Α Ν Α Κ Υ Κ Λ Ω Ν Ο Ν Τ Α Σ Κ Τ Ι Ρ Ι Α_ Προβληματικές επαναχρησιμοποίησης δομικών υλικών by Stella Savvidou

Ευχαριστώ θερμά αρχικά τη μητέρα μου για τη συνεχή στήριξή της όλα αυτά τα χρόνια της ακαδημαϊκής μου πορείας, τον καθηγητή μου κ. Μητρούλια Γιώργο για την παρουσία του, την πολύτιμη καθοδήγησή του και τις διαφωτιστικές συζητήσεις καθ'όλη τη διάρκεια συγγραφής και τέλος τους φίλους και συνεργάτες για την ουσιαστική βοήθεια, κατανόηση αλλά και ανιδιοτελή υποστήριξη.

Περίληψη Στη παρούσα ερευνητική εργασία παρουσιάζονται τεχνικές της επαναχρησιμοποίησης και της ανακύκλωσης οικοδομικών υλικών ως εναλλακτικές διατήρησης της βιωσιμότητας. Για την κατανόηση των εννοιών αφετηρία αποτελεί η ιστορική αναδρομή, από την αρχαιότητα έως σήμερα, όπου αρχικά εξυπηρετούν σκοπούς στέγασης λόγω καταστροφών. Ωστόσο παρατηρείται η διατήρηση των λαϊκών παραδόσεων, η δημιουργία αισθητικών προτύπων αλλά και η ενίσχυση της αειφόρου ανάπτυξης. Παράλληλα στις σύγχρονες κοινωνίες λαμβάνοντας υπόψη το βαθμό με τον οποίο παρεμβαίνει ο οικοδομικός κλάδος στο φυσικό περιβάλλον παρουσιάζονται εναλλακτικές διαχείρισης οικοδομικών απορριμάτων, προερχόμενα από διαδικασίες κατεδάφισης, ως μια νέα μορφή αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και κατασκευής. Η εφαρμογή των «νέων υλικών» ολοκληρώνεται στο προβληματικό μοντέλο της πολυκατοικίας του μεσοπολέμου με στόχο την αποφυγή της ταχείας υπερεκμετάλλευσης του περιβάλλοντος από την μόλυνση, την αλλοίωση και την εξάντληση φυσικών μη ανανεώσιμων πόρων.

Abstract The research thesis focuses on the techniques of reusing and recycling of building materials as alternatives for maintaining sustainability. The starting point is the historical background, from ancient times to the present day, where initially serve housing purposes due to natural disasters, However there is a connection with the folk traditions, the creation of aesthetic models and the progress of sustainable development. At the same time, in modern societies, considering the intervention of the construction industry into the environment, alternatives of construction waste management are presented which are delivered from demolition processes, as a new form of architectural design and construction. The application of the "new materials" is in the model of polykatoikia in order to avoid the rapid over-exploitation of the environmental issues.

«…, οι ανθρώπινες κοινωνίες βρίσκονταν απόλυτα εναρμονισμένες με τα φυσικά οικοσυστήματα, χωρίς να εμποδίζουν την λειτουργία και εξέλιξή τους, …» (Μανωλάς, 2010)

Γενικά Στοιχεία Η ανακύκλωση οικοδομικών υλικών αποτελεί πρακτική η οποία προϋπήρχε από τους αρχαίους χρόνους όταν υλικά απόβλητα προερχόμενα από τη φύση όπως η πέτρα, ο πηλός και το ξύλο επέστρεφαν σε αυτή δημιουργώντας ένα νέο έδαφος. Πιο συγκεκριμένα μετά από καταστροφές, φυσικές ή τεχνητές, τα υλικά αφομοιώνονταν από το ίδιο το περιβάλλον ή επαναχρησιμοποιούνταν και ενσωματώνονταν στις νέες κατασκευές χωρίς ιδιαίτερη επεξεργασία δημιουργώντας ελάχιστα έως μηδενικά απόβλητα (Αναστασοπούλου-Βασιλείου-Κάραλης, 2012). Κάθε χρονική περίοδος εμπεριείχε κομμάτι της προηγούμενης που ζωντάνευε μέσω των υλικών και των ερειπίων αναπτύσσοντας ταυτόχρονα έννοιες όπως αυτή της βιωσιμότητας αλλά και της εξοικονόμησης χρόνου και πρώτων υλών. Κολώνες και λαξευμένες πέτρες τοποθετούνται σε κτίρια μνημειακού τύπου αλλά και κατοικιών αλλάζοντας την αστική αρχαιολογία. Η οικοδομική δραστηριότητα εξαρτάται άμεσα από τα υλικά που υπήρχαν σε διαθεσιμότητα έχοντας παράλληλα ιδιαίτερη ευαισθησία σε αντίστοιχα δυσεύρετα. Η ορθολογική χρήση των υλικών αποτελεί σήμερα το ζητούμενο και όχι το αυτονόητο. Αφετηρία στην αλλαγή του τρόπου διαχείρισης των υλικών αποτελεί η βιομηχανική επανάσταση. Η δημιουργία νέων υλικών και προϊόντων μαζικής παραγωγής σε συνάρτηση με την αλματώδη τεχνολογική εξέλιξη αυξάνουν τον όγκο των απορριμμάτων γεγονός που ακολουθεί και την σύγχρονη εποχή.

Αρχαιότητα

(Λέξεις κλειδιά: πρώτοι χώροι υγειονομικής ταφής, πρώτες τεχνικές ανακύκλωσης και επαναχρησιμοποίησης, αρχαία Αθήνα, ρωμαϊκά χρόνια, spolia, βυζαντινή περίοδος, μεσαίωνας)

Οι πρώτες ενδείξεις που αφορούν την διαχείριση των αποβλήτων σε χώρους υγειονομικής ταφής τοποθετούνται στην Κνωσό το 3000 π.Χ. με την δημιουργία λάκκων στο έδαφος όπου καλύπτονταν με χώμα. Παράλληλα και στην Αθήνα γίνεται μια προσπάθεια συλλογής των απορριμμάτων με τη θέσπιση νομοθεσίας και τη λειτουργία χώρων ταφής που απείχαν ένα μίλι από τα τείχη. Εκτός από τις πρακτικές διάθεσης απορριμμάτων εμφανίζονται και τα πρώτα σημάδια ανακύκλωσης οικοδομικών υλικών στην Εποχή του Χαλκού (2000 - 1000 π.Χ.) μέσω πρακτικών επεξεργασίας και ανάκτησης με σκοπό την επαναχρησιμοποίηση ρινισμάτων χαλκού. Πράγματι σε πολλά αρχαία κείμενα αναλύονται τεχνικές ανακύκλωσης, ή ανακύκλησης, ως η επαναχρησιμοποίηση επεξεργασμένων ή μη υλικών όπου δεν είχαν πλέον τις ίδιες ιδιότητες και χρήσεις με την αρχική τους. Σύμφωνα με το ετυμολογικό λεξικό των Liddell & Scott ο όρος αποδίδεται στην «..εν κύκλω επάνοδο», την επιστροφή, με σκοπό την εξοικονόμηση χρόνου και πρώτων υλών, όπως η χρήση ήδη λαξευμένων υλικών (Χρυσάφη Μαρία, 2012). Πιο συγκεκριμένα οι πρακτικές ανακύκλωσης και επαναχρησιμοποίησης αφορούν θραύσματα αγγείων ως οικοδομικά υλικά, οργανικά απόβλητα, τρόπους διάθεσης των λυμάτων από τελετουργίες, αναθήματα όπως στήλες και αφιερώματα κ.α. (Γαζή Β., 2012) (Εικ. 1.1).

Εικ. 1.1. Χρήση θραυσμάτων αγγείων ως πώματα στις αρχαϊκές σωλήνες της Αρχαίας Αγοράς (Πηγή:http://agora.ascsa.net/id/agora/image/2004.01.1571)

Η διαδικασία της ανακύκλωσης εφαρμοζόταν σε Αρχαία Αθήνα δύσκολες χρονικές περιόδους, πολέμου ή μεταπολεμικές, σεισμών ή καταστροφών. Παράδειγμα αποτελεί η περίοδος των Περσικών Πολέμων (502-449π.Χ), όπου μεταβαλλόταν η αρχική χρήση των φθαρμένων αντικειμένων ή υλικών. Αργότερα στην Αθήνα υλικά κατασκευής ερειπωμένων ναών και ταφικών μνημείων επαναχρησιμοποιήθηκαν σε οχυρωματικούς τοίχους (Λαμπρινουδάκης, 1986). Χαρακτηριστικό επίσης παράδειγμα, εκείνη την εποχή, είναι τόσο ο κατεστραμμένος ναός της Αθηνάς του οποίου τμήματα από τις κολώνες και από το ανώτερο σημείο (συγκεκριμένα σφόνδυλοι) εφαρμόστηκαν στη βόρεια πλευρά του τείχους της Ακρόπολης (Εικ. 1.2) όσο και για τον Παρθενώνα (447-432π.Χ) που στην κατασκευή του επιλέχθηκε κατάλληλα λαξευμένο το υλικό του στερεοβάτη, της κρηπίδας και τμήμα της ανωδομής, του προγενέστερου (495-480 π.Χ.) (Μπούρας, 1999) (Lindenlauf , 2000). Τα οικονομικά οφέλη των ήδη λαξευμένων υλικών, τα οποία βρίσκονταν στο πεδίο εφαρμογής τους και όχι σε κάποιο ορυχείο χιλιόμετρα μακριά, αλλά και ο μειωμένος αριθμός τεχνιτών καθιστούσαν την διαδικασία της επανάχρησης αναγκαία. Παράλληλα εκτός από εφαρμογές σε ορατά μέρη, όπως πέτρινες στήλες που εφαρμόζονται αρχικά ως αναθήματα και αργότερα ως δομικό υλικό, στο βωμό της Ήρας της Λιμενίας στην Περαχώρα Λουτρακίου παρατηρήθηκε και χρήση στη θεμελίωση ναών διατηρώντας το κόστος σε χαμηλά επίπεδα (Εικ. 1.3).

Εικ. 1.2. Σφόνδυλοι στο βόρειο τείχος της Ακρόπολης (επάνω) (Πηγή: https://aristotelisguidegr.wordpress.com ) Εικ. 1.3. Αρχαιολογικός χώρος Ηραίο (κάτω) (Πηγή: https://solygeia.blogspot.com/2019/12/blog-post.html )

Εκτός από την αρχαία Αθήνα η επαναχρησιμο- Ρωμαϊκά Χρόνια ποίηση δομικών υλικών παρατηρείται τόσο σε έργα μικρής κλίμακας των ρωμαϊκών χρόνων (όπως μαρμάρινη επιγραφή βάσης αναθήματος ως οικοδομικό υλικό σε κατοικία της περιόδου) όσο και σε μεγαλύτερης κλίμακας όπου μεγάλοι λαξευμένοι λίθοι εφαρμόζονται ως spolia. Ο λατινικός όρος spolia παραπέμπει στα «επαναχρησιμοποιούμενα μέλη αρχιτεκτονικών κατασκευών τα οποία ανακτώνται από κατεδαφισμένα κτίρια» 1. Η χρήση τους εντοπίστηκε κατά τον 3ο αιώνα μ.Χ. και έπειτα, ιδιαίτερα την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ως πρακτική που ξεκινά να εφαρμόζεται κατά την ύστερη αρχαιότητα. Η σύσταση ή η απουσία συνθετικού κονιάματος των λιθοδομών, επέτρεπε την εύκολη αφαίρεση και επαναχρησιμοποίηση των λίθων (Ευαγγελινός, Σεπτέμβριος 2005). Ο διάκοσμος των δημόσιων κτιρίων του 4ου και του 5ου αιώνα μ.Χ. της Ρώμης καθώς και άλλα έργα της περιόδου αναπτύχθηκε με τη συναρμολόγηση θραυσμάτων και αρχιτεκτονικών μελών από διαφορετικές περιόδους. Συγκεκριμένα στην αψίδα του Κωνσταντίνου στη Ρώμη το 312 μ.Χ. (Εικ. 1.4) χρησιμοποιούνται spolia από τέσσερις διαφορετικές χρονικές περιόδους. Συγκεκριμένα με το πράσινο απεικονίζονται κομμάτια από την εποχή του αυτοκράτορα Τραϊανού (98-117 μ.Χ.), το κίτρινο του Ανδριανού (117-138 μ.Χ.), το μπλε του Μάρκου Αυρηλίου (161-180 μ.Χ.) και το κόκκινο από την εποχή κατασκευής της, του Μέγα Κωνσταντίνου (306-337 μ.Χ.).

