Περί Κλήδονος .....ο λόγος

Περί Κλήδονος... ο λόγος

Κείμενα - συγγραφική εργασία: Κωνσταντίνος Μ. Νίγδελης Αρχείο εγγράφων: Κωνσταντίνου Μ. Νίγδελη Σκίτσα: Βασιλική Ντίνα Δημιουργικό - Σελιδοποίηση: Κατερίνα Κατσούφη Διόρθωση χειρογράφων: Καίτη Ντίνα Εκτύπωση: ΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧ

Επιτρέπεται ΧΩΡΙΣ την άδεια του συγγγραφέα η αναδημοσίευση φωτογραφιών και κειμένων του βιβλίου

Ιερά Μητρόπολις Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως

Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού

Κω νστα ντί νος Μ. Νίγδελης

Περί Κλήδονος... ο λόγος

Σκίτσα Βασιλική Ντίνα

Θεσσαλονίκη 2015

Η

ιστορία και η παράδοση ενός τόπου είναι η περιουσία του, πολυτιμότατη παρακαταθήκη για το παρόν και το μέλλον. Το να τα γνωρίζουμε είναι απλά σαν να γνωρίζουμε την πατρογονική μας κληρονομιά. Με αυτά μπορούμε να καταλάβουμε ποιοι είμαστε, από πού ερχόμαστε και φυσικά το πού πάμε. Γι’ αυτό κάθε πληροφορία θα πρέπει να θεωρείται πολύτιμη, να διασώζεται με σχολαστική προσοχή και να μεταλαμπαδεύεται στα παιδιά μας... διότι φωτίζει και σηματοδοτεί δυναμικά τον εσωτερικό τους κόσμο, γιατί λειτουργεί ως γνώμονας και μέτρο της εθνικής μας αυτογνωσίας, ως καθρέπτης της ψυχής του λαού μας. Φυσικά, η πρόκληση της παράδοσης είναι ισχυρή για όσους έχουν επίγνωση ότι το πέρασμα του χρόνου δεν είναι απλώς φαινόμενο κυκλικό, αλλά μια διαδικασία σημαίνουσα… Επίγνωση που αναπτύσσεται κατά τεκμήριο ως αποτέλεσμα ειδικών σπουδών, πολλές φορές όμως είναι και αποτέλεσμα- τίμημα της εμπειρίας... που καταγράφεται και απομνημονεύεται. Αντικείμενο αυτού το καλαίσθητου πονήματος, που κατά τον καθομολογούμενο ορισμό κάθε έκδοσης είναι το άνοιγμα ενός νέου παραθύρου στον κόσμο της γνώσης����������������������������� , είναι η μελέτη μα και η καταγραφή μιας πανάρχαιας διαδικασίας, τότε, στο λυκαυγές του χρόνου, που σώζεται μέχρι των ημερών μας. Ο Κλήδονας… Κυρίαρχη εθιμική πρακτική, στο διάβα του χρόνου, σε όλες τις κοινότητες του μικρασιατικού χώρου, η δια της μαντικής εκπλήρωση-ικανοποίηση του από αιώνων επιθυμητού της ανθρώπινης υπάρξεως: της προβλέψεως του μέλλοντος. Ιδιαίτερα μάλιστα του γυναικείου φύλου, που, ναι μεν το «πίστευε, έβλεπε, επιδίωκε» αλλά, ταυτόχρονα, κατά το «βίος ανεόρταστος μακρά οδός απανδόχευτος», το θεωρούσε και ως μια ικανή διέξοδο από την πλήξη της καθημερινότητας.

7

Περί Κλήδονος... ο λόγος

Ταξιδιώτες της μνήμης, συνεχίζουμε το μεγάλο οδοιπορικό κρα­ τώντας ζωντανά στην καρδιά μας τα αγιοκέρια της πίστης μας... που, με την εργώδη προσπάθεια του Μουσείου Προσφυγικού Ελληνισμού της καθ’ ημάς Μητροπόλεως, κόντρα στην κινούμενη μαγική εικόνα των χρωμάτων, η οποία επιδρά ανασταλτικά στη γνώση, υποτάσσει και μετατρέπει τον άνθρωπο σε μηχανή παραγωγής καταναλωτικών αγαθών και τον αλλοτριώνει, εμείς τα αναδεικνύουμε, τα φωτίζουμε, τα μεταφέρουμε στο σήμερα... προβάλλουμε την εθνική μας παράδοση, τον λαϊκό μας πολιτισμό.

Μετ’ ευχών και αγάπης Χριστού

Ο Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως Βαρνάβας

8

Π

ρωταρχική ανάγκη του ανθρώπου είναι να γνωρίζει το μέλλον. Έτσι θεωρεί ότι ελέγχει τη ζωή του και παρεμβαίνει στα γεγονότα και αυτό του δίνει την αίσθηση της δύναμης απέναντι στις ανεξέλεγκτες και απρόβλεπτες δυνάμεις της. Αισθάνεται ότι γίνεται κυρίαρχος του χρόνου, βασικού παράγοντα για την εμφάνιση των περιστατικών. Ένας από τους πάμπολλους τρόπους για να φτάσει στο αποτέλεσμα αυτό είναι και το έθιμο του Κλήδονα, το οποίο ανταποκρίνεται στην ανάγκη πρόγνωσης του μέλλοντος, χωρίς φυσικά να είναι μόνον αυτή η ουσία της τήρησής του μιας και σε αυτό συνδυάζονται και διασώζονται ίχνη πανάρχαιων λατρειών: του ήλιου, συνεπώς και του πυρός, ηλιολατρεία, πυρολατρεία... του νερού, υδρολατρεία και η πίστη στη μαγική δύναμη του λόγου. Το όνομα Κλήδονας το συναντούμε ήδη από την αρχαιότητα. Σήμαινε οιωνός, μαντικό σημάδι αλλά και φήμη, δόξα. Με αυτή τη σημασία αναφέρεται στον Όμηρο, στην Οδύσσεια, δ/317: «εἴ τινά μοι κληηδόνα πατρὸς ἐνίσποις», σ/117: «...χαῖρεν δὲ κλεηδόνι δῖος Ὀδυσσεύς».1 Στον Αισχύλο, στον Προμηθέα Δεσμώτη, στ. 484 - 487, ο ήρωας απαριθμεί τα καλά που πρόσφερε στους ανθρώπους και μεταξύ όλων: «τρόπους δε μαντικής εστοίχισα κάκρινα πρώτος εξ ονειράτων α χρη ύπαρ γενέσθαι, κληδόνας δε δυσκρίτους εγνώρισ’ αυτοίς...».2 Αναφορές βρίσκουμε επίσης στον Ησίοδο, τον Πλούταρχο, αργότερα, ενδεικτικά στον Μιχαήλ Ψελλό αλλά και σε άλλους συγγραφείς, σε διάφορες εποχές. Το έθιμο ήταν γνωστό στην αρχαιότητα, όχι μόνο στους Έλληνες 1. «μήπως κάποια είδηση έφερες για τον πατέρα μου» «... και χάρηκε ο θεϊκός Οδυσσέας μ’ αυτά τα λόγια» (μετ. Α. Εφταλιώτη), «και χάρηκε ο θεϊκός Οδυσσέας με το σημάδι». ( μετ. Ζ. Σιδέρη) 2. «... και τα πολυάριθμα είδη της μαντικής τακτοποίησα και πρώτος ξεχώρισα ποια από τα όνειρα θα βγουν αληθινά και τους εξήγησα τα φραστικά αινίγματα...»

9

Περί Κλήδονος... ο λόγος

αλλά και σε άλλους λαούς, αφού το πέρασμα πάνω από τη φωτιά συνδέει αντιλήψεις για την εξαγνιστική δύναμή της. Στην Αθήνα, νεαρά ζευγάρια πιασμένα από το χέρι, περνούσαν τρεις φορές πάνω από τη φωτιά. Στη Ρώμη, άναβαν φωτιές την πρώτη μέρα του έτους για να διώξουν μακριά το κακό και να προκαλέσουν αίσια ροή του νέου έτους. Στο Βυζάντιο, τηρούσαν το έθιμο με άναμμα φωτιάς κατά τις νουμηνίες ή την πρώτη μέρα του έτους. Παρόμοια έθιμα τηρούσαν και άλλοι λαοί όπως οι Κέλτες και διάφορα σλαβικά φύλα. Στην άνυδρη και άξυλη Καππαδοκία αλλά και αλλού, το έθιμο του Κλήδονα, έρχεται από τα βάθη των αιώνων. Ανταποκρίνεται σε ψυχολογικές ανάγκες των ανθρώπων να λατρέψουν υπέρτερες δυνάμεις της φύσης και παράλληλα να προβλέψουν τι επιφυλάσσει το μέλλον. Έθιμο κατ’ εξοχήν γυναικείο, καθώς η γυναικεία ύπαρξη, στις κλειστές κοινωνίες όπως αυτή της Καππαδοκίας, έβρισκε θέση και δικαίωση μόνο μέσα από το γάμο και την τεκνοποίηση. Προσέτρεχε λοιπόν στην κληρομαντεία του κλήδονα, στην προσπάθειά της να πληροφορηθεί αν στον τομέα αυτόν το μέλλον της διαγραφόταν ελπιδοφόρο ή ζοφερό. Πολλοί παράγοντες συνετέλεσαν στη διαμόρφωση του Κλήδονα. Κύριες συνιστώσες, η πανάρχαιη και πανανθρώπινη λατρεία του ήλιου, ηλιολατρεία και αναλογικά της φωτιάς, πυρολατρεία, του νερού- υδρολατρεία και η πίστη στην προγνωστική δυνατότητα του λόγου. Η λατρεία των δύο ισχυρότατων στοιχείων της φύσης ανέκαθεν συνδέθηκε με τελετουργίες καθαρμού και μαντείας, με το λόγο να έρχεται να πλαισιώσει και να υπογραμμίσει τις τελετουργίες αυτές. Σημαδιακή είναι, επίσης, η εποχή που τελείται το έθιμο: παραμονή και ανήμερα του Αγίου Ιωάννη, 23-24 Ιουνίου, κατά τις θερινές τροπές του ηλίου. Για την αγροτική οικονομία που εξαρτάται απόλυτα από την ομαλή διαδοχή των εποχών, η μετάβαση από την άνοιξη στο καλοκαίρι προκαλούσε αγωνία αλλά και προσδοκία για την πορεία της σοδειάς, τη συγκομιδή και την προετοιμασία για το χειμώνα που θα ακολουθούσε. Ταυτόχρονα, η ηλιολατρεία και η πυρολατρεία συνδέθηκαν με την άσκηση της μαντείας, καθώς ο ήλιος και η φωτιά εξαγνίζουν και συνάμα γνωρίζουν τα μελλούμενα. Οι φωτιές του Κλήδονα ανάβονται σε τόπους σημαδιακούς και σημαντικούς, πυκνωτές καλής ή κακής ενέργειας: σε πλατείες, τρίστρατα, σταυροδρόμια. Ο Δ. Λουκάτος στα “Καλοκαιρινά” αναφέρει ότι «λατρεύεται ο ήλιος των θερινών τροπών ανάβοντας φωτιές και ασκούνται με τελετουργική δεξιοτεχνία η μαντεία και η μαντική». Την ίδια μέρα, του αϊ-Γιαννιού, συλλέγονταν βότανα και φυτά με αρωματικές και θεραπευτικές ιδιότητες, όπως το χαμομήλι και η ρίγανη. Μάλι10

Προλογικά

στα, υπήρχε η πίστη ότι έπρεπε να συλλεγούν χαράματα -άλλη σημαδιακή μεταβατική χρονική στιγμή- ιδιαίτερα η ρίγανη, διότι διαφορετικά έχανε τη δύναμή της. Αντίθετα, αν η συλλογή της γινόταν σωστά, μπορούσε να προκαλέσει αίσια έκβαση σε ζητήματα που δεν πήγαιναν καλά. Από τη δοξασία αυτή προέκυψαν και σχετικές παροιμιώδεις εκφράσεις, όπως για παράδειγμα: «βάλ΄του ρίγανη», για κάτι που δεν πάει καλά. Άλλωστε, ένα από τα προσωνύμια του Αγίου Ιωάννη είναι ριγανάς. Το νερό, επίσης, διαυγές, άμορφο, ζωογόνο και καταστροφικό συνάμα, λατρεύτηκε παντού και για χιλιάδες χρόνια. Αναγκαίο για τη ζωή, θεοποιήθηκε, θεωρήθηκε φορτισμένο με εξαγνιστικές ιδιότητες, ότι καθαρίζει το σώμα και την ψυχή. Ασφαλώς και χρησιμοποιήθηκε η προγνωστική του δύναμη για την άσκηση μαντείας και μαντικής, σε πολλές λατρείες και με διάφορα τελετουργικά δρώμενα και στον Κλήδονα. Η σημαντικότητα του φυσικού αυτού στοιχείου, η γνώση των αντιφατικών του συμπεριφορών, οδήγησε στην υδρολατρεία και νομοτελειακά στην υδρομαντεία. Ο απλός άνθρωπος των αγροτικών και ποιμενικών κοινωνιών θεώρησε ότι το νερό διαθέτει μνήμη και γι’ αυτό διατηρεί γνώσεις του παρελθόντος αλλά και προόραση ώστε γνωρίζει τα μελλούμενα. Με τις κατάλληλες, άρα, τελετές, μπορεί να αποκαλύψει τα επερχόμενα. Στον Κλήδονα οι κλήροι, τα σημαδιακά αντικείμενα των ατόμων που ζητούσαν πρόβλεψη, ρίχνονταν μέσα σε νερό και μάλιστα αμίλητο. Τέλος, στο σημείο αυτό πρέπει να σημειώσουμε και τη διαγνωστική δύναμη του λόγου, απαραίτητη συνιστώσα του εθίμου. Η πίστη στους ηχητικούς οιωνούς, ειδικότερα στη μαγική-μαντική δύναμη των λέξεων και των ονομάτων, είναι επίσης πανάρχαια. Φυσικά το νερό έπρεπε να είναι αμίλητο, επειδή η πρόγνωση ήταν απαραίτητο να δοθεί μέσα από το λόγο. Η νέα που άκουγε το δίστιχο όταν έβγαινε το σημάδι της από το νερό, πίστευε απόλυτα ότι αυτό ήταν το ριζικό της και ότι ο σύζυγός της, αν της προβλεπόταν αυτή η μοίρα, θα είχε το όνομα που πρώτο θα άκουγε τυχαία. Την εξαγνιστική και προγνωστική δύναμη της φωτιάς, του νερού και του λόγου υπογράμμιζε και συνείχε η αγνότητα των κοριτσιών που τηρούσαν το έθιμο μεταφέροντας το αμίλητο νερό και ζητώντας να μάθουν το μέλλον τους .

11

Περί Κλήδονος... ο λόγος

Συμπερασματικός λόγος Όλα αυτά τα βρίσκουμε κυρίως στο πλαίσιο κοινωνιών που βασίζονταν στην αγροτική και κτηνοτροφική οικονομία, με την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση, τις δοξασίες και πίστεις των μελών τους. Το έθιμο του κλήδονα, όπως και πολλά άλλα, σάρωσε η βιομηχανική εποχή, με τις κοσμογονικές αλλαγές που επέφερε. Οι αναβιώσεις του οφείλονται στη νοσταλγία για τα παλιά, στην ωραιοποίηση του παρελθόντος, σε λόγους τουριστικούς που δίνουν έμφαση στο φολκλόρ. Ελάχιστα, πιστεύουμε, γίνεται κατανοητή από τις νεότερες γενιές η αναγκαιότητα τήρησης του εθίμου. Ούτε, φυσικά, οι νέες της εποχής μας προστρέχουν στον Κλήδονα για να μάθουν αν και πότε θα επέλθει η ριζική αλλαγή στη ζωή τους. ‘Άλλωστε, οι άνθρωποι έπαψαν να πιστεύουν στην πιθανότητα εκπλήρωσης των χρησμών του. Φράσεις όπως: «αυτά τα λεν στον Κλήδονα», «αυτά τα ακούω στον Κλήδονα», φανερώνουν ότι το έθιμο, όπως και πολλές άλλες συνήθειες, μετεξελίχθηκε ακριβώς σε αυτό: σε συνήθεια, κομμάτι της παράδοσης, περισσότερο ψυχαγωγία, παρά ανάγκη γνώσης και ρύθμισης της ζωής και των περιστατικών που φέρνει . Και έτσι όμως, ακόμα και ως συνήθεια, αξιέπαινες είναι οι προσπάθειες που γίνονται για την αναβίωσή του, για τη μελέτη, καταγραφή και διάσωση των τελετουργικών δρωμένων όπως διαμορφώθηκαν στο πέρασμα του χρόνου . Η νοσταλγία για το παλιό ζει ακόμα στους στίχους του τραγουδιού : «... και φωτιές ανάβανε στους απάνω δρόμους του αϊ-Γιάννη θα ’τανε θαρρώ...»3 ή του άλλου : «... ανάβανε φωτιές στις γειτονιές, του αϊ-Γιάννη αχ, πόσα ξέρεις και μου λες, αχ, πόσα τέτοια ξέρεις και μου λες, που ’χουν πεθάνει...».4 Καίτη Ντίνα φιλόλογος

3. Στίχοι: Λ. Παπαδόπουλος, μουσική: Γ. Σπανός, ερμηνεία: Χ. Αλεξίου.

4. Στίχοι: Μάνος Ελευθερίου, μουσική: Δήμος Μούτσης, ερμηνεία: Δ. Μητροπάνος, Γ. Καλατζής.

12

Σ

κοπός της παρούσης εργασίας είναι η μελέτη, καταγραφή και παρουσίαση της πανάρχαιας εθιμικής πρακτικής του ΚΛΗΔOΝΑ στον χώρο της καθ’ ημάς Ανατολής και ιδιαίτερα στην περιοχή της Καππαδοκίας, που την ανιχνεύουμε και υπό την ονομασία βαρτουβάρια. Ενός εθίμου που, ναι μεν ήταν ευρέως γνωστό σε διάφορες περιοχές της χώρας, Μακεδονία, Κρήτη, Ήπειρο, νησιωτικά συμπλέγματα,1 αλλά αμφιλεγόμενο ή, καλύτερα θα λέγαμε γνωστό και άγνωστο στις κοινότητες του υπό εξέταση χώρου. Γεγονός που καταμαρτυρείται τόσο από τους τοπικούς ιστοριοδίφες, όσο και από τις μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν εκεί και τότε, πραγματικότητα που προκαλεί όντως απορία και ίσως-ίσως μια κάποια σύγχυση. Διότι, σε ένα χώρο που η έκτασή του προσδιορίζεται από το σκαληνό με όρια το Ακσαράι (Αρχελαΐδα), την Καισάρεια (Μάζακα), την Νίγδη και το Ικόνιο... και με εκατό (100) περίπου νησίδες ελληνοχριστιανικού πολιτισμού στην απεραντοσύνη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, προκαλούνται εύλογα ερωτηματικά, όταν, στα Φάρασα για παράδειγμα, περίμεναν και προετοιμάζονταν επισταμένως καιρό πριν την έναρξή του, ενώ στην κοινότητα της Μαλακοπής, μιας τα μάλα εξελιγμένης κοινότητας�������������������������������������������� , κατά κοινή ομολογία όλων, δεν γνώριζαν τίποτε. Δηλαδή, υπήρχαν περιοχές ή καλύτερα χωριά της Καππαδοκίας, που τους ήταν εντελώς άγνωστο ή παντελώς αδιάφορο, όπως για παράδειγμα στο Μισθί, τα Λίμνα, ή την Τροχό,2 σύμφωνα με τον ιστοριοδίφη Θανάση Κωστάκη...3 ενώ σε κάποιες άλλες, όπως το Προκόπι, τη Σινασσό κλπ., γνωστότατο.

1. Κλήδονας ή ριζικάρια (Κρήτη), Κοντουρμάς (Πόντος), Καληνίτσα (Αδριανούπολη) κλπ.

2. Ιδιαίτερα στην Τροχό, σύμφωνα με τους πληροφορητές, δε γνώριζαν ούτε το δρώμενο, μα ούτε και τη λέξη. Σε κάθε περίπτωση, στις 24 Ιουνίου, είχαν τη συνήθεια να ανάβουν φωτιές στους κοινοτικούς δρόμους και να πηδούν από πάνω τους μικροί και μεγάλοι. Ωστόσο υπάρχει και μια μαρτυρία η οποία επιβεβαιώνει το δρώμενο αλλά... για τον μουσουλμανικό πληθυσμό των διπλανών κοινοτήτων.

3. Θανάσης Κωστάκης, Το Μιστί της Καππαδοκίας, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα, 1977, σ. 317: «Ούτε τα βαρτουβάρια ούτε κλήδονα ξέρουν οι Μιστιώτες».

13

Περί Κλήδονος... ο λόγος

Ο οποίος μάλιστα σημειώνει μετά βεβαιότητας πως, από την έρευνα που έκανε υπό την επίβλεψη του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, κανείς από τους πληροφορητές δεν θυμόταν τούτη τη μαντική διαδικασία και κατά την άποψή του ίσως πρόκειται για σύγχυση. Φυσικά εργαλεία μας και στην παρούσα μελέτη, αποτελούν οι υπάρχουσες βιβλιογραφικές αναφορές αλλά κυρίως ο ζωντανός λόγος όλων εκείνων που, μέσα από το Αρχείο Προφορικής Παράδοσης του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, εξακολουθούν να μας «μιλούν» για τα ιερά και όσια της ράτσας, τα ήθη και τα έθιμα αυτού του πανάρχαιου πολιτισμού: των Καππαδοκών.

14

Και το όνομα αυτού ...

