Αναζητώντας ψήγματα δημόσιου χώρου ίχνη γειτονιάς 3 παραδείγματα [Καπαρού Σ., Τζαμπάζη Ι.] by Stavroula Kaparou

Πρόλογος

Αντικείµενο της παρούσας έρευνας αποτελεί η προβληµατική του δηµόσιου χώρου στην ελληνική πραγµατικότητα και η χωρική ενότητα της γειτονιάς ως καταλυτικός παράγοντας. Ο δηµόσιος χώρος είναι µια έννοια πολύπλευρη. Στην συγκεκριµένη περίπτωση, η έννοια µελετάται υπό το πρίσµα της δηµόσιας συµπεριφοράς, η οποία τόσο πολύ έχει µεταβληθεί εξαιτίας της αποξένωσης, της αλλοτρίωσης, της µαζικότητας, της ταχύτητας. Συγχρόνως, ερευνάται η έννοια της γειτονιάς, οι αντίστοιχες µεταβολές που έχει υποστεί, η σηµερινή έκπτωσή της, αλλά και η καταλυτική σηµασία της για τις κοινωνικές σχέσεις µεταξύ των κατοίκων µιας περιοχής, καθώς και για τη σχέση αυτών µε το χώρο. Σκοπός της εργασίας αυτής είναι να εντοπιστεί ο πυρήνας του προβλήµατος του δηµόσιου χώρου και της αλλοτρίωσης της δηµόσιας συµπεριφοράς, να διαπιστωθούν οι κατάλληλες συνθήκες όπου παράγονται ουσιαστικότερες κοινωνικές σχέσεις -τόσο µε βάση µελέτες, όσο και µε βάση τα αποτελέσµατα των επιτόπιων ερευνών και µέσω αυτών να διερευνηθεί ο ορθός τρόπος επανέκφρασης ζωτικών εννοιών όπως αυτή της παραδοσιακής γειτονιάς και της ζωντανής πλατείας. Στόχο αποτελεί επίσης η συλλογή στοιχείων ώστε να δοµηθεί µια νέου τύπου σχέση µεταξύ των αρχιτεκτόνων και του σχεδιασµού του δηµόσιου χώρου, καθώς και νέοι τρόποι αντιµετώπισης των προβληµάτων που τον αφορούν.

Περιεχόµενα

Εισαγωγή 4 Ιστορική αναδροµή 6 I. Αρχαία Ελλάδα 6 II. Μεσαιωνικά χρόνια 11 III. Αναγέννηση 13 IV. 18ος αιώνας 15 V. 19ος αιώνας 19 VI. 20ος αιώνας 25 VII. Ελληνική πραγµατικότητα 29

Η υποβάθµιση του δηµόσιου χώρου και το πρόβληµα στην ελληνική πραγµατικότητα 33 I. Όρια ιδιωτικού-δηµόσιου 34 II. Η κρατική µέριµνα και το συλλογικό ενδιαφέρον 37 III. Η παρουσία του ξένου και η ασφάλεια 39

Η έννοια της γειτονιάς 43 I. Η σύγχρονη αστική γειτονιά 47 II. Διαφορετικές έννοιες της γειτονιάς και οι παράγοντες που την µεταβάλλουν 49 III. Η σηµασία της γειτονιάς 52

Επιτόπιες παρατηρήσεις 60 I. Παρουσίαση επιτόπιων παρατηρήσεων 60 II. Οι επιτόπιες παρατηρήσεις 62 Α.1. Μικρή κλίµακα 62 Α.2. Τα παραδείγµατα του Αγίου Γερµανού και των Ψαράδων Πρεσπών 65 Β.1. Μεσαία κλίµακα 77 Β.2. Το παράδειγµα των Τρικάλων 80 Γ.1. Μεγάλη κλίµακα 96 Γ.2. Το παράδειγµα της Θεσσαλονίκης 98

Συµπεράσµατα 122 I. Η εικόνα του δηµόσιου χώρου και η δηµόσια συµπεριφορά 122 II. Η γειτονιά 126 III. Ο ρόλος του αρχιτέκτονα 127

Πηγές 133

Εισαγωγή Για την µελέτη της σηµερινής κατάστασης στην Ελλάδα, πραγµατοποιήθηκαν τρεις επιτόπιες παρατηρήσεις χωρισµένες µε βάση την κλίµακα, δηλαδή: µεγάλη κλίµακα (Θεσσαλονίκη), µεσαία κλίµακα (Τρίκαλα) και µικρή κλίµακα (Άγιος Γερµανός και Ψαράδες Πρεσπών), όπου συγκεντρώθηκε φωτογραφικό υλικό και συνεντεύξεις κατοίκων σχετικά µε τη συµπεριφορά στο δηµόσιο χώρο, τις προτιµήσεις, την έννοια της γειτονιάς, κ.ά. από άτοµα κάθε ηλικιακής οµάδας. Το υλικό που προέκυψε από τις εν λόγω επισκέψεις αφενός εµπεριέχει την προσωπική εµπειρία και βίωση της κατάστασης σε διαφορετικές περιοχές, και αφετέρου παρουσιάζει την ρεαλιστική κατάσταση στη συγκεκριµένη χρονική περίοδο, υπό τις συγκεκριµένες συνθήκες, και υπό τη µατιά όλων των κοινωνικών οµάδων, δηµιουργώντας µια πολύµορφη εικόνα για την εκάστοτε περιοχή. Έχοντας κατά νου την άποψη του Λεφέβρ ότι η ιστορία µπορεί να αποσαφηνίσει τη γέννηση της πόλης και κυρίως να περιγράψει καλύτερα αποσαφηνίσειπό κάθε άλλη επιστήµη την προβληµατική της κοινωνίας της πόλης1, σε πρώτο επίπεδο, µελετώνται οι αλλαγές που υπέστη η γενικότερη έννοια του δηµόσιου χώρου από την αρχαιοελληνική εποχή µέχρι και σήµερα, στον δυτικό πολιτισµό. Έπειτα η έρευνα εστιάζεται στις συνέπειες αυτών των αλλαγών στην χωρική ενότητα της σύγχρονης γειτονιάς. Στη συνέχεια, γίνεται µια προσπάθεια αποσαφήνισης των όρων «δηµόσιος χώρος» και «γειτονιά» στην σύγχρονη κοινωνία, καθώς και ο εντοπισµός του προβλήµατος της σύγχρονης ελληνικής πραγµατικότητας, µέσω αναλύσεων και ιδεών που εκφράζονται σε µελέτες πολλών επιστηµόνων. “A city is more than a place in space, it is a drama in time”

Patrick Geddes

Λεφέβρ Ανρί [2007], «Το δικαίωµα στην πόλη», Κουκίδα, Αθήνα, σελ.54

Μέρος πρώτο

Ιστορική αναδροµή Ι. Αρχαία Ελλάδα Αναµφισβήτητα, οι έννοιες της πόλης και της δηµόσιας ζωής διαµορφώθηκαν σε µεγάλο βαθµό από τον αρχαιοελληνικό πολιτισµό, ο οποίος ερευνήθηκε σε βάθος από πολλούς θεωρητικούς και επιστήµονες. Ο Αριστοτέλης στα «Πολιτικά» αποσαφηνίζοντας τον όρο της πόλης-κράτους, µιλά για µία µορφή χωρικής οργάνωσης η οποία επιδιώκει να προσφέρει την µεγαλύτερη δυνατή αυτάρκεια στους πολίτες της, όχι µόνο µε την έννοια της πληρότητας υλικών αγαθών αλλά και παιδείας, νοµοθεσίας, συστηµάτων διοίκησης, µε κύριο στόχο να διαµορφωθεί το καταλληλότερο πεδίο για την επίτευξη της ευτυχίας2 . Η Hanna Arendt ορίζει ως αρχέτυπο του δηµόσιου χώρου την Αρχαία Αγορά των Αθηνών, η οποία λειτουργούσε συγχρόνως ως τόπος κοινωνικών, θρησκευτικών και εµπορικών δραστηριοτήτων, αλλά και ως χώρος λήψης σηµαντικών πολιτικών αποφάσεων. Πράγµατι, συνοψίζεται στην Αρχαία Αγορά των 2

«Ἐπειδὴ πᾶσαν πόλιν ὁρῶµεν κοινωνίαν τινὰ οὖσαν καὶ πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν συνεστηκυῖαν (τοῦ γὰρ εἶναι δοκοῦντος ἀγαθοῦ χάριν πάντα πράττουσι πάντες), δῆλον ὡς πᾶσαι µὲν ἀγαθοῦ τινος στοχάζονται, µάλιστα δὲ καὶ τοῦ κυριωτάτου πάντων ἡ πασῶν κυριωτάτη καὶ πάσας περιέχουσα τὰς ἄλλας. Αὕτη δ' ἐστὶν ἡκαλουµένη πόλις καὶ ἡ κοινωνία ἡ πολιτική.» - µτφ: «Επειδή βλέπουµε ότι κάθε πόλη-κράτος είναι ένα είδος κοινότητας και ότι κάθε κοινότητα έχει συσταθεί για την επίτευξη κάποιου αγαθού (πράγµατι όλοι κάνουν τα πάντα για χάρη εκείνου που θεωρούν ότι είναι καλό), είναι φανερό ότι όλες (οι κοινότητες) επιδιώκουν κάποιο αγαθό, κυρίως όµως αυτή που είναι ανώτερη από όλες τις άλλες και κλείνει µέσα της όλες τις άλλες (έχει για στόχο της) το ανώτερο από όλα (τα αγαθά). Αυτή λοιπόν είναι (η κοινότητα) που ονοµάζεται πόλη ή πολιτική κοινωνία», πηγή: http://latistor.blogspot.gr/2013/10/blog-post_2743.html

Αθηνών ολόκληρη η έννοια του αρχαιοελληνικού δηµόσιου βίου. Ας µην ξεχνάµε ότι η λέξη κοινωνία παράγεται από το ρήµα κοινωνώ που σηµαίνει συµµετέχω σε κάτι µαζί µε κάποιον άλλον. Έτσι κατανοούµε καλύτερα τη σηµασία της πολιτικής κοινωνίας, η οποία δε στοχεύει στο ειδικό κατά περίπτωση συµφέρον, αλλά σε αυτό που αφορά «άπαντα των βίων», υπονοώντας την ευδαιµονία. Πρόκειται λοιπόν για τον κατεξοχήν δηµοκρατικό χώρο, όπου η ελεύθερη έκφραση και η αντιπαράθεση δηµιουργούν πρόσφορο έδαφος για τη συλλογική λήψη αποφάσεων.

1. Αρχαία αγορά Αθηνών

Προφανώς προηγήθηκαν πολλά παραδείγµατα πόλεων µε την χωρική έννοια του όρου και ακολούθησαν ακόµα περισσότερα, ποτέ όµως δεν επιτεύχθηκε η ολότητα του αρχαιοελληνικού παραδείγµατος. Ο Kitto στην εκτενή έρευνά του προσπαθεί να εξηγήσει το νόηµα του όρου –και συνεπώς την αιτία που τον ανέδειξε σε τόσο υψηλής σηµασίας έννοια. Με βάση, λοιπόν, το έργο του θα προσπαθήσουµε να ορίσουµε την έννοια του αρχαιοελληνικού όρου «πόλις» και κατά συνέπεια την αντίληψη για την κοινή/δηµόσια ζωή.

Το γεγονός ότι σε καµία γλώσσα δεν υπάρχει ακριβής εννοιολογική απόδοση του όρου «πόλις» δεν είναι τυχαίο, κι αυτό γιατί στην σύγχρονη κοινωνία η έννοια της πόλης (ακόµα και στην νεοελληνική, όπου διατηρείται η ετυµολογία λόγω της κοινής ρίζας, αλλά όχι και η σηµασία) δεν υφίσταται µε το ίδιο νόηµα. Όπως αναφέρει ο Kitto, η µετάφραση, όπως και η πολιτική, είναι τέχνη του πιθανού· εφόσον δεν έχουµε αυτό που οι Έλληνες αποκαλούσαν «πόλις», δεν κατέχουµε και ισοδύναµη λέξη3. Βασική προϋπόθεση για την κατανόηση του όρου είναι η υπενθύµηση ότι οι αρχαιοελληνικές πόλεις αποτελούνταν από µερικές χιλιάδες κατοίκων και βασίζονταν στην οικειότητα µεταξύ τους, γεγονός που αντικατοπτρίζει σε ένα βαθµό την ουσία της: πέρα από τους γεωγραφικούς, ιστορικούς και οικονοµικούς λόγους που θα µπορούσαν να δικαιολογήσουν τη διατήρηση του µικρού µεγέθους, φαίνεται πως η µικρή αυτή κλίµακα δηµιουργούσε για τους Έλληνες το καταλληλότερο πεδίο για τον τρόπο ζωής που ήθελαν να ακολουθήσουν.

2. Αρχαία αγορά Αθηνών

H.D.F. Kitto, “The polis”, όπως παρατίθεται: LeGates, Richard T, F. Stout. [1996], “The city reader”, Routledge, Λονδίνο-Νέα Υόρκη, σελ.32

Στην προσπάθειά του να αποσαφηνίσει τον όρο «πόλις», ο Kitto παραθέτει µια φράση από τον Επιτάφιο Λόγο του Περικλή4, όπου ο τελευταίος συγκρίνει την Αθήνα µε την Σπάρτη -την οποία κατηγορεί για αφιλοξενία και εξορία των ξένων (ξενηλασία) και στην οποία συνοψίζεται η αντίληψη για την αρχαιοελληνική «πόλιν»: «Ἡ πόλη µας εἶναι φιλόξενη γιὰ ὅλους τοὺς ἀνθρώπους καὶ δὲν ὑπάρχει σέ µᾶς νόµος ξενηλασίας ποὺ νὰ έµποδίζη τὸν ξένο νὰ µάθη ἤ νὰ δῆ κάτι ποὺ θὰ µποροῦσε, ἄν δὲν ἦταν κρυφό, νὰ ὠφελήση τὸν ἐχθρό µας ποὺ θὰ τὸ ἔβλεπε.» 5 Σε αυτό το σηµείο ο Περικλής χρησιµοποιώντας την λέξη «πόλις» δεν µιλά για την πολιτική ούτε την χωρική της διάσταση, αλλά εννοεί το σύνολο της κοινωνικής ζωής. Όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο ίδιος, µόνο όταν κατανοήσουµε ότι το δράµα, η τραγωδία και η κωµωδία, η απόδοση των ύµνων, οι δηµόσιες απαγγελίες του Οµήρου, οι αγώνες, ήταν όλα απαραίτητα και συνήθη στοιχεία της «πολιτικής» ζωής του αρχαίου Έλληνα, µόνο τότε µπορούµε να κατανοήσουµε την ουσία του λόγου του Περικλή.6 Συνοψίζοντας, θα µπορούσαµε να πούµε ότι η αρχαία ελληνική «πόλις» δεν µπορεί να ορισθεί µόνο ως µία πόλη µε την σηµερινή έννοια, ούτε ως ένα κράτος, ούτε ως µια κοινότητα ανθρώπων, αλλά ως το σύνολο του τρόπου ζωής. Καταλήγοντας σε έναν ελεύθερο ορισµό, ο Kitto θεωρεί την αρχαιοελληνική πόλη µία ζωντανή/ ενεργή κοινότητα, βασισµένη στην συγγένεια, πραγµατική ή 4

Κάθε χρόνο, αν Αθηναίοι πολίτες είχαν σκοτωθεί στον πόλεµο, εκφωνούνταν ένας επιτάφιος λόγος από κάποιον εκλεγµένο άνδρα- στην συγκεκριµένη περίπτωση αυτός ήταν ο Περικλής.

5«τήν τε γὰρπόλιν κοινὴν παρέχοµεν, καὶ οὐκ ἔστιν ὅτεξενηλασίαις ἀπείργοµέν τινα ἢ µαθήµατοςἢ θεάµατος, ὃ µὴ κρυφθὲν ἄν τις τῶνπολεµίων ἰδὼν ὠφεληθείη, πιστεύ οντες οὐταῖς παρασκευαῖς τὸ πλέον καὶ ἀπάταις ἢτῷ ἀφ' ἡµῶν αὐτῶν ἐς τὰ ἔργα εὐψύχῳ· καὶ ἐν ταῖς παιδείαις οἱ µὲν ἐπιπόνῳ ἀσκήσει εὐθὺς νέοι ὄντες τὸ ἀνδρεῖον µετέρχονται,ἡµεῖς δὲἀνειµένως διαιτώµενοι οὐδὲν ἧσσονἐπὶ τοὺς ἰσοπαλεῖς κινδύνους χωροῦµεν.», Θουκυδίδης, Επιτάφιος [39] 6

H.D.F. Kitto, “The polis”, όπως παρατίθεται στο: LeGates, Richard T, F. Stout. [1996], “The city reader”, Routledge, Λονδίνο-Νέα Υόρκη, σελ.35

µεταφορική –ένα είδος εκτεταµένης οικογένειας, η οποία µετέτρεπε όσο το δυνατόν περισσότερο τη (δηµόσια) ζωή σε οικογενειακή, όπου φυσικά υπήρχαν και διαφωνίες, οι οποίες ήταν οι πιο «πικρές» ακριβώς γιατί ήταν οικογενειακές.7 «Όταν συνειδητοποιήσουµε πόσες από τις απαραίτητες, ενδιαφέρουσες και συναρπαστικές δραστηριότητες της ζωής τους απολάµβαναν οι Έλληνες στην πόλη, όλες τους στον ανοιχτό, ελεύθερο χώρο, µε την κοινή θέα της Ακρόπολής τους, µε τα ίδια βουνά και τις ίδιες θάλασσες να περιβάλλουν την κοινή ζωή κάθε µέλους της πόλης-κράτους, τότε ίσως κατανοήσουµε την Αρχαία Ελληνική ιστορία, ίσως κατανοήσουµε γιατί οι Έλληνες δεν καταδέχονταν να θυσιάσουν την “polis”, µε την ζωντανή και ολοκληρωµένη ζωή, για µια ευρύτερη/ µεγαλύτερη αλλά λιγότερο ενδιαφέρουσα ενότητα/πόλη» 8

3. ρωµαϊκο φόρουµ

Η κλασσική, η ελληνιστική και η ρωµαϊκή πόλη µελετώνται συνήθως ως ενιαίο σύνολο, όπως και στην παρούσα έρευνα, καθώς οι δύο επόµενες (ελληνιστική και ρωµαϊκή) εξελίχθηκαν πάνω στο υπόβαθρο της κλασσικής. Ωστόσο τα στοιχεία που τις διαχωρίζουν από την προηγούµενη είναι η σταδιακή µεταβολή του µεγέθους της 7

H.D.F. Kitto, “The polis”, όπως παρατίθεται στο: LeGates, Richard T, F. Stout. [1996], ό.π., σελ.36

8 H.D.F. Kitto, “The polis”, όπως παρατίθεται στο: LeGates, Richard T, F. Stout. [1996], ό.π., σελ.37

πόλης και η βαθµιαία αποδυνάµωση της έννοιας της αυτάρκειας, η οποία αντικαταστάθηκε από την αφθονία σε όλους τους τοµείς. Αρχίζει λοιπόν να εξελίσσεται η πολεοδοµία, γεγονός που ανοίγει το δρόµο προς τον αστικό πολιτισµό των επόµενων αιώνων.

ΙΙ. Μεσαιωνικά χρόνια Η αντίληψη για τον δηµόσιο χώρο αλλάζει ριζικά κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια. Η πτώση της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας είχε ως συνέπεια την αποσάθρωση της έννοιας του δηµόσιου βίου, όπως είχε διαµορφωθεί τα προηγούµενα χρόνια. Κυρίως όµως η βαθµιαία κυριαρχία του Χριστιανισµού έπαιξε πολύ σηµαντικό ρόλο σε αυτήν την αντιστροφή, καθώς ο θρησκευτικός λόγος διακήρυττε την στροφή προς τον εσωτερικό κόσµο, καλλιεργώντας τον φόβο και την ανασφάλεια για τον εξωτερικό, το δηµόσιο. Ο Σένετ υποστηρίζει ότι η εσωστρεφής εικόνα της σύγχρονης πραγµατικότητας, το ξένο των σηµερινών πόλεων, έχει τις ρίζες του στα χρόνια του Μεσαίωνα,

4. Μεσαιωνική πόλη Lucca, Ιταλία

όποτε αναπτύχθηκαν οι θεωρίες του χριστιανισµού περί εσωτερικότητας9. Πράγµατι, το κυρίαρχο µήνυµα των θρησκευτικών γραπτών επιβεβαιώνει την ανάδειξη της εσωτερικότητας σε ιδανικό. Ο Άγιος Ισίδωρος της Σεβίλλης διακήρυττε ότι η χριστιανική πόλη πρέπει να υποτάσσει τη “ροή” της ψυχής10, να αντιτίθεται δηλαδή στην αυθόρµητη τάση του ατόµου, η οποία ικανοποιούνταν κατά κύριο λόγο στο δηµόσιο χώρο.

5. Μεσαιωνική πόλη Σιένα, Ιταλία

6. Piazza del Campo, Σιένα, Ιταλία

9 «Ο τρόµος για έκθεση πηγάζει από τη θρησκευτική φαντασία του ανθρώπου» (ελεύθερη µετάφραση), Sennett Richard [1992], «Τhe conscience of the eye”, W.W. Norton & Co, New York, σελ.6 10

“Etymologies”, όπως παρατίθεται: Sennett Richard [1992], «Τhe conscience of the eye”, W.W. Norton & Co, New York, σελ.11

Αυτή η προώθηση της ιδιωτικής ζωής και η ανάδειξη της εσωτερικότητας ως ιδανικού αποτυπώνεται καθαρά στον τρόπο που δοµείται ο µεσαιωνικός δηµόσιος χώρος: οι ανοιχτοί χώροι και οι πλατείες δεν σχεδιάζονται αλλά προκύπτουν από την σταδιακή επέκταση του υπάρχοντος αστικού ιστού. Η µεσαιωνική πλατεία προκύπτει από τα αστικά κενά που δηµιουργούνται γύρω από σηµαντικά κτίρια (για παράδειγµα τις εντυπωσιακές εκκλησίες γοτθικού ρυθµού, οι οποίες αναγείρονται αυτήν την εποχή για να τονώσουν το θρησκευτικό ιδεώδες), είναι πλέον µονολειτουργική και αποτελεί µέρος του αστικού ιστού. Ωστόσο, είναι ακόµα άρρηκτα συνδεδεµένες µε την κοινωνική ζωή, µε µικρότερο όµως βαθµό ελευθερίας και µε την παρουσία και προβολή της εξουσίας, δηλαδή της θρησκευτικής κοινότητας. Οι πλατείες του µεσαίωνα λειτουργούσαν και αυτές ως τόπος πολιτικών, θρησκευτικών, κοινωνικών δραστηριοτήτων, τόπος γιορτών αλλά και εκτελέσεων (αποκεφαλισµοί), ενώ στις πιο σηµαντικές ήταν εντονότερη η παρουσία της θρησκευτικής εξουσίας. Ο δηµόσιος χώρος λοιπόν έχει διαφοροποιηθεί στην έκφρασή του.

7. Πλατεία Καπιτωλείου, Ρώµη

III. Αναγέννηση Η κατάσταση ανατράπηκε κατά την εποχή της Αναγέννησης, όπου ο άνθρωπος έρχεται στο επίκεντρο. Αναπτύσσεται η ιδέα του 13

Ουµανισµού, πνευµατικού κινήµατος που µε όπλα την ανάδειξη του ανθρώπου, τα ίσα δικαιώµατα και την ελεύθερη σκέψη αντιµάχεται τον Θεοφοβισµό που χαρακτήριζε τον Μεσαίωνα. Το ανθρωποκεντρικό ιδεώδες που επικράτησε κατά την εποχή της αναγέννησης δεν θα µπορούσε να παραβλέψει την έµφυτη ανάγκη του ανθρώπου για κοινωνικότητα, το αδιαπραγµάτευτο πλέον δικαίωµά του στην πόλη και κατά συνέπεια το πεδίο άσκησης αυτού, τον δηµόσιο χώρο. Εδώ ο δηµόσιος χώρος λαµβάνεται υπόψιν στο σχεδιασµό των πόλεων, και µάλιστα ως σηµαντικό στοιχείο. Η αναγεννησιακή πλατεία αποτελεί συνέχεια των κτιρίων και ανάγεται σε κατεξοχήν αστικό χώρο, όπου πραγµατοποιούνται διάφορες εκδηλώσεις µνηµειακού χαρακτήρα. Ο σχεδιασµός της πραγµατοποιείται µε ιδιαίτερη προσοχή και προκύπτει από πλήθος αρχιτεκτονικών κανόνων που επιδιώκουν το «κάλλος», µέγιστη αρχή της αναγεννησιακής εποχής, που αρχιτεκτονικά µεταφράζεται σε κανόνες συµµετρίας, προοπτικής και αρµονίας. Ο άνθρωπος λοιπόν ξαναδίνει το παρόν στη δηµόσια ζωή, µε υπόβαθρο το νέο αναγεννησιακό δηµόσιο χώρο, ο οποίος σκιαγραφείται, η πλατεία

8. Πλατεία Αγίου Πέτρου, Ρώµη

είναι το «πάλκο», η σκηνή του θεάτρου όπου εξελίσσεται το έργο και αναδεικνύεται η σηµασία του τόπου.11 Συγχρόνως, οι προγενέστερες µεσαιωνικές πλατείες συνεχίζουν να υπάρχουν και να χρησιµοποιούνται για κοινωνικές, θρησκευτικές και εµπορικές δραστηριότητες. Στην ουσία, κατά την εποχή αυτή τίθεται η βάση για τον οργανωµένο αστικό σχεδιασµό, µε κεντρικό άξονα την ουσιαστική υποδοχή του δηµόσιου βίου. Έτσι εκτός από δηµόσιους χώρους και πλατείες δίνεται έµφαση στη γενικότερη οργάνωση του χώρου της πόλης, την λειτουργικότητά της αλλά και στην συνολική εικόνα της.

IV. 18ος αιώνας Με το πέρασµα στον 18ο αιώνα πραγµατοποιείται σταδιακά ένας «εκσυγχρονισµός» τόσο σε επίπεδο πολεοδοµίας, όσο και σε αυτό των κοινωνικών σχέσεων. Ουσιαστικά, από τον 18ο αιώνα και ύστερα διαµορφώνεται η µοντέρνα πόλη, η οποία αποτελεί το

9. σηµασία ένδυσης στην δηµόσια ζωή 11 Μπίστη Μαριάνα [2012], ερευνητική εργασία «Δηµόσιου χώρου χρήστες αναζητούνται», Τµήµα Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π., σελ.25

υπόβαθρο της σηµερινής κοινωνικής και αστικής ζωής. Ο Σένετ αναφέρει ότι ο Μπωντλαίρ είδε στη σύγχρονη πόλη τη δυνατότητα υπέρβασης των πολιτιστικών δυνάµεων που ως τώρα έχουµε αποτυπώσει (στη ψυχή µας). Η µοντέρνα πόλη µπορεί να στρέψει τους ανθρώπους προς το έξω, όχι προς το έσω· εκτός από την πληρότητα (σε λειτουργίες), η πόλη µπορεί να δώσει την εµπειρία της ετερότητας. Η δύναµη της πόλης να επαναπροσανατολίζει τον πολίτη προς αυτή την κατεύθυνση έγκειται στην ίδια της την ποικιλοµορφία· υπό την παρουσία της διαφορετικότητας, ο άνθρωπος έχει τουλάχιστον την δυνατότητα να ελευθερωθεί από την εσωτερικότητά του και να εκφραστεί προς τα έξω12. Πράγµατι, το µεγάλο κύµα µετανάστευσης προς το Παρίσι και το Λονδίνο δηµιούργησε νέες συνθήκες στις ήδη µεγάλες αυτές ευρωπαϊκές πόλεις. Εδώ πρέπει να σηµειωθεί ότι το µεταναστευτικό αυτό κύµα δεν ήταν απόρροια κάποιου πολέµου, αλλά αποτελούνταν από

10. καφενείο, χώρος κοινωνικής συνεύρεσης αντρών

(ελεύθερη µετάφραση), Sennett Richard [1992], «Τhe conscience of the eye”, W.W. Norton & Co, New York, σελ.123

πλήθος εργένηδων από κοντινές επαρχιακές πόλεις, οι οποίοι έψαχναν στις µεγαλουπόλεις µια καλύτερη τύχη13. Έτσι, ο πληθυσµός αυξάνεται, η έννοια του «ξένου» εισχωρεί στην πόλη, η οποία πλέον χαρακτηρίζεται από την ποικιλοµορφία των κατοίκων της και συγχρόνως εµφανίζεται η ανάγκη των ανθρώπων για διαφοροποίηση. Σύµφωνα µε τον Σένετ, ο 18ος αιώνας αποτελεί σηµείο καµπής για τη δηµόσια ζωή, καθώς η δηµόσια συµπεριφορά λόγω των νέων συνθηκών µεταβάλλεται: «Η «δηµόσια» συµπεριφορά αφορά κατά πρώτον, τη δράση σε απόσταση από το εγώ, από την άµεση ιστορία του, τις περιστάσεις και τις ανάγκες του· δεύτερον, αυτή η δράση συνεπάγεται το βίωµα της ποικιλοµορφίας». Άµεσο αποτέλεσµα της επαφής µε το ξένο ήταν η αναζήτηση –επιφανειακής- διαφοροποίησης στον τρόπο (δηµόσιας) συµπεριφοράς, η οποία βρήκε την έκφρασή της στην εµφάνιση και το

11. καφενείο, χώρος κοινωνικής συνεύρεσης αντρών

13«[…] Το Παρίσι, όπως και το Λονδίνο, άντλησε το πληθυσµιακό δυναµικό του από µετανάστες οι οποίοι ζούσαν σε απόσταση τουλάχιστον δύο ηµερών από την πόλη, από νέους και εργένηδες, οι οποίοι όπως και στην Αγγλία, δεν σπρώχτηκαν από την πείνα ή τον πόλεµο στην πόλη, καθώς συνέβη αργότερα, αλλά µάλλον εγκατέλειψαν την ύπαιθρο µε δική τους θέληση για να βρουν καλύτερη τύχη», Σένετ Ρίτσαρντ [1999], «Η τυραννία της οικειότητας», Νεφέλη, Αθήνα, σελ.79

ντύσιµο, αλλά και στον τρόπο οµιλίας14. Η πρωτεύουσα πλέον αναδύεται ως «χώρος γνωστών και ξένων», ενώ η φαντασία αρχίζει να παίζει σηµαντικό ρόλο στις σχέσεις, παίρνοντας ρόλο κοινωνικού φαινοµένου. Είναι εµφανές ότι η «νέα» πόλη του 18ου αιώνα είναι η πρωιµότερη εκδοχή της σηµερινής πόλης του 21ου αιώνα. Στην ερευνητική της εργασία «Σύγχρονος δηµόσιος χώρος: από την κοινότητα στην προσωρινή συλλογικότητα», η Β. Πανουτσοπούλου αναφέρει:

12. καφενείο, χώρος κοινωνικής συνεύρεσης αντρών

«Εκτός από την ενδυµασία, ενδείξεις για το ποιόν ενός αγνώστου παρέχει και ο λόγος, δηλαδή η οµιλία, καθώς και ο γενικότερος τρόπος που συµπεριφέρεται, όπως οι κινήσεις και οι χειρονοµίες. Σε ένα κλειστό περιβάλλον και σε ένα µεγάλο αστικό κέντρο διαφοροποιείται η ανάγνωση της εµφάνισης. Είναι χαρακτηριστικό ότι ένας επαρχιώτης εξετάζει προσεκτικά τον ξένο µέχρι να επιβεβαιώσει ότι ταυτίζεται µε γνωστά πρότυπα, στα οποία έχει καταλήξει µετά από παρατήρηση και εµφανίζεται στον στενό 14 «Η

ιδιωτικότητα λειτουργούσε ως ο ρεαλισµός της αλληλενεργού έκφρασης –και συνάµα µια κουλτούρα σύµφωνα µε την οποία ο ξένος θα ανέλυε τον χαρακτήρα του αλλού ορµώµενος από την εµφάνιση και το ντύσιµο· η πόλη εµφανίζεται ως «πυρετώδης comedie»- κι εν τούτοις στο θέαµα αυτό ελάχιστοι άνθρωποι παίζουν ενεργό ρόλο». Σένετ Ρίτσαρντ [1999], ό.π., σελ.194

κοινωνικό περίγυρο, ενώ ένας κοσµοπολίτης που αλλάζει συχνά περιβάλλον αναγκαστικά αναγνωρίζει εµπειρικά τον άγνωστο. Έτσι, η φαντασία παίρνει τη σηµασία κοινωνικού φαινοµένου.»15 Όσον αφορά τη χωρική διάσταση του δηµοσίου τον 18ο αιώνα, αντιµετωπίζεται θεατρικά, ως η σκηνή που εξελίσσεται ο δηµόσιος βίος. Διαµορφώνονται νέοι χώροι κοινωνικής συνεύρεσης, όπως µεγαλόπρεποι κήποι και σχεδιασµένοι περίπατοι. Στην αύξηση του πληθυσµού και στην εµφάνιση του διαφορετικού, οι κλειστοί χώροι αναψυχής και ψυχαγωγίας όπως τα καφενεία, τα πανδοχεία, τα θέατρα και οι όπερες λειτουργούν θετικά, καθώς διευρύνουν το κοινό στο οποίο απευθύνονται, εντάσσοντας σε αυτό και την εργατική τάξη.