Beat Brenk, Spolia from Constantine to Charlemagne: Aesthetics versus Ideology, Dumbarton Oaks, 1987, σελίδα 103

Εικ. 1.4. Aψίδα του Κωνσταντίνου στη Ρώμη Σχέδιο φάσεων αρχιτεκτονικών μελών

Κάποια που προήλθαν από αποθήκες ή εργαστηριακά αποθέματα και προορίζονταν για δημόσια χρήση δεν αποτελούν spolia, με τον ακριβή όρο. Τα ημιτελή κομμάτια παλαιότερων κατασκευών δημιουργούν σύνδεση με τον τόπο με σκοπό την ανάκτηση πολιτισμικής ταυτότητας ώστε να αποτελέσει ένα δοχείο συλλογικής μνήμης, περιέχοντας αντανακλάσεις της ιστορίας και ένα δίδαγμα του παρελθόντος για το παρόν (αντανακλαστική Νοσταλγία) 2 (Boym , 2001). Από την άλλη πλευρά, ο Richard Brilliant, υποστηρίζει την απουσία σύνδεσης με τον τόπο, τη μνήμη και γενικά την αναβίωση του παρελθόντος καθώς ο σκοπός της επανάχρησης μέσω της χρήσης των spolia αποδίδεται κυρίως σε λόγους οικονομικούς. Η εποχή χαρακτηρίζεται από μεταβολές στην κοινωνικοπολιτική αντίληψη της αυτοκρατορίας αλλά και εξέλιξη των 2

Boym, Svetlana, The Future of Nostalgia, Basic Books, New York, 2001, σελίδα 49-55

κατασκευαστικών πρακτικών που σηματοδοτούν ελαστικά μέτρα στον καθορισμό των παραδοσιακών αρχών της σύνθεσης, κατασκευής και μορφής. Παράλληλα ο Hugo Brandenburg προσθέτει το φαινόμενο της έντονης ανοικοδόμησης κτιρίων μεγάλης κλίμακας, κυρίως θρησκευτικού χαρακτήρα, σε συνδυασμό με την επιτακτική ανάγκη εύρεσης οικοδομικών υλικών σε μεγάλες ποσότητες ως βασικούς λόγους τη επανάχρησης το οποίο καταλήγει στο ίδιο συμπέρασμα σχετικά με την εγκατάλειψη των κλασσικών μορφών και την υιοθέτηση τυπολογικής συνοχής 3 (Richard - Dale, 2011). Ως περίοδος επηρεασμένη από την ελληνιστική και Βυζαντινή Περίοδος την ρωμαϊκή, η ύστερη αρχαιότητα, στην οποία ανήκει και η βυζαντινή περίοδος, λόγω συνεχών πιέσεων και επιδρομών της εποχής χαρακτηρίζεται από πολεοδομικό ανασχηματισμό σε επίπεδο πληθυσμιακό και χωρικό. Διατηρώντας το ιπποδάμειο σύστημα της αρχαιότητας εισάγεται εξοπλισμός που σχετίζεται με δεξαμενές, υδραγωγεία ή λουτρά, την διαμόρφωση των δρόμων και πλατειών σε χώρους συνάθροισης αλλά και την κατασκευή καλαίσθητων κτιρίων 4 (Μπαλάσκας). Στα νέα μεγάλης κλίμακας κτίρια επιλέγεται, για ακόμη μια φορά, η χρήση αρχιτεκτονικών και δομικών στοιχείων που έχουν διασωθεί από παλαιότερες περιόδους δημιουργώντας καλλιτεχνικές επιδράσεις στο πολιτισμό της αυτοκρατορίας.

Richard Brilliant- Dale Kinney, Reuse Value, Spolia and appropriation in Art and Architecture from Constantine to Sherrie Levine, Ashgate, 2011, σελίδα 67-68-70 4 https://sites.google.com/site/nikosmpalaskasalimedon/istoria/2-istoria-tes-mesaionikes-elladas/2-byzantine-periodos---eisagoge

Ξεκινώντας από το πρώιμο Βυζάντιο και την Αυτοκρατορία του Ιουστινιανού, η κοινή πλέον πρακτική των spolia συνεχίζει και εφαρμόζεται γεγονός που διαπιστώνεται από την επαναχρησιμοποίηση κιόνων και κιονόκρανων στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης. Στη Μεσοβυζαντινή περίοδο η επαναχρησιμοποίηση αρχιτεκτονικών μελών αναπτύσσεται κυρίως σε ναούς ικανοποιώντας αισθητικούς σκοπούς. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της περιόδου αποτελεί η Παναγία Γοργοεπηκόου και Αγίου Ελευθερίου στην Αθήνα (Εικ. 1.5) η οποία χρονολογείται γύρω στον 12ο αιώνα. Κατασκευασμένη στα θραύσματα παλαιότερου ναού οργανώνεται σε τετράγωνη κάτοψη, τύπου τετρακιόνιου σταυροειδή εγγεγραμμένου με τρούλο. Οι κάθετες επιφάνειες έχουν επενδυθεί από μαρμάρινα τμήματα μνημείων που χρονολογούνται την ρωμαϊκή, παλαιοχριστιανική και πρώιμη Βυζαντινή περίοδο με διακριτή την απουσία πλίνθων στην κατασκευή 5.

Εικ. 1.5-1.6-1.7. Παναγία Γοργοεπηκόου και Αγίου Ελευθερίου - Spolia Ναός Αγίου Πέτρου Καλυβίων 1847 - Μεταβυζαντινή εκκλησία της Καπνικαρέα 5

Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=1720

Ένα ακόμα παράδειγμα επαναχρησιμοποίησης οικοδομικών υλικών του παρελθόντος είναι η Παναγία του Οσίου Λουκά (1011-1012 μ.Χ.) στη Βοιωτία στην οποία παρατηρούνται μικροί λίθοι σε συνδυασμό με πλίνθους στο πάνω μέρος και μεγαλύτεροι στο κάτω μέρος (Μπούρας , 2001). Ακόμα η πρώιμη βασιλική του Αγ. Πέτρου στη Ρώμη, η μεταβυζαντινή εκκλησία της Καπνικαρέα (1060-1070 μ.Χ) (Εικ. 1.7) όπου μέρος της τοιχοποιίας αποδίδονται σε παλαιοχριστιανικά μνημεία, το Επταπύργιο στη Θεσσαλονίκη με την βυζαντινή οχύρωση να έχει ανακατασκευαστεί από τους Οθωμανούς με χρήση παλιότερων οικοδομικών στοιχείων (1431μ.Χ.) κ.α 6. Τέλος η διαδικασία παρατηρείται και την εποχή του Μεσαίωνας Μεσαίωνα με τη μετατροπή της Πόρτα Νίγκρα (170 μ.Χ), της ρωμαϊκής πύλης στο Τριρ της Γερμανίας, σε παρεκκλήσι (Εικ. 1.8). Στις αρχές της περιόδου οι κάτοικοι αφαιρούσαν τα υλικά κατασκευής της εγκαταλελειμμένης πύλης με σκοπό τη χρήση τους σε άλλα κτίσματα. Μεταξύ άλλων στην Cordoba της Ισπανίας, ένα παράδειγμα ισλαμικής αρχιτεκτονικής, οι ξύλινοι στύλοι των υφιστάμενων τεμενών επαναχρησιμοποιούνται ως κολώνες σε γοτθικού ρυθμού Τυνησίας αποτελούν τμήματα από ερείπια ρωμαϊκών κτισμάτων της Καρχηδόνας.

https://en.wikipedia.org/wiki/Spolia

Εικ.1.8. Πόρτα Νίγκρα (170 μ.Χ) (Πηγή:https://el.wikipedia.org/wiki)

Πράγματι η επαναχρησιμοποίηση ολόκληρων κτιρίων αλλά και αποσπασματικά δομικών μελών στην αρχαιότητα αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι της αρχιτεκτονικής συνέχειας των πολιτισμών. Μέσω της επαναχρησιμοποίησης υιοθετείται μια νέα μορφή βιωσιμότητας που δεν σχετίζεται με πρώτες ύλες αλλά με επαναχρησιμοποίηση υλικών με αντοχή στο χρόνο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το βασικό υλικό κατασκευής της εποχής το μάρμαρο, ως ένα ιδιαίτερο υλικό στην επεξεργασία και μεταφορά, όπου επαναχρησιμοποιείται αλλάζοντας μορφή στο χρόνο χωρίς να αλλοιώνεται και να προέρχεται από ανανεώσιμες πηγές πρώτων υλών (Σκαμαγκούλη, 2012-2013).