Σ

την υπάρχουσα βιβλιογραφία αλλά και στο Αρχείο Προφορικής Παράδοσης του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών βρίσκουμε το έθιμο με διάφορες ονομασίες ή, αν θέλετε καλύτερα, με μια ποικιλομορφία τοπικών λεκτικών ιδιωματισμών. Προαναφέραμε, για παράδειγμα, πως στην Κρήτη το ονομάζουν Ριζικάρια, στον Πόντο Κουντουρμά, Καληνίτσα στην Ανατολική Θράκη, Βαρτουβάρια ή βερτουβάρ στην Καππαδοκία κλπ. Σαφέστατα ονομασίες που, κατά βάση, οφείλονταν στην ερμηνεία η οποία διδόταν διαχρονικά στο έθιμο, στη λειτουργία του μα και στον επιδιωκόμενο σκοπό. Βεβαίως πρόκειται περί ενός πανάρχαιου ελληνικού εθίμου οι ρίζες του οποίου χάνονται κάπου στο λυκαυγές του χρόνου, αλλά ανθεκτικότατου έως και των ημερών μας... έστω και με φολκλορικές παραλλαγές. Επισημαίνουμε επίσης πως: → Το όνομα Κλήδονας προέρχεται από την αρχαία λέξη ΚΛΗΔΩΝ που σημαίνει μάντεμα1... με τον πατέρα των Θεών Δία,

1. Μια σειρά ιστοριοδιφών αποδίδει την ετυμολογία της λέξεως, πιστεύουμε λανθασμένα, στο ρήμα κλειδώνω, ορμώμενοι ίσως από τμήμα του τελετουργικού του, το οποίο περιγράφουμε στο οικείο κεφάλαιο. Κατά την ερευνήτρια μάλιστα Καίτη Ντίνα, για την προέλευση της λέξης έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες: Κατ’ άλλους προέρχεται από την κοινή ρίζα κλε-, από την οποία και η λέξη κλείθρον-κλειδί-στην ιωνική διάλεκτο, κλήθρον, κλεις-κλειδαριά-κληίς στην ιωνική. Η άποψη υποστηρίζεται από το ότι η τελετουργία του εθίμου συνδέεται με το κλείδωμα της μοίρας. Ο λαός, από ένστικτο, παρετυμολογεί βέβαια σε πολλές περιπτώσεις, σε αρκετές όμως διασώζει την ουσία των λέξεων. Άλλη πιθανή προέλευση, από το κλέος + άδω από όπου παράγονται οι λέξεις κληδών, κλεηδών, κληηδών που σημαίνουν: φήμη, εγκώμιο, οιωνός, μαντικό σημάδι. Παράγωγα: κληδονίζω= μαντεύω, κληδόνισμα. Βεβαίως υπάρχει και η ινδοευρωπαϊκή ρίζα klewos= δόξα, η οποία έχει προταθεί ως πηγή του ονόματος: Κλειώ, η μούσα της επικής ποίησης .

15

Περί Κλήδονος... ο λόγος

να ονομάζεται μεταξύ των άλλων και ΚΛΗΔΟΝΙΟΣ, μιας και θεωρείτο η αρχή και η βάση κάθε μαντείας. Επισημαίνουμε επίσης το Ιερόν των Κληδόνων στη Σμύρνη, τις σχετικές αναφορές του Παυσανία για τα μνημεία των Θηβών: «...Μαντική δε καθέστηκεν αυτόθι από Κληδόνων, η δη και Σμυρναίους μάλιστα χρωμένους οίδα. Έστι γαρ και Σμυρναίοις υπέρ την πόλιν, κατά το εκτός του τείχους Κληδόνων ιερόν»...2 Αλλά και την παράθεση της άποψης του Αριστείδη περί της Θεάς, το όνομα της οποίας ήταν Κληδών, στο ιερόν της οποίας προσέρχονταν και «ακροώντο με θρησκευτικήν σιγήν» οι αιτούμενοι πρόβλεψη περί των μελλουμένων.3 → Ριζικάρι ή ριζικάρια... δηλαδή η μαντεία για να βρουν τα κορίτσια που συμμετέχουν στη διαδικασία του εθίμου το ριζικό τους: ποιον άνδρα θα πάρουν, αν θα ευτυχήσουν στη ζωή τους, αριθμό παιδιών, του φύλου τους, αλλά και μια σειρά τέτοιων μελλοντικών προσδοκιών. → Γιούδα: γενική ονομασία που προέρχεται από τη λέξη Ιούδας και είχε να κάνει με το κάψιμο του αχυρένιου ομοιώματος του προδότη μαθητή Ιούδα την παραμονή του αϊ-Γιαννιού...4 → Στην βιβλιογραφία το βρίσκουμε και στον πληθυντικό αριθμό, ως ΚΛΗΔΟΝΕΣ, δηλαδή μαντείες ή ΚΛΗΔΟΝΙΣΜΟΝ.5 → Βαρτουβάρ, βερτουβάρ: πρόκειται περί τουρκικής λέξεως που προέρχεται, κατά τον Αναστάσιο Λεβίδη, ιστοριοδίφη του χώρου, από τις λέξεις βαχτού βαρ, δηλαδή «έχει τον καιρό του». Επισημαίνουμε επίσης και την Κυριακή του Βερτουβάρ, δηλαδή την Βερτουβάρ Παζαρί. Επρόκειτο για την πρώτη Κυριακή μετά την εορτή της Αναλήψεως κατά την οποία άρχιζαν στην κοινότητα των Φλαβιανών τα προκαταρτικά για την πραγματοποίηση του εθίμου.6 2. Σύλβιος, «Ο Κλήδονας», Μικρασιατικά Χρονικά, Σύγγραμμα περιοδικόν εκδι­ δόμενον υπό του τμήματος μικρασιατικών μελετών της Ενώσεως Σμυρναίων, τ.

3ος, Αθήνα, 1940, σ. 393.

3. Αριστείδης, XL 754 XXXIX 12.

4. Πιστεύουμε πως επρόκειτο περί συγχύσεως. Πρόκειται για δυο έθιμα με διαφορετικό περιεχόμενο, τα οποία όμως «παρουσιάζονταν» στο ίδιο χρονικό διάστημα...

5. Σύλβιος, Ο Κλήδονας, ό.π., σ. 391: «Οι Βυζαντινοί έκαναν και Κλήδονες, δηλαδή μαντείες, όπως λέγει ο Θεοδώρητος, Ε΄ αιώνας... Τον έλεγαν και Κληδονισμόν, μια δε Οικουμενική Σύνοδος, η εν Τρούλλω (Δ΄ αιώνας) καταδίκασε το έθιμο και το απαγόρεψε ο Πατριάρχης στην Κωνσταντινούπολη».

6. Εμμ. Τσαλίκογλου, «Λαογραφικά των Φλαβιανών της Καππαδοκίας», Μικρα­ 16

Και το όνομα αυτού...

→ Βερτουβάρ Γκελινή, δηλαδή η νύφη του Βερτουβάρ... → Βαχτουβάρ, ή βαρτουβάρ ή βαρτουβάρια7: προέρχεται από την αρμενική λέξη βάρτ που σημαίνει ρόδο... και, σύμφωνα με τον Π. Καρολίδη, πρόκειται για «την εορτή των ρόδων που τελούνταν μιαν εβδομάδα προ της Πεντηκοστής».8

Χρόνος δρώμενου... Επισημαίνουμε πως το έθιμο του Κλήδονα τηρούνταν και σε άλλες ημερομηνίες εκτός της ήδη προαναφερθείσης όπως: → στα Χάσια της Μακεδονίας, την Πρωτομαγιά... → σε κάποιες κοινότητες της Θράκης, ανήμερα ή παραμονή της εορτής του Αγίου Γεωργίου... Στα ελληνικά χωριά της Καππαδοκίας τις παρακάτω μέρες: → στην Αξό, το Μάη (χωρίς ακριβή ημερομηνία)... → στον Αϊ-Κωνσταντίνο, στο Γκέλβερι, στη Μαλακοπή, στα Σίλατα, στο Αγιρνάς, και στη Σινασό από 24-30 Ιουνίου...9 → στο Ανδρονίκι, στο Τασλίκ, στα Μάνταλα, στη Μουταλάσκη, στη Νεάπολη, στο Προκόπι, την ημέρα της Αναλήψεως...10 → σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες, οι οποίες βεβαίως κατά την άποψή μας είναι μάλλον λανθασμένες, «γινόταν στις 40 του Πάσχα για να βρέξει, όταν το καλοκαίρι είναι ξερό... Ντύνονται οι γυναίκες και τραγουδούν το βαρτουβάρ βαρ ολσούν. Αυτό γινόταν μόνο όταν δεν έβρεχε, όχι πάντοτε...». 11 σιατικά Χρονικά, Σύγγραμμα Περιοδικόν εκδιδόμενον υπό του τμήματος Μι­ κρασιατικών Μελετών της Ενώσεως Σμυρναίων, τ. 13ος Αθήνα, 1967, σ. 333.

7. Θεωρείται εορτή των ανθέων, δηλαδή, Ανθοφόρια, Ανθεστήρια.

8. Π. Καρολίδης, Γλωσσάριον συγκριτικόν ελληνοκαππαδοκικών λέξεων, ήτοι η εν Καππαδοκία λαλουμένη ελληνική διάλεκτος και τα εν αυτή σωζόμενα ίχνη της αρχαίας καππαδοκικής γλώσσης, Σμύρνη, 1885, σ. 71 9. Στο Ζιντζίντερε, για παράδειγμα, «απαρεγκλίτως την 24ην Ιουνίου κατά την εορτήν του Αγίου Ιωάννου». Βλ. μαρτυρία Ευμορφίας Μανόλογλου, Αρχείο Προφορικής Παράδοσης, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.

10. Θανάσης Κωστάκης, Η Ανακού, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 1963, σ. 251.

11. Μαρτυρία Κοσμά Παπαδόπουλου (Αραβησσός).

17

Περί Κλήδονος... ο λόγος

Τέλος, χωρίς βεβαίως να είμαστε σε θέση να αποδείξουμε εμπράκτως το γιατί του χρόνου, δηλαδή την επιλογή του δρώμενου, κυρίως για το χρονικό διάστημα περί την εορτή του Ιωάννη του Προδρόμου, εμείς απλά παραθέτουμε τις σκέψεις μας ως μιας σχετικής απαντήσεως και μάλιστα υπό την κρίση του αναγνώστη. Προϋπήρχε λοιπόν μια λατρεία, κάποιο δρώμενο ή, αν θέλετε, μια εθιμική αρκετά διαδεδομένη πρακτική, που στο διάβα του χρόνου παρέμενε αλώβητη και μάλιστα ισχυροποιημένη... Κάποια στιγμή, με την έλευση του χριστιανισμού οι αρχαίοι θεοί εξαφανίστηκαν, αλλά, όπως όλοι μας γνωρίζουμε, συνήθειες αιώνων παρέμειναν ανέγγιχτες... Πιστεύουμε λοιπόν και νομίζουμε όχι αυθαίρετα, πως η ημέρα του Κλήδονα και των μαντεμάτων, αντικαταστάθηκαν με μια κάποια αισθητική συγγένεια από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, τελευταίο από τους προφήτες... για να λειτουργεί μεν το έθιμο, αλλά υπό τον μανδύα, σκέπη της χριστιανικής πίστεως ως ένα στοιχείο απλά και μόνο της παράδοσης, μιας και ήταν αδύνατη η εξαφάνισή του. Να υπενθυμίσουμε επίσης και δυο ακόμα κυρίαρχα, κατά την άποψή μας, στοιχεία: 1ον Ο Κλήδονας ζωντανεύει τη μέρα του Αγίου Ιωάννη, δηλαδή στις 24 του Ιούνη, ημέρα, χρονικό διάστημα, που συμπίπτει με το Θερινό Ηλιοστάσιο, θερινές τροπές...12 Με τον Ήλιο να θεωρείται ως η ισχυρότατη εκείνη δύναμη που μπορεί να φανερώνει τα μελλούμενα κλπ.

2ον Κατά τον Ευαγγελιστή Λουκά, ο Ιωάννης ο Πρόδρομος ήταν με­ γαλύτερος του Ιησού έξι μήνες... Συμπερασματικά, αφού η γέννηση του Κυρίου προσδιορίστηκε την 25ην του Δεκέμβρη, χειμερινό ηλιοστάσιο, τροπές... ακολουθούσε η γέννηση του Ιωάννη στις 24 του Ιούνη...

12. Ο Ήλιος φτάνει στο βορειότερο σημείο της ελλειπτικής και αρχίζει να κατέρχεται και πάλι τρεπόμενος προς τον ουράνιο ισημερινό... σημείο που ονομάζεται θερινό τροπικό ή απλά θερινή τροπή...

18

Σημασία, σκοποί...

Κ

υρίαρχο στοιχείο της εθιμικής πρακτικής, στο διάβα του χρόνου, σε όλες τις κοινότητες του χώρου, ήταν η δια της μαντικής εκπλήρω­ ση - ικανοποίηση του από αιώνων επιθυμητού της ανθρώπινης υπάρξεως: της προβλέψεως του μέλλοντος. Ιδιαίτερα μάλιστα του ασθενούς φύλου, που, ναι μεν το «πίστευε, έβλεπε, επιδίωκε» αλλά, ταυτόχρονα, κατά το «βίος ανεόρταστος μακρά οδός απανδόχευτος», το θεωρούσε και ως μια ικανή διέξοδο από την πλήξη της καθημερινότητας. Δευτερευόντως, αλλά σημαντικότατου επίσης στοιχείου του δρώ­ μενου, ήταν και η κοινωνική συνοχή. Σκοπός��������������������� , γεγονός που επιτυγχανόταν με τον συγχρωτισμό των οικογενειών, την περαιτέρω γνωριμία των παιδιών που πολλές φορές κατέληγαν σε γάμο, σύσφιξη σχέσεων κλπ. Φυσικά, όταν μιλάμε για μαντική, πρόβλεψη του μέλλοντος, εννοούμε την κληρομαντεία και τη στιχομαντεία, μιας και από τα βασικότερα στοιχεία του δρωμένου είναι οι κλήροι και οι στίχοι. Κατά τους μελετητές του εθίμου κλήροι είναι τα λιθάρια, οι κύβοι ή τα αντικείμενα που έριχναν μέσα στο δοχείο με το «αμίλητο νερό» τα κορίτσια που επιθυμούσαν την πρόβλεψη... ενώ οι στίχοι ήταν τα αυτοσχέδια στιχάκια που συνόδευαν την έξοδο κάθε κλήρου. Στιχάκια σατιρικά,13 ερωτικά,14 13. «Η πεθερά σου είναι μαυρίλα του καζανιού Η κουνιάδα σου πληγή συκωτιού Εσύ το άνθος που μοσχοβολά...».

14. «Ζεϊτινίν ��������������������������������� ζεϊτινί, ζεϊτινίν ιρισί μπεν μπαχτιμί σιναντίμ, γιγιτίν ιγισί Δηλαδή Του λιόδενδρου η ελιά, ελιά με τη χοντρή ρώγα εγώ δοκίμασα τη μοίρα μου, το καλύτερο παλληκάρι».

19

Περί Κλήδονος... ο λόγος

διφορούμενα,15 υπερβολές,16 που σε κάθε περίπτωση ήταν ικανά να προκαλέσουν τη θυμηδία, την ικανοποίηση, μα και τη χαρά...

Στοιχεία του δρώμενου, πρωταγωνιστές Όπως σε κάθε δρώμενο, έτσι και στον Κλήδονα, έστω και με μια σειρά παραλλαγών οι οποίες σε κάθε περίπτωση πάντως στοχεύουν (-αν) στα μαντέματα, υπάρχουν μια σειρά πρωταγωνιστές και λοιπά απαραίτητα, χωρίς την ύπαρξη των οποίων δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί. Φυσικά, μιλάμε για την αυθεντική εκτέλεσή του και όχι για τις φολκλορικές αποδώσεις του σήμερα. Τα παραθέτουμε λοιπόν με μια ιδιαίτερη επισήμανση: πρόκειται για δρώμενο που αφορά το γυναικείο φύλο με παντελή απουσία του αρσενικού, το οποίο παρακολουθούσε απλά και μόνο χωρίς ουδεμία παρέμβαση. → ύπαρξη κοριτσιού, παιδιού, για τον πρωταγωνιστικό ρόλο της βασικής προετοιμασίας και μεταφοράς του αμίλητου νερού... → όμιλος αγάμων θυγατέρων... → αμίλητου νερού... → κλήρων, δηλαδή αντικειμένων... Αναλυτικότερα

ΚΟΡΗ 1. «Κόρη πρωτότοκος και αμφιθαλής ή ονόματι Μαρία... φέρει το αμίλητον νερόν».17 2. «Μια πρωτότοκος, η ανανίν ίλκ κιζί, εγένετο νύμφη του Βερτουβάρ (βερτουβάρ γκελινή), της έκλειον τα μάτια...».18 15. «Αλλάχ κισμέτ ετέρσε Κουτσεριφέ γκιτέρσιν Δηλαδή Αν του Θεού το θέλημα θα τύχει στους Αγίους Τόπους θα πας...». (Οι Άγιοι Τόποι ήταν ο άσβεστος πόθος κάθε καλού χριστιανού).

16. «Είσαι η ομορφότερη του κόσμου, σε σένα μόνο πρίγκιπες και βασιλιάδες, μη δεχτείς τίποτε άλλο».

17. Γεώργιος Μέγας, Ζητήματα Ελληνικής Λαογραφίας, σ. 133.

18. Εμμ. Τσαλίκογλου, ό.π., σ. 333.

20

3. Ένα κορίτσι, με όνομα κατά προτίμηση Μαρία, από μονοστέφανους γονείς (που δεν ξαναπαντρεύτηκαν)...

4. Εάν και εφόσον δεν υπήρχε, τότε τρία κορίτσια, τα οποία θα έπαιρναν το «αμίλητο» νερό.19 Παρατήρηση α Σε κάθε περίπτωση, για την επιτυχή έκβαση των μελλούμενων, η μεταφορέας του «αμίλητου νερού» θα έπρεπε οπωσδήποτε να είναι: → αμόλυντη... δηλαδή θα έπρεπε να μην είχε έρθει σε επαφή με το άλλο φύλο... → καθαρή, δηλαδή κατά τη διάρκεια του δρώμενου να μην είχε τα έμμηνά της... → να λέγεται Μαρία ή να φέρει όνομα συναφές με αυτό της Παναγίας, όπως για παράδειγμα, Παναγιώτα, Δέσποινα... Παρατήρηση β Ενδεχομένως, αλλά πάντως σπάνια, επιτρεπόταν, αν δεν υπήρχαν κοπέλες που κάλυπταν τις προαναφερόμενες προϋποθέσεις, να δοθεί ο βασικός ρόλος του δρώμενου σε μικρό παιδί, υπό τη βασική προϋπόθεση να έχει ζωντανούς και τους δυο γονείς του και να πάρει το νερό από τρία σπίτια...

ΟΜΙΛΟΣ ΑΓΑΜΩΝ ΘΥΓΑΤΕΡΩΝ Επρόκειτο για παρέα ή παρέες γυναικών από την ηλικία της ωρίμανσης (έμμηνα) έως εκεί που θα μπορούσαν να αντέξουν την ιδιότητα της αγάμου.

19. Φυσικά, το τρία για τους γνωστούς λόγους είναι συχνός αριθμός. Συνηθίζονταν όχι μόνο τρεις κοπελιές, αλλά από τρεις βρύσες, στις οποίες για να πάν έπρεπε να περάσουν τρεις δρόμους κλπ.

21

Περί Κλήδονος... ο λόγος

Το επισημαίνουμε αυτό, γιατί η αγαμία γενικά στον υπό εξέταση χώρο της Καππαδοκίας και όχι μόνο, θεωρείτο περίπου ελάττωμα, το δε αποδιδόμενο προσωνύμιο ήταν η λέξη καλμούς... Σημειώνουμε επίσης, πως «δικαίωμα» στη συμμετοχή είχαν και οι «σημαδεμένες, αρραβωνιασμένες»... αλλά και οι χήρες. Οποιαδήποτε άλλη συμμετοχή, ακόμα και ως σκέψη, θεωρείτο απαράδεκτος και κατακριτέα.

ΑΜΙΛΗΤΟ ΝΕΡΟ 20 Ως κοσμογονικό σύμβολο το νερό, αποτελεί ιερή και μαγική δύναμη, γεμάτη θεραπευτικές και αναγεννητικές ιδιότητες. Το «αθάνατο νερό», η «πηγή της νεότητας», το «νερό της ζωής» αποτελούν διαφορετικές μυθικές-θρησκευτικές εκφράσεις της ίδιας αλήθειας: ότι, δηλαδή, στο νερό ενυπάρχουν η ζωή και η αιωνιότητα. Χάρη σ’ αυτές τις ιδιότητες το νερό παίζει πρωτεύοντα ρόλο στην ιστορία των θρησκειών ως στοιχείο καθαρμού και εξαγνισμού. Η Μαντεία επίσης ήταν και είναι η απόπειρα να «δούμε» το μέλλον ή ν’ ανακαλύψουμε απόκρυφη γνώση με το να ερμηνεύουμε οιωνούς ή με το να χρησιμοποιούμε παραφυσικές ή υπερφυσικές δυνάμεις. Μεταξύ των στοιχείων που έχουν χρησιμοποιηθεί και που πραγματικά είναι εκπληκτικός ο αριθμός τους, κυρίαρχη θέση έχει το νερό... Έχουμε λοιπόν: → την Υδρομαντεία, δηλαδή την εξέταση, παρατήρηση της δράσης, αντίδρασης ορισμένων πραγμάτων όταν τοποθετηθούν εντός του νερού ή και όταν εξαχθούν από αυτό...21 20. Η σημασία του νερού για τον άνθρωπο εκφράστηκε με πανάρχαιες δοξασίες και πίστεις και με έναν εξαιρετικά μεγάλο αριθμό δρώμενων και άλλων ενεργειών σε όλους τους τομείς της ζωής. Ιδιαίτερο κεφάλαιο στη λαογραφία των υδάτων αποτελεί το λεγόμενο «αμίλητο νερό», αυτό που παίρνουν από την πηγή με απόλυτη σιγή... Στη λαϊκή παράδοση, το νερό χρησιμοποιήθηκε ως μέσο μαντείας με διάφορους τρόπους.

