Samenvatting Scriptie: Sporen naar de Toekomst

SAMENVATTING

SPOREN NAAR DE TOEKOMST Ontwikkelvisie Arnhem Goederen Stefan Coolen 150100 28-05-2019

COLOFON

Sporen naar de Toekomst Titel

Ontwikkelvisie voor Arnhem Goederen Stefan Coolen Auteur

Koningspage 53 5345EG Oss 06 23 208 637 stefan.coolen@live.nl

Built Environment - Urban Design Studie

Afstudeerscriptie

Breda University of Applied Sciences School

Academie voor Stedenbouw, Logistiek en Mobiliteit Claudius Prinsenlaan 12 4811 DK Breda 076 533 26 00 academieslm@buas.nl

Studio D Bedrijf

Jansbuitensingel 30 6811 AE Arnhem 06 53 734 397 http://www.studiod.nu

Ed Ravensbergen (BUas & NIEUWBRUUT) Begeleiders Daan van den Berg (StudioD) 04.02.2019 - 29.05.2019 Afstudeerperiode 28.05.2019 Datum

OPBOUW ONDERZOEK Dit onderzoek bevat een analyse naar de identiteit en positie van Goederen in de stad. Uit deze analyse worden de structuren en behoeften van de stad duidelijk. De volgende 4 thema’s worden geanalyseerd: Historie, Klimaat, Sociale Context, Ruimtelijk.

Aan de hand van deze resultaten zijn 3 scenario’s gemaakt voor Goederen.

Aan de hand van de analyse en de scenario’s is een visie gemaakt die beschrijft hoe deze locatie een aantrekkelijk woonwerkgebied kan worden. Met deze visie is een ontwerp gemaakt.

Deze is vervolgens verder uitgewerkt in deeluitwerkingen die dieper in gaan op de werking van het plan.

OPDRACHT Aanleiding

Tot 2030 wordt in Arnhem een groei van de bevolking voorzien. De prognose is dat er ongeveer 12.000 nieuwe woningen nodig zijn om deze groei op te vangen. Echter wordt er verwacht dat na 2030 de groei zal afvlakken en wellicht om zal slaan in een daling. Gemeente Arnhem wil daarom de stad niet uitbreiden en kijkt in plaats daarvan naar locaties binnen het stedelijk gebied waar nieuwbouw mogelijk is. De wensen van de bewoner staan hierbij centraal en de stad moet tevens aantrekkelijker worden als woon- en werkstad.

Probleem

Dichtbij het historische centrum van Arnhem bevindt zich een spooremplacement dat vroeger de bedrijven aan de Westervoortsedijk bediende.

Tegenwoordig wordt het alleen nog maar incidenteel en gedeeltelijk gebruikt om treinstellen op te stellen. De gemeente heeft dit rangeerterrein, dat de naam ‘Arnhem Goederen’ heeft gekregen, aangewezen als een van de ontwikkellocaties in de stad voor woningbouw. Het terrein is zijn functie verloren, is volledig ontoegankelijk en is als het ware een blinde vlek in de stad. Naast het toevoegen van nieuwe woningen is er ruimte om problemen aan te pakken omtrent klimaatverandering. Hierbij is het van belang dat niet alleen naar Arnhem Goederen zelf gekeken wordt, maar ook naar de omliggende stadsdelen.

Door Goederen te ontwikkelen wordt als het ware een missend puzzelstuk weer op de goede plek gelegd in de puzzel van Arnhem.

Hoofdvraag

Welke ruimtelijke ingrepen zijn nodig om van Arnhem Goederen een stedelijk woonwerkgebied te maken dat aansluit op de structuren en behoeften van de stad?

Deelvragen

Om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden en de structuren en behoeften van de stad inzichtelijk te maken zal er geanalyseerd moeten worden.

Hiervoor zijn deelvragen opgesteld: Historie • Wat is het historisch belang van het spoor voor Arnhem?

Klimaat • Welke klimaatissues spelen er?

Sociaal • Wat zijn de behoeften van de gebruikers?

Ruimtelijk • Hoe zit Goederen ruimtelijk in elkaar?

• Welke richting wil de gemeente op met de stad?

• Wat is de positie van Goederen in de stad?

• Hoe ligt Goederen in de context?

Doelstelling

Het doel van deze opgave is het maken van een ontwikkelvisie voor Arnhem Goederen en de omliggende gebieden die de gemeente Arnhem kan gebruiken voor het ontwikkelen van de locatie.