Η έννοια της διατήρησης:

Από την Αναγέννηση μέχρι τον Μεταμοντερνσμό (Λέξεις κλειδιά: διατήρηση, βιομηχανική επανάσταση, μεταμοντερνισμός)

Οι πρώτες δειλές προσεγγίσεις διατήρησης του ιστορικού παρελθόντος μέσω των υλικών παρατηρείται στην Αναγέννηση (14ος-16ος αιώνας) σε συνάρτηση με το ενδεχόμενο νέας επέμβασης στα κτίρια. Ένα παράδειγμα είναι η πρόσοψη της βασιλικής εκκλησίας Αγίας Μαρίας των Αγγέλων και των χριστιανών μαρτύρων (Santa Maria degli Angeli e dei Martiri) στη Ρώμη (Εικ. 1.9) την οποία τον 16ο αιώνα ο Michelangelo Buonarroti ενσωμάτωσε τμήμα από τα λουτρά του Διοκλητιανού (Ρωμαίος αυτοκράτορας από το 284 έως το 305) 7. Παράλληλα την ίδια περίοδο και μέχρι τον 19ο αιώνα το Κολοσσαίο, το forum και οι Θέρμες μετατρέπονται σε λατομεία προς εκμετάλλευση λίθων, πλίνθων και μαρμάρων 8 (Μπούρας , 2001). Ωστόσο η αφετηρία στο ενδιαφέρον για τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομίας, κυρίως μέσα από θεωρητικά κείμενα, αναφέρεται

Εικ. 1.9. Bασιλική εκκλησία Αγίας Μαρίας των Αγγέλων και των χριστιανών μαρτύρων (Santa Maria degli Angeli e dei Martiri) στη Ρώμη

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CE%B9%CE%BF%CE %BA%CE%BB%CE%B7%CF%84%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CF %8C%CF%82 8 Χαράλαμπος Μπούρας (2001), «Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής», τόμος Β’, σελ. 270

στον 17ο και 18ο αιώνα που συσχετίζεται με την καθολική ανάπτυξη της εποχής μεταξύ άλλων και σε επίπεδο παιδείας και τεχνών 9. Μέχρι τότε η φυσική εξέλιξη των κτισμάτων αποτελούσε η επαναχρησιμοποίηση αυτούσιων οικοδομικών υλικών μέχρι την ολοκλήρωση του κύκλου ζωής τους. Μέσω της παροχής και μεταφοράς θετικών στοιχείων, αξιών και συνθηκών που είναι ενσωματωμένες στο περιβάλλον και τον πολιτισμό του παρελθόντος, η έννοια της πολιτιστικής κληρονομιάς μεριμνά για τις κοινωνίες του παρόντος αλλά και του μέλλοντος (Howard, 2003). Η συλλογή και μετάδοση πληροφοριών ενός απλού αντικειμένου ή υλικού αποτελεί τεκμήριο ενώ δεν αποτελεί μια τυχαία επιβίωση αλλά την εξέλιξη της συλλογικής και ατομικής συνείδησης σχετικά με ένα συγκεκριμένο τόπο (Ashworth-Phelps, 2002) (J. E. Tunbridge, G. J. Ashworth, 1996). Σημείο καμπής για την προστασίας και διαφύλαξη ιστορικών μνημείων του παρελθόντος αποτέλεσε η Γαλλική Επανάσταση (1789-1796) γεγονός που οφείλεται στις πολυάριθμες καταστροφές του πολέμου εκφράζοντας μια επιθυμία που εξελίχθηκε ως κίνημα, μέσα από την ανάπτυξη «εθνικιστικών» και «ρομαντικών» τάσεων 10 (Jokilehto, 1986). Την ίδια περίοδο αναπτύσσεται η βιομηχανική επανάσταση (18ος-19ος αιώνας) όπου εγκαταλείπεται η όποια επιθυμία διατήρησης και παρατηρείται εξέλιξη των μηχανών σε όλα τα επίπεδα. Ο χώρος παραγωγής μεταβάλλεται από αγροτικό με φόντο την ύπαιθρο, σε εργοστασιακό

Βιομηχανική Επανάσταση

Ντόρα Ν. Κόνσολα, Η Διεθνής Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Παπαζήση, Αθήνα, 1995, σελ. 62 10 Jukka Jokilehto, A history of architectural conservation, D.Phil. Thesis, I.A.A.S., York, 1986, σελ. 10

μέσα σε πλήρως εξοπλισμένες βιομηχανικές μονάδες διαμορφώνοντας πλήρως την παραγωγή, την οικονομία αλλά και την ίδια την κοινωνία με την υιοθέτηση ενός καταναλωτικού μοντέλου. Η νέα συνθήκη παραγωγής ενέργειας αναταράσσει τις παλιές πρακτικές παραγωγής υλικών και προϊόντων μεγιστοποιώντας τις ποσότητες, σε ένα συνεχώς αναπτυσσόμενο πληθυσμιακά περιβάλλον με πολλές απαιτήσεις. Στη Μ. Βρετανία, η οποία αποτέλεσε την κοιτίδα της επανάστασης μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα, σε μόλις τρείς αιώνες σημειώθηκε αύξηση του πληθυσμού της τάξεως των επτά εκατομμυρίων με την κατανάλωση ενέργειας να έχει δεκαπλασιαστεί. Παράλληλα η παραγωγή κάρβουνου και σιδήρου τις χρονικές περιόδους 1830 με 1870 μεγιστοποιήθηκε κατά 86 εκατ. τόνους και από 70.000 σε 4 εκατ. τόνους αντίστοιχα 11(McClellan and Dorn, 1999). Με επίκεντρο τον κατασκευαστικό κλάδο, το ενδιαφέρον της τεχνολογίας στρέφεται στην εισαγωγή νέων οικοδομικών υλικών με ιδιαίτερα αυξημένες ικανότητες αντοχής γεγονός που συμβάλλει στην παγκόσμια οικονομία. Η επαναχρησιμοποίηση παλαιότερων υλικών δεν αποτελεί εφαρμόσιμη πρακτική και ο κλάδος της δομικής μηχανικής κάνει την εμφάνισή του με κύρια υλικά κατασκευής το γυαλί και τον χάλυβα εξετάζοντας τη σταθερότητα και την ακαμψία των δομών. Η πολυπλοκότητα συστημάτων νέας τεχνολογίας καθρεφτίζεται στο Crystal Palace στο Hyde Park του Λονδίνο (1851) σχεδιασμένο από τον Joseph 11

McClellan and Dorn (1999), Science and Technology in World History- An Introduction, Baltimore and London, John Hopkins University Press

Paxton (1803-1865), ως είναι παράδειγμα αποσυναρμολογούμενης αρχιτεκτονικής με στόχο τη μεταφορά και την επαναχρησιμοποίηση (Εικ. 1.10). Κατασκευασμένο από γυαλί και χυτό σίδηρο, το εκθεσιακό κτίριο ύψους 124μ αποσυναρμολογείται μετά από τρία χρόνια σε νέα τοποθεσία (Victorian Station) στην οποία και παρέμεινε μέχρι το 1936. Κατά τον Kenneth Frampton σημειώνεται ιδιαίτερο ενδιαφέρον στη κατασκευαστική μέθοδο εκφρασμένη ως συνολικό σύστημα, από την αρχική σύλληψη, την παραγωγή και την μεταφορά των στοιχείων του μέχρι την τελική ανέγερση και την αποσυναρμολόγησή του (Frampton, 1999).

Εικόνα 1.10. Crystal Palace στο Hyde Park του Λονδίνο (1851)

Παρόλο που είναι αισθητή η απουσία της διατήρησης του παρελθόντος μέσω των υλικών την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης, παρουσιάζεται 26

πρόοδος στο σχεδιασμό εφήμερων, οικονομικών και αποσυναρμολογούμενων κατασκευών στοχεύοντας την επανάχρηση και την ανακύκλωσή τους. Ιδιαίτερα σε περιόδους πολέμου (Α’ & Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος) τα οικοδομικά υλικά επαναχρησιμοποιούνται για την στέγαση στρατιωτών και πληθυσμών έκτακτης ανάγκης σε κινητές μονάδες περίθαλψης και διανομής από σκελετό που αποτελείται από ελαφριές κατασκευές δικτυωμάτων 12 (Kronenburg, 1995). Στη περίοδο που ακολουθεί μετά το τέλος του δεύτερου παγκόσμιου πόλεμου παρατηρούνται τα πρώτα σημάδια που καθιστούν την ανακύκλωση αναγκαία. Η υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων που οφείλεται στην αλόγιστη παρέμβαση του ανθρώπινου παράγοντα στη φύση έχει πλέον αντίκτυπο στο περιβάλλον. Οι καταστροφές και οι κατεδαφίσεις κτιρίων δημιουργούν χωματερές οι οποίες οδηγούν στη ρύπανση των υδάτων αλλά και την εκπομπή επικίνδυνων αερίων στην ατμόσφαιρα. Παρόλα αυτά οι ΗΠΑ και η Μ. Βρετανία ενεργοποιούν προωθητικές ενέργειες ανακύκλωσης («Salvage for Victory» στις ΗΠΑ, 1942), σε καθημερινές πρακτικές μέσω του διαχωρισμού των απορριμμάτων με στόχο τη καλύτερη διαχείριση των πόρων. Σε αντίθεση με το πρώτο μισό του 20ου αιώνα, το δεύτερο που αντιστοιχεί στην εποχή του μεταμοντερνισμού, και ιδιαίτερα τις δεκαετίες του ’70 και ’80, η προστασία του αρχιτεκτονικού παρελθόντος αντιμετωπίζεται με ιδιαίτερο ενδιαφέρον δημιουργώντας την ανάγκη αποκόλλησης από τις πρωτοπόρες σχεδιαστικές αντιλήψεις του μοντερνισμού. Οι προβληματισμοί 12

Μεταμοντερνισμός

Kronenburg, R., 1995, σελίδα 53-64

σχετικά με το ζήτημα της διατήρησης κορυφώνονται διεθνώς το 1964 στην Χάρτα της Βενετίας 13 στην οποία τέθηκε η UNESCO 14 ως επίσημος οργανισμός διάσωσης της αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής κληρονομιάς 15 (Κόνσολα, 1995). Η προστασία και η αποκατάσταση των μνημείων ακολουθεί ένα γενικό πλαίσιο προσέγγισης από τον οργανισμό, το οποίο αργότερα η κάθε περιοχή προσαρμόζει μέσω θεσμοθετημένων κανόνων και αρχών. Στον πρόλογο συγκεκριμένα επισημαίνεται: «Διαποτισμένα με ένα μήνυμα από το παρελθόν, τα ιστορικά μνημεία των ανθρώπινων γενεών, παραμένουν στο παρόν ως ζωντανές μαρτυρίες των παλαιών παραδόσεων. Οι άνθρωποι συνειδητοποιούν όλο και περισσότερο την ενότητα των ανθρώπινων αξιών και λαμβάνουν τα αρχαία μνημεία σαν κοινή κληρονομιά. Η κοινή ευθύνη να σωθούν για τις μελλοντικές γενιές είναι αναγνωρισμένη. Είναι καθήκον μας να τα παραδώσουμε με τον πλήρη πλούτο της αυθεντικότητάς τους. Είναι απαραίτητο οι βασικές αρχές της 13 Έχει προηγηθεί τo 1933 η Χάρτα των Αθηνών του Le Corbusier όπου αναγνωρίζεται η έννοια της διατήρησης ως θεμελιώδη ανάγκη της αρχιτεκτονικής, πολιτιστικής και ιστορικής σπουδαιότητας της πόλης χωρίς να δυσχεραίνει την εξέλιξη της σύγχρονης ζωής ενώ παράλληλα να υπάρχει μέριμνα της υγιεινής. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι «κάποια, πρέπει να διατηρηθούν, ενώ κάποια άλλα οφείλουμε να τα κατεδαφίσουμε» (Le Corbusier, Η Χάρτα των Αθηνών, εκδόσεις ύψιλον/βιβλία, Αθήνα 1987, σελ.91-92). 14 Εκπαιδευτική Επιστημονική και Πολιτιστική Οργάνωση των Ηνωμένων Εθνών 15 Με την ίδρυση της το 1945 η UNESCO (United Nations Educational, Scientific, Cultural Organization) και την εδραίωση της αντίληψης για τη προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας, έχουν διαμορφωθεί μια πληθώρα Συνθηκών και Συμβάσεων (π.χ. Σύμβαση της Γρανάδας, Συνθήκη του Μάαστριχτ κ.α.). Βλ . Ντόρα Ν. Κόνσολα, 1995.