21. Επισημαίνουμε επίσης τις διάφορες μορφές της όπως: α) σκυφομαντεία: έριχναν μια ορισμένη ποσότητα νερού σε ένα ποτήρι ή κύπελλο (= σκύφο) και, ανάλογα με τους ιριδισμούς που σχηματίζονταν κάτω από το φως του φεγγαριού ή ενός κεριού, μάντευαν. β) λεκανομαντεία: όπως και προηγουμένως. Επιπλέον�������������������������� , έσκυβαν πάνω από μία λεκάνη, που καλό ήταν να είναι μεταλλική και, ανάλογα με τους αντικατοπτρισμούς, τους ιριδισμούς και οτιδήποτε κινητοποιούσε τη φαντασία, συμπέραιναν για τα 22

Σημασία, σκοποί...

→ την Υδατοσκοπία, με τη χρησιμοποίηση αποκλειστικά βρόχινου ύδατος... → την Πηγομαντεία, όταν χρησιμοποιείτο ως μέσο για την εξαγωγή συμπερασμάτων νερό του πηγαδιού.

Αμίλητο νερό λοιπόν... Δηλαδή, νερό που δεν μιλά. Αλλά γιατί δεν μιλά ή, πώς θα μπορούσε να μιλά αυτό το στοιχείο της φύσεως; Στη υπάρχουσα βιβλιογραφία μα και παράδοση υπάρχουν τρεις, από τις πλέον αξιόπιστες θα έλεγε κανείς, ερμηνείες περί της φράσεως «αμίλητο νερό», που όλες εμπεριέχουν το γυναικείο στοιχείο ως απαραίτητο. Τις καταγράφουμε: → η πρώτη έχει να κάμει με τη διαδικασία της μεταφοράς του από την πηγή-βρύση-πηγάδι έως και το δοχείο όπου και θα τοποθετηθεί... Θα έπρεπε, δηλαδή, η κοπέλα ή κοπελιές που πληρούσαν τις προϋποθέσεις για να μεταφέρουν το νερό με τα κιούπια ή τα ειδικά δοχεία, αμίλητες... και με απόλυτη σιγή, προφανώς για να μην ταραχτεί το στοιχειό που ενοικεί σ’ αυτό, ώστε να αποβεί ωφέλιμο για το χρήστη, να κάμουν τη μεταφορά. Εξυπακούεται, πως ταυτόχρονα θα έπρεπε να λάβουν όλα τα ενδεικνυόμενα μέτρα για την αποφυγή κάποιου λάθους ή ατυχήματος, δηλαδή «χυσίματός» του, μιας και το στοιχείο αυτό θεωρείτο ως κάτι το ξεχωριστό- ιερό. μελλούμενα. γ) σχήματα νερού: από τα σχήματα που έπαιρνε το νερό όταν ριχνόταν σε μια επιφάνεια, διαισθάνονταν τις πιθανές μελλοντικές εκβάσεις.

23

Περί Κλήδονος... ο λόγος

Στην προαναφερθείσα διαδικασία υπάρχουν αρκετές παραλλαγές ή, αν θέλετε, διάφορες δράσεις, που καθιστούσαν το έθιμο θα λέγαμε μοναδικό εκεί που εφαρμοζόταν. Έτσι, για παράδειγμα, στην Καισάρεια, στις γωνιές του τρίστρατου καιροφυλακτούσαν νεαροί που στα ξαφνικά προσφωνούσαν ή καλούσαν με το όνομά της τη συγκεκριμένη κοπελιά, μεταφορέα... η οποία σε κάθε περίπτωση, αφενός μεν δεν θα έπρεπε να απαντήσει, αλλά και αφετέρου να κρατήσει την ψυχραιμία της και να συνεχίσει τη μεταφορά. → σύμφωνα με μια δεύτερη άποψη, ναι μεν η μεταφορά γινότανε από κορίτσια αμίλητα, αλλά ονομάστηκε έτσι, διότι αυτά κατά την τελετή της εξαγωγής από το νερό του δικού τους αντικειμένου έπιναν και λίγο νερό το οποίο κρατούσαν στο στόμα τους χωρίς να το καταπίνουν, παρόλες τις προσπάθειες των αρσενικών για το αντίθετο, δηλαδή την κατάποση. Σύμφωνα με τους θιασώτες τούτης της άποψης, με αυτή την εθιμική πρακτική γεννήθηκε η δημώδης έκφραση «ήπιε το αμίλητο νερό».22 → το δρώμενο συνδέεται με τη γενέθλια εορτή του Αγίου Ιωάννη, δηλαδή στις 24 Ιουνίου... Η βάση τούτης της ένωσης, σύμφωνα με την λαϊκή μας παράδοση, είναι το αμίλητο νερό. Κατ’ αυτήν λοιπόν, από της συλλήψεώς του εν γαστρί, κλειδώθηκε το στόμα του Ζαχαρία, πατέρα του αγίου, ως την ημέρα που γεννήθηκε ο άγιος, οπότε ξεκλειδώθηκε και άρχισε να μιλά και πάλι... Παρατήρηση Σημαντικό στοιχείο και τα μάλα απαραίτητο για τη δυνατότητα δράσης του αμίλητου νερού ήταν και ο τρόπος προμήθειάς του. Έπρεπε λοιπόν να το προμηθευτούν από τρεις βρύσες... ή τρία πηγάδια... ή τρία σπίτια... ή τρεις κοπέλες.

22. Τούτη η εθιμική πρακτική ήταν διαδεδομένη στην περιοχή της Σμύρνης.

24

Σημασία, σκοποί...

Αντικείμενα χρήσης Κληρομαντεία Όπως προαναφέραμε, κατά τους μελετητές του εθίμου, τα αντικείμενα ή οι κλήροι (κληρομαντεία), που έριχναν τα κορίτσια τα οποία επιθυμούσαν τη σχετική πρόβλεψη, ήταν πολλά μα και αρκετές φορές παράξενα. Θα λέγαμε μάλιστα και ίσως με κάποιον απόκρυφο συμβολισμό. Σε κάθε περίπτωση πάντως��������������������������������������������������������������� ,�������������������������������������������������������������� επιδιωκόμενος σκοπός ήταν������������������������������������ : η γνώση του μέλλοντος και της προσωπικής πορείας της καθεμιάς που συμμετείχε σε τούτο το παιχνίδι της χαράς. Σύμφωνα λοιπόν με τους πληροφορητές που γεννήθηκαν, έζησαν και συμμετείχαν αρκετές φορές στο δρώμενο, αντικείμενα που έριχναν τα κορίτσια ήταν: → δακτυλίδια... με επιδιωκόμενη πρόβλεψη κάποιο μελλοντικό γάμο... → βέρες... με επιδιωκόμενη πρόβλεψη την πορεία του ήδη υπάρχοντος γάμου... → σταυροί... με επιδιωκόμενη πρόβλεψη τη ζωή, γενικά, της αιτούσης ... → κορδόνια... με επιδιωκόμενη πρόβλεψη το «δέσιμο» κάποιου τυχερού... → κλειδιά... με επιδιωκόμενη πρόβλεψη την ευτυχία της οικογένειας, σπιτιού αλλά και της επιστροφής του ξενιτεμένου συζύγου, αρραβωνιαστικού, πατέρα, αδελφού. → καρφιά... με επιδιωκόμενη πρόβλεψη την απαλλαγή από το μάτι κλπ... → ματάκια... με επιδιωκόμενη πρόβλεψη την προστασία από κάθε κακό. Αλλά και: Χάνδρες, μικρά σταυρουδάκια, κουμπιά, κέρματα, υπολείμματα κεριού...

25

Περί Κλήδονος... ο λόγος

Λοιπά αντικείμενα Ευνόητο πως, τα υπό χρήση δοχεία για την τοποθέτηση των κλήρων ήταν πολλά, με διάφορες ονομασίες, ανάλογες φυσικά με τους τοπικούς ιδιωματισμούς. Οφείλουμε πάντως να επισημάνουμε πως παρατηρήθηκαν δυο κυρίως βασικών τύπων: → αυτά που ήταν καμωμένα από ξύλο... ξύλινοι δηλαδή κάδοι. → πήλινοι, οι περισσότεροι. Ιδιαίτερα οι τελευταίοι θα έπρεπε να καλύπτουν τις σχετικές ανάγκες και συνεπώς να είναι αρκετά μεγάλοι για να χωρούν το νερό και όλα τα αντικείμενα... και φυσικά με μεγάλο στόμιο για να μπορεί η εντεταλμένη κοπέλα να τοποθετεί μέσα του το χέρι της, να χουφτώνει το αντικείμενο και να το βγάζει μετά σχετικής ευκολίας. Μερικές από τις ονομασίες που βρήκαμε στη σχετική βιβλιογραφία του χώρου: → υδροφόρος → κανάτα, δοχείο → τσομλέκι, δοχείο → τσικί, τσουκί → κάδος

26

Το έθιμο... γενικά

Ε

πισημαίνουμε πως Κλήδονας είναι μια λαϊκή μαντική διαδικασία, από τις πλέον τελετουργικές των παραδόσεών μας, σύμφωνα με τον οποίο αποκαλύπτονται στις μεν άγαμες η ταυτότητα του μελλοντικού συζύγου, στις δε άλλες, αρραβωνιασμένες, παντρεμένες, χήρες... το ζητούμενο επιθυμητό. Για τον Κλήδονα μπορούμε μετά βεβαιότητας επίσης να καταθέσουμε πως επρόκειτο περί ενός κοινού σχετικά δρώμενου, που διαδραματιζόταν σε όλα τα γεωγραφικά διαμερίσματα της Ανατολής με απειροελάχιστες παραλλαγές. Σε γενικές γραμμές το έθιμο διαδραματιζότανε ως εξής: παραμονή του αγίου, κοπέλες από την ίδια κοινότητα, μαζεύονταν σε κάποιο σπίτι και μέσα σε ένα πήλινο τσομλέκι-δοχείο έριχνε καθεμία από ένα κόσμημα του τύπου σταυρός, δακτυλίδι, βραχιόλι, γαλάζια χάνδρα ή κάποιο κλειδί, νόμισμα... Στη συνέχεια γέμιζαν την κανάτα, δοχείο με το

27

Περί Κλήδονος... ο λόγος

αμίλητο νερό,23 το έκλειναν- σφράγιζαν με λουλούδι ή κάποιο πανί με λουλούδια,24 το λεγόμενο βαχτουβάρ τσιτσεγί και το τοποθετούσαν σε μια γωνιά ενός δωματίου. Εκεί έμενε έως την άλλη ημέρα, ανήμερα του Αγίου Ιωάννη δηλαδή ή, την εορτή των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, οπότε, σε μια νέα μάζωξη των ιδίων κοριτσιών, ξεσκέπαζαν το δοχείο και ένα μικρούλικο κορίτσι ή αγόρι, κατά περίπτωση και πάντοτε με κλειστά τα μάτια, έβαζε το χέρι και έπιανε ένα -τυχαία πάντοτε- αντικείμενο, υπό την απαγγελία ευτράπελων ή μη, στίχων, από τα παρευρισκόμενα κορίτσια. Φυσικά, με την τύχη της καθεμιάς να υποδηλώνεται από το νόημα των συγκεκριμένων στίχων κατά την έξοδο του αντικειμένου... αλλά και από την κατάστασή του. Γιατί, αν, για παράδειγμα, το αντικείμενο είχε ή πήρε να σκουριάζει, θεωρείτο ως κακός οιωνός ή σε κάθε περίπτωση, πως δεν θα επιτυγχάνονταν τα επιθυμητά. Φυσικά ακολουθούσε οινοποσία και χορός. Πάντως τα κοινά χαρακτηριστικά όλων των πρακτικών- δρώμενων ήταν: → η παραμονή του Αγίου Ιωάννου για το κλείδωμα και ανήμερα το ξεκλείδωμα ήταν ο χρόνος τέλεσης του δρώμενου, αν και σε ορισμένες περιπτώσεις παρατηρήθηκε απόσταση μιας ολάκερης εβδομάδος...25 → το κλείδωμα του δοχείου με λουλούδια, πανί, αλυσίδα...26 και η τοποθέτησή του στο δώμα, στην αυλή, κάτω από μια τριανταφυλλιά... → ή το κλείδωμα και η τοποθέτησή του σε ανοιχτό χώρο, υπό το φως των άστρων, για να «ξαστριστεί», να αποκτήσει δηλαδή όλες εκείνες τις μαγικές ιδιότητες που θα του δώσουν τη δυνατότητα για ορθές προβλέψεις.

23. Νερό που μετέφερε κάποια κοπέλα από τη βρύση χωρίς να μιλά...

24. Το κλείδωμα του δοχείου πάντοτε έπαιρνε τελετουργικό χαρακτήρα με το σταύρωμα του στομίου, το σχετικό τραγούδι κα τις πολλές ευχές... Συνήθως το έκλειναν με κόκκινο πανί το οποίο στερέωναν με κλωστή ιδίου χρώματος και το διακοσμούσαν με άνθη εποχής. Καταγράφεται ακόμη κλείδωμα με φύλα συκιάς τα οποία στο τέλος του δρώμενου χρησιμοποιούνταν και ως φυλακτά... Από εκεί και πέρα, σε κάθε σχεδόν κοινότητα, παρατηρούνται διάφορες θα λέγαμε παραλλαγές.

25. Θανάσης Κωστάκης, ό.π., σ. 251: «Αποβραδίς στις 23 Ιουνίου... και τα άφηναν εκεί έως την ερχομένη Κυριακή».

26. Εννοείται πως το κλείσιμό του ήταν εξαιρετικό και πολυποίκιλο. Φύλλα και άνθη εποχής, πανιά κεντημένα, ιδιαίτερα κόκκινου χρώματος.

28

Το έθιμο... γενικά

→ το ξεκλείδωμα του δοχείου τελετουργικά υπό τους ήχους ορισμένων στίχων... → η πίστη πως τα σημάδια θα βγουν αληθινά... ιδιαίτερα μάλιστα αυτής, το σημάδι της οποίας θα έβγαινε πρώτο από το δοχείο και που ήταν και η καλορίζικη της χρονιάς... → οι φωτιές και οι χοροί. Το κλείδωμα του δοχείου με το αμίλητο νερό και τα σημάδια των κοριτσιών γινόταν με τη συνοδεία των παρακάτω στίχων: «Κλειδώνουμε τον Κλήδονα με του αϊ-Γιαννιού τη χάρη και ποια ’ναι καλορίζικη θα πάρει παλληκάρι». Το ξεκλείδωμα γινότανε από το ίδιο κοριτσάκι ή κορίτσια που κάνανε το κλείδωμα με τους παρακάτω στίχους: «Ανοίγουμε τον κλήδονα με του αϊ-Γιαννιού τη χάρη και όποια είναι καλορίζικη να έρθει να τον πάρει». ή «Ανοίγουμε τον κλήδονα με του αϊ-Γιαννιού τη χάρη κι’ όποια έχει ριζικό σήμερα να το πάρει». Τέλος, να σημειώσουμε πως συνηθιζότανε αποβραδίς του Αγίου Ιωάννου, οι νεαρές κοπέλες να πλέκουν το στεφάνι του Κλήδονα, που πάντοτε θα έπρεπε να έχει τουλάχιστον: → Στάχυα... για το μπερεκέτ και την αφθονία των αγαθών. → Σκόρδο... για την υγεία και τη μακροημέρευση όλης της οικογένειας. → Φύλλα συκιάς... για να είναι η ζωή της κοπέλας γλυκιά σαν το μέλι των σύκων. → Φύλλα ελιάς... για τη δυναμική και την προκοπή της. → Αμπελόφυλλα... για την ευτυχία της.27

27. Σύμφωνα με τους πληροφορητές, τα τελευταία χρόνια και προ της Εξόδου, όλα αντικαταστάθηκαν με στάχυα και λουλούδια εποχής.

29

Παραλλαγές του εθίμου, ιδιαίτερα

Υ

πήρχαν πολλές και θα λέγαμε σημαντικές, με βασικότερη, ίσως, αυτή της ημερομηνίας. Ο διαφορετικός πάλι εμπλουτισμός του, κατά την άποψή μας, εντάσσεται στην όποια επιθυμία των συμμετεχόντων να παρουσιάσουν κάτι το διαφορετικό στα πλαίσια του «εμείς»... Παραθέτουμε, λοιπόν, μερικές από τις γνωστές παραλλαγές του εθίμου, με πρώτη την πλέον παράξενη και ίσως μοναδική, θα λέγαμε, για το συγκεκριμένο δρώμενο����������������������������������������� , που συναντάμε στην κοινότητα των Φλαβιανών, κατά την οποία, για τις σχετικές προβλέψεις, γίνεται η χρήση της Σταχυομαντείας... → Στα Φλαβιανά, λοιπόν, σύμφωνα με τη σχετική περιγραφή του ιστοριοδίφη Εμμ. Τσαλίκογλου «αι νεάνιδες αι οποίαι ήθελον να λάβουν μέρος εις τον Κλήδονα, το βράδυ της ιδίας ημέρας, μόλις επέστρεφον από το Πέλεμε εσχημάτιζον ομάδας και επήγαινον εις τους αγρούς, αφού προηγουμένως η κάθε μια εμερίμνα να έχη μαζί της εν ψαλλίδιον και επτά κομμάτια μονόχρωμες κλωστές μεταξωτές ή μονόχρωμα υφάσματα μεταξωτά, επτά διαφορετικών χρωμάτων. Συμφώνως προς το έθιμον αδιαφορούσαν διά το είδος του χρώματος. Έπρεπε όμως να διαφέρουν. Κάθε κοπέλλα με κάθε τεμάχιον της κλωστής της έδενε 3-4 στάχυα ομού από την μέσην, αφού προηγουμένως ελαφρά εψαλλίδιζε το άκρον ή το κεφάλι των σταχυών της. Προτού επιστρέψουν εις τα σπίτια των καθώριζον τόπο συναντήσεως διά την χαραυγήν της επομένης Παρασκευής. Τας πρωινάς ώρας της ημέρας εκείνης προ της ανατολής του ηλίου, από τον τόπο της συναντήσεώς των ομού κατευθύνοντο αμίλητοι εις τον αγρόν όπου είχον δέσει τα στάχυα των το βράδυ της προτεραίας. Μέχρι του ξερριζώματος των σταχυών των δεν επετρέπετο να ομιλήσουν. Εις 31

Περί Κλήδονος... ο λόγος

τον αγρό κάθε μια, αφού εύρισκε όλα τα στάχυα των, έλυον και την σιωπήν των. Μερικαί, εάν επιθυμούσαν, εξήρτων την εκπλήρωσιν κάποιου πόθου των από την νυκτερινή ανάπτυξιν των με το ψαλλίδιόν των κομμένων σταχυών. Λόγου χάριν, εάν κατά την αντίληψιν των τα κομμένα μέρη των σταχυών των είχον μεγαλώσει ή αναπτυχθή εκ νέου επαρκώς κατά την νύκτα, ηρμήνευον τούτο ως σημείον ότι οι πόθοι των θα εκπληρωθούν. Τα ξερριζωμένα στάχυα μετέφερον εις το σπίτι όπου επρόκειτο να λάβη χώραν το βαρτουβάρ και τα ετοποθέτουν όρθια εντός μιας λεκάνης πλήρους ύδατος. Το ξερρίζωμα των σταχυών επραγματοποιείτο, όπως αναφέρω άνωθι, την Παρασκευήν, προ της ανατολής του ηλίου. Την ημέραν εκείνην και το Σάββατον, τα στάχυα παρέμεναν εντός του νερού ακάλυπτα. Ούτω, μέχρι της Κυριακής, τα κομμένα μέρη των σταχυών ανεπτύσσοντο εκ νέου. Την δε Κυριακήν εκείνην, ήτοι την πρώτην Κυριακήν αμέσως μετά την Κυριακήν της Αναλήψεως, εκάλουν Κυριακή του Βερτουβάρ- βερτουβάρ παζαρί. Την Κυριακήν, μετά το μεσημβρινόν γεύμα των εξάπλωναν τα στάχυα εντός της λεκάνης, της πλήρους ύδατος και ήρχιζε η τελετή του Κλήδονος. Μια πρωτότοκος, ανανίν ιλκ κιζί, εγένετο νύμφη του βερτουβάρβερτουβάρ γκελινή, της έκλειον τα μάτια της με το μανδήλι ή με κάποιο ύφασμα. Μετά εμερίμνων να καθήση αύτη εμπρός από την λεκάνην, την πλήρη ύδατος και σταχύων με τας ρίζας των. Με κατάλληλον ύφασμα εσκέπαζον την νύμφην ως και την λεκάνην. Αφού προηγουμένως αι λαμβάνουσαι μέρος εις τον Κλήδονα έρριπτον διάφορα αντικείμενα εντός της λεκάνης, δύο εκ των συμμετεχουσών εκάθηντο κάπου και κτυπούσαι τα ντέφια των, ετραγούδουν τους γνωστούς στίχους του Κλήδονος. Στο τέλος κάθε στίχου η νύμφη έβγαζε από την λεκάνη μιαν χούφτα αντικείμενα ή εάν ήθελε εν μόνον αντικείμενον. Και ούτω, αι λαβούσαι μέρος εις τον κλήδονα εμάντευον την τύχην των».28 → Στο Ζιντζίντερε πάλι «την παραμονήν της εορτής του Αγίου, μετά την δύσιν του ηλίου οι παρθένες οι οποίες επρόκειτο να λάβουν μέρος εις την τελετήν μετέβαινον εις ένα αγρόν και κάθε παρθένα, με ένα κομμάτι μεταξωτού υφάσματος έδενε ένα στάχυ. Την επομένην, λίαν πρωί, μετέβαινον και πάλιν εις τον αγρόν και 28. Εμμ. Τσαλίκογλου, ό.π., σ. 333.