In 2011 is al een startdocument gemaakt met betrokken partijen maar door de jaren heen is deze opgave steeds verder naar de achtergrond verdwenen. Wellicht kan deze ontwikkelvisie nieuwe inzichten en impulsen bieden voor het aanpakken van het emplacement.

LOCATIE Behalve dat Arnhem Goederen momenteel geen functie meer heeft en ontoegankelijk is, zijn er nog twee kenmerken van het terrein die het maken van een ontwerp beïnvloeden.

Schaal

Ten eerste is het complete terrein gigantisch. In totaal gaat het om 27 hectare. Op de afbeelding hiernaast is te zien hoe dit in verhouding staat met het Chassépark in Breda en de binnenstad van Arnhem. De binnenstad van Arnhem is qua oppervlakte groter dan Goederen, maar op het gebied van lengte verslaat Goederen de binnenstad toch echt. Deze grote schaal biedt veel mogelijkheden maar hier zal zorgvuldig mee moeten worden omgegaan. Ten noorden van Goederen ligt namelijk een kleinschalige woonwijk en in het zuiden een grootschalig bedrijventerrein.

Hoogteverschillen

Een tweede noemenswaardige factor is de hoogte van het terrein vergeleken met de context. De spoorwegen van Arnhem liggen op speciaal hiervoor aangelegde dijken. Bij de aanleg van het emplacement is ook dit terrein verhoogd om op gelijke hoogte met de bestaande spoorwegen te komen. Dit hoogteverschil van 4 meter met de noordelijke woonwijken draagt bij aan de barrièrevorming van Goederen.

Plek in de stad

Goederen ligt erg dicht bij het centrum en dus ook bij alle belangrijke plekken in de stad. Daarnaast ligt het ook nog vlak bij het water. Een ideale locatie dus om te wonen.

ANALYSE De analyse heeft antwoord gegeven op verschillende deelvragen. Hier zijn de behoeften en structuren uit gekomen waar het nieuwe Goederen op aan moet gaan sluiten om weer onderdeel van de stad te worden.

Wat is het historisch belang van het spoor voor Arnhem?

De ontwikkeling van het spoor is een leidende factor geweest in de groei van Arnhem sinds het verwijderen van de vestingwerken. Het heeft voor groei en welvaart gezorgd, maar ook voor een hoop problemen. Uiteindelijk zorgde het emplacement voor een flinke economische boost, maar nu ligt het wederom op een ontwikkeling te wachten waardoor het weer voor meer leefbaarheid en groei zal zorgen zoals het spoor dat in de geschiedenis zo vaak heeft gedaan voor Arnhem.

Welke klimaatissues spelen er?

Er zijn 2 duidelijke problemen die spelen in de stad als gevolg van klimaatverandering, namelijk hittestress en wateroverlast. Om hittestress te verminderen is vergroening nodig. Dit komt neer op het toevoegen van bomen en groen in de openbare ruimte en aanpassingen aan gebouwen zoals groene gevels en daken. Ruimte maken voor verkoelende luchtstromen uit koele gebieden helpt ook hittestress tegen te gaan.

Wateroverlast is op te lossen door ruimte te maken voor waterberging in de openbare ruimte en open afwatering om de druk op de riolen te verminderen.

Wat zijn de behoeften van de gebruikers?

Uit het leefbaarheidsonderzoek zijn een aantal duidelijke behoeften van de bewoners en gebruikers van het gebied gekomen, namelijk: • Meer groen • Beter onderhoud van de openbare ruimte • Beter sociale controle en veiligheid Daarnaast is er behoefte aan verschillende soorten woningen. Als gevolg van vergrijzing is er behoefte aan grondgebonden woningen. Individualisering en flexibilisering van de arbeidsmarkt creëren een vraag naar flexibele woningen die ook ingericht kunnen worden als werkruimte en huurwoningen in het goedkopere segment. Ten slotte is Arnhem ook nog steeds een stad die rijkere burgers aantrekt als gevolg van het ‘rijke-burger-beleid’ uit de 19e eeuw.

Hierdoor is er ook nog steeds vraag naar duurdere koopwoningen.

Hoe zit Goederen ruimtelijk in elkaar?

Er is geconcludeerd dat de ontwikkeling van Goederen niet alleen om het emplacementsterrein gaat, maar ook om de spoordriehoek, het RijnPark en de Rijnkade, allen verbonden door de ongebruikte spoorlijnen.