συντήρησης και αποκατάστασης των αρχαίων κτιρίων να συμφωνηθούν και επιβληθούν σε διεθνή βάση, με κάθε χώρα να είναι υπεύθυνη να εφαρμόζει το σχέδιο μέσα στο πλαίσιο της δικής της κουλτούρας και των δικών της παραδόσεων.» 16. Η πολιτιστική κληρονομιά, συγκεκριμένα, ορίζεται από την UNESCO(1990) «το σύνολο των υλικών στοιχείων, είτε καλλιτεχνικών είτε συμβολικών, που παραδίδονται από το παρελθόν σε κάθε πολιτισμό και ως εκ τούτου σε ολόκληρη την ανθρωπότητα. Ως συστατικό μέρος της επιβεβαίωσης και εμπλουτισμού των πολιτιστικών ταυτοτήτων, ως κληρονομιάς που ανήκει σε όλη την ανθρωπότητα, η πολιτιστική κληρονομιά δίνει σε κάθε συγκεκριμένο τόπο τα αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά της και αποτελεί την ουσία της ανθρώπινης εμπειρίας». Παράλληλα το 1975 αποτελεί το έτος της Ευρωπαϊκής Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς ενώ η φράση «ένα μέλλον για το παρελθόν» 17, από το Διεθνές Συνέδριο του Άμστερνταμ το 1975, υιοθετείται με τρόπο νοσταλγικό χωρίς την απόρριψη του μέλλοντος18. Όπως αναφέρει και ο Aldo Rossi «οι πόλεις τείνουν να παραμείνουν στους άξονες ανάπτυξής τους, διατηρούν τις χαράξεις τους και αναπτύσσονται σύμφωνα με την

INTERNATIONAL CHARTER FOR THE CONSERVATION AND RESTORATION OF MONUMENTS AND SITES (THE VENICE CHARTER 1964), πηγή: http://www.icomos.org/charters/venice_e.pdf20 17 Κονταράτος Σάββας, Αρχιτεκτονική και παράδοση, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1986, σελ.43 18 Λε Γκοφ, Ζακ, Ιστορία και Μνήμη, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1998, σελ.43 19. 16

κατεύθυνση και τη σημασία των πιο παλιών συντελεστών…» 19. Με αυτόν τον τρόπο το παρελθόν και η διατήρηση της ιστορικής ταυτότητας εκφράζεται ως αναπόσπαστο κομμάτι της εξέλιξης του αστικού ιστού. Τα κτίρια μελετώνται σε διαφορετικά επίπεδα μνημονεύοντας το παρελθόν τους καθώς διαφαίνεται η προέλευσή τους, η συνέχειά τους και τελικά ο μετασχηματισμός της μορφής τους με φόντο τα κοινωνικά περιβάλλοντα κάθε περιόδου. Με αυτό τον τρόπο οι αρχιτέκτονες της εποχής ολοένα και συνειδητοποιούσαν την αξία των υφιστάμενων – παλιών κτιρίων για την εξέλιξη του αστικού ιστού. Στο γεγονός, εκτός από την ραγδαία ανοικοδόμηση νέων κτιρίων, συνέβαλε και η κρίση του πετρελαίου το 1970 η οποία σηματοδότησε την απαρχή στη διαμόρφωση οικολογικής συνείδησης αφού οποιαδήποτε ενέργεια κατεδάφισης χαρακτηριζόταν ως σπατάλη με σοβαρό αντίκτυπο στο περιβάλλον. Ωστόσο το ερώτημα σχετικά με τον προσδιορισμό ενός κτιριακού αποθέματος ως διατηρητέο εμφανίζει ιδιαίτερες διακυμάνσεις. Η Jane Jacobs χαρακτηρίζοντας αναγκαία την ύπαρξη του παλιού για την ανάπτυξη του νέου, υπερασπίζει την διατήρηση στον αστικό ιστό, όχι μόνο παλιών κτιρίων μουσειακού χαρακτήρα, αλλά πολλών απλών, συνηθισμένων, χαμηλής αξίας, συμπεριλαμβάνοντας και ορισμένα υποβαθμισμένα (Jacobs, 1961). Πράγματι με το πέρας της περιόδου του μεταμοντερνισμού χαρακτηρίζονται ως διατηρητέα ολοένα και περισσότερα κτίρια ακόμα και αυτά του πρόσφατου παρελθόντος, του μοντερνισμού.

Rossi Aldo, Η Αρχιτεκτονική της πόλης, Μετάφραση: Βασιλική Πετρίδου, UNIVERSITY STUDIO PRESS, Θεσσαλονίκη 1991, σελ.120

Πρωτοπόροι στη προστασία των παλιών κτιρίων ήταν οι Γάλλοι και οι Άγγλοι, όπου συγκεκριμένα στη Γαλλία, πραγματοποιείται η πρώτη οργανωμένη απογραφή και ανασυγκρότηση μητρώου κτιρίων, με τη συγκρότηση της ‘Comite Special des Arts et Monuments’, το 1837 και στη Αγγλία αντίστοιχα (1877) η πρώτη προσπάθεια διάσωσης κτιρίων με την ίδρυση της Society for the Protection of Ancient Buildings (SPAB), από τους William Morris και Philip Webb. Μέχρι τότε, όπως προαναφέρθηκε, η επανάχρηση δεν αποτελούσε διατήρηση ευαισθητοποίησης σε θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς αλλά οικονομικών συμφερόντων. Την εποχή εκείνη στη Γαλλία ο Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc (1814-1879) αναφέρει: «ο καλύτερος τρόπος για να διατηρηθεί ένα κτίριο είναι να βρεθεί μια χρήση για αυτό, και στη συνέχεια να ικανοποιήσει τόσο καλά τις ανάγκες που υπαγορεύονται από την εν λόγω χρήση, ώστε να μην υπάρξει καμία περαιτέρω ανάγκη να γίνουν οποιεσδήποτε περαιτέρω αλλαγές στο κτίριο» 20. Στον αντίποδα ο John Ruskin (1819-1900) και ο μαθητής του William Morris (1834 - 1896) στην Αγγλία ήταν αντίθετοι με την αποκατάσταση ενώ υποστήριζαν την συντήρηση ως μέθοδο για την διατήρηση των κτιρίων στο μέλλον. Ο χρόνος αποτελεί κύριο παράγοντα στην αλλαγή των κτιρίων σε διαρκή συνομιλία με την μεταβολή της κοινωνίας ενώ η χρήση υλικών του σύγχρονου κόσμου αποτελεί για τους ίδιους επιλογή παρόλο που

Μετάφραση από το βιβλίο: Eugene-Emmanuel Viollet-Le-Duc, “Restoration”, ‘The Foundation of Architecture: Selections from the Dictionnaire Raisonné, μετάφραση K.D. Whitebeard, George Braziller, New York, 1990, σελ. 195, 209 - 12, 214 - 15, 216, 222 - 23

εκφράζουν μια υποκριτική πρόθεση μίμησης παλαιότερων τεχνοτροπιών. Ο Ruskin υποστηρίζει «την καταστροφή ενός ετοιμόρροπου κτιρίου και την ανέγερση μιας ειλικρινούς σύγχρονης κατασκευής, παρά την ψευδή αποκατάσταση» 21. Παρά τις διαφωνίες όλες οι πλευρές συγκλίνουν στο γεγονός ότι το παρελθόν κάθε περιοχής αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο στη κοινωνία της επόμενης γενιάς ενώ διακρίνεται από την επιβίωση των χαράξεων, των υλικών, τα σημάδια στο φυσικό τοπίο αλλά και την πολεοδομική εξέλιξη της πόλης. Όπως αναφέρει και ο Aldo Rossi: «Το κοινωνικό σύνολο δομείται με βάσει το παρελθόν του μέσα από τον όρο της διατήρησης, το οποίο συμβάλει στην βέλτιστη ανάγνωση του τόποu και κατ’ επέκταση της κοινωνίας (Rossi, 1991).

Γενικότερα για τις θεωρητικές αντιλήψεις του Ruskin βλ. John Ruskin, The Seven Lamps of Architecture, New York, 1849 τα θεωρητικά θέματα της αποκατάστασης και προστασίας της πολιτιστικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς παρατηρείται ιδιαίτερα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Πολλές ευρωπαϊκές πόλεις της περιόδου προσπαθούν να αποκαταστήσουν το χαρακτήρα των πόλεων τους και ιδιαίτερα των ιστορικών τους κέντρων

«για τη μελέτη της αρχιτεκτονικής της πόλης, απαραίτητη είναι η μελέτη μεμονωμένων συντελεστών, της σημασίας τους, της αιτίας, του στυλ, της ιστορίας τους» 22.

Rossi Aldo, Η Αρχιτεκτονική της πόλης, Μετάφραση: Βασιλική Πετρίδου, UNIVERSITY STUDIO PRESS, Θεσσαλονίκη 1991,, σελ. 166

Λαϊκή Παράδοση

(Λέξεις κλειδιά: παραδοσιακή αρχιτεκτονική κληρονομιά, σύγχρονα παραδείγματα λαϊκής παράδοσης)

Η διατήρηση του κτιριακού αποθέματος του παρελθόντος αλλά και η προστασία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς έχουν κοινή πορεία και ισχύ στο κίνημα μετά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα 23. Στην Ελλάδα, συγκεκριμένα, όπου η παραδοσιακή αρχιτεκτονική παραμένει ανεπηρέαστη από τον εκσυγχρονισμό και την εκβιομηχάνιση της εποχής του μοντερνισμού, έχει ήδη ενσωματώσει τη μέθοδο της επαναχρησιμοποίησης οικοδομικών υλικών ως τεχνοτροπία από προηγούμενους χρόνους. Συνδυάζοντας την απλότητα με τη ποιότητα χρησιμοποιούνται υλικά ανθεκτικά, όπως η άργιλος και η πέτρα, ικανοποιώντας λειτουργικές ανάγκες. Άλλοτε ως αποθήκες, σχολεία ή κατοικίες και σήμερα ικανοποιώντας ίδιες χρήσεις ή μετατροπές αυτών (μουσεία, πολιτιστικά κέντρα κλπ.) τα υλικά αναδεικνύονται μέσω της επαναχρησιμοποίησης με στόχο τόσο την αναβίωση του παρελθόντος όσο και τον επαναπροσδιορισμό του τοπίου 24 (Σκαμαγκούλη, 2012-2013). Στα κτίρια χρησιμοποιούνται δοκάρια, δάπεδα ακόμα και υποστυλώματα από επαναχρησιμοποιημένα ξύλα από κατάρτια ενώ στις καμινάδες αξιοποιούνται παλαιότερα πιθάρια και στάμνες (κάπασος στις Κυκλάδες, φλάρος στη Σίφνο). Παράλληλα λίθοι, παραστάδες και κεραμίδια επανατοποθετούνται προσεκτικά από παλαιότερα κτίρια σε νεότερα. Ένα παράδειγμα

Πολυτεχνείο Κρήτης_ Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών _ Χανιά _ Οκτώβριος 2015 Ερευνητική εργασία: Η κατεδάφιση ως καταστροφή και ως νέα δημιουργία Φοιτήτρια: Καρφή Χριστιάνα Επιβλέπων καθηγητής: Σκουτέλης Νικόλαο

ΓΙΑ ΜΙΑ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ: σχεδιασμός με σκοπό την αποσυναρμολόγηση Σπουδάστρια: Αμαλία-Αλεξάνδρα Σκαμαγκούλη Ακαδημαϊκό έτος 2012-2013

επαναχρησιμοποίησης υλικών είναι η ανοικοδόμηση πάνω από ερείπια παλιών οικισμών όπως στην Παροικιά της Πάρου όπου κατοικίες θεμελιώθηκαν πάνω στο μεσαιωνικό τείχος του φράγκικου κάστρου (Εικ. 1.11) 25. Ως προς τη νομοθεσία η προστασία των παραδοσιακών οικισμών θεσμοθετήθηκε στην Ελλάδα με τον Γενικό Οικοδομικό Κανονισμό του 1973 με κύριο στόχο τη διατήρηση της έννοιας του μνημείου σε συνομιλία με τον περιβάλλοντα χώρο που μαζί δημιουργούν ένα ιστορικό σύνολο. Επηρεασμένη από το Διεθνές Συνέδριο του Άμστερνταμ το 1975, όπως προαναφέρθηκε, λαμβάνονται υπόψιν οι σαφείς ερμηνείες των χρήσεων κάθε κτιρίου ενώ οι αναγωγές στο παρελθόν υιοθετούνται αποδίδοντας νέες ταυτότητες στους οικισμούς. Η περίοδος σηματοδοτεί και για τους παραδοσιακούς οικισμούς την συντήρηση των παλαιότερων μορφών δημιουργώντας μια νέα σελίδα στο Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων (ΥΠΕΧΩΔΕ) και άλλους κρατικούς φορείς.