32

Παραλλαγές του εθίμου, ιδιαίτερα

αντί αμίλητου νερού μετέφερον τα στάχυα τα οποία είχον δέσει την προτεραία κεκομμένα. Ηρμήνευον για καλό ή κακό την εξέλιξιν του φυτού κατά τη διάρκεια της νυκτός. Τα στάχυα τα τοποθετούσαν εις εν δοχείον γιομάτο με νερό, εσκέπαζον το δοχείον και έφευγον. Κατά την συγκέντρωσιν των μεταμεσημβρινών ωρών, μια παρθένος η οποία εκαλείτο νύμφη, καθημένη και με δεμένα τα μάτια, άρχιζε να βγάζει τα αντικείμενα, τα οποία είχον ήδη τοποθετήσει εκάστη εξ αυτών εντός του δοχείου. Πριν όμως βγάλει αυτά δυο παρθένες τραγουδούσαν διαφόρους στίχους περί της τύχης».29 Παρατήρηση Υπάρχουν μαρτυρίες από την ίδια κοινότητα, που διαφέρουν κατά την άποψή μας, σημαντικά μεταξύ τους... ενδεχομένως όμως να είναι περισσότερο λεπτομερείς. Παραθέτουμε μια εξ αυτών. «Η ετοιμασία άρχιζε από την παραμονής της εορτής του Αγίου... Το βράδυ παίρνανε εφτά λογιώ μετάξι από τα χαλιά και πηγαίνανε στους αγρούς. Έπρεπε να πάνε δυο- δυο κορίτσια που σε όλο το διάστημα δε μιλούσαν μεταξύ τους. Με τα μετάξια έδεναν 5-6 στάχυα μεταξύ τους και σχημάτιζαν έτσι εφτά μπουκέτα χωρίς να ξεριζώσουν τα στάχυα. Το πρωί, πριν ο ήλιος βγει πήγαιναν πάλι αμίλητες... τραβούσαν τα στάχυα από τη ρίζα χωρίς να διαλυθούν τα μπουκέτα... τα πήγαιναν στο σπίτι που θα γινόταν τα βαρτουβάρια και τα έβαζαν σε μια λεκάνη με νερό και τα σκέπαζαν... Το μεσημέρι και μετά το φαγητό μαζεύονταν σε μια γωνιά και οι άλλες γυναίκες [εννοεί παντρεμένες] από τη γειτονιά... και μετά το κάλεσμα gettiz vartuvari, kizi δηλαδή φέρτε τα βαρτουβάρια, κάθε μια έριχνε κρυφά ένα αντικείμενο μέσα στη λεκάνη. Κατόπιν, ένα κορίτσι, που ήταν πρώτο παιδί της μάνας του και το λέγανε gelini- νύφη έβαζε μια πετσέτα στο κεφάλι για να μη βλέπει και έβγαζε ένα- ένα τα διάφορα αντικείμενα... Πριν αρχίσει, με τη συνοδεία ντεφιού έλεγαν το τραγούδι για το βαρτουβάρι... Ακολουθούσαν κατόπιν άλλα τραγούδια καθώς έβγαζαν τον Κλήδονα που το περιεχόμενό τους αποτελούσε ένα είδος μαντέματος 29. Μαρτυρία Ευμορφίας Μανώλογλου.

33

Περί Κλήδονος... ο λόγος

για τον κάτοχο του αντικειμένου».30 → Το έθιμο με τη χρήση των σιτηρών το βρίσκουμε και στην κοινότητα της Κέρμιρας. Γεγονός, πρακτική που αποδίδεται φιλολογικά στο υπέροχο πόνημα του Χρήστου Σαμουηλίδη «Καραμανίτες, οι τελευταίοι Έλληνες της Καππαδοκίας»,31 ενός εκ των παλαιοτέρων ερευνητών του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών. Το παραθέτουμε: «Οι κρυμμένες, μια μια, ξεπετάχθηκαν από τα σπαρτά και φανερώθηκαν. Κατόπιν όλες μαζί έτρεξαν στο χωράφι που είχε την πιο ψηλή και την πιο πυκνή καλαμιά. Λίγες παπαρούνες κι ακόμα πιο λίγες μαργαρίτες χρωμάτιζαν σαν σκόρπιες πινελιές τη βαθυπράσινη επιφάνεια των σπαρτών του. Ο κοπελίτσες, σοβαρές τώρα και σιωπηλές σαν ιέρειες, άρχισαν να τραγουδούν όλες μαζί ένα τραγούδι που έμοιαζε σαν ψαλμουδιά και σαν θρήνος. Μόλις τέλειωσαν, σκόρπισαν μες το χωράφι και βγάζοντας η καθεμιά την κορδέλα από τα μαλλιά της, έδενε με αυτήν ένα μάτσο πράσινα καλάμια σταριών. Μετά, κούρευε με τη χούφτα της τις κορφές τους κι έβγαινε από το χωράφι τρέχοντας. “Τα δικά μου θα φυτρώσουν! Είμαι σίγουρη...” έλεγε η μία. “Εμένα με τρέχει η τύχη” έλεγε η άλλη... “Και πέρσι μου φύτρωσαν και πρόπερσι”... ...Την άλλη μέρα το πρωί, μετά τη λειτουργία, η ίδια παρέα μαζεύτηκε στο προαύλιο της εκκλησίας και κατόπιν τράβηξε για τα χωράφια. Μια αβέβαιη ελπίδα θέρμαινε την καρδιά της κάθε κοπέλας, πως θα βρει ξαναφυτρωμένες τις κορφές που είχε κόψει την προηγούμενη ημέρα. Έτρεχαν ανυπόμονα. Στο δρόμο η ελπίδα σε άλλες φούντωνε, γινόταν πίστη και σιγουριά και σε άλλες θάμπωνε και χανόταν και τη θέση της έπαιρνε μια δυσπιστία..... Η Ρωξάνη έφτασε από τις πρώτες στο μεγάλο χωράφι. Έψαξε να βρει το δεματάκι που έκανε, μα δε φαινόταν πουθενά. Άρχισε να ανησυχεί. Έψαξε ’δω και κει χωρίς αποτέλεσμα. Το ίδιο έκαμναν κι οι άλλες που έφταναν πίσω της. Ξαφνικά ακούστηκε χαρούμενη η φωνή της Αννίς.

30. Μαρτυρία Ολυμπίας Παπαδοπούλου, Αρχείο Προφορικής Παράδοσης Κ.Μ.Σ. φάκελος Ζιντζίντερε.

31. Χρήστος Σαμουηλίδης, Καραμανίτες, οι τελευταίοι Έλληνες της Καππαδοκίας, εκδ. Εστία, 2010, σ. 120.

34

Παραλλαγές του εθίμου, ιδιαίτερα

“Το τυχερό μου: το τυχερό μου! Φύτρωσαν οι κορφές μου...” ...Η Ρωξάνη βρήκε επιτέλους την κορδέλα της, μα οι κομμένες κορφές των σταριών της δεν είχαν ξαναφυτρώσει... Ήταν όπως τα είχε αφήσει. Γονάτισε θλιμμένη και την έλυσε». → Στην Αξό, όπως μας το περιγράφει παρακάτω ο Γ. Μαυροχαλυβίδης, «την Πεντηκοστή, που τη λέγανε τ’ Άγιο Γονάτ’, ήταν ημέρα δοκιμής της τύχης των κοριτσιών. Όσα απ’ αυτά θέλανε να πάρουνε μέρος στα βαχτουβάρια, δυο-τρεις (2-3) μέρες πρωτύτερα ρίχνανε σ’ ένα τσικί, τσουκί, το καθένα το δικό του σημαδάκι, δακτυλίδι, δακτυλήθρα, χάνδρα, βελονοθήκη, κουμπί, νόμισμα... Κατά το κιντί παίρνανε μαζί τους ένα κοριτσάκι πρωτότοκο και τις ειδικές τραγουδίστριες και συγκεντρωνότανε εκεί που’χαν το τσουκί με τα σημάδια. Παλαιότερα η συγκέντρωση γινότανε στη στέγη του Αϊ-Γιώργη, όπου πάνω σ’ έναν οριζόντιο στύλο που εξείχε από τον τρούλο καθήμενα παλληκάρια τραγουδούσαν τυχερά στιχάδια του καθενός κοριτσιού».32 → Στη Σινασό, σύμφωνα με τον Αρχέλαο, «αι νεάνιδες εξέρχονται εις τους αγρούς και σημειώνουσιν επτά στάχεις διά νημάτων επτά διαφορετικών χρωμάτων, αποκόπτοντες μικρόν μέρος εκ της κορυφής, το δε Σάββατον αύθις πορευόμεναι εις τους αγρούς αποσπώσι τους σεσημασμένους στάχεις, εάν δεν απέβαλον το χρώμα των και κομίζουσαι οίκαδε ενθέτουσιν εν κάδω εντός ύδατος, ον καλύψαντες φυλάττουσι μέχρι της μεσημβρίας της επομένης... Τότε, συναθροιζόμεναι άπασαι επί το αυτό, εκλέγουσι νεάνιδά τινα πρωτότοκον, ης δένουσι τους οφθαλμούς και ήτις παραλαμβάνει εξ εκάστης νεάνιδος ανά εν αντικείμενον, άπερ ενθέτει εν τω κάδω και είτα εξάγει ανά εν, ενώ αι νεάνιδες άδουσι στίχους αναφερόμενους εις διαφόρους ανθρωπίνους τύχας».33 → Στο Σεμέντερε, θα έπρεπε οπωσδήποτε το τσικί, δοχείο με τα σημάδια των κοριτσιών να εκτεθεί στο φως του φεγγαριού και το άνοιγμα γινότανε πάντοτε δημόσια.

32. Γεώργιος Μαυροχαλυβίδης, Η Αξός της Καππαδοκίας, τ. Α΄, Κ.Μ.Σ., Αθήνα, 1990, σ. 303.

33. Ι.Σ. Αρχέλαος, Η Σινασός, ήτοι θέσις, ιστορία, και διανοητική κατάστασις, ήθη, έθιμα και γλώσσα της εν Καππαδοκία κωμοπόλεως Σινασού και σύντομος περιγραφή των εν επαρχίαις Καισαρείας και Ικονίου Ελληνικών κοινοτήτων, εν Αθήναις 1899, σ. 87.

35

Περί Κλήδονος... ο λόγος

→ Στα Φάρασα, πάλι, η σχετική εορτή λάβαινε χώρα με την ιδιαίτερη χρήση του σφογγάτου στο τέλος της βραδιάς... δηλαδή του φαγητού εκείνου που είχε μεταξύ των άλλων και αβγά ομελέτα. Φυσικά κι εδώ υπάρχει το κορίτσι που μεταφέρει το κανάτι με το αμίλητο νερό, τα κοσμήματα, το σκέπασμά του έως τις 29, δηλαδή των Αγίων Αποστόλων αλλά... την τύχη εύρισκε «αγόρι που είχε στη ζωή και τους δυο γονείς».34 → Στο Σιβριχισάρ, οι ανύπανδρες κοπελιές, κυρίως όμως αυτές που επιθυμούσαν την πρόβλεψη, μάζευαν λουλούδια για το δρώμενο. Λουλούδια που τα λέγανε ζουμπούλ, διαφορετικών χρωμάτων, με τα οποία στόλιζαν το τσομλέκι μέσα στο οποίο τοποθετούσαν τα αντικείμενα. Αυτό λοιπόν το δοχείο το τοποθετούσαν σε ένα χωστό ράφι στον τοίχο του δωματίου.35 Στην ίδια κοινότητα επίσης εκτός των παραπάνω υπήρχε και μια ξεχωριστή ένδειξη για το μέλλον αυτών που συμμετείχαν σε τούτο το παιχνίδι της μαντικής. Αν κατ’ ευχή κάποιο από τα σημάδια είχε αποκτήσει σκουριά κατά τη διάρκεια που βρισκότανε στο νερό, σήμαινε πως η ιδιοκτήτριά του θα είχε μέλλον ευοίωνο, πως θα είχε καλή υγεία, καλό γάμο με κάποιο νέο, όμορφο και ζαγκίνι, πλούσιο. → Στην κοινότητα της Τελμησού, σε περίπτωση που δεν μπορούσαν να βρουν υδροφόρο κοπελιά που πληρούσε τις απαραίτητες προϋποθέσεις για τη, επίτευξη του δρώμενου, «παίρνανε ένα μικρό παιδάκι (αγόρι, κορίτσι) το οποίο βεβαίως θα έπρεπε να έχει ζωντανούς τους γονείς του... του έδιναν ένα αμεταχείριστο δοχείο... με την υποχρέωση να το γεμίσει από τρία διαφορετικά σπίτια, που κατοικούσαν μονοστέφανες. Αφού το γέμιζε, το έδινε στην παρέα των κοριτσιών τα οποία γυρνούσαν τραγουδώντας στις γειτονιές, προκαλώντας μάλιστα τις ανύπανδρες να παίξουν, συμμετάσχουν με τον Κλήδονα, ρίχνοντας ό,τι αντικείμενα ήθελε κάθε μια...».36 → Στα Κενάταλα, όπως τουλάχιστον προκύπτει από τις υπάρχουσες μαρτυρίες, το έθιμο λάβαινε χώρα μετά το τέλος της Θείας Λειτουργίας. Σε ανοιχτό χώρο (περίβολος 34 Δ. Λουκόπουλος-Δ. Πετρόπουλος, ό.π., σ. 125.

35. Μαρτυρία Ηλία Αντωνιάδη.

36. Μαρτυρία Οσίας Λαγοματίδου (Τελμησός).

36

Παραλλαγές του εθίμου, ιδιαίτερα

εκκλησιάς-πλατεία) στρώνανε κάποιο κιλίμι, πάνω στο οποίο τοποθετούσαν το δοχείο που έφερε το αμίλητο νερό και τα αντικείμενα των κοριτσιών, στολισμένο με λουλούδια εποχής. Υπό τη συνοδεία χαμηλής μουσικής υπόκρουσης, η πρώτη της παρέας, προφανώς αυτή που γνώριζε, ξεσκέπαζε τελετουργικά το δοχείο και με αυτό [πανί] σκέπαζε τη νέα που θα είχε την τιμή να εξαγάγει τα αντικείμενα. Αυτή πάλι με τη σειρά έβγαζε ένα-ένα τα αντικείμενα, τα επεδείκνυε στο παρευρισκόμενο κοινό και τα τοποθετούσε πάνω σε κάποιο τραπεζάκι... Συγχρόνως ακουγότανε, με τα σχετικά στιχάκια, το ριζικό της ιδιοκτήτριας του αντικειμένου. Παρατήρηση Σύμφωνα με κάποιες ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες������������������ , τούτη η διαδικασία υπήρχε και σε άλλες κοινότητες του χώρου, με διάφορες παραλλαγές. Κάποιοι λοιπόν ισχυρίζονται «πως, ναι μεν, έτσι γινότανε τα πράγματα όμως όχι μια, αλλά τρεις φορές. Δηλαδή, μετά την πρώτη πρόβλεψη ξαναρίχνανε τα αντικείμενα και πάλι μέσα στο δοχείο με το αμίλητο νερό και η διαδικασία επαναλαμβανότανε το βράδυ νωρίς και... το βράδυ αργά, χωρίς την παρουσία, ιδιαίτερα στη τελευταία φάση, των παιδιών, μιας και χρησιμοποιούσαν κατά την εξαγωγή των κλήρων, αντικειμένων σατιρικά έως και τολμηρά τραγούδια που προκαλούσαν τους γεροντότερους όπως: α «Να ήμουνα στο φουστάνι σου κουμπί μαλαματένιο για να θωρώ το στήθος σου το μαργαριταρένιο. β Ζουμπούλι μου σαχσή μαβί (γαλάζιο ανοιχτό) και μενεξεδένιο μου φυντάνι, κρυφή ήταν η αγάπη μας, μα βγήκε στο μεϊντάνι. γ Μωρέ σαρδέλα βρωμερή, σουπιά τηγανισμένη Μωρέ καρακάξα του γιαλού, ποιος διάβολος σε θέλει δ Καλέ, έχεις τα μάτια του λαγού τα φρύδια της καμήλας, έχεις και το κατωσάγονο όπως της προβατίνας». 37 37. Πρόκειται για στίχους που μεταφέρθηκαν στο διάβα του χρόνου από τους οικονομικούς μετανάστες... Επισημαίνουμε πως διατηρούμε ορθογραφία και σύνταξη επακριβώς.

37

Περί Κλήδονος... ο λόγος

→ Στα Δήλα, την υδροφόρο κοπέλα τη λέγανε νύφη και την στόλιζαν μάλιστα με ένα διάφανο λευκό τούλι. Το κάθε αντικείμενο το εξήγαγε από το δοχείο τελετουργικά, το επεδείκνυε στους παρευρισκόμενους, το ταυτοποιούσε με την ιδιοκτήτρια, έλεγε την παρακάτω ευχή και στη συνέχεια τη σχετική πρόβλεψη. «Αλτσετσίκ ερέν νταλ, αλτινντά γεσίλ χαλί για Παναγιά ’μ για Χριστοζού’μ σεν γκιοστέρ ντογρού γιολού Δηλαδή Κάτω από το χαμηλό κλαδί ακρανιάς είναι ένα πράσινο χαλί Παναγιά μου και Χριστέ μου, σεις δείξτε τον ίσιο δρόμο». → Σε ορισμένες κοινότητες υπήρχε η συνήθεια το κλείσιμο της βραδιάς να γίνεται με το σπάσιμο του δοχείου τελετουργικά και δημόσια. Από ένα ψηλό σημείο, βράχο ή δώμα ενός σπιτιού, υπό τα όμματα των πάντων αλλά και με τη συνοδεία ιδιαίτερων στίχων, πετούσαν το δοχείο με το νερό, ευχόμενες υγεία και μακροημέρευση. → Στο Προκόπι, το δρώμενο του Κλήδονα λάβαινε χώρα με σαφώς διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι στις περισσότερες κοινότητες του χώρου και μάλιστα με πλήρη ανυπαρξία του αμίλητου νερού. Εκεί, λοιπόν, την παραμονή, τα κορίτσια μάζευαν λουλούδια από τα περιβόλια και με τα στάχυα των χωραφιών κάνανε πλεξούδες, μέσα στις οποίες κάθε κοπέλα άφηνε κάποιο σημείωμα με τις επιθυμίες της και το κρεμούσε στην εξώπορτα του σπιτιού της για να το βρει ο βαρτουβάρης και να φέρει την επιθυμητή τύχη. Σε αρκετές περιπτώσεις, πάλι, πίσω από το εικόνισμα των Δώδεκα Αποστόλων τοποθετούσαν για τον ίδιο σκοπό δακτυλίδια και σκουλαρίκια με τη συνοδεία αντίστοιχων τραγουδιών. Πάντως και στις δυο περιπτώσεις, το βράδυ άναβαν τις προαναφερόμενες φωτιές με τις δυο θρησκευτικές κοινότητες να συμμετέχουν ενεργά. → Στην Μαλακοπή, εκτός των γνωστών πτυχών του δρώμενου ακολουθούσε χορός στις πλατείες μπροστά στις εκκλησίες των Αγίων Θεοδώρων και των Αγίων Αναργύρων... με την κάθε σημαδεμένη, αρραβωνιασμένη να κρατά μπουκέτο από βασιλικό και κατιφέδες και «τα παλικάρια, οι νέοι να περιδιαβαίνουν εκεί και να κάνουν γούστο θαυμάζοντας και πειράζοντας τις ομορφάδες... Στο τέλος των χορών, οι μητέρες 38

Παραλλαγές του εθίμου, ιδιαίτερα

ή αδελφές των αρραβωνιασμένων κοριτσιών πρόσφεραν με εντολή τους το μπουκέτο στους αρραβωνιαστικούς τους».38 Το βράδυ ακολουθούσε ο λούλες, δηλαδή εκείνο το έθιμο που περιελάμβανε το άναμμα της φωτιάς μπροστά σε κάθε σπίτι... με το διασκελισμό της από τα μέλη της οικογένειας...39 → Στην Αραβησσό, κατά τους πληροφορητές, το νερό δεν χρειαζότανε να το φέρουν σύμφωνα με τους γνωστούς κανόνες οι οποίοι ίσχυαν αλλού. Απλά για την εκτέλεση του εθίμου έβαζαν μέσα στο δοχείο του νερού το “μαρτουβάρ”.40 Του Αγίου Ιωάννη ανήμερα, στις έντεκα- δώδεκα η ώρα περίπου, αφού τελείωναν τις δουλειές του σπιτιού, συγκεντρώνονταν οι γυναίκες και τα κορίτσια για τα βαρτουβάρια.41 Επισημαίνουμε την συμμετοχή όλων των γυναικών και όχι μόνο των ανύπανδρων. → Σε ορισμένες κοινότητες υπήρχε μια ξεχωριστή συνήθεια. Με το τέλος του δρώμενου, τα κορίτσια έβαζαν νερό στο στόμα τους, από αυτό του Κλήδονα και έτρεχαν σε τρίστρατο περιμένοντας να ακούσουν ένα όνομα. Τέτοιο θα είχε και ο καλός τους.42 → Στη Μουταλάσκη, το άνοιγμα του δοχείου με το αμίλητο νερό γινόταν από μια κοπέλα ντυμένης ως νύφη με τη συνοδεία οργάνων αλλά και των λοιπών συμμετεχόντων που έλεγαν τα παρακάτω: «Φαρτιφαρίμ φαρ ολσούν, ιτσί τολού γκιουλ ολσούν. Φαρτιφαρά γκελενίν ζιαρετί καμπούλ ολσούν Δηλαδή Χαρούμενος ο κλήδονας μέσα γεμάτος τριαντάφυλλα. Όποιος έλθει στον κλήδονα η παρουσία του δεκτή είναι».

38. Μαρτυρία Θεόδωρου Αποστολίδη ( Μαλακοπή).