• Goederen moet weer toegankelijk worden en aansluiten op de polderstructuur. De sporen moeten zo veel mogelijk behouden blijven, omdat deze sterk de identiteit bepalen van het gebied.

• De spoordriehoek heeft potentie om een groene entreezone te zijn voor Goederen voor langzaam verkeer.

• De functies op het RijnPark zullen aan moeten sluiten op de behoeften van gebruikers van een woonwerkgebied. Daarnaast moet het vergroenen om hittestress te verminderen.

• De kade heeft de taak om de stad naar het water te keren en een prettige verblijfszone te worden voor toekomstige bewoners.

Welke richting wil de gemeente op met de stad?

De gemeente beschrijft in de structuurvisie een aantal behoeften van de stad waar Goederen een rol in kan spelen: • Het gebruiken van de historische onderlegger, in dit geval de historische polderstructuur • Betere bereikbaarheid en toegankelijkheid van de noordelijke kade • Het groene karakter van de stad behouden • Waterberging op het emplacementsterrein • Het verbreken van de barrière tussen Het Broek en het RijnPark (voor langzaam verkeer) Wat is de positie van Goederen in de stad?

Goederen heeft de potentie om Noord en Zuid Arnhem te verbinden. Het kan de link zijn tussen de belangrijkste groene structuren van de stad door de groene spoorcorridor te verbinden met de rivier.

Daarnaast is het een overgangsgebied tussen het hoogstedelijke centrum en de groene woonwijken.

Hoe ligt Goederen in de context?

De oriëntatie van Goederen staat haaks op die van de context. Dit hoeft niet zo zeer te veranderen maar er moet wel meer fijnmazigheid komen, zodat de context verbonden wordt.

Barrières dienen daarvoor gebroken te worden. De wal aan de Broekstraat moet begaanbaar worden en geen harde scheiding zijn zodat Het Broek beter bereikbaar wordt.

Fijnmazigheid van Goederen zorgt ook voor betere bereikbaarheid van de kade.

De overgang tussen wonen en werken moet zorgvuldig gemaakt worden, want het verschil in schaal en korrelgrootte is aanzienlijk.

SCENARIOSTUDIE Er zijn 3 verschillende scenario’s gemaakt met 3 verschillende structuren. HIervan zijn kaarten gemaakt met referentiefoto’s en principetekeningen.

Hieronder zie je de verschillende principes van de scenario’s.

Organisch Klimaatpark

Poldergrid teruggebracht

Experimenteren met de sporen

VISIE De sporen van Arnhem Goederen hebben helaas hun functie verloren, maar bepalen nog altijd het karakter van de plek. Deze visie beschrijft hoe Goederen weer betekenis kan krijgen door aan te sluiten op de structuren en de behoeften van de stad.

Verbinden van Groen

Op stadsniveau zal Goederen de link worden in de groenstructuur van Arnhem. Aansluitend op de groene spoorcorridor gaat het de stadsparken en de Veluwe verbinden met het rivierengebied.

Er zal een veerpont langs de Rijnkade varen die je van de noordelijke rivieroever naar het zuidelijke natuurgebied kan brengen. Zo is er voor elke bewoner van Arnhem een plek om aan de drukte van de stad te ontsnappen en te ontspannen in het groen.

Fijnmazigheid en Toegankelijkheid

Op lagere schaal zal de nieuwe routing op Goederen de noordelijke woonwijken verbinden met de kade en voor meer fijnmazigheid zorgen in het gebied. De voorzieningen op het RijnPark zullen daardoor ook beter te bereiken zijn. De barrière langs de Broekstraat wordt opgeheven door van de wal een aantrekkelijke groene route te maken met entrees tot Goederen. Op deze manier wordt de Broekstraat weer een belangrijke route zoals die vroeger ook was, weliswaar voor langzaam verkeer.

Naast de inprikkers vanaf de Broekstraat naar de kade worden ook de spoordijken van de spoordriehoek getransformeerd tot routes voor langzaam verkeer die aftakken op Goederen. Een aantal van de aftakkingen zullen deel uitmaken van de nieuwe hoofdroutes van Goederen. Zoals in te zien in Scenario 3 bieden deze veel kansen. Twee van deze lijntjes lopen het RijnPark in en een van de twee komt zelfs tot aan de kade. Ze zullen zorgen voor fijnmazigheid en verbinden het plangebied.

Historische structuren

Er zijn twee prominente structuren. De oude rasterstructuur van de polders en de structuur die gevormd wordt door de emplacementsporen.