Εικ.1.11. Παροικιά. Το μεσαιωνικό τείχος του φράγκικου κάστρου όπου διακρίνονται μερικά από τα μεταγενέστερα κτίσματα. 25

Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική: Κυκλάδες, Επιμέλεια: Δημήτρης Φιλιππίδης, Μέλισσα, Αθήνα, 1982, σελίδα 116

Μια σύγχρονη εκδοχή λαϊκής παράδοσης παρα- Το έργο του τηρείται στο έργο του Δημήτρη Πικιώνη (1887-1968). Πικιώνη Την εποχή που η ταυτότητα του φυσικού τοπίου κλονίζεται μετά τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους και η ανάπτυξη συγκεντρώνεται στα αστικά κέντρα, έργα του προκαλούν ιδιαίτερο θαυμασμό καθώς αναδεικνύεται η συλλογική μνήμη του παρελθόντος σε συνομιλία με το τοπίο. Η δεκαετία του ’50 χαρακτηρίζεται από σχετική ηρεμία για τον ελλαδικό χώρο ενώ εντατικοποιείται η συνθήκη αλλεπάλληλων κατεδαφίσεων με στόχο τον επαναπροσδιορισμό της πόλης26. Ο Πικιώνης δίνει νέα ζωή στα υλικά τα οποία προέρχονται από κατεδαφίσεις και με τη μέθοδο της επαναχρησιμοποίησης επιδιώκει την έντεχνη ενσωμάτωση της παράδοσης. Στα πρωτοπόρα έργα του ανήκουν η διαμόρφωση στο χώρο γύρω από την Ακρόπολη και στον λόφο Φιλοπάππου 27, για το οποίο εργάστηκε μεταξύ 1954 και 1958, καθώς και η κατασκευή της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου του Λουμπαρδιάρη όπου με το πέρας των εργασιών το 1958 χαρακτηρίζεται ως μνημείο (Εικ. 1.12-1.13-1.14). Συγκεκριμένα ο περίπατος, που πλέον έχει αντικατασταθεί με νέα διάστρωση από μπετόν, αποτελούσε ένα εξπρεσιονιστικό μωσαϊκό δάπεδο με τη χρήση παλαιότερων μαρμάρινων ή πέτρινων θραυσμάτων από καθαιρέσεις φθαρμένων κρασπέδων ή κεραμικά αποσπάσματα από κεραμοσκεπές προερχόμενα από κατοικίες της Πνύκας, τα οποία ενώνονται με γραμμικές συνδέσεις από σκυρόδεμα. 26

Δημήτρης Α. Αντωνακάκης , Δυο διαλέξεις, εκδόσεις ΔΟΜΕΣ, Αθήνα 2013, σελ. 22 27 Μνημείο σύγχρονης αρχιτεκτονικής με παγκόσμια σημασία από την UNESCO το 1996.

Επαναχρησιμοποιημένα ανθέμια, φουρούσια, μαρμάρινες βάσεις και σκαλοπάτια, κυμάτια καθώς και κιλλίβαντες υπερθύρων βρίσκονται τοποθετημένα με αριστοτεχνικό τρόπο στη διαδρομή 28. Η διαμόρφωση του χώρου αποτελούσε μια εμπειρία διδακτική τόσο για τον επισκέπτη όσο και για τον ίδιο τον Πικιώνη κατά τη διάρκεια της πραγματοποίησης του.

«….Είναι σχεδόν κάθε μέρα στο εργοτάξιο. Συνεργάζεται με τους μαστόρους, εξηγεί ρωτάει, σχεδιάζει αποφασίζει. Η κατασκευή είναι για αυτόν ο τρόπος που διαρθρώνονται τα υλικά, είναι η λογική με την οποία αποκαλύπτονται τα χαρακτηριστικά τους. Και η έγνοια για τη λεπτομέρεια είναι πολύ πέρα από τη διακόσμηση και την κατασκευή. Είναι πράξη ερμηνείας της αρχιτεκτονικής σύλληψης και η επεξεργασία της αποκαθιστά μια φιλική σχέση με το χώρο και τα υλικά…» Δημήτρης Αντωνακάκης (Πικιώνης, 1994)

Άρθρο: https://www.greekarchitects.gr/gr/ /αρχιτεκτονικεςματιες/διερεύνηση-των-συνθετικών-εργαλείων-του-δ-πικιώνη-στιςδιαμορφώσεις-του-λόφου-του-φιλοπάππου-id4017 Συγγραφέας: Μανώλης Ηλιάκη

Αντίστοιχα η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου του Λουμπαρδιάρη αναστηλώθηκε από τον αρχιτέκτονα το 1955 ενώ το αρχικό κτίσμα χρονολογείται τον 9ο αιώνα μ.Χ. με επεμβάσεις την εποχή της Τουρκοκρατίας, τον 16ο αιώνα. Η ενσωμάτωση λίθων, οδοντωτών ταινιών, ένθετου διακόσμου, κεραμοπλαστικών διακοσμήσεων κινούνται ανάμεσα βυζαντινού, μεταβυζαντινού και λαϊκού, κατά τον Δημήτρη Βασιλειάδη, καθώς πολλά επαναχρησιμοποιημένα υλικά, χωρίς κάποια αρχαιολογική αξία, αποτελούν τυχαία συλλογή από κατεδαφίσεις της γύρω περιοχής τοποθετημένα μαζί με τυπικά δομικά υλικά κατασκευής (Φιλιππίδης, 2009, σελ. 300). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι πορτοσιές του κυλικείου προερχόμενες από την κατεδάφιση του νεοκλασικού κτιρίου του Βαρβακείου Αθηνών (Πικιώνης, 1994). Μια λογική κολλάζ, στοχεύοντας στη δημιουργία μιας νέας ιδιαίτερης και ισορροπημένης σύνθεσης, χωρίς όμως να καταστρέφει την αξία των στοιχείων που την απαρτίζουν (Λορεντζάτος, 1969, σελ. 44-45).

Εικ. 1.12-1.13-1.14. Διαμόρφωση του χώρου γύρω από την Ακρόπολη και τον Λόφο του Φιλοπάππου

Σύγχρονη Εποχή

(Λέξεις κλειδιά: περιβαλλοντικό αντίκτυπο, σύγχρονα παραδείγματα ανακύκλωσης και επαναχρησιμοποίησης)

Σήμερα η σύνδεση του νέου με το παλιό - προ υπάρχον κτίριο αναπτύσσεται σε πολλά επίπεδα που σχετίζεται με διαδικασίες σύγκρισης, αναφορών και συσχετισμού. Η σχέση αυτή αφορά και τα υλικά ενώ το αίσθημα της συντήρησης και επαναχρησιμοποίησης στην κατασκευή υιοθετείται κυρίως για περιβαλλοντικούς λόγους. Σε αντίθεση με το παρελθόν, όπως προαναφέρθηκε, όπου μέχρι και πριν τους παγκοσμίους πολέμους λόγοι οικονομικοί οδηγούσαν στην επαναχρησιμοποίηση λαξευμένων λίθων ή παλαιότερα μαρμάρινων στοιχείων, πλέον η ανάπτυξη της παραγωγικής διαδικασίας στον κατασκευαστικό κλάδο καθιστά την διαδικασία επαναχρησιμοποίησης αναγκαία λόγω της ανεξέλεγκτης κατανάλωσης οικοδομικών υλικών. Η εξέταση της στάσης του ανθρώπινου παράγοντα απέναντι στο περιβάλλον χρήζει επαναπροσδιορισμό καθώς τα οικοσυστήματα βρίσκονται σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Ήδη από τη δεκαετία του 1970, όπως προαναφέρθηκε, είχαν πραγματοποιηθεί μελέτες σχετικά με τις μολύνσεις που προέρχονταν από βιομηχανίες παρόλα αυτά η ουσιαστική προσοχή δόθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και αφορούσε τη χρήση, τις φάσεις, τον κύκλο ζωής του υλικού (βλ. κεφάλαιο 3) και τη τελική διάθεση – απόρριψη (βλ. κεφάλαιο 2). Παράλληλα την ίδια εποχή δημιουργείται προβληματισμός σχετικά με τη συσσώρευση και διαχείριση των απορριμμάτων τα οποία διογκώνουν το περιβαλλοντικό πρόβλημα. Ήδη από τη δεκαετία του 1960 κάτοικοι της Ευρώπης με προσωπικές πρωτοβουλίες πραγματοποιούσαν μεθόδους ανακύκλωσης και διαχωρισμού υλικών ενώ παράλληλα διατηρούσαν αρνητική στάση στις αποφάσεις των ανώτερων για δημιουργία χώρων υγειονομικής ταφής και μονάδων καύσης. 40

Ωστόσο τα οικοδομικά απορρίμματα πολλές φορές αποτελούν για ένα μέρος του πληθυσμού παράγοντα κάλυψης αναγκών. Σε επίπεδο στέγασης έχει παρατηρηθεί σε μεγάλο ποσοστό η κατασκευή πρόχειρων καταλυμάτων ειδικά σε χώρες του τρίτου κόσμου. Οι παραγκουπόλεις και οι φαβέλες (ή Favelas στη Βραζιλία) αποτελούν γνωστά παραδείγματα άμεσης ανάγκης για στέγαση όπου ρετάλια ξύλων ή υπολείμματα αλουμινίου και πλαστικού αποτελούν τα δομικά υλικά της κατασκευής. Πρόσφυγες, τσιγγάνοι ή κάτοικοι σε έκτακτη ανάγκη επιστρατεύουν κάθε μορφής τεχνική μέσω της πρόσθεσης, της αφαίρεσης, της επιδιόρθωσης και της τροποποίησης.

