniorenbrein.

‘Sommige hersencellen krimpen, sommige V

verbindingen tussen hersengebieden verdwijnen, het geheugen laat het afweten, de concentratie wordt minder en het denkvermogen gaat trager. Toch zijn ouderen vaak gelukkiger dan jongeren. Ze kunnen beter omgaan met emoties en stress, zijn beter in het nemen van complexe beslissingen en hebben meer inzicht in levenskwesties.’

Aleman legt uit wat er verandert in onze mentale vermogens eens we de kaap van de vijftig hebben genomen. Hij ontrafelt de anatomie van het seniorenbrein, onderzoekt de invloed van hormonen en gaat na waar de grens ligt tussen vergeetachtigheid, milde cognitieve stoornis en dementie. Maar hij gaat ook na waarom oudere mensen emotioneel stabieler zijn en waarom ze vaak worden geroemd om hun wijsheid. En hij besluit met wetenschappelijk verantwoorde adviezen om onze

mentale vermogens optimaal te houden.

Verder heeft Aleman het ook nog over Okinawa, een subtropisch eiland in de Oost-Chinese Zee waar de oudste en gezondste mensen ter wereld leven. Hij legt uit waarom we op onze voeding moeten letten en in beweging moeten blijven, waarom we onze hersenen actief moeten houden en welke rol spiritualiteit speelt in het succesvol ouder worden.

Hij doorspekt zijn boek met voorbeelden van mensen die op hoge leeftijd nog uitzonderlijke prestaties leveren en van anderen bij wie het niet zo vlot meer lukt.

Een zeer goed onderbouwd en informatief boek over wat er in ons hoofd gebeurt als we ouder worden. – EV André Aleman, Het seniorenbrein, Atlas Contact, 19,95 euro

selecteert De beste

wetenschapsboeken

U kunt alle boeken uit deze bijlage kopen of bestellen bij uw favoriete Standaard Boekhandel of via www.standaardboekhandel.be Bovendien krijgt u er, ook bij online bestellingen, gratis* het nieuwste nummer van Eos Memo bij, de nieuwe special van Eos over geschiedenis. exclusief bij

courant in voorraad V

bestellen V

*Deze actie loopt tot en met 31 december 2012, dit zolang de voorraad strekt

Werkten mee aan deze bijlage: Anne Adé, Dieter De Cleene, Liesbeth Gijsel, Leen Lampo, Raf Scheers, Manu Sinjan, Senne Starckx, Inge Taucher, Reinout Verbeke, Kim Verhaeghe, Els Verweire, Fleur Franssen • Vormgeving: Marco Goole • Beeld cover: Han Van de Ven • Redactie-adres: Uitgeverij Cascade, Duboisstraat 50, 2060 Antwerpen.

Tel: +32(0)3/680 24 90. E-mail: redactie@eoswetenschap.eu

Ontdek alle wetenschapsmagazines van Eos Iers heiligdom Tara: opgraven of niet?

Nr. 11 / november 2012 / € 5,95 maandelijks, niet in juli / P3A9053

De invloed van jeugdtrauma’s

HANTAVIRUS

Ziek na boswandeling

Oorzaak van diabetes, hartkwalen, overgewicht

Dossier: Het veranderende Ik • Jeugdtrauma's en ziekte • Tips voor innovatie en creativiteit • Ons 'buikbrein'

EEUWIG ONDERWEG

MIGRATIE • Belgenkampen in Nederland • Braindrain anno 1585 • Eerste grondplan New York • Red Star Line Antwerpen

NIEUW Met een frisse kijk op het verleden

Racisme – Ambergris – Cisgenese – Badeendjes – Duurzaamheid en evolutie – Foetale chirurgie – Hantavirus

Waarom CONSCIENCE niet gevierd wordt

001-001 cover memo3.indd 1

WETENSCHAP

ZIT OOK IN ÚW HOOFD

200 JAAR

TRANS-ATLANTISCHE SCHEPEN

OVER

RACISME

Zelfmoord in de middeleeuwen

RACEN OVER DE OCEAAN

Oorlog is misleiden MAANDBLAD

GEHEIM RECEPT

TACHTIG EN IN TOPCONDITIE

EVOLUTIE

Waarom ecologisch leven zo moeilijk is BOEKEN hap DE BESTE over wetensc

beste uit • Het van 2012 boekenoogst favorieten van • De de Eos-redacteurs van het nachtkastje • Op wetenschapsauteurs quotes intrigerendste • De over wetenschap de

AM 10/3/12 9:21

+ 16 EXTRA PAGINA'S

INTERVIEW

Alain de Botton 'Wij zijn niet seksueel bevrijd'

Tips voor creativiteit PSYCHOFARMACA

Getest op de verkeerde mensen

Migranten in therapie

Hoe ons Ik verandert • Markante veranderingen tussen 20 en 40 jaar • Grootste wijzigingen voor 30 en na 70 jaar

1211.indd 1

De beste boeken van 2012 115-130 Boekenbijlage

9/12/12 3:55 PM

Eos Memo, een frisse kijk op het verleden

Nr. 04 • 2011

GESCHIEDENIS nummer 3

ARCHEOLOGIE

&

eos 29ste jg. - nr. 11 - november 2012

Memo

WETENSCHAP

NET ECHT

Eos, maandblad over wetenschap

www.eoswetenschap.eu

coveertest.indd 1

26/09/12 11:37

Psyche&Brein, alles over psychologie en hersenwetenschap

Nu in de winkel