V. 19ος αιώνας Ο δηµόσιος χώρος κατά τον 19ο αιώνα δέχεται σηµαντικές µορφολογικές αλλαγές, οι οποίες µεταβάλλουν τόσο την εικόνα της πόλης, όσο και την δηµόσια ζωή και συµπεριφορά. Είναι η εποχή που ο Μπωντλαίρ δηµιουργεί τον flaneur, τον εκκεντρικό πλάνητα που στη µατιά του ξεδιπλώνεται το αποξενωτικό θέαµα του µητροπολιτικού πλήθους.16 Είναι η εποχή που γεννιέται η επαφή και η διαλεκτική µε την ετερότητα, αλλά και η εποχή που αντικατοπτρίζεται έντονα η προβολή της άρχουσας τάξης στο δηµόσιο χώρο.

15 Πανουτσοπούλου Βασιλική [2014], ερευνητική εργασία «Σύγχρονος δηµόσιος χώρος: από την κοινότητα στην προσωρινή συλλογικότητα», Τµήµα Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π., σελ.36 16

Σταυρίδης Σταύρος [2002], “Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή”, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα, σελ.30

13. flaneur, εκκεντρικός πλάνητας

14. ο ενδιάµεσος χώρος της στοάς

Πρώτη σηµαντική εξέλιξη αποτελεί η εµφάνιση των στοών, δηλαδή στεγασµένων δηµόσιων διαδρόµων µεταξύ των κτιρίων, που εκατέρωθεν φιλοξενούσαν χώρους ψυχαγωγίας και κατανάλωσης. Αποτελούν επίτευγµα της βιοµηχανικής επανάστασης, η οποία µε την εισαγωγή άνθρακα και σιδήρου επέτρεψε νέες δυνατότητες στην κατασκευή. Οι στοές, κάτι ενδιάµεσο µεταξύ δρόµου και

εσωτερικού17, υποδέχονται την πλειοψηφία των λειτουργιών που παλιότερα λάµβαναν χώρα στον ανοιχτό ελεύθερο χώρο (στους κήπους, στην πλατεία, κλπ), µεταφέρουν τη δράση από την ανοιχτή υπαίθρια αγορά στον ενδιάµεσο στεγασµένο διάδροµο, µε αποτέλεσµα να πλήξουν την ύπαρξη των ελεύθερων χώρων της πόλης και να οδηγήσουν στην παρακµή της ήδη αδύναµης πλατείας. Στις στοές πραγµατοποιήθηκε και η ανάδειξη της καταναλωτικής κουλτούρας. Συγχρόνως, νέες µεταναστευτικές ροές έφτασαν στις µεγαλουπόλεις, αυτή τη φορά οικογένειες από την ύπαιθρο, αυξάνοντας περισσότερο τον πληθυσµό, που συνδυαστικά µε την άνοδο της καταναλωτικής συµπεριφοράς και την πολύ έντονη πια παρουσία του ξένου, οδήγησε στην εµφάνιση του φαινοµένου της αποξένωσης και της αποµόνωσης. Ο Σένετ προσπάθησε να ορίσει

15. διάκριση εργατικής και αστικής τάξης

Benjamin Walter [1994], «Σαρλ Μπωντλαίρ, ένας λυρικός στην ακµή του καπιταλισµού», Επίµετρο: Adorno T., Tiedermann R., Buck-Morss S., Αλεξάνδρεια, Αθήνα, σελ.45

αυτό το είδος αποµόνωσης: «οι κάτοικοι και οι εργαζόµενοι σε µια υψηλής πυκνότητας αστική δοµή, εµποδίζονται να αισθανθούν οποιαδήποτε σχέση προς το περιβάλλον όπου εντάσσεται αυτή η δοµή»18. Στην «τυραννία της οικειότητας» ο Σένετ αναφέρει χαρακτηριστικά πως στην ιδιωτική µας ζωή δεν αναζητούµε πλέον κάποιαν αρχή, αλλά ένα αντικαθρέφτισµα, τι είναι οι ψυχές µας, τι είναι αυθεντικό στα αισθήµατά µας. Πασχίσαµε να καταστήσουµε αυτοσκοπό την ιδιωτική διαβίωση, το να ζούµε µόνο µε τον εαυτό µας, την οικογένειά και τους στενούς µας φίλους. […] το γνώθι σ’αυτόν έγινε σκοπός, αντί να είναι µέσον µε το οποίο καθένας γνωρίζει τον κόσµο.19 Η δηµόσια ζωή λειτουργεί πλέον µε τρόπο πιεστικό προς την ανθρώπινη υπόσταση.

16. ανάπλαση Παρισιού από τον Οσµάν 18

Σένετ Ρίτσαρντ [1999], ό.π., σελ.24

Σένετ Ρίτσαρντ [1999], ό.π., σελ.16

Ωστόσο, η µεγαλύτερη µεταβολή στη µορφή αλλά και την σηµασία του δηµόσιου χώρου προήλθε από την περίφηµη µεγαλειώδη ανάπλαση της γαλλικής πρωτεύουσας από τον Βαρόνο Haussmann, έργο που του ανατέθηκε από τον Ναπολέων Βοναπάρτη. Ο τυπικός στόχος της παρέµβασης αυτής ήταν η παραγωγική κινητοποίηση των παγωµένων κεφαλαίων και η απορρόφηση της ανεργίας και η ασφάλεια στην πόλη, αλλά στην ουσία σκόπευε στην προβολή της άρχουσας τάξης, στην προώθηση των ιδιωτικών κερδών και –το σηµαντικότερο- στην εκδίωξη των χαµηλότερων τάξεων από τα αστικά κέντρα.

17. ανάπλαση Παρισιού από τον Οσµάν

Στην πράξη, το σχέδιο του Haussmann πρότεινε τη διάνοιξη µε γ ά λ ω ν λ ε ω φ ό ρ ω ν , τ α α π ο κ α λ ο ύ µε ν α β ο υ λ ε β ά ρ τ α , αντικαθιστώντας τους επικίνδυνους, ελικοειδείς δρόµους20 του Παρισιού, µε µεγάλες πλατιές οδούς, οι οποίες βρίσκονται σε άµεση γειτνίαση µε τα µπαρ, τα καµπαρέ και τα εµπορικά κέντρα της 20

Harvey David [2005], “The political economy of public space”, άρθρο, New York, πηγή: www.davidharvey.org/articles

γαλλικής πρωτεύουσας. Πραγµατοποιείται έτσι µια πιο ελεύθερη σύνδεση του δηµόσιου χώρου µε τους χώρους κατανάλωσης και αναψυχής, γεγονός που επηρεάζει την ήδη αποκλίνουσα για την εποχή δηµόσια συµπεριφορά και εντείνει τον διαχωρισµό µεταξύ ιδιωτικού και δηµόσιου βίου. Σύµφωνα µε τον Σταυρίδη Η ανάπλαση του Haussmann δηµιούργησε τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την εξελικτική πορεία του δηµόσιου χώρο, ο οποίος πλέον συνδέεται µε τη φαντασµαγορία και τη λάµψη της καταναλωτικής δραστηριότητας.21 Έτσι, ο δηµόσιος χώρος άρχισε να µεταµορφώνεται σε ένα ζωντανό πεδίο θεάµατος, πεδίο προβολής των υψηλών τάξεων, στο οποίο οι κατώτερες τάξεις δεν είχαν θέση. Άµεση συνέπεια ήταν η εξώθηση της εργατικής τάξης –άρα και της «αποκλίνουσας» συµπεριφοράς της- έξω από το κέντρο της πόλης, στα προάστια. Κάπως έτσι αναιρείται η συµβίωση των τάξεων, και το δικαίωµα στην πόλη ανάγεται σιγά σιγά σε αποκλειστικό προνόµιο των µελών της αστικής τάξης. Προφανώς, όλα αυτά δεν τα προκάλεσε η ίδια η χωρική ανάπλαση, αλλά ο τρόπος που πραγµατοποιήθηκε, ο οποίος αντικατοπτρίζει την εισχώρηση της πλούσιας τάξης στη δοµή της πόλης και της κοινωνίας και την αύξηση της δύναµης της ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Στο Παρίσι πλέον δέσποζε το µεγαλειώδες. Η αίσθηση της κλίµακας χάθηκε, µαζί και η αίσθηση της οικειότητας για τον ανοιχτό δηµόσιο χώρο. Ο Σένετ, µιλώντας για το µέγεθος και την κλίµακα αναφέρει πως η σωµατική κίνηση ήταν το µυστικό που όρισε την ανθρώπινη κλίµακα στο περιβάλλον. […] “Προβάλλουµε τους εαυτούς µας στους χώρους που µας υποδέχονται, τους πληρώνουµε ιδανικά µε την κίνησή µας”. Όταν το σώµα νιώθει σκεπασµένο επειδή το σχήµα ενός δρόµου ή µιας πλατείας ή ένας εσωτερικός χώρος δεν έχει σχέση µέσα στην απεραντοσύνη του µε καµία συγκεκριµένη κίνηση µέσα σε αυτό, τότε η µορφή είναι εκτός 21Σταυρίδης

Σταύρος [2002], ό.π., σελ.17-18

κλίµακας.22 Όταν λοιπόν βρισκόµαστε σε έναν χώρο εκτός κλίµακας, αυτός δεν αναγνωρίζεται από το σώµα µας και δεν µας προσφέρει το αίσθηµα της άνεσης, ούτε τη δυνατότητα οικειοποίησής του. Γι’ αυτό και τα βουλεβάρτα του Haussmann ήταν µεν εντυπωσιακά, αλλά δεν απέκτησαν ποτέ χαρακτήρα προσωπικό, ούτε αποτέλεσαν βάση για ουσιώδεις δηµόσιους χώρους, για ουσιαστική κοινωνικοποίηση. Εν κατακλείδει, , τον 19ο αιώνα ανατρέπεται η εικόνα και ο τρόπος βίωσης του δηµόσιου χώρου, αλλάζουν οι άνθρωποι που κινούνται σε αυτόν, αλλάζουν οι δραστηριότητές τους, οι λειτουργίες, οι τύποι των κτιρίων, […] ο αριθµός και οι σχέσεις των ανθρώπων και ο τρόπος µε τον οποίον κινούνται.23 Η άµεση πλέον σχέση δηµόσιου χώρου και κατανάλωσης, η πληθυσµιακή αύξηση, ο χωρικός διαχωρισµός των τάξεων και η αχανής κλίµακα του κτισµένου και µη περιβάλλοντος εντείνουν την αποξένωση του πλήθους, και θέτουν τη βάση για το απρόσωπο του επόµενου αιώνα.

VI.20ος αιώνας Η µετάβαση στον 20ο αιώνα αποτελεί σηµείο καµπής για την ιστορική εξέλιξη της πόλης, µε βασικά γνωρίσµατα τους δύο παγκοσµίους πολέµους και την γέννηση του µοντέρνου κινήµατος. Η άµεση ανάγκη για στέγαση και για υγιεινή από τη µία και η σαφής διάθεση για ρήξη µε το παρελθόν είχαν ως συνέπεια µια εντελώς διαφορετική προσέγγιση στην οργάνωση του χώρου. Στόχο του µοντέρνου κινήµατος αποτέλεσε εξ αρχής η αντιµετώπιση των προβληµάτων που παρουσιάστηκαν στην πόλη 22Sennett

Richard [1992], ό.π., σελ.105

23 Τουρνικιώτης Παναγιώτης [2003], άρθρο «Η αρχιτεκτονική του δηµόσιου χώρου στις Ευρωπαϊκές πόλεις ως τον Δεύτερο Παγκόσµιο πόλεµο», Αρχιτεκτονικά Θέµατα, τεύχος 37, σελ. 59

λόγω των δύο παγκοσµίων πολέµων αλλά και των συνθηκών της σύγχρονης ζωής: το πρόβληµα της κατοικίας, η αστυφιλία, οι µεταναστευτικές ροές, τα νέα δεδοµένα στην παραγωγή. Για την αντιµετώπισή τους δίνεται έµφαση στην έννοια της λειτουργικότητας τόσο στην κλίµακα της κατοικίας, όσο και σε αυτή του αστικού σχεδιασµού, όπου εισάγεται ο όρος του zonning

18. Ville Radieuse, Μασσαλία, Le Corbusier

Όπως ανήγγειλε ο Le Corbuzier η κατοικία και το κτιζόµενο περιβάλλον αντλεί το σύνολο της προσοχής πολεοδόµων και αρχιτεκτόνων, και ο δηµόσιος χώρος έρχεται σε δεύτερη µοίρα, καθώς το σύνολό του εντοπίζεται σκόρπιο στις διάφορες λειτουργικές ζώνες. Η λεγόµενη ζώνη πρασίνου υποβαθµίζει ακόµα περισσότερο την έννοια της πλατείας, η οποία λόγω της ζωνοποίησης µετατρέπεται σε κυκλοφοριακό κόµβο, χάνοντας πια εντελώς τον ανθρωποκεντρικό της ρόλο, για την ικανοποίηση των αναγκών του αυτοκινήτου. Οι µοντέρνες πλατείες στερούνται τυπολογίας, επειδή τα επιµέρους στοιχεία τους έχουν συντεθεί σε µια ενότητα µε βάση τη λειτουργία, που είναι έννοια που δεν επαρκεί για να ορίσει τη δοµή και το σχηµατισµό του αντικειµένου .24 24

Α. Γοσποδίνη, Τύπος και τυπολογία, η περίπτωση της πλατείας, Αρχιτεκτονικά Θέµατα, τεύχος 25, σελ.37

Η επικράτηση του αυτοκινήτου συµβάλλει σηµαντικά στην µεταβολή της αστικής κλίµακας, καθώς η ανθρώπινη παράµετρος παραµερίζεται, ο πεζός βρίσκεται σε δυσµενή θέση, ενώ η καλή λειτουργία των κάθε λογής τροχοφόρων βρίσκεται στο επίκεντρο.

19. Ville Radieuse, Μασσαλία, Le Corbusier

Παρά τις καλές προθέσεις του µοντέρνου κινήµατος λοιπόν, η έννοια του δηµόσιου χώρου πλήττεται καθώς δεν αποτελεί οντότητα, αλλά χαρακτηρίζεται από µια τυποποίηση και µια οµοιοµορφία που έχει ως αποτέλεσµα την κατάλυση των καθηµερινών σχέσεων γειτονιάς και ζωής στην πόλη. Η “καινοτοµία” και το “διεθνές στυλ” απογυµνώνουν τον δηµόσιο χώρο, πλήττοντας την έννοια της αστικότητας και της συλλογικής µνήµης. Η αύξηση της ορατότητας, η αδυναµία ταύτισης µε τον χώρο και η απουσία αναφορών, συµβολισµών και νοηµάτων, οδηγούν στη µείωση της συµµετοχής και της κοινωνικότητας, στον κοινωνικό διαχωρισµό και την αποξένωση.25 Συνοψίζοντας, το παρακάτω απόσπασµα περιγράφει πολύ καλά την κατάσταση της εποχής και την έκταση του φαινοµένου της αποξένωσης του 20ου αιώνα –σίγουρα και του 21ου. 25

Μπίστη Μαριάνα [2012], ό.π., σελ.27

20. η πλατεία ως κυκλοφοριακός κόµβος

«Μια πόλη όπως το Λονδίνο, όπου µπορεί να περπατάει κανείς ώρες ολόκληρες χωρίς να φτάνει ούτε στην αρχή του τέλους, […] είναι πράγµατι κάτι το ιδιαίτερο. […] Ήδη η οχλαγωγία των δρόµων είχε κάτι το αποκρουστικό, κάτι που εναντίον του εξεγείρεται η ανθρώπινη φύση. Τούτες οι εκατοντάδες χιλιάδες από κάθε κοινωνική τάξη και σειρά που διαγκωνίζονται για να προσπεράσουν ο ένας τον άλλον, δεν είναι άραγε όλοι τους άνθρωποι µε τις ίδιες ιδιότητες και ικανότητες και µε την ίδια έγνοια να βρουν την ευτυχία; […] Κι όµως, δεν περνάει από το νου κανενός να αφιερώσει στον άλλον έστω και µια µατιά. Η βάναυση αδιαφορία, η απαθής αποµόνωση κάθε ατόµου µέσα στα ιδιωτικά του συµφέροντα, προβάλλει τόσο πιο αποκρουστική και προσβλητική, όσο περισσότερα είναι τα άτοµα που συνωστίζονται στο µικρό χώρο.»26

26Ένγκελς

Φρίντριχ, όπως παρατίθεται: Benjamin Walter [1994], ό.π., σελ. 64

VII. Η ελληνική πραγµατικότητα

21. Αθηνα επί Τουρκοκρατίας

22. Αθηνα µετά την απελευθερωση

Ας µην ξεχνάµε όµως ότι από τα Μεσαιωνικά χρόνια µέχρι και τον 19ο αιώνα (σε ορισµένες περιοχές κυρίως της βόρειας Ελλάδας µέχρι και τις αρχές του 20ου) ο σηµερινός ελλαδικός χώρος βρισκόταν υπό την οθωµανική κατοχή, γεγονός που διαφοροποιεί την Ελληνική πραγµατικότητα από αυτήν της υπόλοιπης Ευρώπης. Ο τρόπος ζωής, οι συνήθειες και η δηµόσια ζωή των Ελλήνων αναπτύχθηκαν µε βάση τον οθωµανικό πολιτισµό. Ωστόσο, αν και το κοντινό παρελθόν της Ελλάδας ανήκει στον ανατολικό πολιτισµό, η εξέλιξή της µετά την απελευθέρωση ακολουθεί τα δυτικά πρότυπα, γεγονός που µε την πρώτη µατιά φαίνεται παράδοξο, αλλά στην ουσία δεν είναι. Το γεγονός και µόνο ότι µιλάµε για «απελευθέρωση» ενός έθνους µετά από τέσσερις αιώνες κατοχής, δηλώνει ένα σωρό πράγµατα, µε κυριότερη την διατήρηση της εθνικής ταυτότητας και του πολιτισµού. Έτσι 29

λοιπόν, µε την απελευθέρωσή της η Ελλάδα ανασυγκροτείται σύµφωνα µε τα δυτικά πρότυπα. Όσον αφορά την εικόνα της πόλης και του δηµόσιου χώρου κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, θα ακολουθήσει µια περιληπτική περιγραφή της µέσω του παραδείγµατος της Θεσσαλονίκης.

23. εβραϊκή συνοικία

24. πολυπολιτισµική αγορά

Η Θεσσαλονίκη της Τουρκοκρατίας αποτελεί ένα ιδιαίτερο παράδειγµα, καθώς ήταν κατά κάποιον τρόπο πολυπολιτισµική. Αποτελούταν από χριστιανικές, µουσουλµανικές και εβραϊκές συνοικίες, οι οποίες ορίζονταν κάθε φορά µε κέντρο κάποιο αντίστοιχο θρησκευτικό κτίσµα. Είναι προφανές ότι ανάλογα µε τη θρησκεία, οι κάτοικοι κάθε συνοικίας παρουσίαζαν διαφορετικές δηµόσιες συµπεριφορές, αλλά το κέντρο της δηµόσιας ζωής βρισκόταν πάντα στον περίγυρο του θρησκευτικού κέντρου. Συγκεκριµένα, ο προαύλιος χώρος της χριστιανικής εκκλησίας, το τουρκικό τζαµί και οι ήσυχες εβραϊκές συναγωγές, αποτελούν όλα 30

σηµεία συναντήσεις και κοινωνικοποίησης του πολύµορφου πλήθους27. Στην οθωµανική Θεσσαλονίκη, όπως και σε όλες τι µεγάλες οθωµανικές πόλεις υπάρχουν οι αγορές, δηλαδή δηµόσιοι µεν χώροι αλλά µε χαρακτήρα εµπορικό, οι οποίες είναι διαφορετικές για κάθε επάγγελµα. Η µορφή των αγορών, δηλαδή η συγκέντρωση όλων των οµοειδών επαγγελµατιών σε έναν ορισµένο χώρο, ήταν αποτέλεσµα της οργάνωσης σε συντεχνίες, η οποία υπαγόρευε τη µαζική στέγαση των καταστηµάτων.28 Οι περιοχές των αγορών βρίσκονταν σε γειτνίαση µεταξύ τους και όριζαν σαν σύνολο µια ευρύτερη εµπορική περιοχή.

25. οθωµανικό χαµάµ

«Παρόλο που οι Εβραίοι αποτελούσαν από τις αρχές του 16ου αι. το πιο πολυάριθµο στοιχείο στην πόλη, φτωχοί οι περισσότεροι και µε την πικρή πείρα των αδιάκοπων διωγµών που για αιώνες υπέφεραν στις χριστιανικές χώρες της Ευρώπης, προσπάθησαν να περάσουν όσο γινόταν πιο απαρατήρητοι. Αυτή η αποφυγή κάθε επίδειξης είναι φανερή και στις συναγωγές τους. Όλες ήταν σε απόµερους δρόµους, απλές οικοδοµές, χωρίς κανένα εξωτερικό στολίδι που να τραβά την προσοχή», Δηµητριάδης Βασίλης [1983], “Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης 1430-1912”, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, σελ.367

Δηµητριάδης Βασίλης [1983], ό.π., σελ.179

Ένα από τα χαρακτηριστικότερα στοιχεία της τουρκικής παρουσίας στην πόλη ήταν τα λουτρά ή χαµάµ, που αποτελούσαν δηµόσιους χώρους για την καθαριότητα αλλά και κέντρο της κοινωνικής ζωής του τουρκικού πληθυσµού. Στα λουτρά είχαν πρόσβαση τόσο οι άντρες, όσο και οι γυναίκες, για τις οποίες η επίσκεψη σε ένα λουτρό αποτελούσε εκτός από ανάγκη υγιεινής και την κυριότερη κοινωνική εκδήλωση, που τους έδινε την ευκαιρία να ξεφύγουν για λίγο από τον κλειστό χώρο του σπιτιού τους.29 Παρατηρούµε λοιπόν, πως η οργανωµένη δηµόσια ζωή αναφέρεται κατά κύριο λόγο στους τούρκους πολίτες, καθώς οι σχεδιασµένοι χώροι για τη δηµόσια ζωή βασίζονται στις αρχές της ισλαµικής κουλτούρας. Αν εξαιρέσουµε τους θρησκευτικούς χώρους και την πολυπολιτισµική περιοχή της αγοράς, ο σχεδιασµένος δηµόσιος χώρος για τους µη µουσουλµάνους είναι δυσεύρετος, γεγονός λογικό, αν σκεφτεί κανείς ότι κάθε πασάς που ζούσε για κάποιο διάστηµα στην πόλη φιλοδοξούσε να αφήσει το στίγµα του στην εικόνα της, χτίζοντας τζαµιά, τεµένη, λουτρά, βρύσες, κ.ά. Παρόλα αυτά, η τόσο έντονη τουρκική παρουσία ήταν µονάχα φαινοµενική και αποτελούσε την πρώτη εικόνα που έδινε η πόλη, η οποία όµως κατά βάθος είχε έντονη πολυµορφία30.