Beide zullen terug te zien zijn in het ontwerp op een bepaalde manier. De rasterstructuur sluit aan op zowel het RijnPark als woonwijk Het Broek. De sporen zijn kenmerkend voor Goederen en zullen daarom prominent naar voren komen om deze identiteit te behouden. Deze vormen tevens het verbindende element van alle deelgebieden.

Klimaatadaptatie

Met de hitte-attentiekaart van de gemeente en de wateroverlast in het achterhoofd is het nodig om klimaatadaptieve maatregelen te nemen, met name op Goederen en het RijnPark. Er moet voldoende ruimte zijn voor groen in de openbare ruimte en op bebouwing. Daarnaast zal er aan oplossingen gedacht moeten worden als het opwekken van energie met zonnepanelen.

Langgerekte open straten zorgen voor een betere doorstroming van verkoelende lucht door de wijk.

Ten slotte moet het groen in de spoordriehoek behouden blijven aangezien dit momenteel een van de meest verkoelende plekken van Arnhem is. De spoordijken kunnen ingericht worden als wandelpaden maar het groen binnen in de driehoek zal geen andere functie krijgen.

Verbinding met het Water

De stad naar het water keren is een van de meest benadrukte punten in de structuurvisie van de gemeente. Dit is niet meer dan logisch. Met de enorme woningbouwopgave van de stad die zich met name zal ontwikkelen in de richting van Goederen en dus langs het water is het benutten van het prachtige uitzicht over het rivierengebied een grote kans. Hiervoor zal de kade aardig op de schop moeten. De parkeerterreinen en de zandwinning moeten verdwijnen en hiervoor in

de plaats moet een fijne openbare ruimte komen waarbij je dicht bij het water kan komen. Ook komen er uitkijkpunten op logische plekken. Het einde van de kade wordt gemarkeerd met een bijzonder element.

Ontwikkelsferen

Wanneer al deze punten worden aangehouden ontstaan verschillende sferen in het gebied.

• De spoordriehoek blijft een overwegend groene ruimte • Deze loopt over in een parksfeer op het oostelijk deel van Goederen.

• Richting het westen loopt Goederen over van een parksfeer naar een hoogstedelijke sfeer zoals in Scenario 2.

• Rond de bestaande culturele functies op het RijnPark en de leegstaande loodsen wordt een creative hub gevormd waar kunst en cultuur kunnen opbloeien.

• Het RijnPark zet de voorzieningentransitie door van industrie naar detailhandel en diensten.

Zwaardere industrie zal gevestigd worden op de andere bedrijventerreinen van de stad.

• De kade wordt een fijne verblijfsruimte en route.

De sporen verbinden het geheel.

ONTWIKKELPRINCIPES GOEDEREN

Toegankelijkheid Ten eerste zal het terrein toegankelijk gemaakt worden. De barrières die de hoogteverschillen en begrenzingen vormen dienen gebroken te worden en een duidelijke routing wordt toegevoegd.

Noord en zuid verbinden Goederen wordt een overgangsgebied tussen de noordelijke woonwijk en het zuidelijke bedrijvenpark maar ook een verbinding tussen het noordelijke en het zuidelijke recreatienetwerk van Arnhem.

SPOORDRIEHOEK

Dijken en sporen toegankelijk maken De spoordijken vormen nu de begrenzing van de aangelegen woonwijken en voelen als een barrière tussen deze woonwijken. Door ze toegankelijk te maken verdwijnt dit gevoel en kunnen ze onderdeel worden van het langzaam-verkeernetwerk.

Middenstuk definiëren Momenteel staat er een bospartij in het middenstuk van de driehoek. Het is momenteel alleen een soort opvulling van de ruimte. Het is mogelijk om hier een functie (bijvoorbeeld sport/spel) aan toe te voegen wanneer de dijken toegankelijk worden.

Karakteristieke elementen benutten De spoorlijnen en de bovenleidingen zijn elementen die de identiteit van Goederen voor een groot deel bepalen. Deze zullen nieuwe functies krijgen.

RIJNPARK

Toegankelijkheid Straten op het RijnPark lopen dood en zijn slecht onderhouden. Het terrein zal een duidelijkere structuur krijgen en de verblijfskwaliteit wordt verbeterd.

Hergebruik leegstaande loodsen Loodsen die nu leeg staan zullen nieuwe functies krijgen en opgefrist worden. Denk hierbij aan loftwoningen, werkplekken of horeca. Zo kunnen levendige plekken gecreëerd worden.