39. Μαρτυρία Δέσποινας Φειδοπούλου (Μαλακοπή): «Ν΄ανάψωμε τα (τις) λούλες λέϊσκαμ. Ανάβαμε στα θύρα μας μπροστά αποβραδίς... καλαμούδια. Τα παιδιά έπαιρναν από ένα σακί και πήγαιναν στα χωράφια και τα γέμιζαν καλαμιές από τα σιτάρια ή τη σίκαλη. Ανάβαμε φωτιά και τα παιδιά πηδούσαν στη φωτιά πάνω...».

40. Λουλούδι κίτρινο με ωραία μυρωδιά.

41. Μαρτυρία Σοφίας Δεβλέτογλου (Αραβησσός).

42. Το τρίστρατο φαίνεται πως είναι συνηθισμένο στα δρώμενα της Καππαδοκίας. Βλ. σχετικά με τα δρώμενα της Αγίας Βαρβάρας.

39

Περί Κλήδονος... ο λόγος

→ Στα Μάνταλα, πάλι, το έθιμο «παιζότανε» εντελώς διαφορετικά και μάλιστα με την παντελή έλλειψη του αμίλητου νερού. Απλά, η πρόβλεψη γινόταν με τις... πέτρες. Σύμφωνα λοιπόν με τις μαρτυρίες, ανήμερα της Αναλήψεως, οι κοπελιές που επιθυμούσαν την πρόβλεψη της ημέρας, πήγαιναν στην κορυφή του όρους Ανάληψη νταγ «για να γιορτάσουν τα βαρτουβάρια...». Συνοδευόμενες πολλές φορές από το σύνολο του νεανικού πληθυσμού της κοινότητας που επιθυμούσε να το δει, αλλά ταυτόχρονα και να διασκεδάσει. Εκεί, κάθονταν για αρκετό χρονικό διάστημα με τραγούδια και παιχνίδια και σε κάποια στιγμή κατρακυλούσαν σε προεπιλεγμένο κατήφορο μια στρογγυλή πέτρα, από την κατεύθυνση της οποίας πρόλεγαν το ριζικό τους. Φυσικά, πάντοτε υπό τους ήχους του ντεφιού και των σχετικών ευτράπελων στίχων. Έτσι: → Αν πήγαινε ίσια η πέτρα, έλεγαν πως θα παντρευτούν γρήγορα... → Αν έκανε ελιγμούς, έλεγαν πως θα συναντούσαν δυσκολίες στο γάμο τους... → Αν η πορεία ήταν δεξιόστροφη, τότε, παρά τα όποια εμπόδια, όλα θα τελείωναν δεξιά, καλά... → Αν η πέτρα ακολουθούσε αριστερή πορεία, τότε τα πράγματα ήταν δύσκολα αλλά... αλλά πάντοτε υπήρχε η λύση με αντίστοιχα τάματα στον Άγιο. Το απόγεμα κατέβαιναν στο χωριό με χαρές και τραγούδια στην τούρκικη γλώσσα, από αυτά που συνηθίζονταν εκείνη την εποχή. Το έθιμο να δοκιμάσουν τα κορίτσια την τύχη τους, δηλαδή τα βαρτουβάρια, γινόταν την Ανάληψη και όχι του Αϊ-Γιαννιού, στις 24 �� Ιούνη». 43 → Στο Τένεϊ, πάλι, τα πράγματα ήταν αρκούντως, θα λέγαμε, παράξενα. Σύμφωνα με τους πληροφορητές, το δρώμενο ήταν γνωστό, αλλά απασχολούσε τις γυναίκες, οι οποίες το τηρούσαν μάλλον εν κρυπτώ. Κατά την Οσία Κετσετσίογλου, λοιπόν, «πέντε μέρες πριν την εορτή του Αγίου Πέτρου και Παύλου των Αποστόλων, στην εορτή του Αγίου Ιωάννου (Γενέσιον Ιωάννη Προδρόμου) στήναμε το βαχτουβάρ. Μαζευόμασταν δέκα- δεκαπέντε κορίτσια σε ένα σπίτι, κατά γειτονιές και μέσα σε ένα τσομλέκι (πήλινο στενόμακρο αγγείο) βάζαμε το βαχτουβάρ τσιτσεγί, λουλούδι του βαχτουβάρ, χρώματος ροζ, που φύτρωνε στους ποτιστικούς κήπους. Στο 43. Μαρτυρία Χαράλαμπου Χατζόπουλου (Μάνταλα).

40

Παραλλαγές του εθίμου, ιδιαίτερα

τσομλέκι χύναμε νερό και ρίχναμε μέσα διάφορα μπιχλιμπίδια, δακτυλίδια, χάντρες, κουμπιά, σκουλαρίκια, κλειδιά, η κάθε κοπέλα το δικό της. Το σκεπάζαμε με ένα κόκκινο πανί, το δέναμε γύρω, τριγύρω και το βάζαμε σε μια γωνιά δωματίου. Του Πέτρου και Παύλου των Αποστόλων, μαζευόμασταν πάλι στο ίδιο σπίτι. Λέγαμε τούρκικα: βαχτουβάρ ατσαλί, δηλαδή να ανοίξουμε το βαχτουβάρ και φερφενέ γιαπαλίμ.... Να κάνουμε ρερφενέ- ρεφενέ. Φέρναμε μαζί μας τρόφιμα για να μαγειρέψουμε εκεί: πλιγούρι, βούτυρο, γιαούρτι, αβγά, τυρί. Κρέας όχι, εκεί δεν είχε χασάπικα και μια φορά στους δυο με τρεις μήνες τρώγαμε κρέας. Καθόμασταν γύρω, τριγύρω στο τσομλέκ δίδοντάς το σε ένα κοριτσάκι να το ανοίξει. Στο μεταξύ εμείς παίζαμε ντέφι και λέγαμε στιχάκια του βαχτουβάρ που ήσαν δυο λογιών. Με καλή σημασία και με κακή. Όταν τραβούσε το κοριτσάκι το αντικείμενο μιας από μας, εκείνη τη στιγμή λέγαμε το στιχάκι με τη καλή σημασία... χαιρόμασταν. Τ ο αντίθετο αν ήταν στη σειρά μας το άλλο, με την κακή σημασία. Σαν τελειώναμε, του δίναμε μια του τσομλέκ και το σπάζαμε. Ύστερα το στρώναμε στο γλέντι. Τρώγαμε, παίζαμε ντέφι και χορεύαμε ως το βράδυ. Ήμασταν μόνο κοπέλες και διαλέγαμε τα βαθειά(;) σπίτια απ’ όπου δεν ακουγότανε οι φωνές μας για να μην μας πάρουν χαμπάρι». → Σε κάποιες κοινότητες του χώρου, λαμβανόταν σχετική πρόνοια για την τύχη του «ιερού νερού» πάνω στο οποίο στηρίχτηκαν οι μαντείες περί των μελλούμενων. Στα Σύλλατα, για παράδειγμα, αλλά και αλλαχού, η κοπελιά που έφερε το αμίλητο νερό, με παράξενη ιεροτελεστία κάτω από τους ήχους μόνο του ντεφιού, έχυνε το νερό της υδροφόρου μέσα σε ένα πηγάδι σταυρωτά... και στη συνέχεια σκέπαζε το στόμιό του με ένα κόκκινο πανί. Σύμφωνα, λοιπόν, με την κυρίαρχη πίστη, το μεσημέρι ή τα μεσάνυκτα ακριβώς, «σήκωναν προσεκτικά το πανί, ώστε να μην δει φως το 41

Περί Κλήδονος... ο λόγος

νερό το πηγαδιού και χαθεί η υπάρχουσα μαγεία... βάζανε το κεφάλι τους μέσα για να καθρεπτιστούν... Ανάλογα με το πρόσωπο που βλέπανε κατά την έξοδο- σήκωμα της κεφαλής, μπορούσαν και πάλι να προβλέψουν πολλά και διάφορα. Έτσι, αν βλέπανε πρώτα κάποιο αγόρι, πίστευαν πως θα κάνουν αγόρι, το αντίθετο αν έβλεπαν κορίτσι... αν βλέπανε γριά γέρο πως θα ζήσουν χρόνια πολλά κλπ».44 Επισημαίνουμε πως το ανωτέρω επιπλέον έθιμο- δρώμενο μπορούσε να έχει και συνέχεια με τη χρησιμοποίηση της πηγαδομαντείας... Οι κοπελιές που ζητούσαν την πρόβλεψη στέκονταν γύρω από το στόμιο του πηγαδιού και η ίδια κοπέλα που έφερε το αμίλητο νερό, με τη βοήθεια κάποιας που ήταν μυημένη, έριχνε ένα αντικείμενο της αιτουμένης την πρόβλεψη... Από τα σχήματα λοιπόν του νερού με την πτώση του αντικειμένου και φυσικά με απεριόριστη φαντασία, διαισθανόταν τις πιθανές μελλοντικές εκβάσεις και έλεγε, πρόβλεπε το μέλλον. Παρατήρηση Είναι τόσες και μάλιστα αρκούντως παράξενες οι παραλλαγές του εθίμου στον ελληνικό χώρο, που πραγματικά καθίσταται αδύνατη η καταγραφή όλων. Απλά και εις ένδειξην αναφέρουμε αυτήν που βρίσκεται σε αγαστή συνάρτηση με τη Μολυβδομαντεία και παρατηρείται στην Σμύρνη και σε κάποια νησιά του Αιγαίου. Το δρώμενο παίζεται με την ίδια περίπου σειρά, τα ίδια πρόσωπα, εκτός των αντικειμένων που ρίπτονται εντός του δοχείου. Εκεί απλά ρίχνουν καυτό λιωμένο... μολύβι.45 Από το σχήμα λοιπόν που θα πάρει κατά την επαφή του με το νερό και το πάγωμά του, μπορούν κατά τους μυημένους να εξαχθούν πολύτιμα συμπεράσματα περί του μελλοντικού γάμου της αιτουμένης την πρόβλεψη κι όχι μόνο. «Αν σχηματίσει στύλο ή στύλους, θα παντρευτεί η ενδιαφερόμενη... αν ο στύλος είναι ένας, μοναχός του θα είναι ο γαμπρός, χωρίς πατέρα και μητέρα, αν δυο, θα είναι με τον πατέρα του ή την μητέρα του, αν πολλοί θα προέρχεται από μεγάλη φαμίλια... στύλος καλοκαμωμένος δείχνει βασταγμένο άνδρα, αν πάρει το μολύβι σχήμα μακρουλό, σημαίνει πέννα και συνεπώς σύζυγο μορφωμένο...». 46 44. Μαρτυρία Γιάννη Σταματιάδη (Σύλλατα).

45. Παραπλήσια είναι η κηρομαντεία... με το λιωμένο κερί.

46. Γεώργιος Μέγας, ό.π., σ. 131.

42

Δευτερεύουσες εθιμικές πρακτικές Παρεπόμενα

Β

εβαίως το νερό του Κλήδονα ήταν μαγικό ή θα λέγαμε, με τις προαναφερόμενες εθιμικές πρακτικές, αποκτούσε τέτοιες «επίζηλες» δυνάμεις. Γι’ αυτό, λοιπόν, σε όλες τις κοινότητες του χώρου, μετά το τέλος το δρώμενου και πάλι μετά μεγίστης προσοχής και επιμελείας, φρόντιζαν να μην το μαγαρίσουν, δηλαδή να μη το πετάξουν στο δρόμο, να πατήσουν με τα παπούτσια τους το μέρος, να περάσουν από πάνω του ζωντανά κλπ. Λάβαιναν πρόνοια συνεπώς, η ίδια κοπέλα, που το μετέφερε στο αρχικό στάδιο του εθίμου, να το χύσει σε κάποιο πηγάδι, να ποτίσει τα λουλούδια του κήπου και κυρίως τον βασιλικό ή να το πιουν άνθρωποι και ζωντανά. → Στα προηγούμενα κεφάλαια υπάρχει σχετική αναφορά μας περί της σκυφομαντείας... Της μαντικής εκείνης μεθόδου όπου σε ένα ποτήρι-κύπελλο (σκύφο) έριχναν μια ποσότητα νερού και ανάλογα με τους ιριδισμούς που σχηματίζονταν κάτω από το φως έκαναν τις επιθυμητές προβλέψεις... Κάτι παρόμοιο παρατηρήθηκε και στο δρώμενο του Κλήδονα στον υπό έρευνα χώρο, αλλά σε μικρή έκταση. Σε κάποιο ποτήρι, λοιπόν, έβαζαν μέχρι το χείλος του το νερό του Κλήδονα. Στη συνέχεια, αυτή που ήταν μυημένη σε τούτη την τέχνη, έπαιρνε μια μακριά τρίχα από το κεφάλι της αιτουμένης την πρόβλεψη... έδενε στην άκρη της μια βέρα και την κρατούσε πάνω από το ποτήρι, στη μέση ακριβώς ακίνητη. Με το ρυθμό των καρδιακών κτύπων τής έδιδε κίνηση και... μετρούσε τις αιωρήσεις-

43

Περί Κλήδονος... ο λόγος

πλάγιες κινήσεις.47 Στον αριθμό που σταματούσε, τον προσάρμοζε στο αλφαβητάριο, μαζί με ακατάληπτες για μεγαλύτερη επισημότητα λέξεις και έτσι το σχετικό γράμμα αντιπροσώπευε το όνομα του μέλλοντα συζύγου... Π.χ. αν σταματούσε στο 10, δηλαδή το "Κ", προφανώς το όνομα θα ήταν Κωνσταντίνος... → Βεβαίως, αξιοπρόσεχτες είναι και οι πληροφορίες μας για την παρασκευή, με το χρησιμοποιούμενο νερό, μιας αλμυρόπιτας.48 Μιας πίτας, το κύριο χαρακτηριστικό της οποίας ήταν η τρομερή αλμύρα της, η οποία προφανέστατα προκαλούσε την δίψα... Κατά την επικρατούσα δοξασία: → οι κοπέλες θα έβλεπαν στον ύπνο τους το παλικάρι που θα τους ξεδιψούσε, άρα τον μελλοντικό σύζυγο... → θα ξυπνούσαν από την δίψα και το πρόσωπο, παλικάρι που θα ερχόταν στο μυαλό τους κατά την πόση του νερού θα ήταν ο μελλοντικός τους σύζυγος... → κομμάτι της αλμυρόπιτας τοποθετούμενο στο μαξιλάρι της κοπελιάς θα έδιδε τις επιπλέον πληροφορίες για το μέλλον της... → Αξιοσημείωτη, θα λέγαμε, ήταν και η σχετική πρόβλεψη που γινόταν με τη βοήθεια των φύλλων μιας συκιάς.49 Κάθε κοπέλα, που επιζητούσε την σχετική πρόβλεψη, έκοβε τρία συκόφυλλα «που καθένα από αυτά αντιστοιχούσε στο όνομα κάποιου παλικαριού. Τα εμβάπτιζαν στο αμίλητο νερό και τα άφηναν τη νύχτα για να φεγγαροκτυπηθούν. Το πρωί, με το πρώτο φέγγος, βλέπανε το αποτέλεσμα τούτης της διαδικασίας και ερμήνευαν τα σημάδια. Έτσι, εκείνο το φύλλο που ήταν πιο μαραμένο ήταν το τυχερό της κοπέλας, δηλαδή κάποια 47. Σημ.: πρόκειται για τη γνωστή τεχνική μαντείας με το εκκρεμές.

48. Μαρτυρία, Γιάννη Σταματιάδη, (Σύλλατα). Σημ.: σύμφωνα με κάποιους, κάθε κοπέλα ετοίμαζε τρεις αλμυρόπιτες- αλμυροκουλούρες τις οποίες έψηνε στη χόβολη της φωτιάς... Έτρωγε μόνο τις δυο και μάλιστα χωρίς να πιει καθόλου νερό, με απώτερο σκοπό να δει στον ύπνο της το παλικάρι (μελλοντικό σύζυγο) που θα την ξεδιψάσει. Την τρίτη την κρατούσε για την παραμονή των Αποστόλων, στις 29 Ιουνίου.

49. Το έθιμο το συναντούμε σε όλο τον χώρο της Μ. Αίας με διάφορες παραλλαγές.

44

Δευτερεύουσες εθιμικές πρακτικές - Παρεπόμενα

στιγμή θα κέρδιζε την αγάπη τού νέου αυτού». 50 → Το αβγό και το νερό. Επρόκειτο περί μιας ακόμα διαδικασίας προβλέψεως της τύχης ενός κοριτσιού, που γινότανε με τη βοήθεια του νερού και του ασπραδιού ενός αβγού... Με το πέρας της βασικής διαδικασίας- εθίμου, η κοπέλα που επιζητούσε τη σχετική πρόβλεψη με αυτόν τον ιδιαίτερο τρόπο, φρόντιζε να προμηθευτεί τουλάχιστον μια καράφα με το αμίλητο νερό. Ανήμερα του Αγίου Ιωάννη, με την παρουσία και τις ευχές ομίλου κοριτσιών- της παρέας της, έχυνε σταυρωτά το νερό σε μια λεκάνη και επιπλέον το ασπράδι του αβγού από μια μαύρη κότα. Στη συνέχεια την σκέπαζαν με ένα κόκκινο πανί και την άφηναν για λίγο χρονικό διάστημα. Τέλος, η μυημένη περί την τέχνης της αβγομαντείας, την ξεσκέπαζε και ανάλογα με τα δημιουργούμενα σχήματα που έπαιρνε το ασπράδι μέσα στο νερό, μάντευε το μέλλον της.51 → Παρόμοια διαδικασία ήταν και αυτή με τη χρησιμοποίηση του λαδιού ενός καντηλιού και του νερού. Παίρνανε ποσότητα αμίλητου νερού, τη βάζανε σε κάποιο μεγάλο σκεύος και τελετουργικά, με την παρουσία της παρέας των κοριτσιών, εμπότιζαν ένα αναμμένο καντήλι. Από τα δημιουργούμενα σχήματα νερού λαδιού, η μυημένη περί την τέχνη προέβλεπε το μέλλον της κοπέλας. Σημείωση Ιδιαίτερο έθιμο της ημέρας, χωρίς βεβαίως να μπορούσε να αιτιολογήσουμε το γιατί, ούτε καν να το συνδέσουμε με κανένα τρόπο με το έθιμο του Κλήδονα, ήταν ο από αιώνων πετροπόλεμος μεταξύ της κοινότητος της Τελμησού και των κοντινών μαχαλάδων της Νίγδης... που λάβαινε χώρα πάντοτε στις 24 Ιουνίου.

50. Μαρτυρία Σάββα Οροηλίδη, ό.π.

51. Το έθιμο-πρακτική το βρίσκουμε με αρκετές παραλλαγές. Σε κάποια από αυτές (Ανακού) η κόρη παίρνει το αμίλητο νερό και το τοποθετεί μέσα σε ένα γυάλινο μπουκάλι στο οποίο ήδη υπάρχει το ασπράδι του αβγού. Αφού το ανακατέψει, το αφήνει στο φως των αστεριών και την επαύριο, παρουσία των φίλων της και της κατεχούσης την τέχνη, «βλέπουνε» τα σημάδια-σχήματα του ασπραδιού με το νερό προλέγοντας ταυτόχρονα το μέλλον. Μπορούν επιπλέον να «διαβάσουν», σύμφωνα με τα σχηματιζόμενα σημάδια ακόμα ακόμα και το επάγγελμα του μέλλοντος συζύγου, τις σχέσεις με τους οικείους, αν θα πραγματοποιηθεί κανένα ταξίδι, τα περί της υγείας κλπ.

45

Περί Κλήδονος... ο λόγος

Ουδείς γνώριζε από πότε ξεκίνησε το έθιμο, αν και η μόνιμη αιτία αντιδικίας πιστεύουμε πως ήταν γνωστή: η έλλειψη νερού και η κατοχή -χρήση της μοναδικής νερομάνας που βρισκότανε στα όρια των προαναφερομένων κοινοτήτων. Φαινόμενο για όλη την περιφέρεια που μετεξελίχθηκε σε έθιμο, με τους επισκέπτες -προσκυνητές της Παναγιάς της Γαλατερής σε ετήσια βάση, στις 24 Ιουνίου, να αναμένουν τον καθιερωμένο ετήσιο αγώνα- πετροπόλεμο της πηγής που, σε αρκετές περιπτώσεις, ήταν αιματηρός. Σύμφωνα λοιπόν με τις μαρτυρίες, την ίδια ημέρα και περίπου την ίδια ώρα, τα παιδιά των κοινοτήτων, χωρισμένα σε δυο παθιασμένα εχθρικά στρατόπεδα, έστηναν στα γύρω από την πηγή υψώματα αληθινό και συστηματικό πόλεμο, αγωνίζονταν με τις σφενδόνες και τις πέτρες τους, για τη συμβολική κατάκτησή της.52

52. Μαρτυρία Σοφίας Αναστασιάδη Μανουσάκη, (Τελμησός).

46

Δευτερεύουσες εθιμικές πρακτικές - Παρεπόμενα

Τραγούδια έναρξης του εθίμου Το πλέον αξιοσημείωτο είναι πως τα περισσότερα από αυτά διεσώθησαν στην... τουρκική γλώσσα, ακόμα και σε κοινότητες ελληνόφωνες, στοιχείο, πάντοτε κατά την άποψή μας, πως τούτο το παιχνίδι της χαράς και της δημιουργίας υφίστατο και στους «άλλους». Παραθέτουμε αυτούσια λοιπόν όσα αλιεύσαμε από το Αρχείο της Προφορικής Παράδοσης του Κ.Μ.Σ. και από την υπάρχουσα βιβλιογραφία του χώρου, με μια και σημαντική υποσημείωση: οι στίχοι, το νόημα των οποίων μπορεί ο αναγνώστης να μην καταλαβαίνει, απευθυνότανε σε κάποιους άλλους ανθρώπους με μια διαφορετική κουλτούρα μα και νοοτροπία... Κλείδωμα στομίου- δοχείου 1 Κλειδώνουμε τον Κλήδονα με του Αϊ-Γιαννιού τη χάρη και ποια ’ναι καλορίζικη θα πάρει παλληκάρι.