Δηµητριάδης Βασίλης [1983], ό.π., σελ.415

«…η πόλη φάνταζε στα µάτια των ξένων σαν αληθινή τουρκόπολη, παρόλο που η παρουσία µιας πολύ ισχυρής και δραστήριας ελληνικής και µιας ακόµη πιο πολυάνθρωπης και το ίδιο ικανής εβραϊκής κοινότητας, καθώς και µιας µικρής και πολύµορφης κοινότητας ξένων κάθε φυλής, που ήταν γνωστοί κάτω από µια κοινή ονοµασία ως Φράγκοι, έδιναν στην πόλη τη µορφή ενός πολυεθνικού κέντρου.» Δηµητριάδης Βασίλης [1983], ό.π., σελ.277

Η υποβάθµιση του δηµόσιου χώρου και το πρόβληµα στην ελληνική πραγµατικότητα Η αλλοτρίωση του δηµόσιου χώρου είναι ένα φαινόµενο που κυριαρχεί σε όλο το δυτικό πολιτισµό και αποτελεί συνέπεια του τρόπου ζωής στις σύγχρονες κοινωνίες. Πράγµατι, ο συνωστισµός, η ατοµικότητα, οι ταχύτατοι ρυθµοί ζωής, η κυριαρχία της οικονοµικής διάστασης και της κατανάλωσης, η µαζικότητα, η αποξένωση και το απρόσωπο των σύγχρονων πόλεων επηρεάζουν βαθύτατα τη δηµόσια –και µη- συµπεριφορά των ανθρώπων. Ο σύγχρονος τρόπος ζωής µοιάζει να θέτει τον άνθρωπο σε ρόλο διεκπεραιωτή διάφορων στόχων -οικονοµικών, επαγγελµατικών, ατοµικών, αλλά σπάνια κοινωνικών. Ο σύγχρονος άνθρωπος απορροφάται από τους µητροπολιτικούς ρυθµούς, κι αυτό αποτελεί την αυτόµατη αντίδρασή του στο µητροπολιτικό σοκ, δηλαδή το σοκ που προέρχεται από την εντατικοποίηση της νευρικής διέγερσης η οποία προκαλείται από τη γρήγορη και αδιάκοπη µεταβολή των εσωτερικών και εξωτερικών ερεθισµάτων. 31 Έτσι το άτοµο καταφέρνει να αντιµετωπίσει σε έναν βαθµό την φρενήρη πραγµατικότητα, µεταµορφώνοντας τη ροή του πλήθους σε ένα καταφύγιο. Ένα καταφύγιο, όµως, όπου κυριαρχεί η µοναξιά και το άγνωστο, και εν συνεχεία η αποχαύνωση και η αδιαφορία για τα κοινά. Συγχρόνως, η ταχύτατη αυτή εναλλαγή ερεθισµάτων, εικόνων, γεγονότων καθιστά αδύνατη την ευαισθητοποίηση του ατόµου, το οποίο ανίκανο να ακολουθήσει αυτούς τους ρυθµούς αντιδρά επιφανειακά και βιώνει εφήµερα, µε άλλα λόγια αναισθητοποιείται µπροστά στην πολύµορφη πραγµατικότητα. Στην ελληνική πραγµατικότητα η κατάσταση οξύνεται από την κρατική αδιαφορία, την έλλειψη ελεύθερων χώρων, την διαφθορά που κυριαρχεί σε όλους τους τοµείς και πλέον από την οικονοµική κρίση

Ζίµελ, όπως παρατίθεται: Σταυρίδης Σταύρος [2002], ό.π., σελ.18

που έχει παραλύσει κάθε προσπάθεια εξέλιξης και αναβάθµισης. Ο δηµόσιος χώρος βάλλεται από πολλές πλευρές, µε άµεσο αντίκτυπο στη δηµόσια συµπεριφορά των πολιτών, οι οποίοι κατά το πλείστον αδιαφορούν και αποµακρύνονται από τις ρίζες τους. Η ετερογένεια της ελληνικής πόλης, η πολλαπλότητά της, η πολυεπίπεδη και θραυσµατική σχέση της µε τον ιστορικό χρόνο, µας διαφεύγει κάτω από την αισθητική ισοπέδωση του δηµόσιου χώρου που βιώνουµε καθηµερινά.32

«Ο δηµόσιος χώρος στην ελληνική πόλη εµφανίζεται σήµερα ως ένα συνονθύλευµα θολό, αδιευκρίνιστο, αδιαµόρφωτο, ασυγκράτητο, άναρχο και παραπαίει ανάµεσα σε τεράστιες ποσότητες κτισµένου (µε σαφή συνήθως όρια) και σε ψήγµατα άκτιστου (µε απουσία συνήθως ορίων) που ισορροπεί παράλογα ανάµεσα στις ψηφίδες του φυσικού και στο κατασκευασµένο (που αγνοεί το φυσικό), που παλινδροµεί τα τελευταία δυσοίωνα χρόνια ανάµεσα στο ζωντανό και το νεκρωµένο. Σε κάθε εκδοχή από τις παραπάνω, εµείς µένουµε αµέτοχοι και σιωπούµε.»33

I. Όρια ιδιωτικού-δηµόσιου Ας ξεκινήσουµε από το πολυσυζητηµένο θέµα των ορίων µεταξύ δηµοσίου και ιδιωτικού, το οποίο στην Ελλάδα, όπου η «κουλτούρα του καφέ» εξαπλώνεται ολοένα και περισσότερο, λαµβάνει σοβαρότερες διαστάσεις. Σε πρώτο στάδιο, πρέπει να δεχτούµε τις έννοιες ιδιωτικού – δηµοσίου ως δίπολο, καθώς τρέφονται η µία από την άλλη, συνυπάρχουν και συνδιαλέγονται. Τα όρια µεταξύ τους δεν ήταν ποτέ ξεκάθαρα. 32 «Δηµόσιος χώρος…αναζητείται» [2011], Cannot Not Design Publications, Θεσσαλονίκη, σελ.5 33 Τεντοκάλη Βάνα, «Τι υποκρύπτει ο δηµόσιος χώρος», Άρθρο, «Δηµόσιος χώρος… αναζητείται» [2011],ό.π., Η6

Η H.Arendt ορίζει το δηµόσιο µε δύο τρόπους: «Το δηµόσιο σηµαίνει, πρώτον, πως ό,τι εµφανίζεται δηµοσίως µπορεί να ιδωθεί και να ακουστεί από τον καθένα και πως έχει την ευρύτερη δυνατή δηµοσιότητα. […] Δεύτερον, […] δηλώνει τον ίδιο τον κόσµο, στην έκταση που είναι κοινός για όλους µας και διακρίνεται από τον χώρο που κατέχουµε ιδιωτικά µέσα σε αυτόν. Ο κόσµος αυτός όµως δεν είναι ταυτόσηµος µε τη γη ή την φύση, ως τον περιορισµένο χώρο για την κίνηση των ανθρώπων […]. Συνδέεται µάλλον µε το ανθρώπινο τεχνούργηµα, µε το κατασκεύασµα των ανθρώπινων χεριών, καθώς και µε όσα συµβαίνουν µεταξύ εκείνων που κατοικούν από κοινού τον δηµιουργηµένο από τον άνθρωπο κόσµο. Η συµβίωση µέσα στον κόσµο σηµαίνει κατ’ ουσίαν ότι ένας κόσµος πραγµάτων βρίσκεται µεταξύ εκείνων που τον έχουν από κοινού».34 Σύµφωνα µε αυτήν την άποψη λοιπόν το δηµόσιο, άρα και τα όριά του µεταβάλλονται µε βάση την κουλτούρα, τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής κάθε περιοχής.

26. εξάπλωση τραπεζοκαθισµάτων

Άρεντ Χάνα [1986], «Η ανθρώπινη κατάσταση», Γνώση, Αθήνα, σελ.76-78

Στις ελληνικές πόλεις, τα πεζοδρόµια κατακλύζονται από τα τραπεζοκαθίσµατα των καταστηµάτων εστίασης, µε αποτέλεσµα να κυριαρχούν επί των πεζών. Οι διαφηµιστικές πινακίδες των καταναλωτικών καταστηµάτων καταπατούν τον δηµόσιο χώρο, ενώ ελεύθεροι χώροι, ακόµα και πλατείες µεταµορφώνονται σε χώρους στάθµευσης (βλ. Πλατεία Ελευθερίας, Θεσσαλονίκη). Επιπλέον, η δηµιουργία ιδιωτικών ελεγχόµενων χώρων, όπως τα θεµατικά πάρκα, τα εµπορικά κέντρα, τα κινηµατογραφικά συγκροτήµατα, µεταφέρουν τη δηµόσια δράση σε ιδιωτικούς χώρους. Ακόµα και στις πλατείες, ο επισκέπτης µετατρέπεται σε πελάτη-καταναλωτή. Η πλατεία αποτελεί πια ένα πεδίο αδιάφορο, διότι αποτελεί µια έκφραση στειρότητας και σκληρότητας της πόλης. Την ίδια στιγµή, η παρουσία του αυτοκινήτου στην ελληνική πόλη γίνεται όλο και πιο έντονη, από την δίχως όρια κατάληψη των δρόµων από σταθµευµένα και µη οχήµατα, που αναιρούν τη δυνατότητα άνετης κίνησης και πρόσβασης σε διάφορους δηµόσιους χώρους. Η πόλη και ο δηµόσιος χώρος της τείνουν να εξυπηρετούν περισσότερο τα αυτοκίνητα παρά τους πεζούς και τους –λιγοστούς, λόγω των ανύπαρκτων υποδοµώνποδηλάτες.

27. έντονη παρουσία πλανόδιων

28. πεζοδρόµιο-χώρος στάθµευσης

Φαίνεται λοιπόν ότι είτε τα όρια του δηµόσιου χώρου στην Ελλάδα είναι πιο περιορισµένα, είτε ότι το ιδιωτικό καταπατά το δηµόσιο. Η αλήθεια µάλλον βρίσκεται κάπου στη µέση, καθώς από τη µία η έλλειψη ελεύθερων, ανοιχτών χώρων αποτελεί 36

χαρακτηριστικό της µεταπολεµικής Ελλάδας, και από την άλλη η αδιαφορία του Έλληνα σε συνδυασµό µε το κυνήγι του κέρδους από τους καταστηµατάρχες και την ελαστικότητα του κράτους µε γνώµονα την κερδοσκοπία, συνθέτουν ένα ιδανικό σκηνικό για την ισοπέδωση του δηµόσιου χώρου. Γιατί σε κάθε περίπτωση, η ιδιωτικοποίηση του δηµόσιου χώρου συντελεί στον κατακερµατισµό του χώρου της πόλης. Η πόλη χάνει τη συνοχή της και ακυρώνεται ο ρόλος της ως µήτρα δηµιουργίας πολιτισµού.35

II. Η κρατική µέριµνα και το συλλογικό ενδιαφέρον

Στη σηµερινή πραγµατικότητα των πόλεων, οι δηµόσιοι χώροι χρήζουν κρατικής µέριµνας για την διατήρηση της καλής τους κατάστασης και για την ανάδειξή τους, καθώς το ενδιαφέρον των κατοίκων –αν υπάρχει- δεν είναι αρκετό. Επικρατεί το φαινόµενο του

29. ελληνική τσιµεντούπολη 35

“ Συναντήσεις στην πόλη. Μετανάστες και δηµόσιος χώρος”, άρθρο, πηγή: https:// kompreser.espivblogs.net/2011/09/09/synantiseis-stin-poli/

φαύλου κύκλου, καθώς η έλλειψη κρατικής µέριµνας δηµιουργεί ένα περιβάλλον αδύνατο να προσελκύσει τον πολίτη, ο οποίος µε τη σειρά του αδιαφορεί, διαιωνίζοντας την αρνητική εικόνα του δηµόσιου χώρου. Οι δηµόσιοι χώροι θα έπρεπε να αποτελούν χώρους «ανάσας», η µορφή τους θα έπρεπε να είναι διακριτή. Αντιθέτως, στην περίπτωση των ελληνικών πόλεων, και ιδιαίτερα των µεγαλουπόλεων, οι δηµόσιοι χώροι είναι τσιµεντένιοι, µε ελάχιστη την παρουσία πρασίνου, και µε αποτέλεσµα να αφοµοιώνονται από την υπόλοιπη γκρίζα πόλη, να χάνονται στην εικόνα της και να µένουν άδειοι. Η ύπαρξη πρασίνου σε έναν χώρο έχει καθοριστική σηµασία, καθώς προσθέτει ένα στοιχείο έλξης και βελτιώνει την ποιότητα του περιβάλλοντος και της ζωής στην πόλη36 . Άλλωστε είναι κοινώς αποδεκτό ότι η οποιαδήποτε επαφή µε το φυσικό στοιχείο συµβάλλει στη δηµιουργία ηρεµίας και γαλήνιας ατµόσφαιρας, πράγµα καταλυτικό για τη σύγχρονη ζωή στις πολύβουες πόλεις. Εκτός όµως από το ριζικό σχεδιαστικό πρόβληµα, οι ελληνικοί δηµόσιοι χώροι στο σύνολό τους, από τα πεζοδρόµια µέχρι τις

30. ανεπαρκής κρατική µέριµνα

31. ανευθυνότητα Έλληνα πολίτη

«ένα εκτάριο αστικού πρασίνου µπορεί να µετατρέψει 600 κιλά διοξειδίου του άνθρακα σε 600 κιλά οξυγόνου στην ατµόσφαιρα µέσα σε 12 ώρες», Woudstra J., Fieldhouse K. [2000],“The regeneration of public parks”, The Garden History Society, Landscape Design Trust, and E & FN Spon, London-New York, σελ.14

πλατείες, χαρακτηρίζονται από έλλειψη καθαριότητας. Το γεγονός αυτό οφείλεται και πάλι στην περιορισµένη κρατική µέριµνα αλλά και την ανευθυνότητα του Έλληνα πολίτη. Στην περίπτωση της καθαριότητας η ζυγαριά κλίνει προς την ευθύνη του πολίτη, διότι η εν λόγω κατάσταση είναι αποτέλεσµα ατοµικών πρακτικών, οι οποίες φανερώνουν την απουσία συλλογικού αισθήµατος και την έλλειψη σεβασµού στον χώρο και στον συνάνθρωπο. Η κρατική µέριµνα για την καθαριότητα υφίσταται, αλλά ίσως όχι στο βαθµό που θα έπρεπε. Οι παραπάνω διαπιστώσεις συνθέτουν ένα αφιλόξενο περιβάλλον, στο ήδη αφιλόξενο των σύγχρονων πόλεων. Ωστόσο, η αδυναµία προσέλκυσης έχει να κάνει και µε την κρατική αδιαφορία για ανάδειξη του εκάστοτε τόπου µέσω της ιστορίας του, των µνηµείων του, της ιδιαίτερης ταυτότητάς του ή µέσω της δηµιουργίας σηµείων ενδιαφέροντος. Η καθηµερινή ζωή, οι συνήθεις καταστάσεις και οι χώροι στους οποίους αυτές βιώνονται πρέπει να βρίσκονται στο επίκεντρο της προσοχής και της προσπάθειας.37 Δυστυχώς στην ελληνική πραγµατικότητα η άποψη του Gehl κάθε άλλο παρά εισακούγεται.

III. Η παρουσία του ξένου και η ασφάλεια «Κάθε άνθρωπος, αποτραβηγµένος από τον εαυτό του συµπεριφέρεται σαν να είναι ξένος, ασήµαντος για το πεπρωµένο όλων των υπόλοιπων. Τα παιδιά του και οι καλοί του φίλοι συγκροτούν γι’ αυτόν το σύνολο της (οικείας) ανθρωπότητας. Όσο για την συνδιαλλαγή του µε τους συµπολίτες του, µπορεί να «αναµιγνύεται» µαζί τους, αλλά δεν τους βλέπει. Τους αγγίζει αλλά δεν τους νιώθει. Υφίσταται µονάχα στον ίδιο και για τον ίδιο. Και όσο -υπό αυτούς τους όρους- παραµένει στο µυαλό του µια έννοια της οικογένειας, δεν υφίσταται η έννοια της κοινωνίας» Tocqueville 37

Jan Gehl [2013], “Η ζωή ανάµεσα στα κτίρια: χρησιµοποιώντας το δηµόσιο χώρο, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Βόλος, σελ.59

Στη σύγχρονη κοινωνία της αποξένωσης και της αποµόνωσης το ξένο αποτελεί σταθερό συστατικό της πόλης. Στην παραπάνω άποψη του Tocqueville συνοψίζεται η ιδέα ότι το οικείο περιορίζεται πλέον στα όρια της κατοικίας και της συγγένειας.

32. ετερότητα-έκφραση αλλιώτικου

Αλλά αν ο σύγχρονος άνθρωπος είναι τόσο εξοικειωµένος µε την έννοια του ξένου, τι είναι αυτό που του προκαλεί το φόβο και την ανασφάλεια;

Η έννοια του ξένου µεταβλήθηκε µετά τη νεωτερική εποχή. Αυτό που προκαλεί ανασφάλεια είναι το πραγµατικά άγνωστο, η ετερότητα. Ακόµα και η ίδια η έννοια της ετερότητας σήµερα έχει µεταβληθεί ακόµα περισσότερο από την οπτικοποίηση και τον καταιγισµό από τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης. Η ετερότητα θα µπορούσε να οριστεί ως η παρουσία του αλλιώτικου, που στη σύγχρονη ελληνική πόλη υλοποιείται µέσω των αστέγων, των µεταναστών, των οµοφυλόφιλων, και οποιασδήποτε άλλης µορφής διάλυσης του παραδοσιακού, του «κανονικού».

Η Ελλάδα του 21ου αιώνα, έχοντας περάσει µια εικοσαετία «εκσυγχρονισµού», έχοντας αποκτήσει σταδιακά κάποια χαρακτηριστικά δυτικοευρωπαϊκής χώρας, έχοντας φιλοξενήσει πλήθος µεταναστών, έχοντας υποστεί την ισχυρή οικονοµική κρίση και το πρόσφατο κύµα προσφύγων, έχει να αντιµετωπίσει την όξυνση των ήδη υπαρχόντων αντιθέσεων αλλά και την εµφάνιση νέων, υπό τα νέα δεδοµένα. Στις ελληνικές µεγαλουπόλεις, εκτός από τους οικονοµικούς µετανάστες, έχουν αυξηθεί και οι άστεγοι, που πληγήκαν σφοδρά από την κρίση. Όπως αναφέρθηκε, το σύνολο των µειονοτήτων αυτών, συµπεριλαµβανοµένων των ναρκοµανών, των οµοφυλόφιλων, των πλανόδιων, των διαδηλωτών, των αναρχικών, των εγκληµατιών, κλπ, αποτελούν ετερότητες, οι οποίες εκλαµβάνονται ως «άλλοι». Για αυτούς τους «άλλους» το δικαίωµα στην πόλη µεταφράζεται ως δικαίωµα στην «κατοίκηση» του δηµόσιου χώρου της πόλης µε τους δικούς τους κάθε φορά όρους, ως «άλλοι» και κατοικώ σηµαίνει συµµετέχω σε µια κοινωνική ζωή, διαπλάθω τον χώρο και τον προσαρµόζω στις ανάγκες της ίδιας της κατοίκησης.38 Είναι γεγονός ότι κυρίως οι µετανάστες έχουν την τάση να χρησιµοποιούν τους δηµόσιους χώρους περισσότερο από τους ντόπιους, λόγω των δυσχερών συνθηκών κατοίκησης, της οικονοµικής αδυναµίας να κοινωνικοποιηθούν σε χώρους εστίασης (όπως οι ντόπιοι), και µερικές φορές λόγω της κουλτούρας τους. Η αυθόρµητη «κατάληψη» των δηµόσιων χώρων από κάθε είδους ετερότητα, αλλά και η οικειοποίησή του µε τρόπο πολλές φορές άγνωστο για τον Έλληνα, σε συνδυασµό µε ρατσιστικές συµπεριφορές προκαλούν συχνά αντιδράσεις και έντονες αντιθέσεις µεταξύ των «άλλων» και των ντόπιων. Οι µεν υπερασπίζονται το δικαίωµά τους στο δηµόσιο χώρο, ενώ οι δε επικαλούνται το δικαίωµά τους στην ασφάλεια. Πώς όµως σχετίζεται η ασφάλεια µε

38 «Η πόλη και οι µετανάστες», άρθρο, πηγή: www.kompreser.espivblogs.net/ 2011/09/09/i-poli-k-oi-metanastes/

την κατοίκηση του δηµόσιου χώρου; Η απάντηση σίγουρα είναι πολύπλοκη. Όπως αναφέρθηκε, στην αντίληψη του απλού πολίτη οι ετερότητες λαµβάνονται ως σύνολο, στο µυαλό του το κάθε διακριτό χαρακτηριστικό των διαφορετικών οµάδων που απαρτίζουν τους «άλλους» αντιλαµβάνεται ως µία οντότητα. Συνεπώς, οι «άλλοι» λαµβάνουν αυτόµατα µια αρνητική εικόνα, µια αρνητική χροιά, όποιοι κι αν είναι. Φυσικά, σηµαντικό ρόλο στη διαµόρφωση αυτής της άποψης παίζει και η επιρροή από τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης, που τόσο εύκολα σπέρνουν τον τρόµο στο πιστό κοινό τους. Ως αποτέλεσµα, η αστυνόµευση των δηµόσιων χώρων αποτελεί πια πολύ συχνό φαινόµενο, σκοτώνοντας κυριολεκτικά την έννοια του δηµόσιου, αφού αναιρεί το κυριότερο γνώρισµά του, αυτό της ελευθερίας έκφρασης. Η επιτήρηση και η αστυνόµευση του δηµόσιου χώρου, ξεφεύγοντας από τα επιτρεπτά όρια, καταστρατηγεί τις ελευθερίες του ατόµου και των ανθρώπινων δικαιωµάτων.39 Η Jane Jacobs Υποστηρίζει πως η ασφάλεια των πόλεων δεν µπορεί να επιτευχθεί µε την αστυνόµευση του δηµόσιου χώρου, αλλά κατακτάται από ένα πολύπλοκο δίκτυο εθελοντικών δράσεων και ελέγχων από τους ανθρώπους που τις απαρτίζουν. Καµία αστυνοµία και κανενός είδους επιτήρηση δεν µπορούν να επιβάλλουν τον πολιτισµό σε µία κοινωνία, στην οποία η κανονική εφαρµογή του έχει ήδη κλονιστεί.40 Η ασφάλεια στο δηµόσιο χώρο σχετίζεται κυρίως µε το σχεδιασµό και όχι µε την πολυµορφία του, η οποία αποτελεί πλέον βασικό γνώρισµα των πόλεων.

“Συναντήσεις στην πόλη. Μετανάστες και δηµόσιος χώρος”, πηγή: https:// kompreser.espivblogs.net/2011/09/09/synantiseis-stin-poli/ 40

Jacobs Jane [1961], “The death and life of great American cities”, Random House, New York, σελ.32

Η έννοια της γειτονιάς Γειτονιά [j i t oná]:

1. τµήµα ενός οικιστικού συνόλου µε ασαφή όρια και περιορισµένο αριθµό σπιτιών, που είναι κτισµένα το ένα κοντά στο άλλο. 2. το σύνολο των ανθρώπων που κατοικούν σε γειτονικά σπίτια 3. οικειότητα των σχέσεων µεταξύ ανθρώπων που ζουν πολύ κοντά ο ένας στον άλλο

Η γειτονιά είναι µια έννοια ζωτικής σηµασίας για τη ζωή στην πόλη, την κωµόπολη, την µεγαλούπολη, το χωριό, γιατί είναι δηµιούργηµα της κοινωνίας, αποτελεί την αυθόρµητη κινητοποίηση των κατοίκων για την ικανοποίηση συλλογικών και κοινωνικών αναγκών σε µικρότερη κλίµακα από αυτή της συνοικίας, και λειτουργεί ανεξάρτητα από νοµικά πλαίσια και διοικητικά όργανα. Είναι η βάση του δικτύου των κοινωνικών σχέσεων από το οποίο χαρακτηρίζεται η οργάνωση της αστικής ζωής. Είναι ένα “άτοµο” συνδεδεµένο µε το εξωτερικό περιβάλλον που δεν θα µπορούσε να υπάρξει παρά µόνο µέσα στην συνοικία. Δεν περιορίζεται στην αρχιτεκτονική και τον τρόπο δόµησης των σπιτιών, αλλά προσδιορίζεται µε βάση την κατοικία, και κυρίως τους κατοίκους. Τοπικά ενδιαφέροντα και ενώσεις, γεννούν τοπικά συναισθήµατα και η γειτονιά γίνεται η βάση για πολιτικό έλεγχο. Συχνά η έννοια της γειτονιάς συγχέεται µε αυτή της κοινότητας, ωστόσο δεν είναι ταυτόσηµες. Αν και η κοινότητα εµπεριέχεται στη σηµασία της γειτονιάς, η τελευταία είναι µία σύνθετη ενότητα, η οποία συντίθεται από γεωγραφικά, κοινωνικά, αισθητικά, ψυχολογικά και πολιτισµικά γνωρίσµατα. Η γειτονιά είναι το ενδιάµεσο πεδίο, ο µεταβατικός τόπος ανάµεσα στο «µέσα» και στο

«έξω», δεν έχει συγκεκριµένο µέγεθος, αλλά ορίζεται από τα προσωπικά όρια που θέτουν κάθε φορά οι κάτοικοι. «Οι οικίες που ήταν ορατές, η απόσταση όπου ακούγεται η φωνή του γείτονα, η σχεδόν αναγκαστική συνεργασία και επικοινωνία µε αυτούς που µοιράζεται κανείς τον ίδιο τόπο, γέννησαν την έννοια της γειτονιάς ως τόπο ιδιαίτερο και προσωπικό».41

33. παραδοσιακή γειτονιά

Συνεπώς, πρόκειται για έναν όρο σύνθετο, που περιέχει στοιχεία σταθερά (γεωγραφικά όρια) αλλά και µεταβλητά (κοινωνικά, προσωπικά όρια), και έτσι καθίσταται δύσκολο να οριστεί συνολικά. Η γειτονιά, όντας πολιτιστικό παράγωγο το οποίο εµπεριέχει κάθε συµβολισµό, τεχνική και κοινωνικές σχέσεις, ο τόπος µικρής κλίµακας που κατοικείται από µια εξίσου µικρή κοινωνική οµάδα, δεν είναι κάτι το στατικό. Η γειτονιά ως έννοια σηµαίνει [..] την προτελευταία διαίρεση της πόλης –αφού είναι το αµέσως επόµενο επίπεδο του σπιτιού-καταφυγίου. Σε σχέση µε τη χρήση και λειτουργία της ανήκει στους κοινούς δηµόσιους χώρους. Εν τούτοις, λόγω της οικειοποίησής της από τους κατοίκους της και ανάλογα µε 41

Μητούλας Νικόλαος [2005], διδακτορική διατριβή «Η παιδική κλίµακα, το εκπαιδευτήριο και η γειτονιά», Ε.Μ.Π., Αθήνα, σελ.134

την κουλτούρα παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά του ιδιωτικού χώρου.42 Στην κοινωνική και πολιτική οργάνωση της πόλης, η γειτονιά είναι η µικρότερη τοπική ενότητα. Λόγω του καθαρού “περιγράµµατος” και της εσωτερικής οργανικής πληρότητάς της, µπορεί δίκαια να θεωρηθεί ότι λειτουργεί ως κοινωνικό µυαλό. Όπως αναφέρθηκε προηγουµένως, η γειτονιά υπάρχει χωρίς επίσηµη οργάνωση, παρόλα αυτά αποκτά σώµα µέσω των ανεπίσηµων οργανώσεων ης τοπικής κοινωνίας. Η τοπική κοινωνία είναι µια δοµή που ιδρύεται στην βάση της αυθόρµητης γειτονιάς και υπάρχει για να δώσει έκφραση στο τοπικό συναίσθηµα, σε σχέση µε το τοπικό ενδιαφέρον.

34. παραδοσιακή γειτονιά

Στο πέρασµα του χρόνου, κάθε τµήµα της πόλης, παίρνει κάποια στοιχεία από τον χαρακτήρα και τις ποιότητες του κάθε κατοίκου. Κάθε ξεχωριστό κοµµάτι της πόλης, αναπόφευκτα χρωµατίζεται µε 42

Μητούλας Νικόλαος [2005], ό.π., σελ.135

τα ιδιόµορφα συναισθήµατα του πληθυσµού της. Αποτέλεσµα αυτού είναι να µετατρέψει την εξαρχής απλή γεωγραφική έκφραση σε µία γειτονιά, δηλαδή µια τοποθεσία µε συναισθήµατα, παραδόσεις και µια ιστορία δική της. Μέσα σε αυτήν, η συνέχεια της ιστορικής πορείας διατηρείται. Το παρελθόν επιβάλλεται στο παρόν και η ζωή κάθε τοποθεσίας προχωράει µε συγκεκριµένη ορµή από µόνη της, λιγότερο ή περισσότερο ανεξάρτητη από τον µεγάλο κύκλο ζωής. Στην σύγχρονη εποχή, η γειτονιά τείνει να χάσει ένα µεγάλο µέρος της σηµασίας της. Οι µορφές της αστικής ζωής αποδιοργανώνουν την αστική γειτονιά. Τα προσιτά σε όλους µέσα µεταφοράς και επικοινωνίας έπληξαν σηµαντικά την σταθερότητα και την οικειότητα της γειτονιάς. Τα άτοµα στην καθηµερινή τους ζωή περνούν γρήγορα από τον ένα χώρο στον άλλο, γεγονός που περιπλέκει τις κοινωνικές σχέσεις και δίνει στην αστική ζωή µια όψη επιφανειακή και προσωρινή. Εξαίρεση αποτελούν οι περιπτώσεις ευπαθών κοινωνικών οµάδων, όπως αναφέρθηκε προηγουµένως. Όπου οι άνθρωποι είναι της ίδιας φυλής, ζουν µαζί σε διαχωρισµένες οµάδες, το αίσθηµα της γειτονιάς τείνει να συγχωνεύεται µε φυλετικούς ανταγωνισµούς και ταξικά ενδιαφέροντα. Ακόµα και στη σύγχρονη σύγχυση όµως, η έννοια της γειτονιάς συνεχίζει –αν και σε πολύ µικρότερο βαθµό- να υφίσταται και αντικατοπτρίζει την αρχέγονη ανάγκη και έλξη του ανθρώπου για άµεση εγγύτητα, µε µέτρο την ανθρώπινη ψυχοσωµατική κλίµακα. Οι άνθρωποι έχουν ανάγκη να ανήκουν σε µια αναγνωρίσιµη χωρική µονάδα, θέλουν να µπορούν να αναγνωρίσουν το µέρος της πόλης που κατοικούν από τα υπόλοιπα. Αποδείξεις που επιβεβαιώνουν αυτήν την ανάγκη διακριτότητας µιας χωρικής ενότητας όπως η γειτονιά αποτελεί πρώτον ότι οι γειτονιές που ταυτίζονται οι άνθρωποι έχουν σχετικά µικρούς πληθυσµούς, δεύτερον ότι οι γειτονιές αυτές είναι µικρές σε έκταση και τρίτον ότι ένας µεγάλος δρόµος µέσα στην γειτονιά την καταστρέφει. Ο τόπος της γειτονιάς και οι κάτοικοί της παρουσιάζουν µια αµφίδροµη σχέση αλληλεξάρτησης. Η γειτονιά ανήκει στον κάτοικο 46

και ο κάτοικος ανήκει στη γειτονιά, γι’ αυτό η τελευταία πρέπει να δοµείται µε κεντρικό άξονα τον άνθρωπο.

I. Η σύγχρονη αστική γειτονιά Όπως αναφέρθηκε προηγουµένως, η γειτονιά δοµείται από τις καθηµερινές συλλογικές πρακτικές των ανθρώπων που την κατοικούν, παίρνει ζωή από τις σχέσεις των τελευταίων µεταξύ τους και υφίσταται όσο υπάρχουν αυτές. Θα µπορούσε κανείς να πει πως η γειτονιά αποτελεί ιδανικό παράδειγµα για την κατανόηση των εννοιών του τόπου και του χώρου: όπως ο χώρος είναι για τον τόπο ό,τι γίνεται η λέξη όταν µιλιέται, δηλαδή όταν συλλαµβάνεται στην αµφισηµία µιας πραγµάτωσης43, έτσι και µια µικρής έκτασης αστική περιοχή µεταφράζεται σε γειτονιά όταν δοµείται από ουσιαστικές σχέσεις µεταξύ των κατοίκων. Φυσικά η γειτνίαση από µόνη της δοµεί µια ενότητα, αλλά όπως έγινε αντιληπτό δεν είναι αρκετή.