Εικ. 1.15. Παραγκουπόλεις στο Ρίο ντε Τζανέιρο, Βραζιλία

Περισσότερο από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι μένουν σε παραγκουπόλεις ποσοστό που αγγίζει τον ένα στους έξι ανθρώπους ανά τον κόσμο 29 (Sinclair Cameron & Stohr Kate, 2006). Παραδείγματα παραγκουπόλεων βρίσκονται στη Νότια Αφρική, στις Φιλιππίνες, στη Βενεζουέλα, στην Αργεντινή, στο Περού και στις Δυτικές Ινδίες (Εικ. 1.15). Σύγχρονο παράδειγμα επαναχρησιμοποίησης υλικών από κατεδαφίσεις είναι το Rubble House από τον Mike Lawless και Mark Whitby (Εικ. 1.16). Σχεδιασμένο το 1999 αποτελεί μια άρτια και οικονομική μελέτη για τον διαγωνισμό “Transitional Housing Competition for Refugees Returning from Kosovo” 30. Χαρακτηριστικοί είναι οι «κλωβοί» από πλέγμα μεταλλικό, πλαστικό ή από καλάμια ως τοίχοι που στο εσωτερικό τους αποτελούνται από θρυμματισμένους λίθους. Στη αποσυναρμολογούμενη κατασκευή που «κουμπώνει» αρχικά πραγματοποιείται η σύνδεση των κλωβών με ενδιάμεση μόνωση από ίνες πολυεστέρα σε μορφή παπλώματος για στεγανότητα, έπειτα γεμίζονται με υλικά κατεδάφισης και η επικάλυψη είναι από πάνελ αλουμινίου. Στην Αγγλία στο Essex, στα πλαίσια της έκθεσης Spacex Gallery το 2000, η κατασκευή αναπαραστάθηκε σε ρεαλιστική κλίμακα και συμμετείχαν 10 άτομα μέσα σε έξι ώρες.

Sinclair, Cameron and Stohr Kate. 2006. Design like you give a Dam n,Archite ctural Responces to Humanitarian Crises. Archite cture for Humanity, United Kindom: Thames and Hudson, p.138 30 o.π. p.117

Εικ. 1.16. Rubble House από τον Mike Lawless και Mark Whitby (Πηγή: http://ephemeralspaces.blogspot.com/2008/01/rubble-

Ένα ακόμα παράδειγμα είναι το κτίριο γραφείων του BRE (British Research Establishment) το οποίο πραγματοποιήθηκε με την ανακύκλωση σε ποσοστό 96% τόσο του υφιστάμενου κτιρίου αλλά και από γειτονικά κτίρια τα οποία κρίνονταν κατεδαφιστέα (Εικ. 1.17-1.18). Συγκεκριμένα πραγματοποιήθηκε επί τόπου ανακύκλωση σίδερου ενώ ανακυκλώθηκαν σε μεγάλη ποσότητα τούβλα άνω των 100 ετών, χαλίκι που προήλθε από τη θραύση σκυροδέματος αλλά και ξύλινα πατώματα. Μια ακόμα πρόταση των Mark D. Webster, Dirk M. Kestner, James C. Parker, Matthew H. Johnson Waltham (MA—Structural Engineers at Simpson Gumpertz & Heger, Inc.) παρουσιάζει ένα εύκολα αποσυναρμολογούμενο σύστημα το οποίο επιτρέπει την επαναχρησιμοποίηση συμμίκτων πλακών όταν πλέον ολοκληρώσει η κατασκευή τον κύκλο ζωής της. Το έργο βραβεύθηκε στο διαγωνισμό «Life Cycle Building Challenge 2007» ενώ το ύψος των δοκαριών που παραλαμβάνουν τα φορτία μπορεί να μειωθεί έως και 30% ευαισθητοποιώντας οικολογικά τον κατασκευαστικό κλάδο 31. Παράλληλα το κτίριο γραφείων ΧΧ στο Delft, Ολλανδία αποτελεί μια προσπάθεια σχεδιασμού με ελάχιστο περιβαλλοντικό αντίκτυπο κατασκευασμένο από ανακυκλώσιμα αδρανή υλικά (Εικ. 1.19). Οι αρχιτέκτονες XXarchitecten σχεδιάζοντας τόσο για τον χρήστη όσο και για τα υλικά προβλέπουν τη διάρκεια ζωής του κτιρίου στα εικοσιπέντε χρόνια με δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης μέχρι και 90% των υλικών κατά την κατεδάφισή του. Μέσω των ηχομονωτικών ξύλινων πανέλων διαμορφώνεται μια ευέλικτη κάτοψη ενώ το γυάλινο κέλυφος του κτιρίου είναι αυτοφερόμενο, από ξύλινο σκελετό που βρίσκεται σε απόσταση από τον φέροντα οργανισμό επιτρέποντας την δυνατότητα αποσυναρμολόγησης.

31https://www.lifecyclebuilding.org/2007.php

Εικ. 1.17-1.18. Κτίριο γραφείων του BRE (British Research Establishment)

Εικ.1.19. Kτίριο γραφείων ΧΧ στο Delft, Aρχιτέκτονες XXarchitecten

Ο υφιστάμενος πέτρινος τοίχος στα όρια του οικοπέδου στο μικρό χωριό Ullastret της Ισπανίας έπρεπε να κατεδαφιστεί καθώς οι κανονισμοί στη περιοχή προέβλεπαν διαπλάτυνση της οδού. Οι αρχιτέκτονες HARQUITECTES σχεδίασαν το 1413 House (Εικ. 1.20) το οποίο, όπως αναφέρουν οι ίδιοι, αποτελεί «ένα σπίτι που λειτουργεί σαν φράχτης» σε πλήρη διάλογο με τo τοπίο, τα τριγύρω κτίρια αλλά και τη νέα γεωμετρία του δρόμου. Η κατασκευή υλοποιήθηκε με φέρουσα τοιχοποιία από επαναχρησιμοποιημένους λίθους, που συλλέχθηκαν από τον παλαιότερο τοίχο, σε συνδυασμό με αδρανή υλικά μαζί με ασβεστόλιθο και τσιμέντο της περιοχής ενώ ανακυκλωμένο διογκωμένο γυαλί λειτουργεί ως μόνωση. Στην εξωτερική επιφάνεια με πρόσωπο στον δρόμο πελεκημένη κάτω από την οποία εμφανίζονται οι πέτρες μέσα από την επιφάνεια του σκυροδέματος ενώ στις εσωτερικές επιφάνειες αποκαλύπτεται το φινίρισμα του ξυλοτύπου 32. Το γραφείο Lendager στη πόλη της Δανίας έχει υιοθετήσει εξ ολοκλήρου πρακτικές εναλλακτικής διαχείρισης των οικοδομικών αποβλήτων χρησιμοποιώντας ανακυκλωμένα ή επαναχρησιμοποιημένα οικοδομικά υλικά. Αξιόλογα έργα τους αποτελούν το upcycle house, το οποίο έχει κατασκευαστεί αποκλειστικά από επαναχρησιμοποιημένα ή ανακυκλωμένα υλικά αλλά και το βραβευμένο UN17 Village ως μια πρόταση βιώσιμου οικολογικού χωριού 400 κατοικιών στο οποίο τα δομικά απορρίμματα ανακυκλώνονται για τη δημιουργία μη τοξικών και πιστοποιημένων υλικών 33. Εικ. 1.20. 1413 House / HARQUITECTES (δεξιά) ( Πηγή: https://www.archdaily.com/891901/1413-house-harquitectes)

32 Cite: "1413 House / HARQUITECTES" [CASA 1413 / HARQUITECTES] 05 Apr 2018. ArchDaily. Accessed 3 Aug 2021. (https://www.archdaily.com/891901/1413-house-harquitectes ) 33 https://lendager.com/en/architecture/sustainable-eco-village/

Παράλληλα το έργο τους Resource Rows (Εικ. 1.21) αποτελεί την πρώτη περιοχή κατοικιών στη Δανία από οικοδομικά υλικά που προέρχονται από εγκαταλελειμμένες κατοικίες αξιοποιώντας τους υφιστάμενους πόρους με μέριμνα για το περιβάλλον 34. Χαρακτηριστικά αναφέρουν «Από τη δεκαετία του 1960 δεν είναι πλέον δυνατή η ανακύκλωση μεμονωμένων τούβλων, επειδή το κονίαμα είναι ισχυρότερο από το πραγματικό τούβλο. Τα τούβλα για το The Resource Rows κόβονται έτσι σε ενότητες, επεξεργάζονται και στοιβάζονται για να δημιουργήσουν τους νέους τοίχους στο κτίριο. Αυτή η καινοτόμος προσέγγιση καθιστά δυνατή την ανακύκλωση τούβλων και τους δίνει πολλές ζωές αντί για μία - κάτι που οδηγεί σε μειωμένη εκπομπή CO2 στη φάση κατασκευής. Τα υπόλοιπα τούβλα για το The Resource Rows προέρχονται από διάφορα παλιά σχολεία και βιομηχανικά κτίρια γύρω από τη Δανία.»

Εικ. 1.21. The Resource Rows Lendager

(Πηγή:Studio (https://lendager.com/en/architecture/resource-rows/))

https://lendager.com/en/architecture/resource-rows/

O αρχιτέκτονας Wang Shu βραβεύτηκε για την πρότασή του Μουσείου Ιστορίας του Nigbo (Εικ. 1.22-1.23) στη περιοχή της Κίνας το 2012 ως μια νέα μορφή αναζήτησης της ταυτότητας της πόλης. Το κτίριο είναι αποτέλεσμα επαναχρημοποιημένων οικοδομικών υλικών από κατεδαφίσεις αλλά και spolia από παλαιότερες γενιές έως και 1500 χρόνια πριν. Η αισθητική κίνηση του αρχιτέκτονα αναπτύσσει έναν διάλογο μεταξύ προγενέστερου και μεταγενέστερου υλικού ενώ ταυτόχρονα μέσω της τεχνοτροπίας wa pan ανακτάται η ταυτότητα της πόλης με γνώμονα τη μνήμη του παρελθόντος. Οι καλλιτεχνικές ποιότητες από τεχνίτες της περιοχής ενσωματώνονται στις όψεις των κτιρίων δημιουργώντας μοτίβα διαφόρων χρωμάτων και υφών αξιοσημείωτης τεχνικής και καλαισθησίας..

Εικ. 1.22-1.23. Μουσείο Ιστορίας του, Κίνα (2012) (Πηγή: https://www.archdaily.com/215678/photography-wang-shu-projects/ningbo_01?next_project=no)

Περιβαλλοντικό αποτύπωμα

(Λέξεις κλειδιά: υπερεκμετάλλευση, υποβάθμιση περιβάλλοντος, περιβαλλοντικές επιπτώσεις κτιριακού τομέα, ρύποι, αειφόρος κατασκευή)

Ta τελευταία χρόνια η συνεχόμενη αύξηση του πληθυσμού σε συνδυασμό με την παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη και την τεχνολογική εξέλιξη επηρεάζουν όλο και περισσότερο την παραγωγική διαδικασία. Η ακμή της αγοραστικής δραστηριότητας διαμορφώνει καταναλωτικές συμπεριφορές και την συνεχόμενη ανάγκη εξάντλησης των φυσικών πόρων. Η προσφορά του πλανήτη σε πόρους ξεπερνά την ζήτηση για την κάλυψη των αναγκών με αποτέλεσμα την ανικανότητα των οικοσυστημάτων να αποκατασταθούν. Ως εκ τούτου η ταχεία υπερεκμετάλλευση και τα ποσοστά των αποβλήτων συνιστούν επιμέρους καταστροφικούς ρύπους οι οποίοι έχουν ως αποτέλεσμα την υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Παράλληλα η επέκταση του δομημένου περιβάλλοντος εις βάρος του φυσικού τοπίου συνδέεται με την πληθυσμιακή πυκνότητα με τρόπο που επηρεάζονται σημαντικά οι περιβαλλοντικές συνθήκες. Πράγματι τα αστικά κέντρα συγκεντρώνουν υψηλούς δείκτες ρύπων που συντελούν στην μόλυνση, την αλλοίωση και την εξάντληση φυσικών μη ανανεώσιμων πόρων. Οι χρήσεις γης στις πόλεις δημιουργούν δυσμενείς συνθήκες καθώς είναι εγκατεστημένες με σχεδόν «τυχαίο» τρόπο αδιαφορώντας για την επιδείνωση των κλιματικών συνθηκών. Ο οικοδομικός κλάδος συνδέεται άρρηκτα με την ευημερία μιας πλήρως αναπτυσσόμενης κοινωνίας. Ωστόσο αποτελεί παγκοσμίως κύριο παράγοντα επιβάρυνσης του περιβάλλοντος καθώς η εκμετάλλευση κατά την διαδικασία τόσο της κατασκευής όσο και της λειτουργίας του κτιρίου ξεπερνά σε μεγάλο βαθμό τα προτεινόμενα ποσοστά.