2 Απόψα (ε) νύχτα μάκρυνεν- βαρτουβάρ βαρ ολσούν (το βαρτουβάρι σου να ζήσει). Εμάκρυνεν κι επλάτυνεν–τσιτσέϊν καμπούλ ολσούν (το λουλούδι σου να γίνει δεκτό) Ο μάκρος πιάσε το σταυρόβαρτουβάρ βαρ ολσούν. Κι ο πλάτος την εικόνατσιτσέϊν καμπούλ ολσούν. Στους ουρανούς ανέβανβαρτουβάρ βαρ ολσούν. Ξέβην ο φέγγος τράνησεντσιτσέϊν καμπούλ ολσούν.53

53. Θανάσης Κωστάκης, ό.π., σ. 252.

47

Περί Κλήδονος... ο λόγος

Ξεκλείδωμα 1 Αλτσετσίκ ερέν νταλί, αλτιντά γεσίλ χαλί, για Παναγιά μ’, για Χριστοζού’μ, σεν γκιοστέρ ντογρού γιολού. Δηλαδή Κάτω από το χαμηλό κλαδί κρανιάς είναι χαλί πράσινο Παναγιά μου και Χριστέ μου, σεις δείξατε τον ίσιο δρόμο.54 2 Ανοίγουμε τον Κλήδονα με του Αϊ-Γιαννιού τη χάρη και όποια είναι καλορίζικη να έρθει να τον πάρει.

54. Μαρτυρία Ελπινίκης Σαράντη, ό. π., σ. 335.

48

Τα όμορφα κι ωραία της παράδοσής μας

Σ

το κεφάλαιο αυτό παραθέτουμε μια σειρά από δίστιχα, τρίστιχα ή τετράστιχα τραγούδια, μαντέματα του Κλήδονα, που συλλέξαμε επίσης από την υπάρχουσα βιβλιογραφία του χώρου και το Αρχείο της Προφορικής Παράδοσης που, μεγάλο τμήμα του, φυλάσσεται επιμελώς στο Κ.Μ.Σ. Επισημαίνουμε επίσης πως: → πολλά εξ αυτών είναι στην τουρκική διάλεκτο... → υπάρχει μια σειρά τέτοιων δίστιχων τραγου­διών μαντεμάτων, που ήταν «ξένα», θα λέγα­με, με την περιοχή, απότοκος της αφομοίωσης μεταφοράς τους από τους οικονομικούς μετανάστες των μεγαλουπόλεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Δίστιχα με, σαφώς περισσότερο, ελεύθερο χαρακτήρα, κυρίως προς το άλλο φύλο, που στην αρχή τουλάχιστον βρήκαν απέναντί τους τις συντηρητικές κοινωνίες, οι οποίες ήταν μπολιασμένες με αντιλήψεις και δοξασίες αιώνων. Βεβαίως και πάντοτε σε συνάρτηση με τους χρόνους του δρώμενου, μιας και σαφώς είχε άλλον χαρακτήρα κατά τη διάρκεια του 18ου ή 19ου αιώνα και διαφορετικό, πιστεύουμε, στον 20ο αιώνα, όπου θέσεις- απόψεις- αντιλήψεις απελευθερώθηκαν, γίνηκαν περισσότερο φιλελεύθερες... απομυθοποιήθηκαν δόγματα και θεωρίες.

1 Βαρτουβάριγ βαρ ολσούν. Τσιτσεκίμ γουσούλ ολσούν. Γουράϊν σανί ακάρ Σαχσά εκαρλάρ. Μπεϊλαρά πεσκάβ συναρλάρ.

49

Περί Κλήδονος... ο λόγος

Ατλού ιμ ατάν ιναμιάμ. Ινάρσαμ καϊρίμ πιναμάμ. Τσαίν ουνίν ταν κανάμαμ.

Μετάφραση Τα βαρτουβάρια μπόλικα να είναι. Τα λουλούδια μου δεκτά να γίνουν. Η καρδιά σου τρέχει. Όταν σε γλάστρα σε φυτεύουν. Στους μπέηδες σα δώρο σε προσφέρουν. Καβαλάρης είναι, από άλογο δεν κατεβαίνει. Αν κατέβει, δεν ξανανεβαίνει. Με ποτάμια νερό δεν σβήνουν τη δίψα μου.55 2 Μαρτουβαρίν βαρ ολσούν Ντορτ γιανίν ντουβάρ ολσούν Μαρτουβαρά γκελίν κιζίν Ντιλεγί καπούλ ολσούν Δηλαδή Να υπάρχουν τα βαρτουβάρια Από τις τέσσερις πλευρές σου να έχεις βαρτουβάρια Του κοριτσιού που έρχεται στο βαρτουβάρι Να γίνει δεχτή η ευχή του 3 Ιραχάν εκτίμ ντουβαρά Μεβλάμ γκελέ σουβαρά Κιζ οκσούζ, ογλάν οκσούζ Πουνλαρί κιμλέρ εβερέ; Δηλαδή Βασιλικό φύτεψα στον τοίχο Να έρθει ο Θεός μου να τον ποτίσει Η κοπέλα ορφανή, τ’ αγόρι ορφανό Τα παιδιά ποιος να τα παντρέψει; 55. Μαρτυρία Αναστασίας Σαμουηλίδη (Μαλακοπή). Κατά την πληροφορήτρια, το τραγούδι έχει αλληγορική σημασία και εξυμνεί βασιλικό= λουλούδι. Κατά την ιδία επίσης, αν κόψεις τον βασιλικό και τον ξαναφυτέψεις, όσο νερό κι αν του ρίξεις δε ξαναφυτρώνει και ας είναι το πιο καλό κι αρχοντικό λουλούδι.

50

Τα όμορφα κι ωραία της παράδοσής μας

4 Κιοβ κουρλεγίν γκελίγιορ Σατζίμ γιαλαγίπ γκελίρ Πελιντέ αλτίν τιβίτ Ισμίμ γιαζίν γκελίορ Δηλαδή Ο ουρανός βροντά Έρχεται γλύφοντας τα μαλλιά μου Στη μέση του καλαμάρι χρυσό Έρχεται γράφοντας το όνομά μου56 5 Εσκιντίμ κορούκ γκιμπί Ουκλενμίς ταβούκ γκιμπί Νε γκεζέν μαχλέ -μαχλέ Γιολουνμούς (ν)ταβούκ γκιμπί Δηλαδή Να είσαι σαν ξινή αγουρίδα Σαν κότα μαδημένη Τι περπατάς από μαχαλά σε μαχαλά; Σαν κότα μαδημένη;57 6 Ιραχανίμ ταμ πασιντά τζανακτά Πιργιάρ σεβτίμ σεραϊλαρτάν κονακτά. Δηλαδή Ο βασιλικός μου είναι πάνω στη στέγη σε γλάστρα Αγάπησα ένα ταίρι που είναι στα παλάτια και στα κονάκια.58 7 Ντεγερμενέ βαρσάν νε Εσεγιγνί σουρσέν νε Ανάγν σενέ χαϊρέτ κομούσ Κελενέ γκιτενέ βερεσέν νε;59 56. Στίχοι που δείχνουν την καλή τύχη.

57. Στίχοι που φέρνουν κακή τύχη.

58. Στίχοι που φέρνουν καλή τύχη.

59. Στίχοι που δείχνουν κακή τύχη.

51

Περί Κλήδονος... ο λόγος

Δηλαδή Να πας στο μύλο Το γάιδαρό σου να τον βάλεις να περπατήσει Η μάνα σου σε έκανε φιλανθρωπικό ίδρυμα Να σε δώσει στον τυχόντα; 60 8 Μερτζιμέκ κιλέ- κιλέ ορτσερίμ σιλέ -σιλέ γιαρκαπουγιά γκελίρσε ατσαρίμ γκουλέ- γκουλέ Δηλαδή 61 Η φακή το κιλέ62 το μετρώ γεμάτο όταν το ταίρι μου θα έρθει στην πόρτα ανοίγω με γέλια την πόρτα 9 Ταμ αν νταμά γιορούσουν σαμούρ κιουρκλέρ σουρούσουν Αλλάχ κισμέτ ιτερσέ (ιστέρσε) κουτσεριφέ κιντερσίν. Δηλαδή 63 Από μια στέγη περπατώ σε άλλη χάμω σέρνεις το σαμουρένιο πανωφόρι Αν ο Θεός θα θελήσει θα πας στη Ιερουσαλήμ.64 10 Βαχτουβάρ βαρίν, βαρ ολσούν Ντορτ γιαννίν ντουβάρ ολσούν Βαχτουβαρά γκελελίν Ντιλεΐ καπούλ ολσούν 60. Μαρτυρία Σοφίας Δεβλέτογλου (2-7, Αραβησσός).

61. Σημασία στίχων: θα γυρίσει ο ξενιτεμένος.

62. Κιλέ= μονάδα μέτρησης βάρους που αντιστοιχούσε σε 84 οκάδες...

63. Στίχοι προγνωστικοί: θα ταξιδέψεις στους Άγιους Τόπους. Σημ.: το ταξίδι στους Αγίους Τόπους ήταν όνειρο ζωής μα και ευλογία μεγάλη.

64. Μαρτυρία Ολυμπίας Παπαδοπούλου (8-9, Ζιντζίντερε).

52

Τα όμορφα κι ωραία της παράδοσής μας

Δηλαδή 65 Το βαχτουβάρ σου να υπάρχει (να ζει) Οι τέσσερις μεριές να γίνουν ντουβάρι Αυτουνού που έρχεται στο βαχτουβάρ Καλόδεκτη να είναι η ευχή του. 66 11 Βαχτουβαρίν βαρ ολσούν Ντορτ γιαννίν ντουβάρ ολσούν Ικί καβάκ ες ολμούς Μπιρί μποϊντάν ας ολμούς Σεβτιγίμ ογλάν Καϊσεριγέ μπας ολμούς Δηλαδή Το βαρτουβάρ σου να υπάρχει Οι τέσσερις πλευρές σου να γίνουν ντουβάρια Αυτουνού που έρχεται στο βαχτουβάρ, το αίτημα να γίνει δεκτό, Η μια ξεχώρισε στο μπόι Το αγόρι που αγαπώ έγινε πρώτος στην Καισάρεια.67 12 Βαχτουβαρίν βαρ ολσούν ντορτ γαννί ντουβάρ ολσούν Γκελενίν γκιντενίν γκιοζού κιορ ολσούν. Βαχτουβαρά γκελενίν ντιλεγί καπούλ ολσούν Δηλαδή Το βαχτουβάρ σου να στεριώσει και στις τέσσερις γωνιές ο τοίχος να στυλώσει. Και κάθε περαστικού διαβάτη να στραβωθεί το μάτι. Εκείνων που έρχονται στο βαχτουβάρ καλόδεχτη η πεθεμιά τους.

13 Βαχτουβαρίμ, βαχτουβάρ, χέι βαχτουβάρ! βαχτουβαρά γκελενίν τζενετλικντέ ταχτί βαρ. Δηλαδή 68 Βαχτουβάρ μου, βαχτουβάρ, ω βαχτουβάρ!

65. Πρόβλεψη: καλή τύχη.

66. Μαρτυρία Ηλία Αντωνιάδη (Τροχός).

67. Μαρτυρία Οσίας Κετσετσίογλου (Τελμησός).

68. Καλόγνωμη (αίσια) πρόβλεψη.

53

Περί Κλήδονος... ο λόγος

για κείνον που έρχεται στο βαχτουβάρ, υπάρχει θρόνος στον παράδεισο…

14 Ζεϊτινίν ζεϊτινί, ζεϊτινίν ιρισί μπεν μπαχτιμί σιναντίμ, γιγιτίν ιγισί Δηλαδή 69 Του λιόδενδρου η ελιά, ελιά με τη χοντρή ρώγα εγώ δοκίμασα τη μοίρα μου, το καλύτερο παλληκάρι.

15 Βαχτουβαρίν βαρ ολσούν Ντορτ γιανί ντουβάρ ολσούν Βαχτουβαρά γκελενλέρ Χερ γιανί μαμούρ ολσούν Δηλαδή Καλορίζικα τα βαρτουβάρια σου Τα τέσσερα ντουβάρια σου Όποιες παίρνουν μέρος Ευτυχισμένες να ’ναι.

16 Πιρ νταξ ατ τιμ ζεϊτινέ Ζεϊτινίν ιρισινέ Πεν κεντιμί σακλαντέμ Γιγιντίν εγισινέ Δηλαδή 70 Πέτρα έριξα στην ελιά Στην πιο χοντρή ελιά Εγώ φύλαξα το κορμί μου Για τον καλύτερο παλικαρά.

17 Ντεπτίμ αμπάρ ατσιλντί Αλατζά ποντζούκ σατσιλντί Ον ικί τζεν νετ καπουσού Σενίν ιτσούν ατσιλντέ 69. Θαυμάσια πρόβλεψη για την τύχη της κοπελιάς με κάποιο καλό παλικάρι...

70. Πρόβλεψη καλού γάμου.

54

Τα όμορφα κι ωραία της παράδοσής μας

Δηλαδή 71 Έσπρωξα κι άνοιξε τ’ αμπάρι Παρδαλές χάνδρες σκόρπισαν Οι δώδεκα πύλες του παραδείσου Για σένα άνοιξαν 18 Μερτζιμέκ κιλέ κιλέ, ιολτσέριμ σιλέ σιλέ, Γιαρ καπουγιά κελίν τζε, Τσικάριμ κουλέ, κουλέ. Επωδός Βαρτουβάρ βαρ ολσούν τσιτσεγίν καπούλ ολσούν Ική καβάκ εσ’ ολμούς πιρ πιριντέν μπας ολμούς πενίμ σεβτιγίμ γιαρ σεχιρτέ μπας ολμούς Βαρτουβάρ βαρ ολσούν, τσιτσεγίν καπούλ ολσούν Ική καβάκ γιαριστή, πιρ πιρινέ καβουστή Κιζ γιασινή νε σακλάν, αγζούν, γιουζούν πιορουστί Επωδός Βαρτουβάρ βαρ ολσούν , τσιτσεγίν καπούλ ολσούν. Δηλαδή Τη φακή με το κοιλό (σκεύος μέτρησης), τη γεμίζω ως τα χείλη και τη μετρώ μόλις έλθει ο αγαπημένος στην πόρτα βγαίνω και του χαμογελώ ο Βαρτουβάρης να ’ρθει και το λουλούδι σου να δεχτεί. Δυο λεύκες συντρόφεψαν, η μια πιο πολύ από την άλλη μεγάλωσε. Ο δικός μου αγαπημένος στην Πόλη πρώτευσε. Ο βαρτουβάρης να ’ρθει, το λουλούδι σου να δεχτεί. Δυο λεύκες πλησίασαν και μεταξύ των αντάμωσαν Κόρη, γιατί κρύβεις τα χρόνια σου, το στόμα και τα μούτρα σου ζάρωσαν Ο βαρτουβάρης να ρθει και το λουλούδι σου να δεχτεί.72 19 Τη φακή με το κοιλό γεμάτο ως τα χείλη τη μετρώ την αγάπη μου, όταν έρχεται, με γέλια στην πόρτα καρτερώ. Δυο λεύκες ενώθηκαν, η μια έγινε μεγαλύτερη απ’ την άλλη.

71. Πρόβλεψη για μπερεκέτια και καλή ζωή.

72. Λάζαρος Ευπραξιάδης, Προκόπι Καππαδοκίας, Αδελφότης Προκοπιέων Μακεδονίας Θράκης, Θεσσαλονίκη, 1988, σ. 224.

55

Περί Κλήδονος... ο λόγος

Ο αγαπημένος μου έγινε πρώτος στην Πόλη. Κόρη, γιατί κρύβεις τα χρόνια σου; Το στόμα σου και το πρόσωπό σου ζάρωσαν. Δυο λεύκες συντροφικά μεγάλωσαν, η μια με την άλλη ενώθηκαν.73

20 α΄ Έι Βαρντουρβάρ, Βαρντουρβάρ. Βαρντουρβαρήν βαχτή βαρ. Βαρντουρβαρά γκελενέν. Τζανετέ ουτς ταχτή βαρ. Βαρντουρβαρήν βαρ ολσούν. Ντορ γιανή ντουβάρ ολσούν. Βαρντουρβαρά γκελενλέρ. Ντιλεγί καμπούλ ολσούν. Έι Βαρντουρβάρ, Βαρντουρβάρ. Δηλαδή Του βαρντουρβάρ καιρός είναι. Στα βαρντουρβάρια όποιος έρχεται Στον παράδεισο τρεις θρόνους έχει. Του βαρντουρβαριού ας υπάρχουν. Στις τέσσερις πλευρές τοίχος να’ναι. Στα βαρντουρβάρια που ’ρχονται. Η επιθυμία τους να εισακουστεί. β΄ Γκιοκντέ μελεΐκ γκεζέρ. Σατσηνή σαλαΐπ γκετσέρ. Ελιντέ τιβίτ καλέμ. Σενίν ισμινί γιαζάρ. Δηλαδή Στον ουρανό άγγελος γυρίζει. Τα μαλλιά του ανεμίζοντας περνά. Στο χέρι του καλαμάρι πέννα. Το όνομά σου γράφει. γ΄ Εσκιμίς κορούκ γκιμπί. Ουζανμίς ουλούκ γκιμπί.

73. Παραλλαγή της κοινότητας Ανακού.

56

Τα όμορφα κι ωραία της παράδοσής μας

Νε γκεζέν μαχλέ- μαχλέ. Γιολουνμούς ταβούκ γκιμπί.

Δηλαδή 74 Σαν ξινή αγουρίδα. Ψηλή σαν το λούκι. Τι γυρνάς γειτονιά γειτονιά. Σα μαδημένη κότα. δ΄ Νταμντάν νταμά γιουρούρσουν. Σαμίρ κιοϋρκού σοϋρούρσοϋν. Αλλάχ εβλάτ βερίρσε. Αλτίν μπεσίκ ουγιούρσοϋν. Δηλαδή Από στέγη σε στέγη περπατάς. Τη σαμουρογούνα σου σέρνεις. Ο Θεός παιδί αν σου δώσει. Σε χρυσή κούνια να κοιμήσεις. ε΄ Μερτζιμέκ κιλέ, κιλέ. Ολτσέριμ σιλέ, σιλέ. Γιαρ καπηγιά γκελίρσε. Ατσάρημ γκιουλέ, γκιουλέ. Δηλαδή Η φακή με το κιλό, κιλό. Την μετρώ χείλη στα χείλη. Η αγάπη στην πόρτα αν έρθει. Θα την ανοίξω χαμογελαστά. στ΄ Ικί καβάκ εσ’ ολμούς. Μπιρ μπιριντέ μπας ολμούς. Μπενίμ σεβντιγίμ γιαρήμ. Ισταμπουλντά μπας ολμούς. Δηλαδή Δυο λεύκες σύντροφοι έγιναν.

74. Πρόβλεψη... άτυχη... κακός σύζυγος.

57

Περί Κλήδονος... ο λόγος

Η μία στην άλλη κεφαλή έγινε. Ο δικός μου πολυαγαπημένος Έγινε στην Πόλη κεφαλή.75

21 Αϊνέ αττίμ τσαγιρά, σαφκί ντουσντού παγιρά. Κιζ οκσούζ ογλάν οκσούζ, σονουνού μεβλάμ καγιρά. Δηλαδή 76 Καθρέπτη έριξα στο λιβάδι, το φως του [ακτινοβολία] έπεσε στην πλαγιά. Ορφανή η κοπέλα, ορφανό το αγόρι καλή τύχη να τους δίνει ο Θεός.

22 Αϊ βαρτουβάρ, βαρτουβάρ, βαρτουβαρίν βαχτή βαρ. Βαρτουβαρά γκιτενίν γιεντί γιερντέ βαρ Δηλαδή Ω Κλήδονα, Κλήδονα, έχει την εποχή ο Κλήδονας. Κι όποιος στον Κλήδονα θα πάει θα έχει θρόνο σε επτά μέρη.77 23 Αϊ ζεϊτινέ, ζεϊτινέ, ζεϊτινίν εγισινέ, μπεν παχτιμή σινατίμ γιγιτίν εγισινέ. Δηλαδή Ελαία, ελαία, καλή ελαία, την τύχη μου δοκίμασα εγώ 75. Δημήτριος Κατσίκας-Καππαδόκης, Παραδοσιακά Τραγούδια των Ρωμιών από τις χαμένες πατρίδες, Εταιρεία Καππαδοκικών Σπουδών, Λάρισα 2002, σ. 227.

76. Καλός οιωνός.

77. Πρόβλεψη: καλή τύχη στη ζωή.

58

Τα όμορφα κι ωραία της παράδοσής μας

σε παλίκαρο καλό78

24 Ταμτά μελαγίκ γκεζέρ, σατζινή γιαγλάρ γκεζέρ. Ελιντέ τιβίτ καλέμ Χριστοσούν ισμινή γιαζάρ. Δηλαδή Άγγελος επί του δώματος περπατάει, περπατάει λαδώνοντας τα μαλλιά του. Και στο χέρι του χαρτί και καλαμάρι κρατάει γράφοντας του Χριστού το όνομα.79 25 Ταμτάν ταμά γιορουρσούν σαμούρ κιουρκού σουρουρσούν Αλλάχ κισμέτ ετέρσε Κουτσεριφέ γκιτέρσιν Δηλαδή Εκ της μιας στέγης στην άλλη περνώντας και το γούνινο πανωφόρι σου σέρνοντας. Αν του Θεού το θέλημα θα τύχει στου Αγίους Τόπους θα υπάγεις.80 26 Κιρίκ σαχσί παρασή. Ερί Σαμτάν γκελεσή βουρούπ καταφασινή γιαρασή. Δηλαδή Αξίζεις όσο μια γάστρα σπασμένη. Ας έλθει ο άνδρας σου από τη Δαμασκό να σε κτυπήσει και να σπάσει το κεφάλι σου.81 78. Μαρτυρία Ευμορφίας Μανώλογλου (Ζιντζίντερε). Πρόβλεψη: επιτυχία στον γάμο.