«Τόπος είναι η (οποιαδήποτε τυχόν) τάξη σύµφωνα µε την οποία κατανέµονται τα στοιχεία στο πλαίσιο σχέσεων συνύπαρξης. Έτσι, δύο πράγµατα αποκλείεται να βρίσκονται στην ίδια θέση. Στον τόπο βασιλεύει ο νόµος του «ιδίου»: τα στοιχεία είναι τα µεν δίπλα στα δε, και καθένα τοποθετείται σε ένα «ίδιο», διακριτό µέρος, το οποίο και προσδιορίζει. Ένας τόπος εποµένως είναι µια στιγµιαία διαµόρφωση θέσεων. Συνεπάγεται µια ένδειξη σταθερότητας. Χώρος υπάρχει µόλις λάβουµε υπόψιν διανύσµατα διεύθυνσης, ποσά ταχύτητας και τη µεταβλητή του χρόνου. Ο χώρος είναι η διασταύρωση κινητών πραγµάτων. Ζωογονείται κατά κάποιο τρόπο από το σύνολο των κινήσεων που εκτυλίσσονται στα όρια του. Χώρος είναι το αποτέλεσµα που παράγεται από τις τελέσεις οι οποίες τον προσανατολίζουν, τον τοποθετούν στις περιστάσεις, τον εγχρονίζουν και τον να λειτουργήσει ως πολυδύναµη ενότητα αποτελούµενη από συγκρουσιακά προγράµµατα ή συµβολαιικές εγγύτητες», Ντε Σερτώ Μισέλ [2010], “Επινοώντας την καθηµερινή πρακτική_η πολύτροπη τέχνη του πράττειν”, Σµίλη, Αθήνα, σελ.284

Κάπου εδώ διαφαίνεται η προβληµατική της έννοιας της γειτονιάς στη σύγχρονη κοινωνία. Σε µια απρόσωπη, πολυπληθή, τσιµεντένια πόλη, η ύπαρξη της γειτονιάς γίνεται ολοένα και λιγότερο αναγνώσιµη. Με εξαίρεση µικρά χωριά, παραδοσιακούς οικισµούς, τµήµατα των παλιών πόλεων (όπου κατοικούν κυρίως ηλικιωµένοι) και συνοικίες µε ιδιαίτερα και κοινά πολιτισµικά χαρακτηριστικά (τσιγγάνοι, µετανάστες, κλπ), στις µεγαλουπόλεις η έννοια της γειτονιάς έχει αρχίσει να αµφισβητείται. Η έλλειψη ελεύθερου χρόνου, η µαζικότητα, ο καταναλωτισµός είχαν ήδη µεταβάλει την κατάσταση όταν ήρθε να προστεθεί το αυτοκίνητο και τα µέσα µαζικής µεταφοράς, η σταδιακή εξέλιξη της τεχνολογίας και λίγο αργότερα το διαδίκτυο. Σήµερα, οι άπειρες δυνατότητες που προσφέρονται µέσω του διαδικτύου, η εικονική πραγµατικότητα και η γενικότερη τεχνολογική εξέλιξη εξαφανίζουν κάθε µορφής όριο, πόσο µάλλον την απλούστερη µορφή αυτών, τη χωρική. Ο άνθρωπος του 21ου αιώνα µπορεί να βρίσκεται οπουδήποτε όντας στο ασφαλές καταφύγιό του –το σπίτι του. Έχει τη δυνατότητα να υπάρχει σε πολλά µέρη ταυτόχρονα, ανεξαρτήτως αποστάσεως. Οι αρχέγονες ανάγκες για κοινωνικοποίηση, ικανοποίηση βασικών και µη αναγκών δεν απαιτούν παρά ελάχιστη προσπάθεια, η έννοια του τυχαίου, του αυθόρµητου εκλείπει, ιδιαίτερα στις κοινωνικές σχέσεις

35. σύγχρονη αστική γειτονιά

και δραστηριότητες. Έτσι, δεν µεταβάλλεται µόνο η έννοια της γειτονιάς, αλλά γενικότερα η έννοιες του «µέσα» και του «έξω», του «γνωστού» και του «άγνωστου». Η γειτονιά και –κυρίως- η κοινότητα αποκτούν µε τον καιρό µια πιο µετέωρη έννοια, αποµακρυσµένη από γεωγραφικούς όρους, και βασισµένη κυρίως σε κοινωνικούς, πολιτισµικούς, προσωπικούς. Συνεπώς, η αρχέγονη αυτή ανάγκη του ατόµου για κοινωνικοποίηση, όπως αναφέρθηκε νωρίτερα, συνεχίζει να υπάρχει, αλλά ο σύγχρονος τρόπος ζωής και οι ευκαιρίες που υπάρχουν τον αποµακρύνουν από τον απτό χώρο της γειτονιάς. Η γειτονιά, εκτός του ότι αδυνατεί να συντηρηθεί από µόνη της, παύει να βιώνεται και να προσφέρει στον κάτοικο έναν ενδιάµεσο χώρο οικειοποίησης.

ΙI. Διαφορετικές έννοιες της γειτονιάς και οι παράγοντες που τη µεταβάλλουν

36. γειτονιά στην Πλάκα, Αθήνα

37. γειτονιά στον Πειραιά, Αθήνα

Σύµφωνα µε την Suzanne Keller44, η εγγύτητα και η απόσταση αποτελούν παράγοντες οι οποίοι µεταβάλλουν τον τρόπο που 44

Suzanne Keller [1968], “The urban neighborhood: a sociological perspective”, Random house, New York, σελ.47-48

εκλαµβάνεται κάθε φορά η έννοια της γειτονιάς, κι έτσι η σηµασία της διαφέρει ανάλογα µε την κλίµακα της εκάστοτε περιοχής. Ωστόσο, τονίζει ότι σηµαντικότερο ρόλο παίζει ο τρόπος ζωής µιας περιοχής, αν δηλαδή εντάσσεται στην αγροτική ή την αστική κουλτούρα. Έτσι, όσον αφορά την αγροτική κοινωνία, στα µικρά χωριά, όπου ο µικρός πληθυσµός «αναγκάζει» τους κατοίκους να γνωρίζονται µεταξύ τους, όπου οι παραδόσεις είναι βαθύτερα ριζωµένες απ’ ότι σε ένα αστικό κέντρο, όπου ο τρόπος ζωής είναι κοινός και η διαπλοκή της οικογένειας µε τη δουλειά και τις κοινωνικές σχέσεις είναι αναπόφευκτη, η γειτονιά υφίσταται κατά κάποιον τρόπο αυτόµατα, αποτελεί φυσική εξέλιξη της κοινωνικής ζωής. Εκτός όµως από το µέγεθος στις µικρές αγροτικές κοινωνίες είναι µικρός ο βαθµός ανεξαρτησίας των κατοίκων µεταξύ τους, πράγµα που σηµαίνει ότι οι δεσµοί τους είναι πιο σφιχτοί και σε περιπτώσεις ανάγκης στηρίζουν ο ένας τον άλλον. Φυσικά, αυτό δεν σηµαίνει ότι λείπουν οι διαφωνίες και οι διαπληκτισµοί. Αλλά αυτό ακριβώς είναι που

38. γειτονιά στην Φλώρινα

καθιστά λειτουργική τη γειτονιά, το γεγονός δηλαδή ότι οι κάτοικοι έχουν την απαραίτητη άνεση για να δηµιουργήσουν διάλογο-άρα και διαφωνίες. Φαίνεται λοιπόν ότι η κοινωνιολογία της ζωής του χωριού καθιστά επιτακτική την ύπαρξη της γειτονιάς.45 Αντιθέτως, στις πόλεις αυτός ο τύπος γειτονιάς δεν υπάρχει πια, παρά µόνο σε ιδιαίτερες περιπτώσεις που πλησιάζουν αυτή του χωριού, όπου η ανάγκη για αλληλοβοήθεια και κοινωνικοποίηση

39. γειτονιά στους Ψαράδες, Πρέσπες

είναι εντονότερη, όπως για παράδειγµα σε περιοχές που κατοικούνται από µειονότητες. Σε κανονικές συνθήκες όµως, είναι η µαζικότητα η αιτία που η έννοια της κοινωνικής γειτνίασης έχει εκλείψει. Για τους κατοίκους των περισσότερων πόλεων, και ειδικότερα των µεγαλύτερων, οι κοινωνικές σχέσεις µε τους γείτονες περιορίζονται στη συνάντηση στην είσοδο της σύγχρονης πολυκατοικίας. Στη σύγχρονη πόλη, όπου όλες οι ανέσεις προσφέρονται απλόχερα από κάποιο αόρατο χέρι, ο άνθρωπος νιώθει όλο και πιο ανεξάρτητος από τους γύρω του, µε αποτέλεσµα την ελαχιστοποίηση των σχέσεων µε τους άµεσους γείτονές του και την αποδυνάµωση της έννοιας της γειτονιάς. 45

Suzanne Keller [1968], ό.π., σελ.48

Αν συλλογιστούµε όµως τις παλιές ελληνικές πόλεις και τα παραδοσιακά χωριά παρατηρούµε ότι πάντα υπήρχε κάποιο συνοικιακό κατάστηµα, συχνά ένα παντοπωλείο «της γειτονιάς», το οποίο αποτελούσε πυρήνα της, την συντηρούσε σε ένα βαθµό, αλλά κυρίως όριζε την έκτασή της και αποτελούσε σηµείο συνάντησης και κοινωνικοποίησης. Τα καταστήµατα της γειτονιάς είναι από τα πιο σηµαντικά στοιχεία για να αντιληφθεί κάποιος µια περιοχή ως µια ενότητα. Και αυτό γιατί τα τοπικά καταστήµατα είναι ένας σηµαντικός προορισµός των γειτονικών περιπάτων. Οι άνθρωποι πηγαίνουν σε αυτά όταν χρειάζονται ένα γάλα, όταν θέλουν να περπατήσουν, ή όταν θέλουν απλά να συναντήσουν δυο-τρεις γείτονες, να κοινωνικοποιηθούν. Με αυτό τον τρόπο, σχεδιάζουν µαζί µια κατοικηµένη περιοχή και βοηθούν στο να έχει αυτή η περιοχή την ποιότητα της γειτονιάς. Δεν είναι λοιπόν περίεργο που ένας από τους βασικούς λόγους που µερικοί αρνούνται να µετακοµίσουν σε νέα σηµεία της πόλης είναι γιατί δεν υπάρχουν τοπικά καταστήµατα σε κάθε γωνιά της περιοχής.46 Καταλήγουµε λοιπόν στο συµπέρασµα ότι για να συσταθεί µια γειτονιά είναι εκτός των άλλων σηµαντικό να υπάρχει ένας πυρήνας που να την συντηρεί, τόσο οικονοµικά, όσο και κοινωνικά, µε την έννοια της αλληλοστήριξης και της κοινωνικής σύνδεσης µε τα υπόλοιπα µέλη της.

ΙΙI. Η σηµασία της γειτονιάς Γιατί όµως θεωρούµε σηµαντικό να επαναφέρουµε την ουσιαστική έννοια της γειτονιάς στην σηµερινή πραγµατικότητα; Γιατί να µην ακολουθήσουµε την ήδη υπάρχουσα πορεία προς τη µετέωρη και απρόσωπη κοινωνικοποίηση που έχει ήδη ριζώσει στις ζωές µας, να 46

Alexander Christopher [1977], “A pattern language: towns, buildings, construction”, Oxford University Press, New York, σελ.441-442

µην αποδεχτούµε την όλο και µεγαλύτερη αποξένωση και να λειτουργήσουµε πάνω σε αυτήν; Δίχως αµφιβολία οι σύγχρονοι ρυθµοί και τρόποι ζωής αποµονώνουν το άτοµο. Όλα τα φαινόµενα που έχουν ήδη αναφερθεί –η αποξένωση, η µαζικότητα, το πλήθος, οι ταχύτατοι ρυθµοί, η ξενοφοβία, δηµιουργούν στο άτοµο ακόµα µεγαλύτερη ανάγκη για κοινωνικοποίηση, για εξωστρέφεια, η οποία λόγω των σύγχρονων τεχνολογιών ικανοποιείται επιφανειακά. Συνεπώς αυτό που λείπει είναι η ουσιαστική κοινωνικοποίηση, η βίωση του δηµόσιου χώρου και η δηµιουργία σχέσεων πέραν των ήδη υφιστάµενων (οικογένεια, φίλοι, συνάδελφοι). Κάτι τέτοιο µπορεί να συµβεί µόνο στον πραγµατικό χώρο, πόσο µάλλον στο χώρο της γειτονιάς, ο οποίος είναι πολύ ευκολότερο να οικειοποιηθεί από τους κατοίκους. «Εάν δεν υπάρχει δραστηριότητα ανάµεσα στα κτίρια, οι ποικίλες, ενδιάµεσες καταστάσεις µεταξύ του “είµαι µόνος” και “είµαι µαζί µε κάποιον” παύουν να υπάρχουν. Τα όρια ανάµεσα στην αποµόνωση και στην επαφή οξύνονται –οι άνθρωποι είναι µόνοι τους ή µαζί µε άλλους, αλλά σε ένα επίπεδο συνάντησης που απαιτεί προσπάθεια»47. Σε πρώτο επίπεδο λοιπόν, η γειτονιά µπορεί να αποτελέσει πεδίο ουσιαστικής κοινωνικοποίησης και να αντιµάχεται µε αυτόν τον τρόπο το απρόσωπο της σύγχρονης πόλης. Για να υπάρξει και να διατηρηθεί όµως η χωρική και κοινωνική ενότητα της γειτονιάς, είναι απαραίτητη όχι µόνο η ενεργοποίησή της, αλλά και η “συντήρηση” αυτής της ζωντάνιας. Ωστόσο αυτό αποτελεί µεν προϋπόθεση αλλά και µέσον διατήρησής της, αν συλλογιστούµε ότι –όπως ήδη αναφέρθηκε- η γειτονιά ανήκει στον κάτοικο και ο κάτοικος ανήκει στη γειτονιά. Έτσι, η δράση των κατοίκων στο χωρικό υπόβαθρο της γειτονιάς, η οργάνωση συλλογικών πρακτικών, η διατήρηση της καθαριότητάς της, κ.ά. δηµιουργεί και συντηρεί τη γειτονιά, αλλά και αυτή από πλευράς της, όσο υφίσταται αποτελεί ένα πεδίο προσφερόµενο για 47

Jan Gehl [2013], ό.π., σελ.25

συλλογικότητα, για κοινωνικοποίηση, η γειτονιά µεταµορφώνεται από µία µικρή αστική έκταση σε έναν τόπο ζωτικής σηµασίας, έτοιµο να βιωθεί και να υποδεχθεί τις εµπειρίες των κατοίκων. Οι κάτοικοι µπορούν στο χώρο της γειτονιάς να συναναστραφούν µε τους γείτονες –που συνήθως δεν είναι ούτε ξένοι, ούτε φίλοι- έχοντας κοινούς στόχους για κάτι που τους ανήκει από κοινού. Κάτι συµβαίνει επειδή κάτι συµβαίνει.48 Η αποδεσµευµένη από νοµικά πλαίσια οργάνωση και συλλογικότητα, λοιπόν, όχι µόνο διατηρούν τη γειτονιά, αλλά και προσφέρουν το απαραίτητο πεδίο για την ανάδειξη του χώρου και τη δηµιουργία µιας προσωπικής σχέσης µε αυτόν. Σε λειτουργικό επίπεδο, µια οργανωµένη κοινωνικά γειτονιά µπορεί να συνεισφέρει στην εύρυθµη λειτουργία της ευρύτερης συνοικίας, ή ακόµα και της πόλης στην οποία ανήκει. Ο C. Alexander στη µελέτη του “A city is not a tree”, υποστηρίζει ότι η πόλη είναι ένα σύστηµα περίπλοκο, επειδή είναι πλεγµατικό, και όχι “δέντρο”. Δηλαδή κάθε µέρος αυτού του συστήµατος δεν επηρεάζει µόνο τα υποσυστήµατα που γεννά το ίδιο, αλλά ολόκληρο το σύστηµα. Με βάση αυτή την άποψη, µία οργανωµένη γειτονιά είναι ικανή να συµβάλλει στην ορθή λειτουργία της πόλης, όχι µόνο γιατί θα αποτελεί ένα εύρυθµο µέρος της, αλλά και γιατί θα έχει πραγµατοποιηθεί από την αυθόρµητη κίνηση των κατοίκων, γεγονός που προϋποθέτει το αίσθηµα συλλογικής ευθύνης. «Το συλλογικό είναι µια αιωνίως άγρυπνη, αέναα ανήσυχη οντότητα, η οποία εν µέσω των προσόψεων των κτιρίων, βιώνει, αποκτά εµπειρίες, µαθαίνει και επινοεί όσα προσλαµβάνουν τα άτοµα υπό την προστασία των τεσσάρων τοίχων τους. Για το συλλογικό αυτό, οι στιλπνές εµαγιέ επιγραφές αποτελούν επιτοίχιο διάκοσµο εξίσου καλό, αν όχι ακόµα καλύτερο, από µια φθηνή ελαιογραφία αστικού σαλονιού. Οι τοίχοι αποτελούν έδρανα

Jan Gehl [2013], ό.π., σελ.70

εργασίας του, οι εφηµερίδες είναι οι βιβλιοθήκες του, τα παγκάκια η επίπλωση της κρεβατοκάµαράς του».49 Χαρακτηριστικό παράδειγµα µιας τέτοιου είδους κινητοποίησης αποτελεί «η πρωτοβουλία της γειτονιάς της Σβώλου» στη Θεσσαλονίκη, ένα οργανωµένο “πείραµα”, όπου οι κάτοικοι της εν λόγω γειτονιάς συγκεντρώθηκαν για να επιλύσουν συλλογικά τα προβλήµατα της γειτονιάς τους και να την ενεργοποιήσουν εκ νέου. Οι ίδιοι αναφέρουν: «Η ‘Πρωτοβουλία της Γειτονιάς Σβώλου’ ιδρύθηκε τον Δεκέµβριο του 2013 από µία οµάδα δραστήριων κατοίκων της πόλης µας. Αν και τις τελευταίες δεκαετίες ο δρόµος µας αποτέλεσε ενεργό κοµµάτι του ιστορικού και εµπορικού κέντρου της πόλης, οι επιπτώσεις της οικονοµικής κρίσης είχαν αρχίσει να εκδηλώνονται ραγδαία, δηµιουργώντας µία εικόνα κοινωνικής και εµπορικής εγκατάλειψης. Έτσι λοιπόν µαζευτήκαµε άνθρωποι από διαφορετικές ιστορικές διαδροµές, που γνωριζόµασταν στην Γειτονιά σε επίπεδο καθηµερινών συναναστροφών, µε σκοπό να αναζητήσουµε έναν τρόπο µε τον οποίο η Γειτονιά µας θα γίνονταν πιο ζωντανή, δηµιουργική και ευχάριστη, προτάσσοντας την ατοµική ευθύνη αλλά

40. συνέλευση κατοίκων της Σβώλου

41. δρώµενα στην οδό Αλ.Σβώλου

Μπένγιαµιν Βάλτερ, όπως παρατίθεται: Σκορδούλη Μαρία [2015], ερευνητική εργασία «Κατώφλια περιπλάνησης στο έργο του Walter Benjamin», Τµήµα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πολυτεχνείο Κρήτης, σελ.67

και την συλλογική ευαισθησία απέναντι στα κοινά. Τότε πιστέψαµε ότι στην κατάσταση που ζούµε στην Θεσσαλονίκη αλλά και στην Ελλάδα γενικότερα, οι πρωτοβάθµιές δοµές αλληλεγγύης και εµπιστοσύνης πρέπει να ξεκινήσουν από ένα πρότυπο µοντέλο και πλαίσιο οργάνωσης: την Γειτονιά. Έτσι µε αυτό τον τρόπο θα µπορέσουµε να επαναφέρουµε τις αξίες και τα ιδανικά που ξεχάσαµε κατά τη διάρκεια των ετών του άκρατου ατοµικισµού και καταναλωτισµού, χτίζοντας από την αρχή νέες οριζόντιες κοινωνικές δοµές αλληλεγγύης και συµµετοχής. Η πρωτοβουλία µε το πέρασµα του χρόνου µεγάλωσε και ένα ιδιαίτερο, αλλά συνάµα ελκυστικό και πολύµορφο κράµα κατοίκων, επαγγελµατιών, ερευνητών, καλλιτεχνών και φοιτητών, ήρθαν πιο κοντά µεταξύ τους και αγκάλιασαν ενεργά την πρωτοβουλία.»50

42. το “Δείπνο της Άνοιξης”

43. το σύµβολο της Σβώλου

Στα πλαίσια της λειτουργίας της «πρωτοβουλίας» και για την επίτευξη των στόχων της, δηλαδή της επίλυσης πιθανών

www.svolou.gr

προβληµάτων και της ενεργοποίησής της, οργανώνονται τακτικές συνελεύσεις, όπου συζητιούνται τα προβλήµατα της γειτονιάς και προτείνονται λύσεις και ορίζεται ο τρόπος διατήρησης της οργάνωσης (π.χ. οικονοµική ενίσχυση ανά διαστήµατα). Επιπλέον, προτείνονται τρόποι για την ενότητά της, όπως η σύµπραξη των καταστηµάτων της γειτονιάς υπό µία διακριτή επωνυµία, ενώ πρόσφατα δηµιουργήθηκε και το “σήµα του καταστήµατος της γειτονιάς”.Για την διάδοση της «πρωτοβουλίας» προγραµµατίζονται εκδηλώσεις, όπως το “Δείπνο της άνοιξης”, δηλαδή ένα µεγάλο κοινό τραπέζι που στρώνεται στους δρόµους της γειτονιάς και είναι ανοιχτό για όλους, ή µουσικές εκδηλώσεις, κ.ά. Ύστερα από τρία χρόνια, οι κάτοικοι της οδού Σβώλου αναφέρουν ότι οι κοινωνικές σχέσεις µεταξύ των κατοίκων που προηγουµένως δεν είχαν καµία σχέση, ενισχύθηκαν, δηµιουργώντας µία καινούργια λογική κοινωνικής ασφάλειας, προσδίδοντας µεγαλύτερη εµπιστοσύνη στις σχέσεις µεταξύ των ανθρώπων, που προηγουµένως ήταν δυνητικά καχύποπτοι.51

www.parallaximag.gr

Μέρος δεύτερο

Επιτόπιες παρατηρήσεις Ι. Παρουσίαση επιτόπιων παρατηρήσεων Για τη συλλογή απτών και ρεαλιστικών στοιχείων σχετικά µε το δηµόσιο χώρο των ελληνικών περιοχών, των κοινωνικών πρακτικών και της εκάστοτε έκφανσης της έννοιας της γειτονιάς, εκπονήθηκαν επιτόπιες παρατηρήσεις µέσω επισκέψεων σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας. Συγκεκριµένα, πραγµατοποιήθηκε έρευνα µε κριτήριο την κλίµακα της περιοχής, κι έτσι επιλέχτηκαν τρεις περιοχές που αντιστοιχούν στη µεγάλη, τη µεσαία και την µικρή κλίµακα (Θεσσαλονίκη, Τρίκαλα, χωριά της Πρέσπας, αντίστοιχα) πόλεις

και χωριά στα οποία ζήσαµε, ζούµε και έχουµε ένα πρώτο επίπεδο γνώσης για τον χώρο τους, φυσικό και κοινωνικό. Σε κάθε περιοχή πραγµατοποιήθηκαν επισκέψεις, λήψη οπτικού υλικού σε µορφή φωτογραφιών και βίντεο, καθώς και συνεντεύξεις των κατοίκων. Η επιλογή της επιτόπιας έρευνας επιλέχθηκε ως εργαλείο για τη βαθύτερη µελέτη του θέµατος, καθώς υπερβαίνει την απλή συλλογή πληροφοριών και στοιχείων και ανάγεται σε δράση, και συνεπώς σε ισχυρότερη βίωση και κατανόηση της κατάστασης. Σε πρώτο στάδιο πραγµατοποιείται µια περιληπτική περιγραφή της γενικής εικόνας των περιοχών της αντίστοιχης κλίµακας. Στη συνέχεια, η ανάλυση για κάθε κλίµακα οργανώνεται σε τρεις κατηγορίες, µε πρώτη αυτή των στοιχείων που προέκυψαν για το σύνολο του δηµόσιου χώρου και την συµπεριφορά των χρηστών. Ύστερα, η ανάλυση εµβαθύνει και επικεντρώνεται στην ιδιαίτερη περιοχή της πλατείας, ως κατεξοχήν πεδίο δηµόσιας ζωής της ελληνικής παράδοσης. Σε τελικό στάδιο µελετώνται τα στοιχεία που αφορούν την έννοια της γειτονιάς.

Aytoi; I'epÂµixv6i; Ilpecr'lt"W'II

TptXIXAIX

01ocrcrixAovlx1J

II. Οι επιτόπιες παρατηρήσεις Α.1. Μικρή Κλίµακα Ο τρόπος ζωής του χωριού ήταν ανέκαθεν πολύ διαφορετικός από αυτόν της ζωής στα αστικά κέντρα. Οι καθηµερινές πρακτικές, η κατανάλωση, οι ασχολίες του ελεύθερου χρόνου προσδιορίζονταν µε διαφορετικό τρόπο. Ακόµα και σήµερα, που η οµοιογένεια που προκαλεί η παγκοσµιοποίηση και η εξέλιξη της τεχνολογίας έχουν αλλοιώσει τον παραδοσιακό χαρακτήρα των περισσότερων χωριών, τα στοιχεία αυτά συνεχίζουν να διαφαίνονται και να εντοπίζονται, σε πολύ µικρότερο όµως βαθµό.

44. ηθή και έθιµα χωριού

45. πανηγύρι χωριού

Τα ήθη και τα έθιµα του χωριού, αποτελούσαν τελετουργίες της µνήµης και συγκροτούσαν την εθιµοτυπία του τόπου, καθώς στον καθένα είχαν διαφορετικό τρόπο έκφρασης και αποτελούσαν στοιχείο που τον χαρακτήριζε και τον ταυτοποιούσε. Ο λαός όριζε ως σηµαντικά τα γεγονότα που έκρινε και δηµιουργούσε µια εθιµοτυπία ως απόδοση τιµής σε αυτό ,είτε υπό µορφή πανηγυριού, είτε υπό µορφή κοινωνικοθρησκευτικής γιορτής µέσω της 62

συµµετοχής ανθρώπων, γεγονός που έδειχνε το αλληλέγγυο δέσιµο των κατοίκων και την κοινωνική συνοχή που υπήρχε. Οι οικογενειακοί δεσµοί ήταν πολύ ισχυρότεροι στα χωριά, και σαν αυτούς λειτουργούσε και η ίδια η κοινωνία. Ο καταναλωτισµός του ανθρώπου του χωριού, εκφραζόταν στα παζάρια καθώς και στην λαϊκή αγορά. Η λαϊκή αγορά, αποτελούσε τόπο τόσο εµπορικό, όσο και κοινωνικό, καθώς εκεί δινόταν η ευκαιρία συνάντησης, επικοινωνίας και έκφρασης συναισθηµάτων.

46. παιχνίδι στο χωριό

47. παιχνίδι στο χωριό

Τα παιχνίδια των παιδιών του χωριού, που λάµβαναν χώρα στις γειτονιές και στις πλατείες, ήταν συµµετοχικά, τελούνταν µε επαφή και επικοινωνία, µε κοινή ένταση και συντροφική ατµόσφαιρα 52. Ήταν αυθόρµητα και εµπνευσµένα της στιγµής, χωρίς κάποια προετοιµασία αλλά µε µάζωξη και ιδέα. «Θυµάµαι, αλήθεια, παιδιά, τότε που τα παιχνίδια µας εξαφανίζονταν µυστηριωδώς, / ξεχασµένα σ' εκείνα τα απαγορευµένα βασίλεια που τριγυρίζαµε, / χωρίς κανείς να το ξέρει, / ύστερα αποχαιρετήσαµε την αιωνιότητα και µεγαλώσαµε...»53

52 Καπετάνιος Αντώνιος [2016], άρθρο «Γαίας Ανάγνωσµα», πηγή: http:// www.greekarchitects.gr/ 53Λειβαδίτης

Τάσος [1997], «Βιολέτες για µια εποχή», Κέδρος, Αθήνα

Χαρακτηριστικό γνώρισµα του χωριού ήταν πάντα η πλατεία ή αλλιώς η πλατεία του πλατάνου,η οποία είναι εντελώς διαφορετική από αυτή της πόλης, συνθέτει κάτι το παραδοσιακό. Η οργάνωση της πλατείας στα ελληνικά χωριά αποδίδεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, καθώς λειτούργησε ως τόπος συνεύρεσης των κατακτηµένων.