Η κατασκευαστική δραστηριότητα συνολικά είναι υπεύθυνη για το 40% της κατανάλωσης ενέργειας παγκοσμίως Παγκόσμιοι πόροι Πόρος

Χρήση κατασκευαστικού κλάδου

Ενέργεια

50%

Νερό

42%

Υλικά (χύμα)

50%

Απώλεια αγροτικής υπαίθρου

48%

Καταστροφή κοραλλιογενών υφάλων

50%

Παγκόσμιοι Πόροι (Πηγή: Green Architecture - AD Architectural Design)

Έτσι στη διάρκεια ζωής τoυ κτιρίου διακρίνονται η περιβαλλοντική ανάλωση κατά την δημιουργία του και η περιβαλλοντική υποβάθμιση τόσο κατά τη λειτουργία του όσο και κατά τη κατεδάφισή του, οι οποίες και αναλύονται παρακάτω: Περιβαλλοντική ανάλωση κατά τη κατασκευή Οι πρώτες ύλες και η ενέργεια για τη παραγωγή και την επεξεργασία των οικοδομικών υλικών σε συνδυασμό με την ενέργεια που καταναλώνεται από την λήψη των φυσικών πόρων συνιστούν μια σειρά από ρύπους (αέριους, υγρούς και στερεούς) που έχουν αντίκτυπο στο περιβάλλον. Παράλληλα η χρήση ενέργειας και οι βιομηχανικές εργασίες αυξάνουν σε μεγάλο βαθμό την περιβαλλοντική ρύπανση. Περιβαλλοντική υποβάθμιση κατά τη λειτουργία Η κατανάλωση ενέργειας δεν σταματάει με την κατασκευή ενός κτιρίου αλλά πολλαπλασιάζεται σε όλο τον κύκλο ζωής του (βλ Κεφάλαιο 3). Η παραγωγή ρύπων στο φυσικό περιβάλλον, η κατανάλωση νερού σε μεγάλο βαθμό και ο μεγάλος όγκος απορριμμάτων αποτελούν σημαντικούς παράγοντες για την καταστροφή του περιβάλλοντος. Παράλληλα τα οικοδομικά υλικά αλλά και ο εξοπλισμός, όπως τάπητες και βερνίκια, στο εσωτερικό των κτιρίων είναι πιθανό να προκαλούν τοξικές επιδράσεις εναπόθεσης ρύπων σε συνάρτηση με τη χημική τους σύνθεση. Κύριοι ατμοσφαιρικοί ρύποι που δημιουργούνται στο εσωτερικό του κτιρίου είναι:  Τo διοξείδιο (CO2) και μονοξείδιο (CO) του άνθρακa που περιέχεται σε υλικά με άνθρακα και σε σώματα θέρμανσης αντίστοιχα.  Η φoρμaλδεΰδη 35.

Κατά τον Διεθνή Οργανισμό Ερευνών για τον Καρκίνο (IARC) κατατάσσεται στις καρκινογόνες ουσίες και χρησιμοποιείται για την παραγωγή συνθετικών

Περιβαλλοντική υποβάθμιση κατά τη κατεδάφιση Εκτός όμως από τις παραπάνω χρονικές περιόδους ζωής ενός κτιρίου, το ισοζύγιο ενέργειας και ύλης επηρεάζει και τη στιγμή της κατεδάφισής του. Ο κύκλος ζωής του κτιρίου ολοκληρώνεται με την κατεδάφισή του η οποία μεταβάλλει, όσο και η νέα κατασκευή, το κλίμα της γύρω περιοχής από 10 έως 80 χρόνια. Τa υλικά απορρίπτονται στο φυσικό περιβάλλον και ανάλογα με τη σύστασή τους, αφομοιώνονται με διαφορετικές ταχύτητες, αφήνοντας τa ίχνη τους αρκετά χρόνια μετά. Όλοι αυτοί οι αέριοι, υγροί και στερεοί ρύποι, και τα απορρίμματα, συντελούν ενεργά στην «περιβαλλοντική υποβάθμιση» (ΕΜΠ, 20022003). Πιο συγκεκριμένα τα απόβλητα που αποτελούν προϊόντα εκσκαφών, κατασκευών και κατεδαφίσεων (Α.Ε.Κ.Κ), όπου αναλύονται στη συνέχεια, αποτελούν για την ελληνική και παγκόσμια κοινότητα προτεραιότητα στοχεύοντας στην βέλτιστη διαχείρισή τους (Παναγιωτακόπουλος , 2008). Ως προς το περιβάλλον, τα αδρανή απόβλητα, με ιδιαίτερα μεγάλο ποσοστό από το σύνολο των Α.Ε.Κ.Κ, δημιουργούν ατμοσφαιρική ρύπανση, υπερχείλιση και μόλυνση των υδάτων μεταφέροντας τις ουσίες που εμπεριέχουν ενώ η συσσώρευσή τους αυξάνει τις εστίες πιθανής πυρκαγιάς. Ως προς το ανθρώπινο είδος, τοξικές ουσίες, όπως ο αμίαντος, δυσχεραίνουν την αναπνοή προκαλώντας πολλές φορές οργανικές και σωματικές επιπτώσεις36. Κατά συνέπεια η ορθολογική διαχείρισή τους αποτελεί μείζον θέμα για την αποκατάσταση και διατήρηση της φυσικής ισορροπίας, ιδιαίτερα σε περιοχές που είναι αδύνατη η καταγραφή τους και η απόθεσή τους παρατηρείται ανεξέλεγκτη (European Commission, 2000). ρητινών για τα μονωτικά υλικά, σε έπιπλα από κόντρα πλακέ ,συνθετικές μοκέτες κ.λπ (Πηγή: https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/E-7-2010010286_EL.html) 36 Διαχείριση Αποβλήτων Από Κατασκευαστική Δραστηριότητα: Βιβλιογραφική Επισκόπηση Γιουβανάκης Ιωάννης , Σελίδα 80

Η ορθή και αρμονική διαχείριση των αποβλήτων, κατά το Εθνικό Σχέδιο Διαχείρισης Αποβλήτων του 2015, αποτελεί μια διαδικασία που συνδέεται άρρηκτα με την έννοια της βιώσιμης ή αειφόρου ανάπτυξης. Συγκεκριμένα ο όρος της αειφόρου ανάπτυξης κατά την Παγκόσμια Επιτροπή για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη το 1987 αναφέρεται σε "μια διαδικασία ανάπτυξης που ανταποκρίνεται στις ανάγκες του παρόντος χωρίς να διακυβεύεται η ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες" (Brundtland, 1987). Έτσι, με στόχο την αειφόρο κατασκευή, που αποσκοπεί στην διατήρηση της ισορροπίας μεταξύ δομημένου και φυσικού περιβάλλοντος καθώς και της δημιουργίας αστικών ιστών που επιβεβαιώνουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την ενθάρρυνση της οικονομικής δικαιοσύνης, θέτονται τα θεμέλια για τη πρόβλεψη της παραγωγής των αποβλήτων (H Yuan, L Shen, 2011). Ένα παράδειγμα αποτελεί η Agenda ΄21 ως ένα ολοκληρωμένο σχέδιο δράσης παγκοσμίως και αφορά κάθε τομέα στον οποίο ο άνθρωπος έχει επιπτώσεις στο περιβάλλον στοχεύοντας στην υιοθέτηση αρχών βιωσιμότητας με εφαρμογές όπως είναι η έκθεση Brundtland 37. Για την υλοποίηση των παραπάνω στη συνέχεια παρουσιάζονται εναλλακτικές διαχείρισης των αποβλήτων, αποτελώντας βασικό άξονα για την επίτευξη βιωσιμότητας, οι οποίες περιλαμβάνονται στα εθνικά σχέδια.

http://www.agenda21.gr/brundt.htm

Απόβλητα Εκσκαφών Κατασκευών & Κατεδαφίσεων

(Λέξεις κλειδιά: απόβλητα κατασκευών, απόβλητα κατεδαφίσεων, πηγές παραγωγής αποβλήτων)

Με τον όρο απόβλητα θεωρείται κάθε ουσία ή αντικείμενο το οποίο ο κάτοχός του απορρίπτει ή προτίθεται ή υποχρεούται να απορρίψει38. Παράλληλα ως οικοδομικό απόβλητο εννοείται κάθε υλικό ή αντικείμενο που προέρχεται από εργασίες εκσκαφών, κατασκευών και κατεδαφίσεων και απορρίπτεται 39. Τα απόβλητα νέων κατασκευών παρατηρούνται παγκοσμίως σε μικρές ποσότητες (π.χ. 16% στη Φινλανδία), σχεδόν ομοιογενή και λιγότερο μολυσμένα γεγονός που επηρεάζει θετικά τις πιθανότητες ανάκτησής τους (Εικ. 2.2). Αντιθέτως τα απόβλητα κατεδαφίσεων (και αποκαταστάσεων), αποτελώντας τα υψηλότερα ποσοστά του συνολικού αριθμού των αποβλήτων του κατασκευαστικού κλάδου (25% - 30% του συνόλου των παραγόμενων αποβλήτων), προκύπτουν ανομοιογενή καθιστώντας την διαδικασία ανάκαμψή τους χρονοβόρα και περίπλοκη (Γκαλμπένης Χ-Τ, Τσίμας Σ, 2005). Συγκεκριμένα το σκυρόδεμα, τα κεραμικά υλικά, το ξύλο, το γυαλί, τα μέταλλα, το χώμα, τα επεξεργασμένα μάρμαρα και πολλά άλλα συγκαταλέγονται στον ευρωπαϊκό κατάλογο αποβλήτων (απόφαση 2001/117/ΕΚ) τα οποία είναι ανακυκλώσιμα 40.Η προέλευση των οικοδομικών αποβλήτων αφορούν διαφορετικούς τομείς του κατασκευαστικού κλάδου. Οι κυριότερες πηγές είναι από κτιριακές εργασίες ή ανακαινίσεις, από εργασίες έργων υποδομής αλλά και από εκσκαφές ή φυσικές καταστροφές. Πιο συγκεκριμένα στις κτιριακές εργασίες συγκαταλέγονται 38