79. Μαρτυρία Ευμορφίας Μανώλογλου (Ζιντζίντερε). Πρόβλεψη: τύχη εξαιρετική, πάντοτε υπό την σκέπη του Θεού.

80. Πρόβλεψη: ταξίδι στους Αγίους Τόπους... τύχη εξαιρετική μιας και κάποιο τέτοιο ταξίδι ήταν μεγάλη ευλογία.

81. Πρόβλεψη: δύσκολος άνδρας, γάμος με πολλές φουρτούνες.

59

Περί Κλήδονος... ο λόγος

27 Βαρτουβρίν βαρ ολσούν, ντορτ γιανίνγ ντουβάρ ολσούν. Αρκαντά τσιπάν τσικσίν, οτουρμαγιά ζορ ολσούν. Δηλαδή Να έχεις πάντα βαρουβάρια κλεισμένη να ’σαι σε τέσσερα ντουβάρια. Σπυρί να βγει στον πισινό σου, το καθισιό σου να γίνει δύσκολο.82 28 Καϊνανάμ καζάν καρασί. Γκορουμτζέμ τζιγέρ γιαρασί. Ικισί μπιρτέν ολεσί. Δηλαδή Η πενθερά μου είναι μαυρίλα του καζανιού. Η κουνιάδα μου πληγή του συκωτιού. Είθε να πεθάνουν κι οι δυο μαζί.83 29 Μου το ’πανε στον Κλήδονα πως θα με κάνεις ταίρι μα την αυγή που ξύπνησα σε πήρε το αγέρι.

29

Σου εύχομαι με την καρδιά του Κλήδονα τ’ αστέρι πολλές στιγμές γέλιου και χαράς στο σπίτι σου να φέρει.

30 Αχ, το αχ σα θα σου πω, τρέμουν τα καλντερίμια, τρέμουν του Κάστρου [Νεάπολη] τα ταρσά, της Πόλης τα γιοφύρια.

31 Ανάμεσα στα φρύδια σου ένα τζαμί θα χτίσω, και ντερβισάκι θα γενώ να ’ρθω να προσκυνήσω.

82. Πρόβλεψη: στεναχώριες... και φουρτούνες.

83. Πρόβλεψη: αφόρητα δύσκολη η συμβίωση της κοπελιάς με τους οικείους του άνδρα της. Σχέσεις κακές.

60

Τα όμορφα κι ωραία της παράδοσής μας

32 Χελιδονάκι θα γενώ να κάτσω στο λαιμό σου, για να φιλήσω την ελιά που ’χεις στο μάγουλό σου.

33 Περνώ και δε σε χαιρετώ, τα μάτια χαμηλώνω, το κάνω για τη γειτονιά, μα εγώ σε καμαρώνω.

34 Κοιμάμαι κι ονειρεύομαι πως σε φιλώ στο στόμα, ξυπνώ κι’ αισθάνομαι γλυκό το χείλι ακόμα.

35 Τέσσαρα φύλλα έχει η καρδιά, τα δυο τα ’χεις παρμένα και τ’ άλλα δυο μου τ’ άφησες ξερά και μαραμένα.

36 Αχ Βαρτουβάρ! Βαρτουβάρι. Ήρθες, Βαρτουβάρι, με την άνοιξη. Ήρθες κι έφυγε το ταίρι μου. Μόνη τριγυρνώ χωρίς αγάπη. Κλώθω τη ζωή μου έρημη!84 37 Αχ Βαρτουβάρ! Βαρτουβάρι! Ήρθες του Βαρτουριού γιορτή! Την αγάπη μου αυτή, μαύρη ξενιτιά θα πάρει. Πώς θα ζήσω μοναχή!85 38 Σατιρικά του χώρου Αυτοσχέδια στιχάκια που προκαλούσαν τον γέλωτα και τη θυμηδία στους παρευρισκόμενους��������������������������������������������������� , με τις υπερβολές, τις διαστρεβλώσεις και μια σειρά παραποιήσεων. α΄ Η μάνα σου ήταν αγγουριά και ο κύρης σου αγγούρα και σμίξανε και κάνανε εσένα την καμπούρα.

84. Χρήστος Σαμουηλίδης, ό.π., σ. 124. Σημ: πρόκειται περί κακής προβλέψεως.

85. Σημ: πρόκειται περί κακής προβλέψεως... (ξενιτιά του αγαπημένου).

61

Περί Κλήδονος... ο λόγος

β΄ Αν μάθει ο σκύλος γράμματα και η όρνιθα θε να διαβάζει τότες θα παντρευτείς, καρδούλα μου, να κάνει ο κόσμος χάζι. γ΄ Καλέ, όταν γεννούσε η μάνα σου, δεν ήτανε να κάνει μια πισίκα [γάτα] μαλλιαρή, τους ποντικούς να πιάνει; δ΄ Έχεις δυο μάτια σαν γιαμουρτά [αβγά] δυο κώλους σαν βαρέλια κι όποιος γυρίσει να σε δει, τρελαίνεται στα γέλια. ε΄ Μωρή, είσαι στραβή, ανάποδη και πάντα αλληθωρίζεις, το βόδι από τον γάιδαρο δεν τον εξεχωρίζεις. στ΄ Α, ναι… κοντή ’σαι σα τη σκούπα μου, χοντρή σαν τη βαρέλα, κι ο ίδρως σου από το σώμα σου βρωμίζει τον αγέρα… ζ΄ Αχ, να σπάσω την κεφάλα μου για το κακό που βρήκα, να αφήσω το τριαντάφυλλο, να πιάσω τη μολόχα. η΄ Κάτασπρη σαν το φούρνο και σαν το μαγειρειό μας, μα και μελαχρινή και νόστιμη, καρδούλα μου, σαν και τον γάιδαρό μας. θ΄ Σιγά, καλέ, σιγά, να βράσω σε και την αγάπη σου την παινεμένη, όπου σοκάκι και τσικμάς [αδιέξοδο] σ’ έχουνε φιλημένη. ι΄ Ουζαμίς καβάκ κιπή Εσκιμίς κορούκ κιπή Νε γκεζέν μαχλέ μαχλέ Γιολουνμούς ταβούκ κιπί Δηλαδή Υψηλός σαν τη λεύκα Ξινός σαν την αγουρίδα Τι γυρνάς μαχαλά-μαχαλά Σαν μαδημένη κότα; 62

Ο Κλήδονας και οι " άλλοι "

Έ

χουμε επισημάνει για τον Κλήδονα πως επρόκειτο περί ενός γενικευμένου και από αρχαιοτάτων χρόνων δρώμενου-εθίμου, που παιζόταν εκεί και τότε, από το σύνολο ή, καλύτερα στις περισσότερες ελληνορθόδοξες κοινότητες του χώρου, με μια σειρά παραλλαγών, μερικές από τις οποίες αναδείξαμε. Υπάρχει όμως ένα βασικό ερώτημα: Ίσχυε άραγε τούτο το δρώμενο και για τους «άλλους»; Αρχίζουμε τονίζοντας μερικές αλήθειες: → Η συνοίκηση αιώνων των δυο βασικών θρησκευτικών ομάδων επέφερε στο διάβα του χρόνου την αλλοίωση, σε μεγάλο βαθμό, των όποιων αντιθέσεων, ιδιαίτερα μάλιστα εθνικών- θρησκευτικών, στρογγυλοποίησε θα λέγαμε καταστάσεις και τελικά, εξομοίωσε την καθημερινότητα. Βεβαίως, το να μιλήσει κανείς μονολεκτικά για καλές, κακές, μέτριες σχέσεις… νομίζουμε πως το λιγότερο σφάλλει ή, πως πρόκειται περί μιας απλουστευμένης απάντησης, που εν πολλοίς περιέχει και το στοιχείο της αφέλειας. Ή, αν θέλετε, της όποιας συγγνωστής υπερβολής που προέρχεται από το «εμείς», η δική μας ράτσα, η δική μας φυλή κλπ.86 86. Είναι αλήθεια πως έχουν γραφεί πολλά και διάφορα. Απόψεις που καλύπτουν την πρώτη περίπτωση, δηλαδή περί αρίστων σχέσεων, κάποιες περί κακών και μερικές, θα λέγαμε οι περισσότερες, οι οποίες κατά την δική μας άποψη εγγίζουν την πραγματικότητα, για σχέσεις που ήταν ανάλογες της περιρρέουσας ατμόσφαιρας. Διότι, πραγματικά, οι αναφορές για τις σχέσεις των δυο θρησκευτικών κοινοτήτων, θα πρέπει να έχουν σίγουρα υπόψη τους ορισμένες παραμέτρους ή, να γίνει τούτο με βάση αυτές τις παραμέτρους. Για παράδειγμα το «πού», ή το «πότε»… αν μιλάμε για κάποια μεικτή κοινότητα ή κοινότητα στην οποία υπερείχε το χριστιανικό στοιχείο, αν η συζήτηση γίνεται σε γενικό πλαίσιο ή αν πρόκειται για μια συγκεκριμένη περιοχή. Προϋποθέσεις λογικότατες, διότι διαφορετικές ήταν οι σχέσεις μεταξύ των δυο θρησκευτικών ομάδων στις αστικές περιοχές, με συμπαγείς μάζες ομόδοξων και διαφορετικές σε κάποια κοινότητα, που, ναι μεν υπερείχε το χριστιανικό στοιχείο, αλλά ήταν σταγόνα σ’ ένα ατέλειωτο πέλαγος μουσουλμανικών κοινοτήτων.

63

Περί Κλήδονος... ο λόγος

Βεβαίως, θα λέγαμε πως τα προβλήματα ήταν κοινά και οδηγούσαν, εκ του αποτελέσματος, σε μια περίεργη κατάσταση. Η ανέχεια, ο αγώνας επιβίωσης, η εκμετάλλευση από τους έχοντες, η σκαιώδης συμπεριφορά από την εξουσία, τούτος ο συγχρωτισμός, ισοπέδωνε τα πάντα, εκτός από την πίστη που παρέμενε ακεραία και δυνατή. → Εξαιτίας της συνοίκησης και του συνεχούς συγχρωτισμού, πολλά από τα «δικά μας» έγιναν «δικά τους» και «δικά τους» «δικά» μας. Σε κάθε έκφανση μάλιστα της ζωής, σε κάθε τομέα. Απόψεις και πρακτικές ταυτίστηκαν, διαφορές εξομαλύνθηκαν, θέσεις αντιθέσεις απέκτησαν κοινή έκφραση και πάντοτε κυρίαρχη ιδεολογία: όλα είναι γραμμένα, το κισμέτ, αδελφέ μου. → Στο σημείο αυτό, λοιπόν, θα λέγαμε πως οι απόψεις των πλη­ ροφορητών διίσταται, με μερικούς να κάνουν λόγο για κοινό έθιμοδρώμενο και κάποιους, για κάτι το άγνωστο σε αυτούς της άλλης πλευράς. Πάντως και σε κάθε περίπτωση μπορούμε μετά βεβαιότητας να επισημάνουμε πως ίσως αποτελούσε μια κοινή εκδήλωση χαράς και κεφιού, κατά το «βίος ανεόρταστος μακρά οδός απανδόχευτος» και για τους άλλους, αφού είναι γνωστό και αποδεδειγμένο πως συμμετείχαν σε μια σειρά εκδηλώσεων του χριστιανικού πληθυσμού και γιατί όχι, και σε αυτή. Θυμίζουμε πως πολλοί από δαύτους συμμετείχαν στα θρησκευτικά δρώμενα της Μ. Εβδομάδος, σε χορούς και πανηγύρεις τοπικού χαρακτήρα, στα κάλαντα τα μικρά τουρκόπουλα για το σχετικό μπαξίσι και ένα σωρό τέτοιες εκδηλώσεις. Παραθέτουμε, λοιπόν, μια σχετική μαρτυρία, σύμφωνα με την οποία, «Τούρκ’ τα κάνισκαν τα βαχτουβάρια. Τα είδα στη Χάϊμανα.87 Μαζεύονταν ’ναίκες και σκέπαζαν με κουβέρτα τα πόδια. Κάτω απ’ την κουβέρτα είχε ένα πιάτο με νερό. Ρίφτισκαν μέσα καθένας το δακτύλ’ τ’ κρυφά. Πάνω ένα τραγουδάει: Βαχτουβάρ’… τραγουδάει για σένα το βαχτου­ βάρ. Βάλεις το χέρ’ μέσα. Αν βγάλεις δικό σου το δακτυλίδι, είναι τυχερό. Αν δε βγάλεις τα δικό σου, δεν είναι τυχερό». 88 Και το μόνο σίγουρο: ένα ατελείωτο συγκεκαλυμμένο μίσος, το οποίο μπορούσε να εκδηλωθεί με την πρώτη ευκαιρία, κυρίως από τους υπερπατριώτες και των δυο πλευρών, αρχίζοντας με ό,τι μπορούσε να σημαίνει αυτό: από απλές απειλές έως και κάποιο θανατικό, από ξυλοδαρμούς μέχρι και εξορίες.

87. Μουσουλμανική κοινότητα του χώρου.

88. Μαρτυρία Ελισάβετ Λουκαΐδου, (Τροχός).

64

Το κλείσιμο του Κλήδοναοι φωτιές του Αγίου Ιωάννη

89

Σ

ε προηγούμενο κεφάλαιο εξηγήσαμε επαρκώς, κατά την άποψή μας, τη σύνδεση μεταξύ του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου,90 με το δρώμενο του Κλήδονα. Όχι όμως και το κλείσιμό του, που σε πολλές κοινότητες του χώρου γινόταν με το άναμμα μιας φωτιάς και το πήδημα των συμμετεχόντων τρεις φορές για το καλό και την υγεία… Να σημειώσουμε μάλιστα πως τούτες ήταν διαφορετικές-ξεχωριστές από τις αντίστοιχες των πρώτων ημερών του Αυγούστου... ή από τις πάμπολλες που σε κάθε ή με κάθε ευκαιρία άναβαν οι Καππαδόκες. Τώρα, εάν προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε το γιατί, νομίζουμε πως θα βρούμε απαντήσεις πολλές και διάφορες... Από απλές που παραπέμπουν σε θρησκευτικές εντολές ή για χάρη θρησκευτικών γεγονότων, για λόγους καθαρά ιαματικούς, έως και προστασίας από τα πονηρά δαιμόνια, αποτροπής του κακού. Πάντως, κατά την άποψή μας, επρόκειτο περί ενός γεγονότος -πράξεως, που θυμίζει έντονα τελετή πυροβασίας ή πυρολατρείας…

89. Τον άγιο βρίσκουμε και ως: ◆ Αϊ-Γιάννης ο Φανιστής… φανερώνει. ◆ Αϊ-Γιάννης ο Κλήδονας. ◆ Αϊ-Γιάννης ο Ριγανάς… γιατί από την ημέρα εκείνη αρχίζουν μαζεύουν τη ρίγανη. ◆ Αϊ-Γιάννης ο Ριζικάρης… βρίσκει το ριζικό… ◆ Αϊ-Γιάννης ο Λαμπαδιάρης… έχει σχέση με τις φωτιές. ◆ Αϊ-Γιάννης ο Ριγολόγος… Σύμφωνα με την παράδοση, όποιος δεν κρατούσε την επιβεβλημένη νηστεία της ημέρας, τον έπιανε ρίγος.

90. Ήταν ημέρα κρυφής νηστείας, Ογρούν ορούτς, διότι σύμφωνα με τα πατρο­ παράδοτα μα και επιβαλλόμενα, «γάλια τρωτ’, είναι του Γιωβάν του κεφαλιστή»… δηλαδή, μην τρώτε είναι του Ιωάννη του αποκεφαλιστή. Πένθιμη ημέρα λοιπόν κατά τη διάρκεια της οποίας: ◆ έτρωγαν μόνο αλάδωτα όσπρια… ◆ δεν έπιαναν μαχαίρι καθ’ όλη τη διάρκεια της μέρας… καθώς θεωρούσαν μια τέτοια κίνηση ως μεγάλη αμαρτία.

65

Περί Κλήδονος... ο λόγος

ενδεχόμενα κατάλοιπα αρχέγονων τελετών,91 μιας και είναι γνωστό αυτό, πως και τα δυο είχαν βρει πρόσφορο έδαφος στους παμπάλαιους χρόνους, εκεί και τότε, πως στην περιοχή ήκμαζε η πυρολατρεία και η πυροβασία.92 Παραθέτουμε, λοιπόν, μερικές από τις πλέον αξιοπρόσεχτες απαντήσεις. α. Το άναμμα της φωτιάς αλλά και η πυροβασία (πήδημα) θεωρείτο ιδανική ιαματική μέθοδος για κάθε ασθένεια και απόκτηση ανοσίας, κατά το «τα συμβαίνοντα αυτοίς δυσχερή κατακαίεσθαι και ετέροις αγαθοίς επιτυγχάνειν». Ιδιαίτερα μάλιστα γι’ αυτές που είχαν εξανθηματικό χαρακτήρα αλλά πάντοτε με την τήρηση μερικών βασικών προϋποθέσεων: → να υπερπηδηθεί η φωτιά από τον ασθενή τουλάχιστον τρεις φορές ή σταυρωτά… → κατά τη διάρκεια της επιδιωκόμενης με αυτόν τον τρόπο θεραπείας, να προσεύχεται.. → να προβεί σε σχετικό τάξιμο προς τον άγιο, σε περίπτωση ιάσεως. Παρατήρηση Δηλωτικοί και επιβεβαιωτικοί για την ανωτέρω άποψη είναι και οι στίχοι που παραθέτουμε. Σημειώνουμε πως λέγονταν από τις κοπελιές, οι οποίες λάβαιναν μέρος στο σχετικό δρώμενο, κατά τη διαδικασία διασκελισμού της φωτιάς. Επισημαίνουμε επίσης πως υπερτονίζονται οι στίχοι «να μη με πιάσ’ η αρρώστια» και «γεια κοπέλα να γενώ». Πηδώ φωτιά, να μη με πιάσ’ η αρρώστια πηδώ τον αφανό93 γεια κοπέλα, να γενώ… β. Το άναμμα της φωτιάς αλλά και η πυροβασία θεωρείτο ιδανική ιαματική μέθοδος για την αποτροπή του ματιάσματος ανθρώπων και ζω91. Ίσως κατάλοιπο της λατρείας του Ήλιου…

92. Στην Καππαδοκία μεταξύ των πολλών και διαφόρων θρησκειών υπήρχε και η Πυρολατρεία. Κατά την άποψή μας, τούτες οι τελετές ήταν ασφαλώς πυρολατρικές, οι οποίες μπολιάστηκαν με χριστιανικά στοιχεία και διατηρήθηκαν στο διάβα του χρόνου ως στοιχείο κάθε τοπικής κοινωνίας… Να σημειώσουμε πως και μετά την επικράτηση του χριστιανισμού δημιουργήθηκε η αίρεση των Υψισταρίων �������� οι οποίοι, σύμφωνα με την Καλλιόπη Αλιβάνογλου, Οι Άγιοι της Καππαδοκίας, Ν. Καρβάλη, Κ.Μ.Μ. σ. 37, «τιμούσαν τη φωτιά και τους λύχνους».

93. Η λέξη αυτή μας παραπέμπει στον Αϊ-Γιάννη στον φανιστή ή τον αφανό της νύχτας της 23 Ιουνίου κατά την οποία ανάβουν φωτιές κλπ.

66

Το κλείσιμο του Κλήδονα -Οι γιορτές του Αγίου Ιωάννη

ντανών… με τις φλόγες να κατακαίουν το κακό. Ιδιαίτερα μάλιστα η στάχτη της, που χρησιμοποιείτο ως αποτρεπτικό παρασκεύασμα κυρίως για τα μάγια. Έτσι, με το τέλος του δρώμενου, παίρνανε την εναπομένουσα στάχτη, την τοποθετούσανε σε άσπρο πανί και τη μετέφεραν στα σπίτια τους ως ένα πρώτης τάξεως φυλακτό- ξόρκι για όλα τα κακά: μάτι, μάγια, κατάρες… γ. Σύμφωνα επίσης με τις επικρατούσες δοξασίες με τούτη την τελετή γινότανε το τσινλέρ περιλέρ, δηλαδή η εξάλειψη των κακοποιών στοιχείων της φύσης. δ. Σύμφωνα με κάποιους, θεωρείτο συνήθεια που κρατούσε από τα παλιά… από την εποχή της Αγίας Ελένης, η οποία μόλις βρήκε τον Σταυρό, έδωσε εντολή να ανάψουν φωτιές και να μεταφέρουν το χαρμόσυνο άγγελμα στην Πόλη. Συνεπώς με κάθε καλή ευκαιρία άναβαν τις φωτιές ως δηλωτικό σημείο της καλής τους πίστης. ε. Σύμφωνα με την παράδοση άναβαν τις φωτιές γιατί έτσι διέταξε ο Χριστός:������������������������������������������������������� ν’ ανάβετε φωτιές να μάθει όλος ο κόσμος την καλή θρησκεία, τον σταυρό. «Κι ανάβαμε το βράδυ που τελειώνει ο ήλιος και ξημερώνει … Έστηναν ορθά δεμάτια από δεμένες κληματόβεργες ή κοίλη βελανιδιά που έφερναν από το βουνό».94 στ. Για το άναμμα της φωτιάς υπάρχει κάποιος αρκούντως παράξενος θρύλος. Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτόν η Ελισάβετ, μητέρα του Αγίου Ιωάννη, είχε συνεννοηθεί με την εξαδέλφη της Μαριάμ, πως θα την καλούσε την ώρα που θα την έπιαναν οι πόνοι της γέννας, με το άναμμα μιας φωτιάς. Όπερ και εγένετο. Μόλις άρχισαν ο πόνοι της γέννας, έδωσε εντολή στους δικούς της ανθρώπους, οι οποίοι άναψαν σε κάποιο παρακείμενο λόφο ψηλά φωτιά, με αποτέλεσμα να λάβει γνώση η Μαριάμ και να σπεύσει προς βοήθειά της. Συνεπώς, σε ανάμνηση εκείνου του γεγονότος κάθε χρόνο, οι πιστοί πραγματοποιούν το δρώμενο της φωτιάς- φανού. Παρατήρηση Η διαδικασία του δρώμενου της φωτιάς είχε πάντοτε τελετουργικό χαρακτήρα. Σημειώνουμε πως σε κάθε κοινότητα δεν υπήρχε μόνο μια μεγάλη-κοινή φωτιά, αλλά κάθε μαχαλάς συναγωνιζόταν τους υπόλοιπους για 94. Μαρτυρία Αναστασίας Προδρόμου, (Λιμνά).