48. καφενείο-χώρος συνεύρεσης αντρών

49. καφενείο χωριού

Ο πλάτανος, µε την µακροζωία του και τη σκιερότητά του αποτέλεσε σηµείο αναφοράς του χώρου, ενώ ο καφενές (για το φίλεµα των παρευρισκόµενων), η εκκλησία (για την άσκηση της θρησκευτικότητάς τους), το Δηµαρχείο (για τη διοίκηση του τόπου) καθώς και άλλες κατασκευές, συγκεντρώθηκαν γύρω από αυτό το χώρο, που οι Έλληνες όρισαν ως κέντρο των δραστηριοτήτων τους. Έχει µικρό µέγεθος, είναι απλή, είναι σχεδιασµένη στην ανθρώπινη κλίµακα, χωρίς δαπάνες και περιττά στοιχεία. Ακόµη, στο χωριό η πλατεία αποτελεί τόπο για συνεύρεση, κοινωνική ενασχόληση και χώρο διαφόρων εκδηλώσεων. Έχει παλµό και ενέργεια, σε αντίθεση µε την πόλη, όπου είναι απλά ένα άνοιγµα. Τα αρνητικά ωστόσο από την ζωή στο χωριό ήταν αρκετά και είχαν σχέση µε το κλειστό κοινωνικό περιβάλλον, την έλλειψη αγαθών και προσφορών. Από το χωριό έλειπε η ευρύτητα πνεύµατος, καθώς ο νους έµενε περιορισµένος στα άµεσα και στα κοινά του βίου. Έτσι, είναι µια κοινωνία που δύσκολα δέχεται και αφοµοιώνει οτιδήποτε θεωρεί ξένο µε τους κανόνες της (ως άµυνα 64

της φυλής για τη διαφύλαξη των αξιών της), σε αντίθεση µε τον ξένο, που ήταν πάντα καλοδεχούµενος και προστατευµένος. Σήµερα το χωριό δεν είναι πια µια κοινωνία ανθρώπων, είναι µια ένωση ανθρώπων σε έναν κοινό τόπο. Είναι τύπος κατοίκησης στα πλαίσια του βίου, µια οργανωµένη σύσταση ανθρώπων. Η κοινωνία νοείται ως συναθροισµένες ατοµικότητες , παρά ως όλον. Αυτά όλα έκαναν την κοινωνία του χωριού να φαίνεται οπισθοδροµική και αναχρονιστική. Γι’ αυτό το λόγο η επιστροφή στο χωριό συγκροτείται περισσότερο σε βάση οικονοµική και λιγότερο σε βιοτική και κοινωνική. Σπάνια προκύπτει από την συνείδησή του αλλά συνήθως από ανάγκη και σκοπιµότητα.

Α.2. Τα παραδείγµατα του Άγιου Γερµανού και των Ψαράδων Πρεσπών Για την επιτόπια έρευνα επιλέχτηκαν ο Άγιος Γερµανός και οι Ψαράδες, δύο χωριά των Πρεσπών του νοµού Φλώρινας, που οι µόνιµοι κάτοικοί τους είναι περίπου 120 και 60 αντίστοιχα. Αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός ότι, όπως και στα περισσότερα χωριά, οι κάτοικοι είναι ηλικίας 0-18 και 35-90 ετών, εκλείπει δηλαδή η ενδιάµεση ηλικιακή οµάδα, αυτή των νέων, η οποία αποτελεί συγχρόνως την πιο παραγωγική.

Α.2.1 Δηµόσιος χώρος και δηµόσια συµπεριφορά Στην περιορισµένη έκταση της κλίµακας του χωριού είναι αναµενόµενο να µην υπάρχουν ποικιλόµορφοι δηµόσιοι χώροι. Εκτός από τον χώρο της διαµορφωµένης πλατείας, η δηµόσια ζωή λαµβάνει χώρα και σε οποιαδήποτε άλλη µορφή κοινόχρηστου χώρου υπάρχει. Έτσι, οι δρόµοι, η πλατεία, οι χώροι µπροστά από

τα σπίτια και το καφενείο διαµορφώνουν το πεδίο υποδοχής της δηµόσιας ζωής παιδιών, ανδρών και γυναικών στα χωριά. Η παράδοση που χαρακτηρίζει τα χωριά δεν θα µπορούσε να µην έχει αντίκτυπο στον τρόπο ζωής των κατοίκων τους. Διακρίνεται λοιπόν µια υποσυνείδητη πια διάκριση µεταξύ των δύο φύλων, κυρίως στις µεγαλύτερες ηλικιακές οµάδες. Έτσι, όσον αφορά τη δηµόσια συµπεριφορά, οι γυναίκες περιορίζονται συνήθως στην περιοχή γύρω από την κατοικία τους, ή συναντώνται στο δρόµο από τον κήπο προς το σπίτι, ή κοντά στο παντοπωλείο, όπου κάνουν τα καθηµερινά ψώνια τους. Αντίθετα, οι άντρες είναι περισσότερο ελεύθεροι και συναντώνται πιο συχνά στην πλατεία ή στο καφενείο, όπου περνούν το µεγαλύτερο µέρος του ελεύθερου χρόνου τους και όπου η παρουσία της γυναίκας είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Επίσης, διαπιστώθηκε έντονη οικειοποίηση του χώρου, από όλες τις οµάδες κατοίκων, όπως για παράδειγµα η οικειοποίηση του χώρου µπροστά από τα µικρά καταστήµατα (καφετέριες, παντοπωλεία). Στο χωριό των Ψαράδων, όπου το φυσικό τοπίο

50. καφετέρια στον Αγ. Γερµανό

51. καφενείο στους Ψαράδες

! αποτελεί πόλο έλξης και είναι αντικείµενο τουριστικής εκµετάλλευσης, χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελούν οι βαρκάρηδες, οι οποίοι έχουν οικειοποιηθεί το κιόσκι που υπάρχει για να προωθούν τις ξεναγήσεις στη Μεγάλη Πρέσπα. Γενικά, τα όρια

53. οικειοποίηση από βαρκάρηδες, Ψαράδες

52. οικειοποίηση µπροστά από παντοπωλείο, Αγ. Γερµανός

µεταξύ ιδιωτικού και δηµόσιου είναι ακόµα πιο ελαστικά στις µικρές κοινωνίες, φυσικά όχι από νοµικής, αλλά από κοινωνικής άποψης. Εκτός της λήψης πρωτοβουλίας για οικειοποίηση του δηµόσιου χώρου, ακόµα και ο ίδιος ο χώρος του ιδιωτικού µεν καφενείου, έχει εντελώς διαφορετική και πιο κοινωνική έννοια από αυτόν της σηµερινής καφετέριας.

54. παιδική χαρά, Αγ. Γερµανός

55. παιδική χαρά, Ψαράδες

Όσον αφορά τη δράση των παιδιών, πρέπει να σηµειωθεί ότι ο αριθµός αυτών είναι εξαιρετικά µικρός, καθώς στον Άγιο Γερµανό υπάρχουν 1-2 παιδιά, ενώ στους Ψαράδες 4. Ωστόσο, στον Άγιο Γερµανό λειτουργεί το µοναδικό δηµοτικό σχολείο των Πρεσπών (στο διπλανό χωριό «Λαιµό» λειτουργεί το µοναδικό Γυµνάσιο), γεγονός που συνεπάγεται την έντονη παιδική παρουσία κατά τις πρωινές ώρες των καθηµερινών, αλλά και την ερήµωση κατά τις απογευµατινές ώρες, καθώς και τις ηµέρες αργίας. Το καλοκαίρι και οι ηµέρες των γιορτών αποτελούν εξαίρεση, καθώς το χωριό γεµίζει είτε από τουρίστες είτε από ανθρώπους και οικογένειες που έχουν καταγωγή από αυτό, άρα και το πλήθος των παιδιών µεγαλώνει. Στον Άγιο Γερµανό όπως και στους Ψαράδες παρατηρήθηκε ότι τα λιγοστά παιδιά ηλικίας µέχρι και 12-15 χρονών παίζουν σε όλη την έκταση των ανοιχτών χώρων του χωριού και στην πλατεία, δίνοντας την αίσθηση ότι θέλουν να ανακαλύψουν κάθε κρυφή και µυστηριώδη πτυχή του τόπου τους.

Α.2.2 Η πλατεία Η µορφή και η λειτουργία της πλατείας διαφέρει µεταξύ των δύο χωριών. Σε κανένα από τα δύο χωριά δεν εντοπίζεται η παραδοσιακή ελληνική πλατεία µε τον πλάτανο, γεγονός που αποδίδεται µάλλον στο πετρώδες έδαφος της περιοχής. Παρ’ όλα αυτά, και στις δύο περιπτώσεις τα πανηγύρια των χωριών λαµβάνουν χώρα στην πλατεία.

56. πλατεία, Ψαράδες

57. πλατεία, Αγ. Γερµανός

58. πλατεία, Αγ. Γερµανός

Στον Άγιο Γερµανό η πλατεία είναι µικρή και πρόσφατα διαµορφωµένη. Γύρω από αυτή βρίσκονται το καφενείο, µια καφετέρια και ένα παντοπωλείο, ενώ λίγο παρακάτω βρίσκεται η εκκλησία και το δηµοτικό σχολείο. Στο χώρο αυτό της πλατείας ήταν εντονότερη η παρουσία παιδιών και τουριστών, ενώ ντόπιοι άνω των 35 την χρησιµοποιούν µόνο ως πέρασµα. Από την άλλη, στους Ψαράδες, η πλατεία είναι ιδιαίτερα αδρανής, καθώς η δράση έχει µεταφερθεί στο παραλιακό µέτωπο, όπου συγκεντρώνεται το σύνολο σχεδόν των καταστηµάτων εστίασης. Στην πλατεία ωστόσο, λειτουργεί το καφενείο και δύο µικροί ξενώνες, ενώ εκεί βρίσκονται επίσης το κτίριο της αστυνοµίας και το παλιό δηµοτικό σχολείο. Όπως και στον Άγιο Γερµανό, χρησιµοποιείται κυρίως από τα παιδιά ή τους τουρίστες, αλλά και από τους ντόπιους άντρες που πηγαίνουν στο καφενείο. Τους καλοκαιρινούς µήνες παρατηρείται µεγαλύτερη συγκέντρωση ανδρών αλλά και γυναικών, λόγω της σκιερότητάς της συγκριτικά µε την περιοχή της παραλίας.

διάγραµµα στάσης/κίνησης_Αγ.Γερµανός-Ψαράδες

Α.2.3 Η έννοια της γειτονιάς Στις µικρές κλίµακας περιοχές είναι αναµενόµενο να υπάρχει η παραδοσιακότερη µορφή της γειτονιάς, εξαιτίας του µεγέθους, των κοινωνικών δεσµών και της διατήρησης παλιότερων συνηθειών. Στην ερώτηση αν υφίσταται η έννοια της γειτονιάς η απάντηση ήταν άµεση και θετική. Ωστόσο, οργανώνονται µε τρόπο διαφορετικό από ότι θα περίµενε κανείς, όπως π.χ. σε µια µικρή πόλη. Οι ρίζες της ζωής στο χωριό είναι βαθύτερες απ’ ότι σε οποιαδήποτε άλλη χωρική ενότητα και συνεπώς η σχέση τους µε την ιστορία είναι πιο ισχυρή. Οι γειτονιές λοιπόν, και στα δύο χωριά, οργανώνονται βάσει του ονόµατος της οικογένειας, γεγονός που έχει τις ρίζες του στην πατριαρχική οικογένεια. Έτσι, ανά δυό-τρία σπίτια ορίζεται µια γειτονιά, η οποία συνδέεται εκτός από χωρική και µε συγγενική σχέση. Αν λοιπόν µια σύγχρονη οικογένεια του χωριού αποτελεί έναν κλειστό κοινωνικό κύκλο, τότε η αντίστοιχη γειτονιά αποτελεί έναν άλλο κλειστό κύκλο που εµπεριέχει αυτούς των οικογενειών που την απαρτίζουν, και το σύνολο των γειτονιών, δηλαδή το χωριό αποτελεί έναν µεγαλύτερο κύκλο που τα εµπεριέχει όλα. Θα µπορούσε λοιπόν κανείς να παροµοιάσει την µικρή και κλειστή κοινωνία του χωριού µε µια εκτεταµένη παραδοσιακή οικογένεια. Έτσι, από την κατά τ’ άλλα δεµένη αυτή κοινωνία, δεν λείπουν οι διαφορές, το κοτσοµπολιό, οι διαµάχες και η καχυποψία.

59. αυλή στον Αγ. Γερµανό

60. δηµόσιος χώρος, Αγ. Γερµανός

Επιπλέον, στην ενότητα της γειτονιάς γίνεται και πάλι αντιληπτή η διάκριση των δύο φύλων, πάντα εξαιτίας των παραδοσιακών πεποιθήσεων των ηλικιωµένων κατοίκων. Συγκεκριµένα, στον ελεύθερό τους χρόνο οι άντρες θα πάνε στο καφενείο ή στην πλατεία, δηλαδή θα κινηθούν εκτός των «ορίων» της γειτονιάς τους, ενώ οι γυναίκες θα συγκεντρωθούν κάπου «εντός» της γειτονιάς, στα πεζούλια ή τις αυλές.

61. αυλή στον Αγ. Γερµανό

62. αυλή στον Αγ. Γερµανό

Συνεντεύξεις

Ζευγάρι περίπου 50 ετών, Άγιος Γερµανός, συχνοί επισκέπτες κάτοικοι Θεσσαλονίκης:

«Κοιτάζεις να αναπτυχθείς εσύ ή ο τόπος σου» «Θα ήθελα να µείνω, αν είχα τη δυνατότητα να ασκώ το επάγγελµά µου. Στην επαρχία ναι, θα έµενα» «Το θέµα δεν είναι αν εµείς θα επιλέγαµε να ζήσουµε στο χωριό, το θέµα είναι αν εσείς θα ερχόσασταν!» «Λένε ότι δεν ζουν στα χωριά γιατί δεν έχει ζωή. Γιατί δεν δηµιουργείς εσύ ζωή;»

Άντρας περίπου 55 ετών, Άγιος Γερµανός, πρώην κάτοικος Θεσσαλονίκης:

«Οι κάτοικοι εδώ οικειοποιούνται σε µεγάλο βαθµό τον δηµόσιο χώρο γύρω από τα σπίτια τους, πολλές φορές χωρίς όρια» «Σε περιπτώσεις εκδηλώσεων σε κοντινές περιοχές, όπως τα Πρέσπεια στον Άγιο Αχίλλειο, τα χωριά αδειάζουν και όλοι συγκεντρωνόµαστε εκεί» «Τα παιδιά παίζουν παντού, είτε στην πλατεία, είτε µπροστά από τα σπίτια τους, στο γήπεδο, αλλά στο σχολείο µόνο στις ώρες λειτουργίας» «Τις καθηµερινές η εντύπωση που δηµιουργείται σε κάποιον επισκέπτη είναι ότι το χωριό είναι νεκρό» «Το να µείνω στο χωριό ήταν απωθηµένο, οπότε όταν άρχισε η κρίση ήρθα να µείνω εδώ, λόγω κλίµατος και τοποθεσίας, λόγω του φυσικού στοιχείου» «Μια τόσο µικρή περιοχή δεν µπορεί να κρατήσει τον κόσµο» «Το χωριό µε την έννοια του αποµονωµένου δεν υφίσταται πια. Οι άνθρωποι δεν είναι όπως παλιά, είναι πιο κλειστοί και πιο επιφυλακτικοί. Αυτό θεωρώ ότι οφείλεται στο ότι όλοι έχουν πρόσβαση στα πάντα»

«Οι γειτονιές εδώ διαµορφώνονται µε βάση το όνοµα, την οικογένεια. Εδώ υπήρχαν πέντε µεγάλες πατριαρχικές οικογένειες, άρα πέντε γειτονιές, κι έτσι παραµένει και τώρα σε γενικές γραµµές» «Υπάρχει και ανταγωνισµός µεταξύ των γειτονιών-οικογενειών, καχυποψία και κοτσοµπολιό» «Όλοι οι κάτοικοι γνωρίζονται µεταξύ τους, έχουν καθηµερινές επαφές» «Στον ελεύθερο χρόνο συνήθως πηγαίνουµε στα καφενεία ή τις καφετέριες, συνήθως µόνο οι άντρες, για χαρτί» «Οι ασχολίες των γυναικών καθηµερινά είναι πολλές, τόσο στο σπίτι όσο και στο αγρόκτηµα, οπότε δεν έχουν χρόνο και δεν τις βλέπεις πολύ στο δηµόσιο χώρο, παρά µόνο στην εκκλησία και στα πανηγύρια» «Το χωριό ζωντανεύει µόνο το καλοκαίρι και στις γιορτές από τουρίστες και συγγενείς που µένουν στις πόλεις» «Υπάρχει µια ιδιαίτερη κατηγορία τουριστών, οι οποίοι ασχολούνται µε τη φύση, όπως παρατηρητές πουλιών, φυτολόγοι, αναρριχητές, κ.λπ.»

Άντρας, περίπου 45 ετών, ιδιοκτήτης καφενείου, Ψαράδες:

«Τον ελεύθερό τους χρόνο οι κάτοικοι, σχεδόν πάντα άντρες θα κατέβουν στην παραλία, θα καθίσουν στο κιόσκι και θα συζητήσουν. Κάποιοι θα έρθουν και στο καφενείο, θα παίξουν τα χαρτιά τους, θα πιουν την µπύρα τους» «Οι γυναίκες κάθονται κυρίως στη γειτονιά, γύρω από τα σπίτια τους, όσο υπάρχει κόσµος φυσικά γιατί έχει ερηµώσει πολύ το χωριό» «Παλιότερα έβλεπες συνέχεια τις απογευµατινές ώρες γυναίκες µαζεµένες σε µια αυλή ή σε ένα παγκάκι και συχνά κατέβαιναν και στην πλατεία» «Κι εδώ οι γειτονιές οργανώνονταν µε βάση το σόι» «Τα καταστήµατα εδώ ποντάρουν µόνο στον τουρισµό» «Το µεγαλύτερο ποσοστό είναι ηλικίας 65+» «Η ζωή στο χωριό είναι δύσκολη γιατί µετά το απόγευµα όλα ερηµώνουν» «Εδώ στα χωριά η κοινωνία είναι πολύ µικρή, ο κύκλος είναι πολύ µικρός, όλοι ξέρουν τα πάντα, κι αυτό δεν είναι καλό. Τα χωριά δεν είναι µονιασµένα» «Τον ξένο συνήθως τον δεχόµαστε πιο εύκολα, ο κάτοικος εδώ έχει και ανάγκη το καινούριο, το άγνωστο»

Β1. Μεσαία Κλίµακα Οι πόλεις που εντάσσονται στη µεσαία κλίµακα αποτελούν µεν το ενδιάµεσο στάδιο µεγέθους, αλλά δεν ισχύει το ίδιο και για τον τρόπο ζωής των κατοίκων τους. Δηλαδή ο τρόπος ζωής τους δεν σχετίζεται τόσο µε αυτόν των περιοχών µικρής κλίµακας, αλλά θα έλεγε κανείς ότι αποτελεί το «κατώφλι» προς την πραγµατικότητα των µεγάλων πόλεων. Φυσικά, εντοπίζονται χαρακτηριστικά που έχουν τις ρίζες τους στην αγροτική και παραδοσιακή ζωή του χωριού, αλλά είναι πολύ λιγότερα από αυτά που διαµορφώθηκαν µέσω της διαρκούς επιδίωξης τη εξέλιξης, της τεχνολογίας και γενικότερα της παγκοσµιοποίησης.

63. Ρέθυµνο

64. Λάρισα

Όσον αφορά την σύσταση των κοινωνιών σε µεσαίας κλίµακας περιοχές, θα µπορούσαµε να πούµε ότι –ανάλογα µε το µέγεθοςσυντίθενται από πολλούς εκτεταµένους κλειστούς κύκλους, η ισχύς των οποίων επηρεάζεται από το κριτήριο της ηλικίας, της εντοπιότητας, κ.ά. Για παράδειγµα, οι περισσότεροι ηλικιωµένοι κάτοικοι έχουν µεγαλώσει στα κοντινά χωριά, γεγονός που διαµορφώνει έναν αυστηρότερα κλειστό κύκλο, στον οποίο εντάσσονται δυσκολότερα νέα στοιχεία. Αντίθετα, οι κύκλοι των νεότερων κατοίκων είναι ελαστικότεροι, µε αποτέλεσµα να αποδέχονται ευκολότερα το διαφορετικό και συχνά να το 77

αφοµοιώνουν. Παρά την ολοένα και µεγαλύτερη επικράτηση της απρόσωπης πολυκατοικίας, οι κάτοικοι γνωρίζονται, πράγµα που εξηγείται λόγω του µεσαίου µεγέθους των κοινωνιών αυτών. Έτσι, ανάλογα µε το µέγεθος µεγαλώνει και η ελαστικότητα των κοινωνικών δεσµών, χωρίς όµως να φτάνει στα επίπεδα αποξένωσης που γνωρίζουµε από τις µεγαλουπόλεις. Ένα πεδίο που φαίνεται να κατάγεται από τον τρόπο ζωής του χωριού είναι αυτό του παιδικού παιχνιδιού. Ειδικότερα στις µικρότερες πόλεις, το παιδικό παιχνίδι χαρακτηρίζεται από την ίδια ελευθερία, δηµιουργικότητα και αυθορµητισµό του χωριού, και τα παιδιά παίζουν ελεύθερα στις αλάνες, τις παιδικές χαρές, ή οπουδήποτε αλλού τους ωθήσει η φαντασία τους. Ωστόσο, όσο µεγαλώνει το µέγεθος, τόσο µεγαλώνει και η ανασφάλεια των γονιών, µε αποτέλεσµα να περιορίζεται η ελεύθερη έκφραση του παιδιού µέσα από το παιχνίδι. Η ανασφάλεια αυτή βασίζεται στην συνεχώς αυξανόµενη παρουσία του αυτοκινήτου, στην σταδιακή διαµόρφωση ενός άγνωστου περιβάλλοντος και στην έλλειψη καθαριότητας των δηµόσιων χώρων, φαινόµενα που αναπτύσσονται ανάλογα προς το µέγεθος µιας περιοχής. Στην πρακτική του παιδικού παιχνιδιού λοιπόν, αντικατοπτρίζεται ο χαρακτήρας, ο τρόπος ζωής και ο βαθµός αστικοποίησης µιας µεσαίου µεγέθους πόλης.

65. Κατερίνη

66. Βόλος

Ωστόσο, στα πεδία που αφορούν τη διαµόρφωση της εικόνας, που τόσο έντονα έχει εισχωρήσει σύγχρονη ζωή, δηλαδή στις καταναλωτικές συνήθειες, στον τρόπο διασκέδασης και ψυχαγωγίας, στις δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου κ.λπ., παρατηρούνται πρακτικές που ακολουθούν πιστά τα κυρίαρχα παγκόσµια πρότυπα, ανεξαρτήτως µεγέθους. Η ανάγκη του ατόµου να αποτελέσει µια – αποδεκτή- ταυτότητα, τον ωθεί σε µαζικές συµπεριφορές. Έτσι, η ικανοποίηση των ψυχαγωγικών αναγκών γίνεται µε τρόπο που «ταιριάζει» στην εκάστοτε ταυτότητα, όπως µε συγκέντρωση σε καφετέριες, µπαρ, πλατείες. Το ίδιο, αν και όχι σε τόσο περιορισµένο βαθµό συµβαίνει και µε τις ασχολίες των ανθρώπων στον ελεύθερο χρόνο, οι οποίες καθορίζονται από τα «πρέπει» της ταυτότητας και όχι από την πραγµατική ανάγκη και συνείδηση του ανθρώπου. Όσον αφορά την ικανοποίηση των καταναλωτικών αναγκών, παρατηρείται διαφοροποίηση ανάλογα µε το µέγεθος, καθώς στις µεσαίας κλίµακας κοινωνίες η ύπαρξη µικρών, οικογενειακών καταστηµάτων ή επιχειρήσεων είναι πολύ συχνή. Ωστόσο, στη σηµερινή εποχή της οικονοµικής κρίσης, οι µικρές αυτές επιχειρήσεις χάνουν έδαφος εξαιτίας των µεγάλων πολυεθνικών.

67. Λάρισα

Β.2. Το παράδειγµα των Τρικάλων Για την επιτόπια έρευνα επιλέχτηκαν τα Τρίκαλα, µια πόλη της Θεσσαλίας, που ο πληθυσµός της κυµαίνεται στους 81.000 κατοίκους. Η επιλογή έγινε επειδή αποτελεί µια πόλη µε άφθονο το φυσικό στοιχείο, συνδυάζει το παλιό και το νέο ταυτόχρονα αλλά και συγκεντρώνει µεγάλο αριθµό κατοίκων µεσαίας ηλικίας λόγω του πανεπιστηµίου που διαθέτει.

Β.2.1 Δηµόσιος χώρος και δηµόσια συµπεριφορά Παρά την µικρή έκταση των Τρικάλων, παρατηρούµε αρκετούς κοινόχρηστους χώρους σχεδιασµένους και µη. Πέρα από τις πολυάριθµες πλατείες, η δηµόσια ζωή εκτονώνεται σε διάφορους τόπους όπως στο ποτάµι , στην παλιά πόλη, στις πεζογέφυρες και στο πάρκο του Μύλου του Ματσόπουλου. Σηµαντικό γνώρισµα της πόλης των Τρικάλων είναι η ιδιαίτερη θέση που δίνεται στον πεζό αλλά και στον ποδηλάτη. Στους περισσότερους δρόµους τα πεζοδρόµια έχουν από ικανοποιητικό έως µεγάλο µέγεθος, ενώ υπάρχει διαµορφωµένος ποδηλατόδροµος στην µεγαλύτερη έκταση του δικτύου της πόλης. Το γεγονός αυτό όχι µόνο κάνει πιο έντονη την παρουσία του πεζού και του ποδηλάτη κάθε ηλικίας, αλλά ωθεί τον κάτοικο να χρησιµοποιήσει το αυτοκίνητο σε ειδικές µόνο περιπτώσεις, περιορίζοντας την ατµοσφαιρική ρύπανση και τη βουή των δρόµων. Αξιοσηµείωτο είναι επίσης ότι η πλειοψηφία των κατοίκων των Τρικάλων είναι ευχαριστηµένοι από το επίπεδο ζωής, αγαπούν τον τόπο τους και τον στηρίζουν µε κάθε τρόπο.

68. έντονη παρουσία ποδηλάτων

69. µικρή πλατεία

Η οικειοποίηση εδώ του δηµόσιου χώρου είναι έντονη και µάλιστα τείνει να µοιάσει σε αυτή των µεγαλουπόλεων. Τα εµπορικά καταστήµατα αναψυχής καταπατούν σε µεγάλο βαθµό τον δηµόσιο χώρο και αυτό είναι ιδιαίτερα φανερό στον κεντρικό εµπορικό δρόµο των Τρικάλων. Οι καφετέριες που λειτουργούν στην οδό Ασκληπιού είναι γεµάτες από κόσµο, κυρίως ηλικιών 25-40. Ακόµη, διασχίζοντας κανείς τις πεζογέφυρες θα παρατηρήσει οικειοποίηση από άτοµα νεότερης κυρίως ηλικίας κάνοντας skateboard ή απλώς χαλαρώνοντας στα πεζούλια, καθώς και πλανόδιους πωλητές. Πλανόδιους θα δει κανείς και στις πλατείες των Τρικάλων, ή όπου αλλού τους επιτρέπει ο χώρος και οι συνθήκες.

70. νέοι στις πεζογέφυρες

71. καφετέρειες στην Ασκληπιού

Όσον αφορά τις νεότερες οµάδες, παρατηρείται έντονη συγκέντρωση στο ποτάµι, στην παλιά πόλη και το φρούριο καθώς και στο πάρκο του Μύλου. Στο ποτάµι συγκεκριµένα, θα συναντήσει κανείς µόνο εφήβους συγκεντρωµένους σε οµάδες και αυτό γιατί είναι ένας τόπος αποµακρυσµένος και σε χαµηλότερο επίπεδο από την πόλη µε έντονο το φυσικό στοιχείο. Έτσι, τα άτοµα αυτής της ηλικίας µε έντονη την ανάγκη της αποµόνωσης και αποµάκρυνσης θα επιλέξουν τέτοιου είδους τόπους για να εκφραστούν και να δραστηριοποιηθούν µακριά από τα βλέµµατα και την επίβλεψη των µεγάλων.

72. ο Μύλος του Ματσόπουλου

73. νέοι στο ποτάµι

Ακόµη, δεν µπορούµε να παραλείψουµε την παλιά πόλη των Τρικάλων, το λεγόµενο Βαρούσι, όπου εδώ το σκηνικό µεταµορφώνεται σε κάτι πιο παραδοσιακό θυµίζοντας κατά πολύ τους ρυθµούς ζωής του χωριού. Ωστόσο, αυτή είναι µονάχα η επιφανειακή εικόνα, καθώς ως τµήµα της πόλης των Τρικάλων δεν µπορεί να αποτελεί πεδίο διαφορετικής πραγµατικότητας, παρόλο που παρουσιάζονται διαφορετικές κοινωνικές συνήθειες και συµπεριφορές. Εδώ, οι δηµόσιες δραστηριότητες γίνονται αντιληπτές σε οποιαδήποτε µορφή κοινόχρηστου χώρου, έξω από τα σπίτια, στο γειτονικό µπακάλικο, στους δρόµους, στον προαύλιο χώρο των εκκλησιών καθώς και στο ιστορικό φρούριο. Τις πρωινές και τις απογευµατινές ώρες οι κάτοικοι συγκεντρώνονται στον χώρο έξω από τα σπίτια τους, για τον οποίο δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον 82

για την καθαριότητά του, σε αντίθεση µε τους κατοίκους της κάτω πόλης όπου αν δεν τους ανήκει ή δεν τον χρησιµοποιούν το θεωρούν δηµοτική ευθύνη. Τέλος, τις βραδινές ώρες τα άτοµα που θα συναντήσει κανείς στην παλιά πόλη είναι κυρίως της µεσαίας ηλικίας µε βασικό τόπο συγκέντρωσης το ιστορικό φρούριο που αποτελεί αποµονωµένο και σε υψηλότερο επίπεδο µέρος.