Klimaatadaptieve maatregelen Het RijnPark heeft een enorm dakoppervlak. Dit draagt al veel bij aan de hittestress maar om het erger te maken is vrijwel het hele terrein geasfalteerd. Hier moeten klimaatadaptieve maatregelen (bijvoorbeeld groene gevels) genomen worden om de leefbaarheid te verbeteren.

Verblijfskwaliteit verbeteren De kade is voor het grootste deel ingericht als parkeerterrein. In de komende jaren zullen er flink wat woningen bij komen in dit gebied en het is een kans om de kade te transformeren tot een aantrekkelijke plek om te recreëren die tegelijkertijd een schakel vormt in het infrastructurele netwerk.

Toevoegen landmark De John Frostbrug springt op dit moment erg in het oog wanneer je je op de kade begeeft.

Dit zorgt ervoor dat je als het ware naar het centrum gelokt wordt. Door een landmark toe te voegen op de kade in de buurt van Arnhem Goederen zeg je: “Hier is ook iets te beleven!”.

Het benadrukt dat Goederen een gebied is met een eigen identiteit.

RIJNKADE

Connectie met het water Op veel plekken kun je momenteel niet bij het water komen en op sommige punten is het water niet eens te zien. Als Arnhem wil dat de stad het water omarmt zal een connectie met het water gemaakt moeten worden.

ONTWERP Hoofdlijnen

Hiernaast ziet u het het ontwerp voor het gehele gebied. Arnhem Goederen is getransformeerd in een woonwerkgebied dat van een park overloopt in een hoogstedelijk gebied waarbij ook de bebouwingshoogtes oplopen. Het programma vindt u in de bijlagen.* De structuur wordt bepaald door zowel de sporen als de oude polderstructuur.

Er zijn 3 hoofdroutes die van west naar oost lopen. De Emplacementsstraat is er hier een van, de andere twee worden gevormd door huidige spoorbundels. In elk van deze routes zijn de sporen verwoven op verschillende manieren, zoals dit ook terug te zien is in Scenario 3.

Vanaf de Broekstraat zijn verbindingen gemaakt voor langzaam verkeer richting het zuiden, over Arnhem Goederen, verbonden met het RijnPark, uitkomend op de Rijnkade.

Voor het RijnPark zijn regels opgesteld voor het vergroenen van het bedrijventerrein en de functietransitie, deze zijn te vinden in de bijlagen.** Het westelijk deel waar de leegstaande loodsen staan wordt getransformeerd in een creative hub met lofts en kunst- en cultuurvoorzieningen.

In de spoorcorridor wordt een route aangelegd die aansluit op de spooraftakkingen in de spoordriehoek die Arnhem Goederen op lopen. Je loopt via de spoordijken richting Goederen een dicht groen gebied in, waarna je uit komt in een open park waar je de keuze hebt om de woonwijk in te lopen of richting het zuiden naar de kade te gaan.

Aangekomen op de kade bevindt je je bij restaurantboot Liman Valkenburg die een stuk naar het oosten is verplaatst en nu aan het eind (of begin) van de kade ligt. Hier staat ook een landmark in de vorm van een stootblok die je aan het einde van sporen terug kan vinden. De kade bestaat uit een hoger gelegen promenade en een lagere route aan de waterkant. De kade loopt net

Rijntoren

Uitkijktoren Jason

Stootblok landmark

als Goederen over van een groene sfeer naar een Melkfabriek

Cultureel verzamelpand

Isometrie ontleding bebouwing

Zonneheuvels

Creative Hub

Woonwerkblokken Woningen

1 1

hoogstedelijke sfeer. Op deze overgang staat een groot gebouw aan het water waar ook een stop is voor de veerpont die teruggebracht wordt.

Deze pont verbindt verschillende punten van de noordelijke oever met de zuidelijke oever.

Zo verbinden de sporen de verschillende delen uit het ontwerp, maar ook de belangrijkste recreatieve zones van Arnhem.

De nummers worden in de scriptie uitgelegd met tekst en referentiefoto’s.

2 2

1

2 4

3

13

4

6

2

11

5

15

12 14

10

3 8

1

7 9 5

4

2 1

3

4 3

8 5

6

0m

300m

7

Plankaart

Visualisatie deeluitwerking woonstraat Goederen

Visualisatie deeluitwerking nieuwe inrichting Rijnkade