67

Περί Κλήδονος... ο λόγος

το ποιος θα κάμει την καλύτερη δυνατή φωτιά- σπονδή για την επίτευξη των επιδιωκόμενων σκοπών. Βεβαίως, από την βιβλιογραφία αλλά και από τις μαρτυρίες του Αρχείου Προφορικής Παράδοσης του Κ.Μ.Σ., πληροφορητών που ζήσανε εκεί και τότε και συμμετείχαν κατά τα λεγόμενά τους σε τούτο το παιχνίδι της χαράς, φαίνεται πως κάθε νοικοκυρά φρόντιζε να ανάψει μια τέτοια φωτιά μπροστά στο σπιτικό της, πως τις άναβαν σε σταυροδρόμια και σε κεντρικές πλατείες.95 «Όλο το χωριό έφεγγε» κατά τον πληροφορητή, «όλο το χωριό γελούσε, διασκέδαζε δρασκελίζοντας τις φωτιές»… Εννοείται, φυσικά, με ορισμένες προϋποθέσεις- πατροπαράδοτους αρχέγονους κανόνες- για τα πρέπει και τα μπορεί. Συνεπώς: → η φωτιά της ημέρας του Αγίου Ιωάννη ήταν έργο καθαρά γυναικείο. Δηλαδή το μάζεμα των ξύλων, το συμμάζεμα του χώρου, το τελετουργικό της έναρξης από την «πρωθιέρεια»- υδροφόρο νέα… ήταν έργο τους. Αντίστοιχα, οι φωτιές των Φώτων, του Πάσχα, του Αυγούστου… καθαρά θέμα των ανδρών. → μόνη καθεμιά ή το πολύ σε ζεύγος με κάποια άλλη συνομήλικη της, μπορούσε να υπερπηδήσει τις φλόγες και, μάλιστα, χωρίς να προκαλέσει με τις κινήσεις της... → μόνο τα νιόπαντρα ζευγάρια είχαν το δικαίωμα του διασκελισμού της φωτιάς πιασμένα από το χέρι… → απαγορεύονταν οι όποιοι αστεϊσμοί -τυπική κατά τους πληροφορητές απαγόρευση, ποιος άραγε συγκρατεί τα νιάτα;- μεταξύ των νεαρών και των κοριτσιών… Και το επιπλέον αξιοσημείωτο: προς ενίσχυση των αποτρεπτικών δυνάμεων της φωτιάς πετούσαν μέσα της σκόρδα... το στεφάνι που ήδη έχουμε προαναφέρει κατά το δρώμενο του κλήδονα και περιείχε μια σειρά από καρπούς της γης, αλλά και το στεφάνι της Πρωτομαγιάς… έτσι για τα μπερεκέτι.

95. Κατά την ερευνήτρια Καίτη Ντίνα, ό.π., «σε τόπους σημαδιακούς και σημαντικούς, πυκνωτές καλής ή κακής ενέργειας».

68

Η πολεμική...

Η

γιορτή του Κλήδονα ήταν και είναι, θα λέγαμε, μια από τις παλαιότερες μα και ομορφότερες εκφράσεις της παράδοσής μας, «αυτής της άγνωστης χώρας από την οποία καταγόμαστε…», την οποία ως χώρα καταγωγής μας την αγαπάμε αλλά ταυτόχρονα, ως άγνωστη την εξερευνούμε. Είναι γνωστόν επίσης πως η βάση του δρώμενου προέρχεται από τις τελετουργίες καθαρμού και μαντείας της αρχαιότητας, στηριζόμενη στην αρχέγονη πίστη για τη μαγική δύναμη του νερού και του λόγου… Δηλαδή, πως τα δυο προαναφερόμενα στοιχεία έχουν τη δυνατότητα να επηρεάσουν την εξέλιξη των πραγμάτων. Είναι γεγονός, επίσης, πως η εκκλησία, ως κυρίαρχη ιδεολογία κατά τους πρώτους ιδιαίτερα χρόνους, βρέθηκε απέναντι και δυναμικά μάλιστα, σε μια σειρά τέτοιων εθίμων, προσπάθησε με άμεσους ή έμμεσους τρόπους να τα καταργήσει ή τουλάχιστον να τα ατονήσει… Ιδιαίτερα μάλιστα κάποια από αυτά, όπως τον Κλήδονα, τον οποίο προσομοίασε με βακχικές τελετές συνδεδεμένες με τον σατανά. Φυσικά, δεν είμαστε σε θέση να σημειώσουμε ποσοστά επιτυχίας, αλλά τουλάχιστον για κάποια από αυτά θα λέγαμε εις μάτην. Τα Αναστενάρια, για παράδειγμα, υφίστανται, τα Καρναβάλια επίσης, όπως και οι τελετές του Κλήδονα, έστω και υπό την απειλή του αφορισμού… έστω κι αν έχασαν την παλαιά τους αίγλη και μετατράπηκαν σε μεγάλο βαθμό σε φολκλορικά δρώμενα που περιέχουν κάτι από τα παλαιά…

69

Περί Κλήδονος... ο λόγος

Εμείς με τη σειρά μας καταθέτουμε τους σχολιασμούς του Πατριάρχη Αντιοχείας Θεοδώρου Βαλσαμών (12ος αι.), για τους κανόνες της Πενθέκτης Συνόδου (691-2) σχετικά με τις νουμηνίες, τις φωτιές, τον Κλήδονα... τα οποία θεωρεί καταδικαστέα.

«Κατά την εσπέρα της ροίζοντο κγ΄ του Ιουνίου μηνός ηθ οις άνδρες και εν ταις ρυμίσι και εν οίκ ον κοράσιον νυμφικώς γυναίκες και πρωτότοκ ώτερον συμποσιάσαι και βακχικ εστόλιζον μετά γόνυ το ίω αλάξαι, έβαλλον εν αγγε αλ ι κα ι σα ρεύ χο ι κα αι ορχήσασθ ά εκάστω ττιον ύδωρ και είδη τιν συστόμω χαλκώ θαλά λαβούσης περ της παιδός εκείνης ώσ ι κα τα ον ήκ αν ων τούτ , αυτοί εν ομηνύειν τα ερωτώμενα ισχύν εκ του σατανά πρ οών ερωή και αποτροπαίον ανεβ ού αθ αγ ος τίν ε ύδ το ρί πε εμβληαπό των εν τω αγγείω ν σιο ρά κο δε το … ώς τηματικ νυεν. Και τυχόν εξαγαγόν υπεδείκ θέντων ειδών τα παρα το τάχα δεσπότης, επληροφορεί ον ύτ το ς το όη αν ων άν ή. λαμβ τα, ευτυχή τε και δυστυχ ον λλ μέ αι ήν χθ νε νε συ τα επ΄αυτώ ν το κοτυμπάνων και χορών συ Την επαύριον δε, μετά θαλάττιον απερχόμενοι και ύδωρ ς ού ιαλ αιγ υς το εις ρασίω ν έρραινον νοι, τας κατοικίας αυτώ αφθόνως αναλαμβανόμε έρων, αλλά ούτο παρά των ασυνετωτ ελ ετ α ύτ τα ν νο μό ου ι κα τοντες, χόρτον πυρκαϊάς ανάπ ό απ ός κτ νυ ς τη ης και δι΄όλ εμαντεύοντο και εκληδονίζοντο, ήτοι επήδον υπεράνω αυτών ιωδώς. και άλλων τινών δαιμον ίας υχ στ δυ ι κα ς χία τυ ευ περί δωμάτιον, εισόδους αυτών και το Τας δε ένθεν κακείθεν αίθροις, υπ , συν τοις παρακειμένοις ών ηδ κλ η ο είτ ελ ετ ω εν υφάσμασι, σηρικοίς, κατεκόσμουν χρυσίζουσι πέπλοις και ν, ου ι δένδρων κατεστεφάν αλλά μην και φύλλασ , ως έοικε, του οιεις τιμήν και υποδοχήν τανά». κειωσαμένου αυτούς σα

70

Βιβλιογραφία Αλιβάνογλου-Παπαγγέλου Καλλιόπη, Οι άγιοι της Καππαδοκίας, Κέντρο Μικρασιατικών Μελετών, Νέα Καρβάλη, 2005. Ευπραξιάδης Λάζαρος, Προκόπι Καππαδοκίας, Αδελφότης Προκοπιέων Μακεδονίας Θράκης, Θεσσαλονίκη, 1988. Καρολίδης Παύλος, Γλωσσάριον συγκριτικόν ελληνοκαππαδοκικών λέ­ ξεων, ήτοι η εν Καππαδοκία λαλουμένη ελληνική διάλεκτος και τα εν αυτή σωζόμενα ίχνη της αρχαίας καππαδοκικής γλώσσης, Σμύρνη, 1885 Κατσίκας-Καππαδόκης Δημήτρης, Παραδοσιακά Τραγούδια των Ρωμιών από τις χαμένες πατρίδες, Εταιρεία Καππαδοκικών Σπουδών, Λάρισα, 2002. Κωστάκης Θανάσης, Η Ανακού, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα, 1963. Κωστάκης Θανάσης, Το Μιστί της Καππαδοκίας, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα, 1977. Λουκόπουλος Δ. - Πετρόπουλος Δ., Η Λαϊκή Λατρεία των Φαράσων, Κέντρο Μικρασιατικών Μελετών, Αθήνα 1949. Μαυροχαλυβίδης Γεώργιος, Η Αξός της Καππαδοκίας, τ. Α΄, Κέντρο Μικρασιατικών Μελετών, Αθήνα, 1990. Σαμουηλίδης Χρήστος, Καραμανίτες, οι τελευταίοι Έλληνες της Καππα­ δοκίας, εκδ. Εστία, Αθήνα, 2010. Σαραντίδης Ι. Αρχέλαος, Η Σινασός, ήτοι θέσις, ιστορία, και διανοητική κατάστασις, ήθη, έθιμα και γλώσσα της εν Καππαδοκία κωμοπόλεως Σινασού και σύντομος περιγραφή των εν επαρχίαις Καισαρείας και Ικονίου Ελληνικών κοινοτήτων, Εν Αθήναις, 1899. Σύλβιος, «Ο Κλήδονας», Μικρασιατικά Χρονικά, Σύγγραμμα περιοδικόν, εκδιδόμενον υπό του τμήματος μικρασιατικών μελετών της Ενώσεως Σμυρναίων, τ. 3ος, Αθήνα, 1940. Τσαλίκογλου Εμμανουήλ, «Λαογραφικά των Φλαβιανών Καππαδοκίας», Μικρασιατικά Χρονικά, Σύγγραμμα περιοδικόν, εκδιδόμενον υπό του τμήματος Μικρασιατικών Μελετών της Ενώσεως Σμυρναίων, τ.

13ος, Αθήνα, 1967.

71

Περί Κλήδονος... ο λόγος

Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών Αρχείο Προφορικής Παράδοσης, φάκελοι: Ανακού, Ανταβάλ, Αξού, Αραβησσού, Γκέλβερι, Ζιντζίντερε, Κενάταλων, Κερμίρας, Λημνών, Μαλακοπής, Μάνταλα, Μισθί, Νεβσεχίρ, Σεμέντερε, Σιβριχισάρ, Σινασού, Συλλάτων, Τροχού, Φαράσων, Φλογητών, Χαλβάντερε…

Μαρτυρίες Μνήμης χάριν Μια απλή αναφορά για τους ανθρώπους εκείνους που γεννήθηκαν, μεγάλωσαν, έζησαν εκεί και με το πλήρωμα του χρόνου, όταν τους το ζητήθηκε, έδωσαν τις μαρτυρίες τους, πολύτιμες παρακαταθήκες μνήμης, για τα δρώμενα του χώρου… Εσαεί παρόντες οι: Βασιλική Αιγίδου, Σοφία Αναστασιάδη, Ηλίας Αντωνιάδης, Θεόδωρος Αποστολίδης, Μακρίνα Βορρεοπούλου, Σοφία Δεβλέτογλου, Νεόφυτος Καραλίδης, Οσία Κετσετσίογλου, Οσία Λαγοματίδου, Ελισάβετ Λουκαΐδου, Ευμορφία Μανώλογλου, Βαρβάρα Μισθοπούλου, Σάββας Οροηλίδης, Κοσμάς Παπαδόπουλος, Ολυμπία Παπαδοπούλου, Αναστασία Προδρόμου, Δέσποινα Φειδοπούλου, Αναστασία Σαμουηλίδη, Ελπινίκη Σαράντη, Γιάννης Σταματιάδης, Χαράλαμπος Χατζόπουλος...

72

Ο

Κώστας Μ. Νίγδελης γεννήθηκε, μεγάλωσε, σπούδασε και εργάστηκε στη Θεσσαλονίκη ως καθηγητής Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Ίδρυσε το Κέντρο Ιστορίας του Δήμου Συκεών και το Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού της Ιεράς Μητροπόλεως Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως στα οποία είναι και υπεύθυνος. Είναι ιδρυτικό μέλος και μέλος της Επιτροπής Δημοσίων και Διεθνών Σχέσεων της Εταιρείας Συγγραφέων Βορ. Ελλάδος. Τιμήθηκε κατ’ επανάληψη για το έργο του από φορείς του Ιδιωτικού και Δημοσίου τομέα.

Έργα του: Α. ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΟΠΙΚΉ • Θεσσαλονίκη 2300 χρόνια, έκδοση Συλλόγου Γονέων και Κηδεμόνων του 6ου Δ. Σ. Νεαπόλεως, 1985.

• Συκιές, η εκτός των τειχών Άνω Πόλη, έκδοση Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού και Αθλητισμού Δήμου Συκεών, 1997.

• Πρώτο Δημοτικό Σχολείο Συκεών, έκδοση Δήμου Συκεών, 1999.

• Τότε, στα χρόνια εκείνα τα παλιά, έκδοση Β΄ ΚΑΠΗ Δήμου Συκεών, 2000.

• Οι δρόμοι μας, έκδοση Κέντρου Ιστορίας Δήμου Συκεών, 2000.

• Χορεύουμε, έκδοση Κέντρου Ιστορίας Δήμου Συκεών, 2004.

• Να ’χαμε να λέγαμε, έκδοση Κέντρου Ιστορίας Δήμου Συκεών–ΚΑΠΗ Συκεών, 2006.

• Ιερός Μητροπολιτικός Ναός Αγίου Γεωργίου Νεαπόλεως, έκδοση Μητροπολιτικού Ναού Αγίου Γεωργίου, 2006.

• Ακρίτες Συκεών, 80 χρόνια ποδοσφαιρικής ιστορίας, έκδοση Δημοτικής Επιχείρησης Αθλητισμού, 2006.

• Βυζάντιο, Σύλλογος Σπουδής, διατήρησης Βυζαντινών Τεχνών, έκδοση Συλλόγου Βυζάντιο, 2007.

• Φοίβος Συκεών, έκδοση Δημοτικής Επιχείρησης Αθλητισμού Δήμου Συκεών, 2007.

73 73

Περί Κλήδονος... ο λόγος

• Ιερός Ναός Αγίου Δημητρίου Συκεών, έκδοση Ιερού Ναού Αγίου Δημητρίου, 2009.

Β. ΙΣΤΟΡΊΑ ΓΕΝΙΚΉ • Επταπύργιο–Γεντί Κουλέ, πορεία στο χρόνο, έκδοση Δήμου Συκεών, 1998.

• Και έστω εις ενθύμησιν, έκδοση Ιερού Ναού Αγίου Δημητρίου Συκεών, 2001.

• Θεσσαλονίκη 1912–2012, Ψηφίδες μνήμης, (λεύκωμα), έκδοση Εκπαιδευτικού και Πολιτιστικού Ιδρύματος της Ιεράς Μητροπόλεως Νεα­πόλεως και Σταυρουπόλεως, Δήμος Νεαπόλεως-Συκεών, 2012. Γ. ΙΣΤΟΡΊΑ ΑΛΗΣΜΌΝΗΤΩΝ ΠΑΤΡΊΔΩΝ • Χορτοκόπι, στα μονοπάτια της μνήμης, έκδοση Πολιτιστικού Συλλόγου Χορτοκοπίου Καβάλας ο ΠΟΝΤΟΣ, 2004.

• Η Μαλακοπή της Καππαδοκίας, Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών, 1998.

• Το Ανταβάλ της Καππαδοκίας, Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών 1999.

• Η Νεάπολη της Καππαδοκίας, έκδοση Μητροπολιτικού Ναού Αγίου Γεωρ­γίου, 2006.

• Τα Φλογητά της Καππαδοκίας, έκδοση Νομαρχιακής Αυτοδιοικήσεως Χαλκιδικής, 2006.

• Το Μουραντιέ της Ιωνίας, έκδοση του Μητροπολιτικού Ναού Αγίου Γεωργίου, Νεάπολη Θεσσαλονίκης, 2006.

• Καππαδοκία, Δρώμενα Γάμου, έκδοση Κέντρου Ιστορίας Δήμου Συκεών, 2007.

• Τα Σύλλατα της Καππαδοκίας, έκδοση Πολιτιστικού Συλλόγου Γυναικών Νέων Συλλάτων, Θεσσαλονίκη 2008.

• Καππαδοκία, Ταφικά, έκδοση Κέντρου Ιστορίας Δήμου Συκεών, 2008.

• Καππαδοκία, Γέννηση–Βάπτιση, έκδοση Κέντρου Ιστορίας Δήμου Συκεών, 2009.

• Ιερός Ναός Αγίας Μακρίνας Αξού Καππαδοκίας, έκδοση Εκπαιδευτικού και Πολιτιστικού Ιδρύματος της Ιεράς Μητροπόλεως Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως, 2010.

• Πατρίδες Ελλήνων, (λεύκωμα), έκδοση Εκπαιδευτικού και Πολιτιστικού Ιδρύματος της Ιεράς Μητροπόλεως Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως, 2010.

• Κωνσταντινούπολη, βασιλεύουσα Πόλη, (λεύκωμα), έκδοση Εκπαιδευτικού και Πολιτιστικού Ιδρύματος της Ιεράς Μητροπόλεως Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως, 2010.

74

Βιογραφικό

• Το Χαλβάντερε της Καππαδοκίας, έκδοση Εκπαιδευτικού και Πολιτιστικού Ιδρύματος της Ιεράς Μητροπόλεως Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως, 2010.

• Καππαδοκία… περί δικαίου το ανάγνωσμα, έκδοση Εκπαιδευτικού και Πολιτιστικού Ιδρύματος της Ιεράς Μητροπόλεως Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως, 2011.

• Καππαδοκία… Ιάματα και θάματα, έκδοση Εκπαιδευτικού και Πολιτιστικού Ιδρύματος της Ιεράς Μητροπόλεως Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως, 2011.

• Καππαδοκία… Γυναικών δρώμενα, έκδοση Πανελλήνιας Ένωσης Καππαδοκικών Σωματείων, Θεσσαλονίκη 2011.

• Τα Λίμνα της Καππαδοκίας, έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως–Δήμου Συκεών–Νεαπόλεως, Θεσσαλονίκη 2012.

• Χαμιντιέ–Μουραντιέ, Ιώνων Γη, έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως–Δήμου Συκεών–Νεαπόλεως, Θεσσαλονίκη 2013.

• Καππαδοκία–Άγιοι Θεόδωροι Μαλακοπής, έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως, Θεσσαλονίκη 2014.

• Καππαδοκία–Eski Gümüşler Manastir-Eski Gümüş, Μονή Παλαιών Ασημιών, έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως, Θεσσαλονίκη 2014.

• Καππαδοκία: Τα παιδία παίζει, έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως, Θεσσαλονίκη 2014.

Δ. ΛΑΟΓΡΑΦΊΑ • Κοπιάστε, Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών, 2003.

• Νανουρίσματα, έκδοση Δήμου Συκεών και 3ου Νηπιαγωγείου, 2005.

• Ταχταρίσματα, έκδοση Μορφωτικής Εστίας Καλαμαριάς, 2008.

Ε. ΛΟΓΟΤΕΧΝΊΑ • Η Σουλάρα, εκδόσεις ΕΡΩΔΙΟΣ 2005.

• Εκλογές, ρε!, εκδόσεις ΕΡΩΔΙΟΣ 2005.

• Στη χώρα των γαϊδάρων, έκδοση Δήμου Νεαπόλεως 2009. ΣΤ. ΜΕΛΈΤΕΣ • Ροτόντα–Άγιος Γεώργιος • Εκλογικά Συστήματα–Πολιτικά κόμματα • Τα μνημεία της πόλης

• Κοινωνική Πολιτική στο χὠρο της Καππαδοκίας • Λαογραφικά Τροχού–Αξού 75

Περιεχόμενα Προλογικά

9

Και το όνομα αυτού...

15

Χρόνος δρώμενου...

17

Σημασία - σκοποί...

19

Στοιχεία του δρώμενου, πρωταγωνιστές

20

Αντικείμενα χρήσης - Κληρομαντεία

25

Λοιπά αντικείμενα

26

Το έθιμο... γενικά

27

Παραλλαγές του εθίμου, ιδιαίτερα

31

Δευτερεύουσες εθιμικές πρακτικές - Παρεπόμενα

43

Τραγούδια έναρξης του εθίμου

47

Τα όμορφα κι ωραία της παράδοσής μας

49

Ο Κλήδονας και... οι «άλλοι»

63

Το κλείσιμο του Κλήδονα - Οι γιορτές του Αγίου Ιωάννη

65

Η πολεμική...

69

Βιβλιογραφία

71

77