74. νέοι στην παλία πόλη

75. ηλικιωµένος στην παλιά πόλη

διάγραµµα στάσης/κίνησης

55+

30-55

15-30

0-15

διάγραµµα συγκέντρωσης ηλικιακών οµάδων

Β.2.2 Η πλατεία Οι πλατείες αυτής της κλίµακας πόλεων συνδυάζουν χαρακτηριστικά της µικρής και της µεγάλης κλίµακας ταυτόχρονα. Οι πλατείες των Τρικάλων είναι πολυάριθµες συγκριτικά µε την έκταση της πόλης και συγκεντρώνουν µεγάλο ποσοστό πρασίνου. Αυτός είναι ένας παράγοντας που τις καθιστά ελκυστικές για τους κατοίκους της πόλης. Καθ΄ όλη την διάρκεια της ηµέρας, οι περισσότερες πλατείες σφύζουν από ζωή, φιλοξενώντας δραστη ριότητες ανθρώπων κάθε ηλικίας. Παρακάτω θα παρουσιαστεί η εικόνα που διαµορφώθηκε µετά την επιτόπια έρευνα στην κεντρική πλατεία των Τρικάλων και στην πλατεία Δεσποτικού. Η κεντρική πλατεία, στα προπολεµικά χρόνια ήταν χαραγµένη αλλά εγκαταλειµµένη και τόπος παζαριού διαφόρων προϊόντων αγροτικών ως επί το πλείστον. Η αξιοποίηση και φυσικά η διαµόρφωσή της ξεκίνησε το 1934 και προσαρµόστηκε στην τότε κατάσταση, την πολιτισµική αρχιτεκτονική φέρνοντας στο κέντρο της πόλης, νέο, ευρωπαϊκό χαρακτήρα. Σήµερα, γνωστή ως πλατεία Ηρώων Πολυτεχνείου, το εµπορικό στοιχείο είναι έντονο σύµφωνα µε τα πολυάριθµα καταστήµατα στον περίγυρό της, αλλά και τον δρόµο Τσιτσάνη που περνάει βόρεια της πλατείας και φιλοξενεί την λαϊκή αγορά της πόλης. Στην συγκεκριµένη πλατεία, θα συναντήσει κανείς ανθρώπους όλων των ηλικιών και όλων των κοινωνικών τάξεων σε ποικίλες δραστηριότητες. Τα περισσότερα καθίσµατα της πλατείας έχουν καταληφθεί από αλλοδαπούς και από άτοµα µεγάλης ηλικίας, αλλά και λίγους νεότερους επισκέπτες. Έτσι η κεντρική πλατεία συνθέτει έναν χώρο που αποτελεί στέκι για ανάπαυση, πολιτικές συζητήσεις και κοινωνική συναναστροφή γενικότερα. Ακόµη, ο χώρος της πλατείας αποτελεί τόπο παιχνιδιών για τα παιδιά της πόλης, πάντα βέβαια υπό την επιτήρηση των γονιών οι οποίοι επιλέγουν την εν λόγω πλατεία γι’ αυτόν τον σκοπό και µόνο. Ωστόσο, η κεντρική πλατεία για άτοµα νεότερης

ηλικίας αποτελεί ένα πέρασµα προς τα εµπορικά καταστήµατα που λαµβάνουν χώρα στην συνέχεια της.

76. κεντρική πλατεία

77. ηλικιωµένοι στα παγκάκια

78. ηλικιωµένοι στα παγκάκια

Η πλατεία Δεσποτικού, πήρε το όνοµά της από το δεσποτικό µέγαρο ή αλλιώς Πελέκειο που δεσπόζει στην βορειοδυτική πλευρά της πλατείας από τις αρχές του 20ου αιώνα. Σήµερα, στα κτίρια περιµετρικά της πλατείας έχουν εγκατασταθεί πολυάριθµα ξενόγλωσσα και µη φροντιστήρια, το οποία έχουν αντίκτυπο σε αυτή καθώς αξιοποιείται ως επί το πλείστον από την ηλικιακή οµάδα των εφήβων και των παιδιών, που συναντιούνται και δραστηριοποιούνται εκεί µετά το µάθηµα στο φροντιστήριο. Στην πλατεία ακόµη θα συναντήσεις κανείς, τις πρωινές κυρίως ώρες, ηλικιωµένους ανθρώπους της γειτονιάς που οικειοποιούνται τα καθίσµατα για κοινωνική συναναστροφή, διάβασµα και άλλες δραστηριότητες. Τέλος, η πλατεία Δεσποτικού κατά καιρούς είναι πιο ενεργή καθώς

πραγµατοποιούνται εκδηλώσεις, όπως σχολικές και χορευτικές παραστάσεις, δράσεις από καλλιτέχνες δρόµου κ.α.

79. έφηβοι στην πλατεία Δεσποτικού

80. χορευτικές εκδηλώσεις στην πλατεία Δεσποτικού

Β.2.3 Η έννοια της γειτονιάς Η µεσαία κλίµακα πόλεων συνδυάζει στοιχεία της έννοιας της γειτονιάς του χωριού και της µεγαλούπολης. Η έννοια της γειτονιάς στην πόλη των Τρικάλων είναι, θα λέγαµε, αµφιλεγόµενη. Οι σύγχρονοι ρυθµοί ζωής καθώς και η επικράτηση της πολυκατοικίας, είχαν ως αποτέλεσµα την µεταβολή της έννοιας της γειτονιάς. Η γειτονία σε αυτή την κλίµακα πόλεων έχει επηρεαστεί και προσεγγίζει κατά πολύ την εικόνα της µεγαλούπολης. Ένας παράγοντας που καθορίζει την ύπαρξη της έννοιας αυτής είναι η ηλικία. Οι κάτοικοι µεγάλης ηλικίας είναι πιο ανοιχτοί στην κοινωνική συναναστροφή µε τους γείτονές τους, παρόλα αυτά δεν παύει να υπάρχει ο φόβος και η ανασφάλεια.

81. οικειοποίση στην κάτω πόλη

82. συνεύρεση γειτόνων στην κάτω πόλη

Έτσι, µπορεί να υπάρχει µια σχέση µεταξύ κατοίκων αλλά µένει στάσιµη, δεν αναπτύσσεται. Αντιθέτως, στις νεότερες ηλικίες, εξαιτίας της αποξένωσης που έχει προκαλέσει το διαδίκτυο και της ευκολότερης επικοινωνίας που έχει επιφέρει, δεν παρατηρείται κάποια σχέση µεταξύ γειτόνων, παρά µόνο εάν υπάρχει ήδη συγγενική ή φιλική σχέση. Εποµένως, συναντάµε και εδώ αυτό που αργότερα θα δούµε

στην µεγαλούπολη, την απρόσωπη δηλαδή κατάσταση, καθώς οι κάτοικοι έχουν µόνο οπτική επαφή µεταξύ τους. Όσο αφορά την παλιά πόλη των Τρικάλων, ένας παράγοντας που ενισχύει την έννοια της γειτονιάς είναι το συνοικιακό παντοπωλείο, το οποίο όµως λόγω οικονοµικής κατάστασης τείνει να αφανιστεί. Το συνοικιακό παντοπωλείο ήταν ανέκαθεν ένας τόπος συνάντησης κατοίκων της περιοχής για τα καθηµερινά ψώνια, όπου ταυτόχρονα συζητούσαν για τα κοινωνικά δρώµενα και το δέσιµο γινόταν ολοένα και πιο στενό. Σήµερα λόγω τις ύπαρξης πολυάριθµων σούπερ µάρκετ στην νέα πόλη µε τις αµέτρητες προσφορές και σε συνδυασµό µε την οικονοµική κρίση, οι κάτοικοι της παλιάς πόλης σπάνια επιλέγουν να στηρίξουν τις µικροεπιχειρήσεις παρά µόνο εάν υπάρχει ανάγκη. Έτσι, το συνοικιακό παντοπωλείο παύει να λειτουργεί ως πυρήνας δηµόσιας ζωής αλλά υπολειτουργεί κυρίως από περαστικούς.

83. ενδιαφέρον για την καθαριότητα στην παλιά πόλη

84. παντοπωλείο στα όρια παλιά και νέας πόλης

Τέλος, η έννοια της γειτονιάς στην παλιά πόλη παρότι έχει µεταβληθεί κατά πολύ συγκριτικά µε τα προηγούµενα χρόνια, cc Παρ’ όλα αυτά, η έννοια της γειτονιάς και εδώ είναι πιο έντονη στα άτοµα µεγαλύτερης ηλικίας , καθώς οι νεότεροι θα προτιµήσουν να κατέβουν στην νέα πόλη για αναψυχή και άλλες δηµόσιες δραστηριότητες. Η έννοια της γειτονιάς, λοιπόν, µε τους σύγχρονους ρυθµούς ζωής, µε τις ποικίλες δυνατότητες που παρέχονται µέσω του διαδικτύου, µε την έλλειψη ελεύθερου χρόνου και γενικότερα την εξέλιξη της τεχνολογίας έχει µεταβληθεί αρκετά και στις πόλεις της µεσαίας κλίµακας. Παρατηρείται µεταβολή τόσο στην έννοια της γειτονιάς όσο και στην προσωπικότητα του σύγχρονου ανθρώπου και τις ανάγκες του. Ωστόσο, οι πόλεις αυτής της κλίµακας έχουν τις χωρικές προδιαγραφές για την ενίσχυση της έννοιας της γειτονιάς και σύµφωνα µε τις απόψεις των κατοίκων της πόλης υπάρχει ενδιαφέρον και ανάγκη για µια πιο ουσιαστική κοινωνική επαφή. 90

Συνεντεύξεις

Άντρας , περίπου 40 ετών, Κεντρική πλατεία:

«Τα Τρίκαλα είναι από τις πιο ασφαλής πόλης για τα παιδιά» «Όταν ήµουν µικρός έπαιζα στην πλατεία, τα τελευταία 15 χρόνια η πλατεία δεν ενδείκνυται για παιδιά λόγω µη καθαρού περιβάλλοντος και ύπαρξης αλλοδαπών» «Ειδικότερα τα βράδια, υπάρχει φόβος» «Η πλατεία το βράδυ δεν ενδείκνυται για παιδιά της ηλικίας του γιού µου παρά µόνο µε την επίβλεψή µου» «Στην πλατεία έρχοµαι λόγω του γιού µου και γιατί µένω κοντά» «Στην πλατεία δεν συναντώ κάποιον της ηλικίας µου, θα δεις είτε ηλικιωµένους, είτε αλλοδαπούς, είτε µερικούς ταξιδιώτες». «Οι αλλοδαποί δεν ξέρω για ποιο σκοπό έρχονται ή τι σκέφτονται να κάνουν, κάποιοι ψάχνουν να βρουν δουλεία ή θα τους πάρει κάποιος να καθαρίσουν έναν χώρο κτλ.» «Μόνος µου θα προτιµήσω να πάω, αν δεν θέλω να πάω σε καφετέρια γιατί όλοι εκεί πάνε, σε έναν χώρο µε λιγότερο κόσµο, όχι

τόσο πολυσύχναστο, σε ένα πράσινο µέρος το οποίο βέβαια λείπει από την Ελλάδα γενικότερα» «Χρησιµοποιώ ιδιαίτερα το ποτάµι και την παράκτια ζώνη» «Θέλουµε να το αναδείξουµε παραπάνω γιατί είναι ωραία και για παιχνίδι» «Η έννοια της γειτονιάς υφίσταται αλλά όχι στον βαθµό που υπήρχε το ’70» «Στη µεγαλούπολη τα πράγµατα είναι πιο απρόσωπα απ’ ότι σε µια επαρχιακή πόλη» «Στη µεγαλούπολη οι σχέσεις µε τους γείτονες είναι τυπικές, είσαι άγνωστος µεταξύ αγνώστων» «Η κοινωνία αγκαλιάζει έναν ξένο, είµαστε ανοιχτοί σε αυτό»

Γυναίκες , περίπου 30 ετών , κοντά Ασκληπιού:

«Στην ηλικία µας δεν θα πάµε στην πλατεία, αλλά οι µικρότεροι µέχρι και φοιτητές χρησιµοποιούν σε µεγάλο βαθµό την πλατεία» «Λόγω τον κοντινών αποστάσεων και λόγω της χρήσης ποδηλάτου, δεν θα σκεφτούµε να κάτσουµε σε κάποια πλατεία»

«Επειδή δεν βρήκαµε άδεια τραπέζι σε καφετέρια και λόγω έλλειψης χρόνου καθίσαµε εδώ» «Εµείς σαν νέα γενιά δεν θα χαιρετίσουµε τον απέναντι γείτονα αλλά µόνο τον διπλανό, οι γονείς σαν πιο παλιοί τους χαιρετάνε όλους»

Γυναίκα, περίπου 65 ετών, παλιά πόλη:

«Καθαρίζω γιατί µου αρέσει ο χώρος να είναι καθαρός» «Η έννοια της γειτονιά εδώ υπάρχει, γνωρίζουµε τους γείτονές µας και είµαστε φίλοι» «Με τους γείτονες µαζευόµαστε να απογεύµατα έξω από τα σπίτια, βγάζουµε καρέκλες και καθόµαστε» «Παλιότερα υπήρχαν πιο πολλές παρέες αλλά τώρα έφυγαν οι περισσότεροι» «Στο κέντρο δεν πηγαίνω παρά µόνο για ψώνια και για την λαϊκή» «Για τα ψώνια της εβδοµάδας, επιλέγω το σούπερ µάρκετ λόγω προσφορών και την λαϊκή, στο παντοπωλείο θα πάω αν κάτι µου λείπει»

«Ο δήµος περνάει να καθαρίσει, αλλά συνήθως εµείς περιποιούµαστε την γειτονιά, εµείς ποτίζουµε τα φυτά, εµείς τα κλαδεύουµε, ο δήµος δεν έχει προσωπικό» «Κάποιοι καθαρίζουν, ενώ κάποιους δεν τους νοιάζει» «Το νηπιαγωγείο έκλεισε γιατί δεν ήταν καλές οι συνθήκες, είχε υγρασία και έτσι πήγαµε σε ένα καινούργιο κτίριο στην νέα πόλη.»

Άντρας , περίπου 60 ετών, παντοπωλείο

«Δεν έχουµε στήριξη από την γειτονιά » «Δουλεύουµε περισσότερο µε τους περαστικούς και µε νεολαία που δεν είναι από την γειτονιά» «Πιο παλιά υπήρχε δουλεία και µε την γειτονιά αλλά τώρα όλοι πάνε στα σούπερ µάρκετ» «Παλιά γνώριζα τους πελάτες, τώρα όχι» «Τώρα δεν ξέρω πως είναι η µόδα µε τα σούπερ µάρκετ, αν ήµουν στην νέα πόλη δεν νοµίζω να επιβίωνα»

Άντρας, περίπου 80 ετών, µικρή πλατεία:

«Για βόλτα έχουµε πολλούς χώρους εδώ, εγώ προτιµώ αυτούς που έχουν περισσότερο ενδιαφέρον» «Θα πάω εκεί που υπάρχουν άτοµα της ηλικίας µου» «Όταν θέλω να φύγω από το σπίτι καµιά φορά πάω στην εξοχή, στο κτήµα µου» «Δεν πηγαίνω στα καφενεία λόγω καπνίσµατος» «Καθηµερινά συνήθως θα πάω για ψώνια και µετά θα έρθω εδώ πολλές φορές για να χαζέψω» «Τους γείτονες µου δεν τους γνωρίζω καλά πλέον, άλλαξε ο τρόπος επαφής. Μένει κάποιος δίπλα σου και δεν ξέρεις τι δουλεία κάνει» «Παλιά ήταν πιο ελεύθερες οι σχέσεις µε τους γείτονες» «Σήµερα είναι πιο απόµακρες οι σχέσεις, πάνε οι φίλοι» «Το παντοπωλείο παλιά ενίσχυε την γειτονιά, τώρα πάνε αυτά» «Στο κέντρο της πόλης δεν πάω, δεν έχω πολύ χρόνο διαθέσιµο»

Γ.1. Μεγάλη κλίµακα Το περιβάλλον των µεγάλης κλίµακας πόλεων έχει αναλυθεί σε µεγάλο βαθµό στα προηγούµενα κεφάλαια και γι’ αυτόν το λόγο δεν θα γίνει εκτενής εισαγωγική ανάλυση. Όπως έχει τονιστεί, η πληθυσµιακή πυκνότητα, η συντριπτική παρουσία του αυτοκινήτου και η επικράτηση του δοµηµένου σε βάρος του αδόµητου έχει ως αποτέλεσµα την επιδείνωση της ποιότητας ζωής στη µεγαλούπολη.

85. καταναλωτισµός στην Ερµού, Αθήνα

Οι κοινωνικές σχέσεις, υφιστάµενες πλέον σε ένα αχανές και πολύµορφο περιβάλλον, αναπτύσσονται πλεγµατικά, δηλαδή δεν αποτελούν «κύκλους», αλλά αναπτύσσονται πολύπλευρα και ελεύθερα. «Οι κάτοικοι µιας µεγαλούπολης είναι µέλη σε πολλές οµάδες ταυτόχρονα, ζώντας εντός της ιεραρχικής δοµής των χώρων. Η δραστηριότητα του ενήλικα κατοίκου επικαλύπτει και αλληλοδιαπερνά την τοπικότητα σε πολλά επίπεδα.»54 . Η 54

Μητούλας Νικόλαος [2005], ό.π., σελ.146

δηµιουργία επιφανειακών σχέσεων, αλλά και η υποσυνείδητη άρνηση του ανθρώπου να δηµιουργήσει νέες, αποτελούν χαρακτηριστικά γνωρίσµατα των µεγαλουπόλεων. Όπως και στην περίπτωση των µεσαίου µεγέθους πόλεων, οι συµπεριφορές που συνθέτουν την εικόνα του ατόµου, ακολουθούν τα πρότυπα που υποβάλλει η παγκοσµιοποίηση. Παρατηρείται έντονη οµοιοµορφία στους τρόπους ψυχαγωγίας και κατανάλωσης. «Στη Χλόη, τη µεγάλη πόλη, τα άτοµα που περπατάνε στους δρόµους δεν γνωρίζονται µεταξύ τους. Σε κάθε τους συναπάντηµα φαντάζονται χίλια πράγµατα ο ένας για τον άλλον, τις συναντήσεις που θα µπορούσαν να πραγµατοποιηθούν µεταξύ τους, τις συζητήσεις, τις εκπλήξεις, τα χάδια, τις δαγκωµατιές. Κανένας όµως δεν χαιρετά κανέναν, τα βλέµµατα διασταυρώνονται για µια στιγµή, ύστερα δραπετεύουν, ψάχνουν άλλα βλέµµατα, δεν σταµατάνε πουθενά.»55

87. αποξένωση

86. άστεγοι στην Θεσσαλονίκη

Ίταλο Καλβίνο [2002], «Αόρατες Πόλεις», Καστανιώτη, Αθήνα, σελ.73

Γ.2. Το παράδειγµα της Θεσσαλονίκης Για την επιτόπια έρευνα της µεγάλης κλίµακας επιλέχτηκε η πόλη της Θεσσαλονίκης, συγκεκριµένα ο Δήµος Θεσσαλονίκης, και όχι η περιφερειακή ενότητα. Ο αριθµός των κατοίκων του Δήµου Θεσσαλονίκης κυµαίνεται κοντά στους 260.000 κατοίκους. Η επιλογή της Θεσσαλονίκης έγινε επειδή αποτελεί την δεύτερη µεγαλύτερη πόλη της Ελλάδας και παρουσιάζει πλήθος στοιχείων µεγαλούπολης. Η συνύπαρξη όλων των ηλικιακών οµάδων, γηγενών και µη, λόγω της παρουσίας των δύο µεγάλων ιδρυµάτων Ανώτατης Εκπαίδευσης (Α.Π.Θ. και Πα.Μακ.) και του Τεχνολογικού Εκπαιδευτικού Ιδρύµατος της Σίνδου, αλλά και εξαιτίας των επαγγελµατικών ευκαιριών που προσφέρει µια µεγαλούπολη, διαµορφώνει ένα ποικιλόµορφο και διαρκώς µεταβαλλόµενο κοινωνικό περιβάλλον.

Γ.2.1. Δηµόσιος χώρος και δηµόσια συµπεριφορά Στο δηµόσιο χώρο της Θεσσαλονίκης λοιπόν, κυριαρχεί η καταπάτηση του δηµόσιου χώρου από πολλαπλές πλευρές. Αρχικά, η ανεξέλεγκτη πλέον εξάπλωση των τραπεζοκαθισµάτων των καταστηµάτων αναψυχής ωθούν κυριολεκτικά τον περαστικό να περπατήσει στο δρόµο, ή να περάσει ενδιάµεσα τους, πράγµα που µοιάζει να κατακερµατίζει το «ελεύθερο» της πορείας του στο δηµόσιο χώρο. Συγχρόνως, το κυκλοφοριακό πρόβληµα παίρνει όλο και µεγαλύτερες διαστάσεις, καθώς τα Ι.Χ. αυξάνονται (ευτυχώς µε µικρότερο πλέον βαθµό λόγω οικονοµικής κρίσης), καταπατώντας όλο και περισσότερα πεζοδρόµια. Τα διάφορα έργα που πραγµατοποιούνται, οι εργασίες για το µετρό, τα συνήθως εξωφρενικά στενά πεζοδρόµια, δυσχεραίνουν όλο και περισσότερο την

κίνηση του πεζού. Τα όρια µεταξύ ιδιωτικού και δηµοσίου είναι µάλλον θολά, και η κατανοµή σίγουρα άνιση.

88. τραπεζοκαθίσµατα, Βογατσικού

Η οικειοποίηση του δηµόσιου χώρου πραγµατοποιείται και από κοινωνικές οµάδες, που συνήθως εµφανίζουν κάποιες ιδιαιτερότητες. Για παράδειγµα, τα πεζοδρόµια γίνονται πεδίο εµπορικής δραστηριότητας από τους διάφορους πλανόδιους. Ακόµα, κοινωνικές οµάδες που αποτελούν µειονότητες, δηλαδή οι µετανάστες ή οι άστεγοι οικειοποιούνται είτε µεγάλες χωρικές εκτάσεις, όπως µια πλατεία, είτε λίγα τετραγωνικά του δηµόσιου χώρου, όπως την είσοδο µιας πολυκατοικίας ή ένα µέρος του πεζοδροµίου. Δυστυχώς, το φαινόµενο της φτώχειας και της έλλειψης στέγης παίρνει όλο και µεγαλύτερες διαστάσεις στη σηµερινή εποχή της οικονοµικής κρίσης.

90. πλανόδιος στην Τσιµισκή

89. άστεγος στην Τσιµισκή

Αξιοσηµείωτο γνώρισµα του δηµόσιου χώρου της Θεσσαλονίκης είναι ότι στην έκτασή του λαµβάνουν χώρα πολλές οργανωµένες (Φεστιβάλ Κινηµατογράφου, Συναυλίες, Φεστιβάλ Βιβλίου, κ.ά.) και µη (µουσική από ερασιτεχνικά σχήµατα, καλλιτέχνες του δρόµου) δράσεις, αποδίδοντας έντονο παλµό στη δηµόσια ζωή του τόπου. Ένα χαρακτηριστικό που κυριαρχεί στην περιοχή του κέντρου της Θεσσαλονίκης είναι η έλλειψη σκιερών δηµόσιων χώρων, που προφανώς οφείλεται στην έλλειψη υψηλής βλάστησης. Το γεγονός αυτό συνιστά κατεξοχήν απωθητικό στοιχείο για τη χρήση του δηµόσιου χώρου, µε αποτέλεσµα η µόνη επιλογή να είναι η κλιµατιζόµενη -και ιδιωτική- καφετέρια. Ειδικότερα κατά τους ζεστούς µήνες, οι πολίτες µοιάζουν να αναζητούν έναν χώρο δροσιάς, τη λιγοστή σκιά που θα προσφέρει ένα µικρό δέντρο ή ένα κτίσµα. Για παράδειγµα, στην περιοχή του λιµανιού, όπου προσφέρεται τόσο απλόχερα µια όµορφη εικόνα του άκρου της πόλης, είναι αδύνατο να καθίσει κανείς µια ηλιόλουστη –και κατά τα άλλα ιδανική- µέρα.

100

91. έλλειψη σκιερών χώρων στο λιµάνι

Όσον αφορά τη δραστηριότητα της ιδιαίτερης οµάδας των παιδιών, λαµβάνει χώρα µόνο σε ειδικά διαµορφωµένους και συχνά περιφραγµένους χώρους, όπως η παιδική χαρά της Πλατείας Αρχαίας Αγοράς, της πλατείας Ναυαρίνου, το Πάρκο του Ξαρχάκου, η Νέα παραλία, κ.ά., και συνήθως γίνεται υπό την εποπτεία των γονέων. Η ανασφάλεια και ο φόβος που επικρατεί λόγω της έντονης παρουσίας ευπαθών κοινωνικών οµάδων όπως τοξικοµανείς, µετανάστες, άστεγοι σε συνδυασµό µε την αυξηµένη παρουσία αυτοκινήτων και την έλλειψη καθαριότητας, ωθούν το παιδικό παιχνίδι σε περιορισµένους χώρους, θέτοντας όρια στη φαντασία και τη δηµιουργικότητα των παιδικών ψυχών.

92. περιφραγµένη παιδική χαρά στην Αρχαία Αγορά

101

Από την άλλη, η ηλικιακή οµάδα των ηλικιωµένων φαίνεται να χρησιµοποιεί το δηµόσιο χώρο γύρω από την κατοικία ή στην πορεία για τις καθηµερινές δουλειές, κυρίως για λόγους εγγύτητας, αλλά και εξαιτίας της ιδιαίτερα έντονης αλλαγής των συνθηκών ζωής.

93. ηλικιωµένος στον Λευκό Πύργο

Οι νέοι συνήθως οικειοποιούνται µεγαλύτερες εκτάσεις, όπως το µέρος µιας πλατείας ή ενός πάρκου, εξαιτίας του πλήθους τους. Άλλωστε είναι γνωστό ότι οι νέοι ελκύονται από τους νέους. Έτσι, το κεντρικό µέρος της οδού Ικτίνου, όπου υπάρχουν πολλά πεζούλια και παγκάκια, όπως και η περιοχή της Ροτόντας, για τους ίδιους λόγους, αποτελούν µέρη που η παρουσία των νέων είναι ιδιαίτερα έντονη. Ωστόσο, η περιοχή γύρω από την Ροτόντα, λόγω της εγγύτητάς της στο Α.Π.Θ. και στο Πα.Μακ., «κατοικείται» από νέους καθ’ όλη τη διάρκεια της ηµέρας, ενώ η Ικτίνου µόνο τις βραδινές ώρες.

102

94. νέοι στην Ικτίνου

Διασχίζοντας το παραλιακό µέτωπο, παρατηρούµε ότι στην περιοχή του Λιµανιού οι επισκέπτες είναι κυρίως νέοι και συγκεντρώνονται κυρίως κατά τις βραδινές ώρες. Ο χώρος του λιµανιού είναι ιδανικός για στάση, στοχασµό ή συζήτηση, αλλά δεν παρατηρείται κίνηση, µε εξαίρεση ιδιαίτερες περιστάσεις όπως το Φεστιβάλ Κινηµατογράφου ή άλλες εκδηλώσεις. Θα µπορούσε κανείς να πει ότι το λιµάνι είναι ένας χώρος που επιτρέπει σε µεγαλύτερο βαθµό την οικειοποίηση και αποτρέπει την κοινωνικοποίηση 56, λόγω του σχεδιασµού του: οι επισκέπτες σχηµατίζουν οµάδες, για την ορισµένη χρονική στιγµή κάνουν τα τετράγωνα πεζούλια ή τα κυµατοειδή παγκάκια δικά τους, αγνοώντας συνήθως τους διπλανούς τους.

«Τα ανθρώπινα πλάσµατα χρειάζονται ορισµένη απόσταση από την άµεση παρατήρηση των άλλων για να νιώσουν κοινωνικά. Αυξήστε την οικειότητα και θα µειώσετε την κοινωνικότητα», Σένετ Ρίτσαρντ [1999], ό.π., σελ.30

103

95. Λιµάνι, χώρος στάσης

Όσον αφορά το υπόλοιπο παραλιακό µέτωπο, κατά µήκος της Λεωφόρου Νίκης παρατηρείται πάντα έντονη κινητικότητα, η οποία οφείλεται τόσο στο οµολογουµένως ελκυστικό φυσικό στοιχείο, τη θάλασσα, όσο και στο γεγονός ότι η µία της πλευρά είναι πληµµυρισµένη από τα τραπεζοκαθίσµατα των καταστηµάτων εστίασης και αναψυχής. Οι χρήστες του παραλιακού µετώπου είναι όλων των ηλικιών και των κοινωνικών οµάδων, και εκτός του ψαρέµατος, όλες οι υπόλοιπες δράσεις που φιλοξενεί είναι κινητικές (βόλτα, βάδισµα, τρέξιµο, ποδηλασία).

96. ψαράδες στην Λ. Νίκης

104

Φτάνοντας στην περιοχή του Λευκού Πύργου οι δραστηριότητες αυξάνονται. Η κίνηση συνεχίζεται κοντά στη θάλασσα, αλλά συγχρόνως παρουσιάζεται έντονη στάση στα πεζούλια και τα γρασίδια µπροστά από το µνηµείο. Ο λευκός πύργος αποτελεί µία από τις λίγες σκιερές περιοχές του κέντρου και για αυτόν τον λόγο συγκεντρώνει πλήθος κόσµου µικτών ηλικιών, ειδικότερα τις ζεστές µέρες. Νέοι µε την παρέα τους ή µόνοι, ιδιοκτήτες κατοικίδιων, ζευγάρια, µεσήλικες, παππούδες µε τα εγγόνια τους, τουρίστες, περπατούν, τρέχουν, κάθονται, διαβάζουν, παίζουν, στοχάζονται.

98. κίνηση στον Λευκό Πύργο

97. στάση στον Λευκό Πύργο

Στη συνέχεια του παραλιακού µετώπου, στην προσφάτως ολοκληρωµένη Νέα Παραλία, η κατάσταση είναι τα ίδιο ενεργή. Μικτός πληθυσµός, που εµπλουτίζεται από κατοίκους της περιοχής δραστηριοποιείται µε τον ίδιο τρόπο όπως στην υπόλοιπη παράκτια ζώνη, αλλά και µε άλλες δράσεις µόνιµες ή περιστασιακές, που οργανώνονται είτε από τον δήµο είτε από τους κατοίκους/ επισκέπτες. Υπαίθρια µαθήµατα yoga, επιδείξεις µόδας, εκπαιδευτικά προγράµµατα, µαθήµατα χορού, skate κ.ά.

105

99. κίνηση στην Νέα Παραλία

Λίγο παραπάνω, στο Καπάνι, η δραστηριότητα είναι κυρίως εµπορική, οι χρήστες άνω των 25 και η στάση πραγµατοποιείται κυρίως στα µικρά καταστήµατα εστίασης. Αντιθέτως, στους µεγάλους εµπορικούς δρόµους Τσιµισκή και Εγνατία, το πλήθος είναι ανάµικτο, όλων των ηλικιών και κύριο χαρακτηριστικό είναι η γρήγορη κίνηση. Στην Τσιµισκή έχουν τοποθετηθεί παγκάκια, τα οποία όµως χρησιµοποιούνται µόνο για γρήγορη στάση από τους περαστικούς/καταναλωτές, καθώς η ατµόσφαιρα και η ηχορύπανση δεν προδιαθέτουν για µεγαλύτερης διάρκειας παραµονή. Ο πεζόδροµος της Αγίας Σοφίας λειτούργησε αναζωογονητικά για αυτού του είδους τη στάση, η οποία πλέον γίνεται σε καλύτερες συνθήκες για παιδιά και ενήλικες, αλλά και πάλι υπό την έλλειψη πρασίνου. Στις δύο µικρότερες εµπορικές οδούς Μητροπόλεως και Προξένου Κοροµηλά, επικρατεί η ίδια κατάσταση, µε τη διαφορά ότι είναι µεγαλύτερη η παρουσία καφετεριών, άρα και τραπεζοκαθισµάτων. Ειδικότερα στην στενότερη Προξένου Κοροµηλά, ο περαστικός αποβάλλεται από τα πεζοδρόµια και περπατά στο δρόµο. Το περιβάλλον αλλάζει σηµαντικά στην περιοχή της Άνω Πόλης, όπου το κτισµένο και µη περιβάλλον έχει χαρακτήρα παραδοσιακό. Η κλίση και το µικρό πλάτος των δρόµων δεν επιτρέπουν έντονη δραστηριότητα εντός τους, τόσο από ανθρώπους όσο και από οχήµατα. Έτσι, η δράση των κατοίκων και των επισκεπτών, οι οποίοι αποτελούν και πάλι µικτό σύνολο, 106

εκτονώνεται στα µικροσκοπικά ανοίγµατα, όπου υπάρχουν κτιστά στοιχεία ανάπαυσης, καθώς και στις περιοχές που λειτουργούν οι παραδοσιακοί καφενέδες, όπως το Τσινάρι.

100. Καπάνι

101. Τσιµισκή

102. Αγ. Σοφίας

103. Τσινάρι

107

Γ.2.2. Η Πλατεία Στην παρούσα έρευνα, ως χαρακτηριστικά παραδείγµατα πλατειών λαµβάνονται η πλατεία Αριστοτέλους, η πλατεία Αρχαίας Αγοράς και η πλατεία Ναυαρίνου. Στην πλατεία Αριστοτέλους κυριαρχεί το εµπορικό και καταναλωτικό στοιχείο, καθώς βρίσκεται στην καρδιά του κέντρου της πόλης. Στην πλατεία αυτή θα δει κανείς ανθρώπους όλων των ηλικιών και όλων των κοινωνικών οµάδων, σε διαφορετικές όµως δραστηριότητες. Πολλά από τα παγκάκια είναι κατειληµµένα από άστεγους, οι οποίοι τα έχουν οικειοποιηθεί, ενώ τα υπόλοιπα χρησιµοποιούνται από περαστικούς για ολιγόλεπτη ξεκούραση. Δυστυχώς, η κύρια χρήση της πλατείας Αριστοτέλους από την οδό Τσιµισκή και προς τα πάνω είναι αυτή του «περάσµατος». Ωστόσο, στο κοµµάτι επί της Μητροπόλεως και κάτω, η πλατεία είναι πιο ενεργή, καθώς πραγµατοποιούνται δρώµενα, όπως αντιρατσιστικά φεστιβάλ, δράσεις από καλλιτέχνες του δρόµου, στήνεται το περίπτερο του Φεστιβάλ Κινηµατογράφου, κ.ά. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι αυτό το χαµηλότερο τµήµα της πλατείας είναι το µοναδικό που προσελκύει τα παιδιά, ακριβώς λόγω της έντονης ζωντάνιας του.

105. άστεγοι

104. καταναλωτισµός

108

106. δρώµενα

107. τόπος έλξης παιδιών

Η πλατεία Αρχαίας Αγοράς ή αλλιώς πλατεία Δικαστηρίων, πάνω από το άγαλµα του Ε. Βενιζέλου, είναι ίσως η µόνη πλατεία της Θεσσαλονίκης που φιλοξενεί τόσες διαφορετικές κοινωνικές οµάδες. Συγκεκριµένα, στην έκτασή της δραστηριοποιούνται παιδιά, λόγω της παιδικής χαράς που υπάρχει, κάτοικοι της γειτονιάς µε τα κατοικίδιά τους και παρέες νέων, που εκµεταλλεύονται την σκιά και το φυσικό στοιχείο, αλλά κυρίως οι ευπαθείς κοινωνικές οµάδες των µεταναστών και των τοξικοµανών και των αστέγων. Συγχρόνως, οι συχνές εκδηλώσεις που λαµβάνουν χώρα στο χώρο της Αρχαίας Αγοράς προσελκύουν πλήθος απλών ανθρώπων από άλλες περιοχές. Ωστόσο, η διάρκεια διαµονής των 109

µελών των ευπαθών οµάδων είναι µάλλον µόνιµη. Στην ουσία, παρατηρείται µια µορφή οικειοποίησης του χώρου της πλατείας

108. δρώµενα

109. τόπος συνάντησης

110. πλατεία-πέρασµα

111. πλατεία-πέρασµα

Επιπλέον, το χαµηλότερο σηµείο της, επί της Εγνατίας, αποτελεί σηµείο συνάντησης και η εξέδρα του µνηµείου αποτελεί πεδίο ανάπαυσης και συγκέντρωσης των εφήβων. Τέλος, η πλατεία Ναυαρίνου αποτελεί επίσης µια ιδιότυπη περίπτωση. Ο χώρος της πλατείας αποτέλεσε για πολλά χρόνια τόπο παιχνιδιών για τα παιδιά της γειτονιάς, αλλά δυστυχώς τα τελευταία χρόνια περιορίστηκε, καθώς η παιδική χαρά περιφράχτηκε. Ωστόσο, η παρουσία των παιδιών είναι ακόµα 110

έντονη, πάντα υπό την επιτήρηση των γονιών. Επιπλέον, έντονη ήταν και είναι η παρουσία τοξικοµανών, µάλιστα θα µπορούσε να πει κανείς ότι αποτελεί γνώρισµά της. Η ύπαρξη καταστηµάτων εστίασης και αναψυχής έχει ως αποτέλεσµα την παρουσία πλήθους κόσµου, διάφορων κοινωνικών οµάδων, η διαµονή των οποίων όµως είναι µικρής διάρκειας.

112. περιφραγµένη παιδική χαρά

113. τοξικοµανείς

114. νέοι στην Γούναρη

115. νέοι στην Γούναρη

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η δράση στην έµµεση επέκτασή της στον διπλανό πεζόδροµο της οδού Δ. Γούναρη, όπου η εικόνα είναι 111

πολύµορφη. Η διαρκής παρουσία νέων, λόγω της εγγύτητας στην πανεπιστηµιούπολη, οι διαφορές και οι καυγάδες µεταξύ των τοξικοµανών και των αστέγων, οι µουσικοί του δρόµου και οι περαστικοί, διαµορφώνουν µια ιδιαίτερη εικόνα µε φόντο τον αρχαιολογικό χώρο.

112

διάγραµµα στάσης/κίνησης

55+

30-55

15-30

0-15

διάγραµµα συγκέντρωσης ηλικιακών οµάδων

113

Γ.2.3. Η έννοια της γειτονιάς Η έννοια της γειτονιάς στη Θεσσαλονίκη έχει µεταβληθεί σηµαντικά συγκριτικά µε τα προηγούµενα χρόνια. Οι σύγχρονες συνθήκες ζωής, δηλαδή οι ρυθµοί αλλά κυρίως η επικράτηση της πολυκατοικίας, προκάλεσαν την µεταβολή της έννοιας σε γειτνίαση καθ’ ύψος, και περιόρισαν το πεδίο του «ανήκειν» στον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού/διαµερίσµατος. Πλέον υπάρχει οπτική επαφή µόνο µε τον κάτοικο της απέναντι πολυκατοικίας, ή µε τον διπλανό.

116. ανάπτυξη καθ’ ύψος

Ωστόσο, στην Άνω Πόλη, η κατάσταση µοιάζει λίγο διαφορετική. Οι σχέσεις µεταξύ των γειτόνων είναι ελαφρώς εντονότερες , λόγω της πιο ανθρώπινης κλίµακας του κτισµένου περιβάλλοντος. Στην Άνω Πόλη κατά τους καλοκαιρινούς µήνες ο περαστικός µπορεί να ακούσει τις συζητήσεις, τις διαφωνίες, τα προβλήµατα των κατοίκων κάθε σπιτιού, να µυρίσει το µεσηµεριανό φαγητό τους, να αφουγκραστεί τις ασχολίες τους, σε ένα περιβάλλον µακριά από την βουή της πόλης, η οποία όµως είναι τόσο κοντά. Αυτό το γεγονός και µόνο αρκεί για να συνθέσει ένα πιο ανοιχτό περιβάλλον, ένα πεδίο στο οποίο οι σχέσεις των γειτόνων µπορούν να αναπτυχθούν. 114

Παρατηρήθηκε ότι οι σχέσεις µεταξύ των γειτόνων αλλάζουν µε βάση τη διάρκεια διαµονής, πράγµα που στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης είναι διαρκώς µεταβαλλόµενο, ιδιαίτερα στην περιοχή του κέντρου, όπου προσωρινοί φοιτητές, εργαζόµενοι και επαγγελµατίες συνυπάρχουν µε τους µόνιµους κατοίκους. Ένας άλλος παράγοντας που διαµορφώνει την σύγχρονη έννοια της γειτονιάς είναι η παρουσία µικρών καταστηµάτων, τα οποία όµως λόγω της οικονοµικής κρίσης όλο και λιγοστεύουν. Οι µικρές αυτές επιχειρήσεις λειτουργούν συνδετικά για τους κατοίκους της περιοχής, διότι βρίσκονται στην -κοινή- βάση αυτής της καθ’ ύψους ανάπτυξης και έτσι συµβάλλουν στη δηµιουργία σχέσεων, οι οποίες ωστόσο είναι επιφανειακές. Αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός ότι οι περισσότεροι ιδιοκτήτες των µικρών αυτών καταστηµάτων οικειοποιούνται τον χώρο µπροστά από το µαγαζί τους, βγάζοντας 1-2 καρέκλες και ένα τραπέζι.

117. οικειοποίηση καταστηµάτων

118. πιο οικείο περιβάλλον, Άνω Πόλη

115

Συνεντέξεις

Νέο ζευγάρι, περίπου 25 ετών, Λευκός Πύργος:

«Ήµασταν πριν για καφέ και µετά ήρθαµε εδώ για χαλάρωµα, να απολαύσουµε τον ήλιο. Το κάνουµε συχνά τελευταία, σχεδόν κάθε µέρα» «Επιλέξαµε να έρθουµε στον Λευκό Πύργο γιατί είναι στο κέντρο, και λόγω της θάλασσας» Αγόρι: « Θα ερχόµουν και µόνος» Κορίτσι: « Δεν θα ερχόµουν µόνη, µόνο µε παρέα» «Στην Τούµπα δεν πηγαίνω συχνά στα πάρκα γιατί είναι µικρά και συχνάζουν κυρίως οικογένειες µε παιδιά» «Είµαστε και οι δύο από χωριό, οπότε η έννοια της γειτονιάς εδώ δεν έχει καµιά σχέση µε αυτήν που ξέρουµε εµείς» «Με τους γείτονες έχουµε ένα γεια, κι αν» «Εκεί που µένω οι περισσότεροι είναι µεγάλοι, οπότε δεν έχω σχέσεις»

116

«Από τον δηµόσιο χώρο της Θεσσαλονίκης θα ήθελα µόνο περισσότερα δέντρα και λιγότερη βρωµιά» «Το φυσικό στοιχείο σίγουρα είναι ελκυστικό. Τι πιο ωραίο από το να έχεις µπροστά σου τη θάλασσα, το βουνό, δέντρα και ησυχία;»

Άντρας, 42 ετών, µόνος, Λευκός Πύργος, στη σκιά ενός µικρού δέντρου:

« Ήρθα εδώ γιατί ήθελα να διαβάσω, είναι ωραία η ησυχία και ο κόσµος που περνάει» «Βγαίνω συχνά µόνος µου στο πάρκο ή γενικά στο δηµόσιο χώρο» «Όταν είµαι µε παρέα συνήθως κλεινόµαστε στα σπίτια, λόγω ηλικίας, γιατί είµαστε πιο άνετα εκεί. Αλλά σίγουρα το να είσαι έξω είναι πολύ πιο ωραίο απ’ ότι στην καφετέρια» «Η έννοια της γειτονιάς ναι, έχει µεταβληθεί. Πλέον είναι πιο δύσκολα τα πράγµατα.» «Έχω επαφές µε τους γείτονές µου, ανεξαρτήτως του πόσο καιρό µένουν στην περιοχή και ανεξαρτήτως κοινωνικής οµάδας. Αλλά αυτό συµβαίνει επειδή είµαι κοινωνικός, δεν είναι όλοι έτσι.»

117

«Τη σήµερον ηµέρα να µην έχεις χρόνο, είναι λίγο δύσκολο, όταν οι 7 στους 10 είναι άνεργοι. Άρα η κοινωνικοποίηση δεν είναι µόνο θέµα συνθηκών, αλλά είναι και θέµα του καθενός.» «Από το δηµόσιο χώρο της Θεσσαλονίκης µου λείπουν τα δέντρα. Δηλαδή έκανα µεγάλη βόλτα για να βρω να κάτσω κάπου να διαβάσω και τελικά ήρθα εδώ.» «Το πράσινο δεν είναι ποτέ αρκετό» «Σχετικά µε την διαµόρφωση της Αγίας Σοφίας, είναι καλό να γίνονται πεζόδροµοι, αλλά πρέπει να µεριµνούν και για τις υπόλοιπες υποδοµές, στην συγκεκριµένη περίπτωση για τη λειτουργία των δρόµων.» «Θεωρώ πως δεν υπάρχει συλλογικό ένστικτο στους κατοίκους της πόλης µας» « Εγώ θα συµµετείχα σε δράσεις για τη βελτίωση (της εικόνας) της γειτονιάς µου, αλλά το να έρθεις σε συνεννόηση και να µαζέψεις την γειτονιά είναι πολύ δύσκολο.» «Δεν νιώθω άνετα στα 40 µου να πάω σε ένα µικρό παρκάκι, όπου παίζουν κυρίως παιδιά. Εδώ είναι διαφορετικά, λόγω του τοπίου, είναι πιο απλωµένα, µπορείς να ανασάνεις»

Ηλικιωµένος, περίπου 70 ετών, τουρίστας, Λευκός Πύργος:

118

«Πάντα προτιµώ τα πάρκα και τις πλατείες για τον ελεύθερό µου χρόνο» «Από τη γειτονιά µου έχω σχέσεις µόνο µε τους παλιούς» «Στην Αθήνα λείπουν τα πάρκα, εδώ µ’ αρέσει περισσότερο και είναι πιο καθαρά» «Τα πάρκα στην Αθήνα είναι γεµάτα πρόσφυγες και µετανάστες, δεν έχω πρόβληµα µαζί τους, αλλά νιώθω ξένος εκεί και γι’ αυτό δεν πάω»

Ζευγάρι ηλικιωµένων, περίπου 75 ετών, Καµάρα:

«Το δηµόσιο χώρο τον θέλω καθαρό, περιποιηµένο, χωρίς βρωµιές, αλλά δυστυχώς στη Θεσσαλονίκη δεν υπάρχουν τέτοιοι χώροι» «Εδώ είναι το στέκι µας, γιατί είναι κοντά στην εκκλησία και είναι κοντά στην οικογενειακή µας επιχείρηση. Μ’ αρέσει να κάθοµαι εδώ» «Έχετε δει κανένα πάρκο που να είναι καθαρό; Παντού σκουπίδια και ακαθαρσίες σκύλων» «Πριν 45 χρόνια πήγαινα τα παιδιά µου στο πάρκο του Ξαρχάκου, ήταν όµορφα, τώρα έχει παντού σύριγγες και ναρκοµανείς, φοβάσαι να περάσεις» 119

«Το πράσινο είναι πολύ σηµαντικό, µας ελκύει πάντα» «Με τους γείτονες δεν έχουµε πολλές σχέσεις, “καληµέρα”, “καλησπέρα”, “τι κάνετε”, αλλά να ανοιχτείς, όχι» «Έχει αλλάξει πια ο κόσµος, φοβάσαι να ανοιχτείς» «Μέσα στην πολυκατοικία οι οικογένειες δεν έχουν επαφή, ούτε για έναν καφέ» «Έχω το θάρρος να ζητήσω µια βοήθεια από τους γείτονες, εφόσον υπάρχει έστω και µια ελάχιστη σχέση. Αν δεν τον γνωρίζω όµως όχι» «Παλιότερα το µπακάλικο ήταν σηµείο συνάντησης, είχε ο καθένας την καρέκλα του, µαζεύονταν εκεί, µιλούσανε» «Εγώ τα παλιά τα νοσταλγώ. Ήµασταν πέντε µονοκατοικίες-πέντε οικογένειες, και οι πέντε γινόµασταν µία, τις Κυριακές µαζευόµασταν, τρώγαµε µαζί, γιορτάζαµε» «Τότε η γειτονιά ήταν πέντε οικογένειες, τώρα είναι πενήντα, τώρα είναι πολλές» «Παλιά προσέχαµε πολύ το χώρο έξω από το σπίτι, καθαρίζαµε, φυτεύαµε λουλούδια, τώρα δεν µπορείς να το κάνεις αυτό»

120

Μέρος τρίτο

121

Συµπεράσµατα Ι. Η εικόνα του δηµόσιου χώρου και η δηµόσια συµπεριφορά Ύστερα από τη µελέτη και τις επιτόπιες παρατηρήσεις που πραγµατοποιήθηκαν, προκύπτει µια σειρά συµπερασµάτων πού αφορούν τις αιτίες της υποβάθµισης του δηµόσιου χώρου αλλά και της αδυναµίας του να αποτελέσει πεδίο ουσιαστικής δηµόσιας έκφρασης και κοινωνικοποίησης για τους πολίτες, ώστε αυτοί να αποτελέσουν ενεργούς ιστορικούς δρώντες57 τόσο για τον ίδιο το δηµόσιο χώρο, όσο και για την πόλη. Σε πρώτο στάδιο, το µέγεθος µιας κοινωνίας επηρεάζει σηµαντικά την ουσία των κοινωνικών σχέσεων µεταξύ των µελών της. Ο Αλεξάντερ αναφέρει χαρακτηριστικά πως σε µία παραδοσιακή, µικρή κοινωνία, αν ζητήσουµε από κάποιον να µας ονοµάσει τους καλύτερούς του φίλους και ύστερα ζητήσουµε από καθέναν από αυτούς να µας ονοµάσουν κι αυτοί τους δικούς τους, θα ονοµάσουν ο ένας τον άλλον, διαµορφώνοντας µια κλειστή οµάδα. Αντίθετα, στη σύγχρονη αστική κοινωνία, αν κάνουµε το ίδιο πείραµα, όλοι θα ονοµάσουν διαφορετικούς ανθρώπους58 . Έτσι, καταλήγει στο συµπέρασµα ότι ένα χωριό συντίθεται από πολλές κλειστές οµάδες όπως αυτή που αναφέρθηκε παραπάνω, ενώ στη σύγχρονη πόλη δεν υπάρχουν καν κλειστές οµάδες59 . Πράγµατι, το πλήθος των κατοίκων µιας περιοχής αποτελεί παράγοντα που 57 Αναφορά στο «Practicing Utopia», Sandercock, όπως παρατίθεται: Παύλος Λέφας [2008], «Αρχιτεκτονική και κατοίκηση: από τον Heidegger στον Koolhaas», Πλέθρον, Αθήνα, σελ.193 58

Alexander Christopher, “The city is not a tree”, όπως παρατίθεται: LeGates,

Richard T, F. Stout. [1996], ό.π., σελ.122 59

Alexander Christopher, “The city is not a tree”, όπως παρατίθεται: LeGates,

Richard T, F. Stout. [1996], ό.π., σελ.124

122

µεταβάλλει την ποιότητα των κοινωνικών σχέσεων. Έτσι στα χωριά και τις µικρές πόλεις, οι κάτοικοι αναγνωρίζουν έστω και οπτικά ο ένας τον άλλον, δηµιουργούν κλειστούς κύκλους και ισχυρότερους δεσµούς. Από την άλλη στις µεγαλουπόλεις, η αποξένωση είναι το φυσικό επόµενο µέσα στο συνεχώς µεταβαλλόµενο και ολοένα και πιο άγνωστο περιβάλλον60. Η σύγχρονη πόλη συντίθεται από ένα απρόσωπο, µοναχικό πλήθος, το οποίο αδυνατεί ή αρνείται να απολαύσει την ελευθερία της ανωνυµίας, που τόσο έντονα αναζητούν οι κάτοικοι των µικρών κοινωνιών. Με µια πρώτη µατιά, το γεγονός ότι η ύπαρξη πλήθους ανθρώπων υπονοµεύει τη δηµιουργία νέων κοινωνικών σχέσεων, ενώ η έλλειψή του δηµιουργεί δυνατούς δεσµούς δοµεί ένα παράδοξο. Ωστόσο, ας µην ξεχνάµε ότι το πλήθος συµπορεύεται µε τις έννοιες του άγνωστου και του µαζικού, δηλαδή µε έννοιες που προκαλούν ανησυχία και ανασφάλεια. Σε επόµενο στάδιο, παρατηρούνται µεταξύ των κοινωνιών σηµαντικές διαφορές στον τρόπο αντίληψης και αντιµετώπισης της ετερότητας61 . Ο κλειστός και ασφαλής χαρακτήρας της µικρής κοινωνίας έχει ως αποτέλεσµα τη δηµιουργία προβλέψιµων σχέσεων µε το χώρο, καθώς το περιβάλλον είναι γνωστό και οι καθηµερινές πρακτικές συνηθισµένες, γεγονός που δίνει µορφή και νόηµα στο ρυθµό της ζωής, οι συναντήσεις των ανθρώπων γίνονται σε συνθήκες γνωστές και οικείες62. Αντιθέτως, το απέραντο και το απρόσωπο των µεγάλων και εκτεταµένων κοινωνιών θέτει τον κάτοικο αντιµέτωπο µε το απρόβλεπτο, το επικίνδυνο και τον αναγκάζει να αντιδράσει 60«στις

πόλεις ο γείτονας µπορεί στην πραγµατικότητα να είναι απολύτως άγνωστος, κάποιος του οποίου οι ρίζες και οι συνήθειες είναι άγνωστος και η προσωπικότητά του πρέπει να συναρµολογηθεί από θραύσµατα που αποκαλύπτονται µόνο µε την πορεία του χρόνου», Suzanne Keller [1968], ό.π., σελ.21

ετερότητα µε κάθε πιθανή έννοια, π.χ. οµοφυλόφιλοι, ανύπαντρες µητέρες, τοξικοµανείς, απολυµένοι, κ.λπ.

Σταυρίδης Σταύρος [2002], ό.π., σελ.19

123

όσο το δυνατόν πιο γρήγορα. Η επαφή ενός κατοίκου µιας µεγαλούπολης µε το άγνωστο και το διαφορετικό είναι πολύ πιο συνηθισµένο συµβάν απ’ ότι για ένα µέλος µιας µικρής κοινωνίας. Συνεπώς και η αντίδραση κάθε φορά διαφέρει. Θα µπορούσε κανείς να πει ότι σε µια µικρή κοινωνία η ετερότητα αντιµετωπίζεται κριτικά, ενώ στις µεγαλύτερες µπορεί να περάσει απαρατήρητη. Επίσης, στις µεγάλες πόλεις διαφαίνεται σταδιακά η πιθανότητα αφοµοίωσης ορισµένων µορφών ετεροτήτων, ενώ στα χωριά και τις µικρές πόλεις όχι. Ένα άλλο πεδίο όπου παρατηρούνται διαφοροποιήσεις είναι αυτό των καθηµερινών πρακτικών, των συνηθειών και των ενδιαφερόντων µεταξύ των µελών των µικρών και των εκτεταµένων κοινωνιών. Το µέγεθος και ο πληθυσµός µιας µεγάλης πόλης συνεπάγεται και πληθώρα εγκαταστάσεων, ιδεών, και ευκαιριών. Αντίθετα, στις µικρότερες κοινωνίες, όπου το προϊόν εξαρτάται από τη ζήτηση, είναι λογικό να µην υπάρχουν οι ίδιες δυνατότητες αναψυχής. Παρ’ όλα αυτά, στις µικρές κοινωνίες παρατηρείται συχνά εντονότερη παρουσία του συλλογικού, που έχει ως αποτέλεσµα τον εµπλουτισµό της καθηµερινότητας του καθενός µε τρόπο που ο ίδιος επιλέγει. Δεν είναι τυχαίο ότι στα χωριά διατηρούνται ακόµα οι συλλογικές γιορτές, τα πανηγύρια, τα οποία δεν εντάσσονται ακόµα στη βιοµηχανική και εµπορική παραγωγή κουλτούρας, αλλά έχουν τις ρίζες τους στη λαϊκή παράδοση. Αντίθετα, η οµοιογένεια που χαρακτηρίζει την σύγχρονη µεγαλούπολη σκοτώνει την ποικιλοµορφία των διάφορων τρόπων ζωής και συµβάλλει στην ανάπτυξη του ατοµικισµού63. Πράγµατι, τα ενδιαφέροντα των κατοίκων των πόλεων εντάσσονται σε ένα κοινό πλαίσιο, κυρίως όταν αναφέρονται στην αναψυχή και τη διασκέδαση. Πιο συγκεκριµένα, όσον αφορά τις ανάγκες των χρηστών από τον δηµόσιο χώρο, το πρώτο και κυριότερο συµπέρασµα που προκύπτει είναι ότι υπάρχει έντονη ανάγκη για πράσινο, για περισσότερο 63

Alexander Christopher [1977], ό.π., σελ.42

124

φυσικό στοιχείο σε µεγάλες κυρίως εκτάσεις. Ο πολίτης θεωρεί το στοιχείο του πρασίνου ιδιαίτερα ελκυστικό, κι αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι όταν υπάρχει ζωντανεύει τους δηµόσιους χώρους (βλ. Τρίκαλα) και όταν εκλείπει αναζητείται (βλ. Θεσσαλονίκη). Ισοδύναµη σχεδόν σηµασία έχει και η αίσθηση της ασφάλειας στο δηµόσιο χώρο, ανεξαρτήτως κλίµακας και περιοχής. Σε επόµενο στάδιο, διαφαίνεται έντονα η ανάγκη για αναβάθµιση της θέσης του πεζού και κυρίως του ποδηλάτη, καθώς και η ανάγκη για χώρους που αποπνέουν ηρεµία, που αποδεσµεύονται από το πολύβουο του κέντρου της πόλης, παρά την εγγύτητά τους σε αυτό. Τέλος, ένα σύνθετο συµπέρασµα, και συγχρόνως πολύ σηµαντικό είναι η διαφοροποίηση των αναγκών των πολιτών από τον δηµόσιο χώρο µε βάση την ηλικιακή οµάδα στην οποία ανήκουν. Συγκεκριµένα, όπως παρουσιάστηκε στην έρευνα, οι ηλικιωµένοι χρησιµοποιούν τον δηµόσιο χώρο κυρίως κατά τις πρωινές και απογευµατινές ώρες και απαιτούν καθαριότητα και εύκολη πρόσβαση, ενώ οι οικογένειες και τα παιδιά τον χρησιµοποιούν τις ίδιες ώρες, αλλά επιζητούν κυρίως ασφάλεια και εκτάσεις ιδανικές για παιχνίδι. Από την άλλη, οι νέοι και οι έφηβοι χρησιµοποιούν το δηµόσιο χώρο καθ’ όλη τη διάρκεια της ηµέρας, αλλά κυρίως τις βραδινές ώρες και αναζητούν αποµόνωση και όσο το δυνατόν περισσότερη ελευθερία.

125

ΙΙ. Η γειτονιά Με άξονα τις απόψεις των κατοίκων που συγκεντρώθηκαν µέσω της έρευνας στις τρεις διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας, και υπό τις σύγχρονες συνθήκες ζωής, καταλήγουµε στο συµπέρασµα ότι η έννοια της παραδοσιακής γειτονιάς εκλείπει από τις πόλεις, παρ’ όλα αυτά συνεχίζει να υπάρχει στα χωριά, όπου και πάλι έχει υποστεί µεταβολές. Είναι εµφανές ότι στο πολύπλοκο των πόλεων η έννοια της γειτονιάς έχει καταπατηθεί από την εξέλιξη, τους ρυθµούς και την αποξένωση. Συγκεκριµένα, η µορφή της πολυκατοικίας, που επικρατεί σε όλα τα αστικά κέντρα, µετατρέπει τον ελάχιστο «ενδιάµεσο» χώρο που διαθέτει σε απλό πέρασµα για τους δεκάδες κατοίκους της και λειτουργεί κατασταλτικά για τις µεταξύ τους σχέσεις. Επίσης, το γεγονός ότι η διάρκεια διαµονής αποτελεί παράγοντα που καθορίζει την ανάπτυξη σχέσεων σε µια πραγµατικότητα που την χαρακτηρίζει η µετακίνηση από ένα µέρος σε άλλο, αποτρέπει την ύπαρξη ουσιαστικών ή ακόµα και τυπικών κοινωνικών σχέσεων. Άµεση συνέπεια των παραπάνω είναι η έλλειψη του συλλογικού αισθήµατος και της συλλογικής ευθύνης, άρα και του οργανωµένου ενδιαφέροντος για τη διαµόρφωση µιας ζωντανής χωρικής ενότητας. Το άγνωστο πλήθος αδυνατεί να δηµιουργήσει έναν πυρήνα, ένα κέντρο που θα αναλάβει το ρόλο του παλιού παντοπωλείου, ο οποίος θα εξυπηρετεί όχι µόνο καταναλωτικές, αλλά και κοινωνικές, οργανωτικές, ακόµα και προσωπικές ανάγκες στα πλαίσια της γειτονιάς. Το απρόσωπο των πόλεων εισχωρεί λοιπόν και στις µικρότερες ενότητες των γειτονιών, όπου οι σχέσεις πλέον είναι πολύ επιφανειακές και περιορίζονται σε τυπικές µορφές ευγένειας. Παρ’ όλα αυτά, όπως έχει ήδη αναφερθεί στην ανάλυση, η έµφυτη ανάγκη του ανθρώπου για κοινωνικοποίηση και οικειοποίηση, για δηµιουργία και συµµετοχή σε κοινωνικά σύνολα, είναι διαχρονική. 126

Χρειάζεται όµως ο άνθρωπος ένα πεδίο για να την εκφράσει, έναν δηµόσιο χώρο σε κλίµακα γειτονιάς, που να προσφέρεται για κάθε είδους οικειοποίηση.

ΙΙΙ. Ο ρόλος του αρχιτέκτονα Τι σηµαίνουν όµως όλα αυτά τα συµπεράσµατα για το σχεδιασµό και για τον αρχιτέκτονα; Σε πρώτο στάδιο, σηµαίνουν πως πρέπει να µελετηθεί η υπάρχουσα κατάσταση, ώστε να αποφευχθούν τα ίδια λάθη. Σε επόµενο στάδιο, ο σχεδιαστής οφείλει να µελετά σε βάθος τόσο τον τόπο όσο και τις ανάγκες των κατοίκων του, χωρίς όµως να αµελεί την απαραίτητη έννοια τη µεταβλητότητας, είτε λόγω συνθηκών, είτε λόγω χρόνου. Η Hannah Arendt υποστήριξε ότι αν ο κόσµος πρόκειται να περιλαµβάνει ένα δηµόσιο χώρο, αυτός δεν µπορεί να οικοδοµείται µόνο για µια γενεά και να σχεδιάζεται µόνο για τους ζώντες. Πρέπει να υπερβαίνει το χρονικό διάστηµα της ζωής των θνητών64. Η αρχιτεκτονική πρέπει να λειτουργήσει ως µέσον για την κατάλυση των αυστηρών ορίων, να πάψει να λειτουργεί ως εργαλείο κανονικοποίησης της πραγµατικότητας65. Αυτό σηµαίνει ότι ο σχεδιασµός πρέπει να είναι πιο ελεύθερος, να δηµιουργεί χώρους που έχουν τη δυνατότητα να µεταβληθούν και να φιλοξενήσουν διαφορετικές λειτουργίες και διαφορετικούς ανθρώπους. Κυρίως όµως, ο σχεδιασµός των δηµόσιων χώρων πρέπει να έχει ως κέντρο τον άνθρωπο, δηλαδή την ανθρωποµετρική κλίµακα και την πολυπλοκότητα των αναγκών του. Η πολυπλοκότητα αυτή εκφράζεται στο παρακάτω απόσπασµα του Λεφέβρ: «Οι κοινωνικές ανάγκες έχουν ανθρωπολογική βάση:

Άρεντ Χάνα [1986], ό.π., σελ.81

Τσουκαλά Κυριακή, Δανιήλ Μαρία, Παντελίδου Χαρίκλεια [2010], «Μετανεωτερικές επ-όψεις», Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, σελ.119

127

αντιθετικές και συµπληρωµατικές, περιλαµβάνουν την ανάγκη της ασφάλειας αλλά και της διαφυγής, την ανάγκη της σιγουριάς αλλά και της περιπέτειας, την ανάγκη οργάνωσης της δουλειάς αλλά και την ανάγκη παιχνιδιού, τις ανάγκες πρόβλεψης και απροόπτου, ενότητας και ποικιλίας, αποµόνωσης και επαφής, ανταλλαγών και επενδύσεων, ανεξαρτησίας και επικοινωνίας, αµεσότητας και µακροπρόθεσµης προοπτικής. Το ανθρώπινο ον έχει ανάγκη τόσο να συσσωρεύει ενέργεια, όσο και να την ξοδεύει, ακόµα και να την σπαταλά στο παιχνίδι. Έχει ανάγκη να βλέπει, να ακούει, να αγγίζει, να γεύεται και την ανάγκη να συνενώνει τις αισθήσεις αυτές σε έναν κόσµο».66 Από την άποψη του σχεδιασµού, όλα τα παραπάνω θα µπορούσαν να µεταφραστούν σε σχεδιαστικές πρακτικές και χειρισµούς που σκοπεύουν στην ικανοποίηση των αναγκών των πολιτών από το δηµόσιο χώρο. Έτσι για παράδειγµα, θα µπορούσαν να προκύψουν προτάσεις µε µεγαλύτερες εκτάσεις πρασίνου, πλατύτερα πεζοδρόµια και ορατοί ποδηλατόδροµοι, αντικατάσταση µερικών θέσεων στάθµευσης επί των οδών σε µικρούς ανοιχτούς χώρους οικειοποίησης από τα µικρά καταστήµατα της γειτονιάς (και όχι µόνο), δηµιουργία µικρών δηµόσιων χώρων ασφαλών, προσιτών, µε κρυµµένο ωστόσο το στοιχείο της αποµόνωσης, και σχεδιασµένους για να υποδεχτούν όλες τις πιθανές χρήσεις και λειτουργίες που θα επιλέξουν οι χρήστες. Σε επίπεδο γειτονιάς, είναι φανερό ότι οι πολίτες και ο τόπος χρειάζονται έναν χώρο πολυλειτουργικό µέσα στα χωρικά όρια της ενότητάς τους, που θα φιλοξενεί αυθόρµητες αλλά και οργανωµένες δράσεις και πρακτικές για την αναζωογόνηση και την οργάνωση της γειτονιάς. Συγχρόνως όµως, η αρχιτεκτονική κοινότητα θα πρέπει και αυτή να λειτουργήσει περισσότερο συλλογικά. Η αρχιτεκτονική πρέπει να πάψει να απευθύνεται µόνο σε αρχιτέκτονες, πρέπει να συµπεριλάβει τον πολίτη και κάτοικο του έργου της, αλλά και την πολιτεία. 66

Λεφέβρ Ανρί [2007], ό.π., σελ. 127

128

Φυσικά, ευθύνη δεν έχουν µονάχα οι αρχιτέκτονες, αλλά και η ίδια η πολιτεία, η οποία µε τη σειρά της πρέπει να είναι πιο δεκτική και ανοιχτή στη συνεργασία µε άλλες οµάδες. Η αρχιτεκτονική παιδεία πρέπει κάποια στιγµή να ανθίσει και στην Ελλάδα, τόσο στην παιδική ηλικία, όσο και αργότερα. Η ευαισθητοποίηση και η διαπαιδαγώγηση των πολιτών µέσω της συµµετοχής τους συνεπάγεται την αναγνώριση της αναντίρρητης ευθύνης του για το αστικό περιβάλλον και το δηµόσιο χώρο. Έτσι, το ΤΕΕ, οι Σύλλογοι Αρχιτεκτόνων, οι Αρχιτεκτονικές σχολές, η τοπική διοίκηση, οι πολίτες θα διαµορφώσουν µία ενότητα η οποία θα παρεµβαίνει, θα προτείνει, θα οργανώνει πιο αποτελεσµατικά. Οι διάφορες εκθέσεις, οι ηµερίδες, τα συνέδρια µπορούν να επιφέρουν πολύ πιο θετικά µηνύµατα αν είναι αποτέλεσµα συµµετοχικής διαδικασίας. Μία περίπτωση που θα µπορούσε να µελετηθεί ως παράδειγµα αστικού σχεδιασµού σε συνεργασία µε την τοπική διοίκηση αλλά και τους πολίτες, είναι η Αγγλική πόλη Milton Keynes. Το Milton Keynes είναι µία από τις πολλές «νέες πόλεις» που δηµιουργήθηκαν από το µηδέν στην Αγγλία , για να αντιµετωπιστεί το πρόβληµα της κατοικίας µετά τον Β’ Παγκόσµιο Πόλεµο, και η πιο επιτυχηµένη από αυτές.

119. χάρτης πρασίνου

129

Το ΜΚ δηµιουργήθηκε το 1967, στα ίχνη ενός µικρού χωριού, απ’ όπου πήρε το όνοµά του, µε στόχο να γίνει µια µεγάλη πόλη περίπου 250.000 κατοίκων. Βρίσκεται 72 χιλιόµετρα βορειοδυτικά του Λονδίνου και σήµερα ο πληθυσµός του έχει φτάσει τις 260.000, γεγονός που σηµατοδοτεί την επιτυχηµένη πορεία του. Όσον αφορά το σχεδιασµό, η αρχιτεκτονική οµάδα που ανέλαβε τη δηµιουργία του ΜΚ µελέτησε σε βάθος τις προηγούµενες βρετανικές νέες πόλεις ως παράδειγµα προς αποφυγήν, αλλά και περιπτώσεις πόλεων όπως αυτές της Αρχαίας Ελλάδας, της Κίνας και του Παρισιού για να υιοθετήσει τα θετικά χαρακτηριστικά τους. Η ιδέα που προέκυψε ήταν η «χαλαρή» σχεδίαση της πόλης, χωρίς αυστηρούς καθορισµούς χρήσεων και λειτουργιών, ώστε να µπορεί να υποδεχτεί τις διάφορες µελλοντικές χρήσεις που θα προκύψουν και να ικανοποιεί όσο το δυνατόν πιο διαχρονικά τις ανάγκες των κατοίκων του. Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στο σχεδιασµό του ελεύθερου χώρου και συνεπώς στην ποιότητα της δηµόσιας ζωής των κατοίκων, όπως φαίνεται από το γεγονός ότι είναι µια πράσινη πόλη 22 εκατοµµυρίων δέντρων και θάµνων. Έτσι λοιπόν, το ΜΚ έχει έναν ιδιαίτερα οργανωµένο αστικό ιστό, όπου οι δρόµοι είτε βρίσκονται στην επιφάνεια του εδάφους, είτε είναι ελαφρώς βυθισµένοι ή υπερυψωµένοι, µε µοναδικό στόχο την ασφάλεια και την κυριαρχία του πεζού και του ποδηλάτη. Είναι αξιοσηµείωτο πως πουθενά στο δηµόσιο χώρο της πόλης δεν υπάρχουν σκαλιά: τα άτοµα µε αναπηρία είχαν ληφθεί εξ αρχής υπόψιν. Επιπλέον, αποφεύγονται οι σκοτεινοί χώροι, που γεννούν αισθήµατα φόβου και ανασφάλειας, και οι δηµόσιοι χώροι του κέντρου εξοπλίζονται µε καλαίσθητη επίπλωση: Κατασκευές “port-cocheres”, δηλαδή ενός είδους σκούρες πέργκολες, που υποκινούν τους κατοίκους να διασχίσουν τις λεωφόρους µε το δικό τους τρόπο, διακριτό αστικό φωτισµό από όµορφες, απλές λάµπες, και οργανικά µεταλλικά παγκάκια67. Με αυτόν τον τρόπο διαµορφώθηκαν φιλικοί, ασφαλείς 67

Patrick Barkham, άρθρο, πηγή: www.theguardian.com/cities/2016/may/03/ struggle-for-the-soul-of-milton-keynes

130

και καλαίσθητοι δηµόσιοι χώροι, που είναι ικανοί να υποδεχτούν πλήθος κατοίκων και να αποτελέσουν πεδίο κοινωνικοποίησης και δηµιουργίας σχέσεων σε µια νέα πόλη, όπου οι περισσότεροι είναι άγνωστοι µεταξύ τους.

120. port-cocheres

Εκτός όµως από την σχεδιαστική οργάνωση, η εύρυθµη λειτουργία, η επιτυχία µιας αστικής περιοχής, πόσο µάλλον µιας ολόκληρης πόλης, εξαρτάται σε πολύ µεγάλο βαθµό από τους ανθρώπους που την κατοικούν. Οι κάτοικοι του ΜΚ, αν και ζουν σε µια πόλη χωρίς παρελθόν και γειτνιάζουν µε ανθρώπους µε τους οποίους δεν συνδέονται παρά µόνο ως κάτοικοι της ίδιας νέας πόλης, συγκροτούν µια ισχυρή ενότητα, µε δεσµό την εκτίµηση και την αγάπη για την πόλη τους. Οι ευκαιρίες που τους δίνει η πόλη τους και η ικανοποίηση από το επίπεδο ζωής τους, γεννούν το αίσθηµα της συλλογικής ευθύνης, κι έτσι οι κάτοικοι του ΜΚ οργανώνονται για να διατηρήσουν και να βελτιστοποιήσουν την πόλη τους. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί η ενότητα που έχουν δηµιουργήσει για να αντιµετωπίσουν τις διαρκώς επιδιωκόµενες ιδιωτικοποιήσεις και την περεταίρω αύξηση του πληθυσµού, που θεωρούν ότι θα πλήξει την εικόνα και τη λειτουργία της πόλης. Είναι γεγονός πως το ΜΚ έµεινε ζωντανό εξαιτίας των κατοίκων και των δηµιουργών του και σε περιόδους κρίσης, κατάφερε να διατηρηθεί µέσω των συλλογικών δράσεων. 131

121. δηµόσια ζωή

Κλείνοντας, ας ελπίσουµε ότι η δυσχερής σηµερνή κατάσταση έχει ήδη αφυπνίσει σε κάποιο βαθµό τόσο τους πολίτες, όσο και τους αρχιτέκτονες. Είναι γεγονός πως παρατηρείται µια κινητικότητα, τα πράγµατα τείνουν σιγά σιγά να αλλάξουν. Η όλο και πιο δυνατή παρουσία µη κυβερνητικών οργανώσεων στην διεκδίκηση της ποιότητας ζωής και του περιβάλλοντος τόσο διεθνώς όσο και βαθµιαία στον χώρο µας, αλλά και η πολυσυζητηµένη πλέον και επωαζόµενη πραγµατική κοινωνία των πολιτών, που έχει αρχίσει να δείχνει τα πρώτα δείγµατα γραφής της, µας επιτρέπουν να ελπίζουµε για ένα διαφορετικό µέλλον.

132

Πηγές

133

Συγγράµµατα: “Δηµόσιος χώρος…αναζητείται” [2011], Cannot Not Design Publications, Θεσσαλονίκη Alexander Christopher [1977],“A pattern language: towns, buildings, construction”, Oxford University Press, New York Arendt Hannah [1986] ,“Η ανθρώπινη κατάσταση”, Γνώση, Αθήνα Benjamin Walter [1994] ,“Σαρλ Μπωντλαίρ, ένας λυρικός στην ακµή του καπιταλισµού”, Αλεξάνδρεια, Αθήνα Calvino Italo [2002] , “Αόρατες Πόλεις”, Καστανιώτη, Αθήνα De Certeau Michel [2010] ,“Επινοώντας την καθηµερινή πρακτική_η πολύτροπη τέχνη του πράττειν”, Σµίλη, Αθήνα Jacobs Jane [1961],“The death and life of great American cities”, Random House, New York Jan Gehl [2013] ,“Η ζωή ανάµεσα στα κτίρια: χρησιµοποιώντας το δηµόσιο χώρο, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Βόλος Lefebvre Henri [2007],“Το δικαίωµα στην πόλη”, Κουκίδα, Αθήνα, LeGates, Richard T, F. Stout. [1996],“The city reader”, Routledge, Λονδίνο-Νέα Υόρκη Sennett Richard [1992],“Τhe conscience of the eye”, W.W. Norton & Co, New York Sennett Richard [1999],“Η τυραννία της οικειότητας”, Νεφέλη, Αθήνα Suzanne Keller [1968], “The urban neighborhood: a sociological perspective”, Random house, New York 134

Woudstra J., Fieldhouse K. [2000],“The regeneration of public parks”, The Garden History Society, Landscape Design Trust, and E & FN Spon, London-New York Αριστοτέλης , «Πολιτικά», βιβλίο Α1,1, Οξφόρδη Δηµητριάδης Βασίλης [1983], “Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης 1430-1912”, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη Θουκυδίδης [1998], “Επιτάφιος του Περικλέους”, εκδόσεις Βουλής των Ελλήνων, Λειβαδίτης Τάσος [1997], “Βιολέτες για µια εποχή”, Κέδρος, Αθήνα Παύλος Λέφας [2008], “Αρχιτεκτονική και κατοίκηση: από τον Heidegger στον Koolhaas”, Πλέθρον, Αθήνα Σταυρίδης Σταύρος [2002], “Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή”, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα Τσουκαλά Κυριακή, Δανιήλ Μαρία, Παντελίδου Χαρίκλεια [2010], “Μετανεωτερικές επ-όψεις”, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη

Εργασίες: Μητούλας Νικόλαος [2005] , διδακτορική διατριβή “Η παιδική κλίµακα, το εκπαιδευτήριο και η γειτονιά”, Ε.Μ.Π., Αθήνα Μπίστη Μαριάνα [2012], ερευνητική εργασία “Δηµόσιου χώρου χρήστες αναζητούνται”, Τµήµα Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π., Αθήνα Πανουτσοπούλου Βασιλική [2014], ερευνητική εργασία “Σύγχρονος δηµόσιος χώρος: από την κοινότητα στην προσωρινή συλλογικότητα”, Τµήµα Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π., Αθήνα Σκορδούλη Μαρία [2015], ερευνητική εργασία “Κατώφλια περιπλάνησης στο έργο του Walter Benjamin”, Τµήµα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πολυτεχνείο Κρήτης, Χανιά 135

Διαδικτυακή αρθρογραφία: «Αριστοτέλης, Πολιτικά, κείµενο – µετάφραση», πηγή: http:// latistor.blogspot.gr/2013/10/blog-post_2743.html «Η πόλη και οι µετανάστες», πηγή: www.kompreser.espivblogs.net/2011/09/09/i-poli-k-oimetanastes/ «Συναντήσεις στην πόλη. Μετανάστες και δηµόσιος χώρος», πηγή: https://kompreser.espivblogs.net/2011/09/09/synantiseis-stinpoli/ «Το δείπνο της άνοιξης», πηγή: www.svolou.gr Harvey David [2005], “The political economy of public space”, πηγή: www.davidharvey.org/articles Patrick Barkham, , “Struggle for Milton Keynes”, πηγή: http:// www.theguardian.com Γιώργος Χατζηνάκος, “Το πείραµα της Σβώλου”, πηγή: http:// parallaximag.gr Καπετάνιος Αντώνιος [2016] , “Γαίας Ανάγνωσµα”, πηγή: http:// www.greekarchitects.gr/ Καπετάνιος Αντώνιος, “Σιωπηλές πλατείες”, πηγή: http:// www.greekarchitects.gr/

136

Αρθρογραφία: Γοσποδίνη Α. , “Τύπος και τυπολογία, η περίπτωση της πλατείας”, Αρχιτεκτονικά Θέµατα, τεύχος 25 Τουρνικιώτης Παναγιώτης [2003], “Η αρχιτεκτονική του δηµόσιου χώρου στις Ευρωπαϊκές πόλεις ως τον Δεύτερο Παγκόσµιο πόλεµο”, Αρχιτεκτονικά Θέµατα, τεύχος 37

137

Πηγές εικόνων: 1. http://eurosphere.uib.no/files/2010/07/

EngravingAgoraTrans12.jpg 2. Μπίστη Μαριάνα [2012], ερευνητική εργασία “Δηµόσιου χώρου χρήστες αναζητούνται”, Τµήµα Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π., Αθήνα, σελ.21 3. http://www.bbinitaly.it/bedandbreakfast/ imgs_bedandbreakfast/3890/Lucca-Piazza-Anfiteatro.jpg 4. Μπίστη Μαριάνα [2012], ερευνητική εργασία “Δηµόσιου χώρου χρήστες αναζητούνται”, Τµήµα Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π., Αθήνα, σελ.22 5. http://65.media.tumblr.com/ 43d2fc3f3f1433b4aaffed566e6c806a/ tumblr_mi25fhwEIF1r56udmo1_1280.jpg 6. http://tinyurl.com/7yowxsm 7. http://nstatic.tanea.gr/files/ temp2/52d7e3a8945d4976d4cbd94259f5358b.jpg 8. http://media.pathfinder.gr/cman_img_f/ 9553756030961824447.jpg 9. http://s3.amazonaws.com/magnoliasoft.imageweb/ bridgeman/supersize/xjf119812.jpg 10. http://partecipiamo.it 11. http://4.bp.blogspot.com/-Ud2rfPDBFds/UNslQr0e_PI/ AAAAAAAAAEo/9E70MQFBHNw/s1600/zaxaratoua.jpg 12. http://www.3ammagazine.com/3am/wp-content/uploads/ 2014/08/flaneur.jpg 138

13. http://www.johncoulthart.com/feuilleton/wp-content/ uploads/2006/12/passazh.jpg 14. http://www.3ammagazine.com/3am/wp-content/uploads/ 2014/08/production-line1.jpg 15. https://frenchrail.files.wordpress.com/2009/05/ paris18651.jpg 16. http://www.nga.gov/feature/atget/images/fullscreen/ avenue_opera.jpg 17. http://archiobjects.org/wp-content/uploads/2014/04/ Le_Corbusier_La_Ville_Radieuse_1930.jpg 18. http://i.imgur.com/8OBnh7d.jpg 19. http://www.gcbl.org/files/blog/full/ publicsquarepostcard.jpg 20. http://www.eie.gr/archaeologia/gr/layout/images/09/zoom/ LEO02.jpg 21. http://www.eie.gr/archaeologia/gr/layout/images/09/zoom/ LEO06.jpg 22. http://parallaximag.gr/wp-content/uploads/agora4.jpg 23. http://parallaximag.gr/wp-content/uploads/ sampri_pasa.jpg 24. http://www.travelstyle.gr/portal/photos/articles/ thumbs_large/820__R1T9292.jpg 25. Προσωπικό αρχείο 26. http://www.newsbeast.gr/files/1/2015/02/16/planod5.jpg 27. Προσωπικό αρχείο 139

28. https://encrypted-tbn1.gstatic.com/images? q=tbn:ANd9GcSibXm40UC6tTS1H9_wlL7H1OHSfJrsZz_bEIBJTKv4-glYUuqBq_MRtw 29. https://encrypted-tbn3.gstatic.com/images? q=tbn:ANd9GcSlKzIWl3Rs2apUo_RqGMwwQfuIs0gQ g4yN37it242YuLgArT7Mtg 30. Προσωπικό αρχείο 31. http://2.bp.blogspot.com/-0O8_T39LX10/Vksv2aq92sI/ AAAAAAAAJQI/XnU_rB8-yWo/ s640/11259735_701543669978051_6142328912349173 191_n.jpg 32. https://images-bloggeropensocial.googleusercontent.com/gadgets/proxy? url=http%3A%2F%2F3.bp.blogspot.com%2FfdFRf9scAdM%2FUz5m4TEhIlI%2FAAAAAAAABtY %2F49hjnr7Enmo %2Fs1600%2F3.jpg&container=blogger&gadget=a&rew riteMime=image%2F* 33. http://iscreta.gr/wp-content/uploads/2015/10/132.jpg 34. http://parallaximag.gr/wp-content/uploads/dsc07883.jpg 35. https://3.bp.blogspot.com/-RYu7VE2VaAA/ VtcKedNEukI/AAAAAAAABQ4/5dQSXUoWJXQ/s640/ DSCI0151.JPG 36. http://www.lifo.gr/icache/ 500/375/1/1000219_dscf4862.jpg 37. Προσωπικό αρχείο 38. Προσωπικό αρχείο

140

39. https://scontent-vie1-1.xx.fbcdn.net/v/t1.0-0/ s480x480/13312788_10208607561919837_2323953227 610161378_n.jpg? oh=4e6d3af8ce82d686017c8fd7390d5e28&oe=57FDD0 BA 40. https://scontent-vie1-1.xx.fbcdn.net/v/ t1.0-9/10933747_496381770510743_441065066750895 0146_n.jpg? oh=b240957dc502ec93c4dd15fc39b6949f&oe=5836C9 93 41. http://parallaximag.gr/wp-content/uploads/ IMG_20160610_194938.jpg 42. https://scontent-vie1-1.xx.fbcdn.net/v/t1.0-0/ s160x160/13307388_1545777469059302_45217474039 2835059_n.jpg? oh=96c167594e5597882b77304448a0afe8&oe=580DA8 A2 43. http://4.bp.blogspot.com/_p9qk1pN75Vg/SVIxCb-aGnI/ AAAAAAAABis/vrS6JHKyo2U/s320/kalanta+sti +nikaia.gif 44. http://1.bp.blogspot.com/-Z6Us38Um76o/VT8lPIpcH5I/ AAAAAAAAiaI/7GbxMnib3eI/s1600/DSC_0420.jpg 45. http://crazynews.gr/wp-content/uploads/ 2016/01/21404.jpg 46. http://2.bp.blogspot.com/_dfB74NQ0bSs/ TDIqgz7KmoI/AAAAAAAAAPk/E1821DyWl7c/s1600/ sxoinaki.jpg 47. https://images-bloggeropensocial.googleusercontent.com/gadgets/proxy? 141

url=http%3A%2F%2F4.bp.blogspot.com%2FNhd8gdAd3wI%2FUz5mqxTV5nI%2FAAAAAAAABrA %2FlJtsQKls0rg %2Fs1600%2F13.jpg&container=blogger&gadget=a&re writeMime=image%2F* 48. https://ypati.files.wordpress.com/2012/05/ ceb1cf84082cf84ceb1ceb2ceb5cf81cebdceb1cebaceb1cf81cf85ceb1cebccf80ceb1-01.jpg 49. Προσωπικό αρχείο 50. Προσωπικό αρχείο 51. Προσωπικό αρχείο 52. Προσωπικό αρχείο 53. Προσωπικό αρχείο 54. Προσωπικό αρχείο 55. Προσωπικό αρχείο 56. Προσωπικό αρχείο 57. Προσωπικό αρχείο 58. Προσωπικό αρχείο 59. Προσωπικό αρχείο 60. Προσωπικό αρχείο 61. Προσωπικό αρχείο 62. https://www.flickr.com/photos/ 55018754@N06/26570684814/ 63. https://www.flickr.com/photos/evan_sam/10054149854/ in/photostream/ 142

64. http://masternews.gr/wp-content/uploads/ 2016/01/6442.jpg 65. https://www.flickr.com/photos/ 25506891@N06/5137074056/in/photostream/ 66. http://www.pressalarissa.gr/sites/default/files/agora_4.jpg 67. Προσωπικό αρχείο 68. Προσωπικό αρχείο 69. Προσωπικό αρχείο 70. Προσωπικό αρχείο 71. Προσωπικό αρχείο 72. Προσωπικό αρχείο 73. Προσωπικό αρχείο 74. Προσωπικό αρχείο 75. Προσωπικό αρχείο 76. Προσωπικό αρχείο 77. Προσωπικό αρχείο 78. Προσωπικό αρχείο 79. Προσωπικό αρχείο 80. Προσωπικό αρχείο 81. Προσωπικό αρχείο 82. Προσωπικό αρχείο 83. Προσωπικό αρχείο 143

84. https://www.flickr.com/photos/nikspix/2190499319/ 85. Προσωπικό αρχείο 86. Προσωπικό αρχείο 87. Προσωπικό αρχείο 88. Προσωπικό αρχείο 89. Προσωπικό αρχείο 90. Προσωπικό αρχείο 91. Προσωπικό αρχείο 92. Προσωπικό αρχείο 93. http://parallaximag.gr/wp-content/uploads/ opos_leme_valaoritoy_kamia_shesi_0.jpg 94. Προσωπικό αρχείο 95. Προσωπικό αρχείο 96. Προσωπικό αρχείο 97. Προσωπικό αρχείο 98. https://www.flickr.com/photos/ 114358726@N08/26544710013/ 99. Προσωπικό αρχείο 100.Προσωπικό αρχείο 101.Προσωπικό αρχείο 102.Προσωπικό αρχείο 103.Προσωπικό αρχείο 144

104.Προσωπικό αρχείο 105.Προσωπικό αρχείο 106.http://downloads.naftemporiki.gr.edgesuite.net/static/ 13/09/06/ari.jpg 107.Προσωπικό αρχείο 108.Προσωπικό αρχείο 109.Προσωπικό αρχείο 110.Προσωπικό αρχείο 111.http://theartfoundation.metamatic.gr/files/blogs/ Thanasis/resized/navarino1_x355.JPG 112.https://panosz.files.wordpress.com/ 2007/06/30june2007-024c.jpg 113.Προσωπικό αρχείο 114.Προσωπικό αρχείο 115.Προσωπικό αρχείο 116.Προσωπικό αρχείο 117.Προσωπικό αρχείο 118.http://www.emmettrussell.co.uk/sites/default/files/styles/ 418x1200-scale/public/projects/7MK.jpg? itok=7G_b4Q5H 119.https://www.flickr.com/photos/iqbalaalam/6445793703/ in/album-72157604170762836/ 120.http://miltonkeynes-consult.objective.co.uk/events/ 23723/images/web/3068075_0_1.jpg 145

146