Κεφ. 17 του Ευρωπαϊκού Καταλόγου Αποβλήτων European List of Waste 2001/118/EC και The Waste Framework Directive 2008/98/EC 39 άρθρ. 2 (στοιχ. α) της υπ. αριθ. 50910/2003 ΚΥΑ σε συνδυασμό με την παρ. 4 του άρθρ. 2 του Ν. 2939/2001 και περιλαμβάνεται στο Παράρτ.Ι του άρθρ. 17 του Διατάγματος ΦΕΚ Β'1312/24/08/2010 40 Ελληνικός Οργανισμός Ανακύκλωσης, 2010

ανεγέρσεις, αποκαταστάσεις, επισκευές χώρων κύριας χρήσης (κατοικίας), βοηθητικών χώρων ή καταστημάτων. Τα έργα υποδομών αφορούν τη διάνοιξη και κατασκευή οδικού δικτύου, γεφυρών, πεζοδρομίων ή αναπλάσεις ενώ στις φυσικές καταστροφές ανήκουν φυσικά φαινόμενα (σεισμοί, πλημμύρες κ.α.) και γενικότερα δυσμενείς κλιματολογικές συνθήκες 41. Παράλληλα η απόρριψη των οικοδομικών αποβλήτων απασχολεί ιδιαίτερα τις σύγχρονες κοινωνίες καθώς πραγματοποιείται σε χώρους που δεν προβλέπονται για αυτή την διαδικασία. Συγκεκριμένα μεγάλες ποσότητες αποβλήτων (μπάζα) μετατρέπουν ποτάμια, δάση, θάλασσες, αναξιοποίητα οικόπεδα, δρόμους κ.α. σε χωματερές υποβαθμίζοντας το περιβάλλον και τον αστικό ιστό. Ταυτόχρονα η μεταβολή των συστατικών των υλικών που συνιστούν τα απόβλητα σε συνδυασμό με τον μεγάλο όγκο τους, εκπέμπουν ρυπογόνες και επικίνδυνες ουσίες για το περιβάλλον και για τα ευαίσθητα οικοσυστήματα της φύσης. Η ανάγκη για σωστή διαχείριση των στερεών αποβλήτων είναι επιτακτική.

Εικ. 2.2. Συνολικές ποσότητες παραγόμενων αποβλήτων ανά είδος στην Ε.Ε. των 27, συμπεριλαμβανομένων της Κροατίας, FYROM, Νορβηγίας και Τουρκίας, 2008

Διαχείριση Αποβλήτων Από Κατασκευαστική Δραστηριότητα: Βιβλιογραφική Επισκόπηση Γιουβανάκης Ιωάννης, Σελίδα 80-82

Εναλλακτικές διαχείρισης οικοδομικών αποβλήτων

(Λέξεις κλειδιά: εναλλακτικές διαχείρισης, πρόληψη, επιλεκτική κατεδάφιση, επαναχρησιμοποίηση, ανακύκλωση, ανάκτηση, διάθεση)

Γενικά Στη λειτουργία των φυσικών οικοσυστημάτων διατηρείται ένας αρμονικός κύκλος ζωής στον οποίο τα παραγόμενα απόβλητα του ενός οργανισμού λειτουργούν ως χρήσιμη ύλη για έναν άλλο. Η σαπροβιωτική αλυσίδα όπως ονομάζεται αποτελεί ένα μηχανισμό φυσικής ανακύκλωσης χωρίς την παραγωγή αποβλήτων 42. Η διαδικασία αυτή καθαυτή δεν θα ήταν εφικτή στην περίπτωση των οικοδομικών αποβλήτων παρόλα αυτά ένα είδος αντίστροφης εφοδιαστικής αλυσίδας43 θα μπορούσε να λειτουργήσει αποτελεσματικά. Συγκεκριμένα η αλυσίδα αναφέρεται στην διαχείριση των οικοδομικών αποβλήτων ήδη από την σχεδιαστική διαδικασία, ακολουθεί ο διαχωρισμός και η διαλογή τους, η αξιολόγηση της επικινδυνότητάς τους, η επεξεργασία τους και καταλήγοντας ανάλογα με την σύστασή τους επιλέγεται η επαναχρησιμοποίηση, η ανακύκλωση ή η απόθεσή τους. Στη λογική της αντίστροφης εφοδιαστικής αλυσίδας λειτουργεί και η προώθηση εναλλακτικών μέτρων και δράσεων για την καλύτερη διαχείριση των αποβλήτων κατασκευών και κατεδαφίσεων. Η εναλλακτική διαχείριση αναφέρεται στις εργασίες συλλογής, μεταφοράς, αποθήκευσης, επαναχρησιμοποίησης, επεξεργασίας και αξιοποίησης των οικοδομικών αποβλήτων με στόχο την επαναχρησιμοποίηση και την αξιοποίησή τους ώστε 42

http://www.oikologio.gr Stock (1992): «…ο όρος που χρησιμοποιείται για να καταδείξει το ρόλο της αντίστροφης εφοδιαστικής αλυσίδας στην ανακύκλωση των προϊόντων, τη διάθεση των αποβλήτων και τη διαχείριση των επικίνδυνων υλικών. Υπό ένα πιο ευρύ πρίσμα περιλαμβάνει επίσης όλες τις διαδικασίες που σχετίζονται με την ανακύκλωση, την υποκατάσταση, την επαναχρησιμοποίηση και την διάθεση των υλικών.» 43

να επιστρέφουν στο ρεύμα της αγοράς ή να προωθούνται σε άλλες χρήσεις. Με αυτό τον τρόπο θεσπίζεται μια σειρά από κατευθυντήριες γραμμές και τεχνικές οδηγίες σχετικά με την ορθή συλλογή και μεταφορά των αποβλήτων, την εύρεση χώρων τοποθέτησης των μονάδων επεξεργασίας τους, σε ένα διαρκές κλίμα ευαισθητοποίησης και εκπαίδευσης των όρων ανακύκλωση, επαναχρησιμοποίηση και ανάκτηση. Ως διαχειριστές των αδρανών αποβλήτων αποτελούν οι ανάδοχοι των δημόσιων ή ιδιωτικών έργων (κατασκευαστές, εργολήπτες τεχνικών και οικοδομικών έργων, φορείς εκμίσθωσης εξοπλισμού και παροχής υπηρεσιών προσωρινής αποθήκευσης, συλλογής και μεταφοράς των αποβλήτων κατασκευών ή κατεδαφίσεων) ή ο κύριος του έργου εφόσον δεν έχει αναθέσει το έργο σε ανάδοχο. Παράλληλα η αρμόδια αρχή εφαρμογής της απόφασης σχετικά με τη νομοθεσία για την πρόληψη και τη διαχείριση των αποβλήτων είναι ο Εθνικός Οργανισμός Εναλλακτικής Διαχείρισης Συσκευασιών και Άλλων Προϊόντων (ΕΟΕΔΣΑΠ) 44. Μέσω της ευρωπαϊκής οδηγίας 45 (Οδηγία 2008/98/εκ, 19 Νοεμβρίου 2008) σχετικά για τη διαχείριση των οικοδομικών αποβλήτων, προτείνονται κατά σειρά η πρόληψη, η προετοιμασία για επαναχρησιμοποίηση / επαναχρησιμοποίηση, η ανακύκλωση, η ανάκτηση και ως τελική λύση η διάθεση (υγειονομική ταφή, χωματερές). Η σωστή αξιοποίηση και η αποφυγή της υγειονομικής ταφής των υλικών αποτελεί σημαντικό παράγοντα στην ελαχιστοποίηση της υπερεκμετάλλευσης των φυσικών μη ανανεώσιμων πόρων (N Roussat, C Dujet, J Méhu, 2009).

Παρ. 1,2 και 3 του άρθρ.24 του Ν.2939/2001 (Α΄157)(ΦΕΚ 1312Β'/24-08-2010 Μέτρα, όροι και πρόγραμμα για την εναλλακτική διαχείριση των αποβλήτων από εκσκαφές, κατασκευές και κατεδαφίσεις (ΑΕΚΚ))

Παράλληλα συνεισφέρει θετικά και στην οικονομία, αφού εκτιμάται ότι σε επίπεδο Ε.Ε. 0,75% του Ευρωπαϊκού Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος (ΑΕΠ) αντιστοιχεί στον κλάδο της διαχείρισης. Ακολουθεί αναλυτική περιγραφή των εναλλακτικών διαχείρισης των οικοδομικών απορριμμάτων σύμφωνα με την ιεράρχηση που απεικονίζεται παρακάτω (Εικ. 2.3), με την πρόληψη να αποτελεί τον βέλτιστο τρόπο διαχείρισης.

Εικ. 2.3. Ιεράρχηση εναλλακτικών διαχείρισης των οικοδομικών απορριμμάτων

Πρόληψη Η πρόληψη ως αρχικό στάδιο της διαχείρισης οικοδομικών αποβλήτων προβλέπει την ελαχιστοποίησή τους ως διαδικασία προτιμότερη της ανακύκλωσης. Μέσω της πρόληψης προωθούνται δράσεις και μέτρα τα οποία προηγούνται του χαρακτηρισμού ενός υλικού ή ουσίας ως απόβλητο. Οι συγκεκριμένες δράσεις αφορούν τις επιπτώσεις των επικίνδυνων ουσιών στο περιβάλλον και τον άνθρωπο αλλά και την διαχείριση των όγκων των παραγόμενων αποβλήτων που προορίζονται για επαναχρησιμοποίηση. Σημαντικό ρόλο για την επίτευξη της πρόληψης αποτελεί η μέθοδος κατεδάφισης. Λαμβάνοντας υπόψιν κριτήρια που αφορούν τον χρόνο, την τοποθεσία, τον στόχο της κατεδάφισης, τα υλικά κατασκευής αλλά και τα μετέπειτα θραύσματα εφαρμόζεται είτε η συμβατική/ολική κατεδάφιση (demolition) είτε η επιλεκτική κατεδάφιση/αποδόμηση (deconstruction) 46. Η πρώτη απευθύνεται στην απόλυτη καταστροφή των δομικών στοιχείων της κατασκευής κατά την οποία ακολουθείται η συνολική απομάκρυνση των αποβλήτων της κατεδάφισης μέσω κάδων συλλογής (containers) χωρίς να έχουν υποστεί κάποια περαιτέρω επεξεργασία ή διαχωρισμό (Ch.Achillas.Ch.Vlachokostas.N.Moussiopoulos.G.Banias.G.Kaf etzopoulos.A.Karagiannidis, 2011). Η δεύτερη αφορά την μεθοδική αφαίρεση των μελών του κτιρίου σε συνδυασμό με την επιτόπου επεξεργασία ορισμένων στοιχείων του.

Διαχείριση Αποβλήτων Από Κατασκευαστική Δραστηριότητα: Βιβλιογραφική Επισκόπηση Γιουβανάκης Ιωάννης Σελ.14

Η επιλεκτική κατεδάφιση περιλαμβάνει τις παρακάτω ενέργειες, αφού προηγηθεί ένα σχέδιο αποδόμησης από τον μηχανικό, οι οποίες συνδυάζονται με γνώσεις και τεχνικές για την ομαλή επίτευξη της διαδικασίας (Δημούδη, 2006): Σε πρώτο στάδιο προτείνεται η απομάκρυνση του εξοπλισμού στο εσωτερικό του κτιρίου (έπιπλα, είδη υγιεινής κ.α.) Σε δεύτερο στάδιο επιλέγεται η απομάκρυνση υλικών με πιθανότητα πώλησης και επαναχρησιμοποίησης όπως αρχιτεκτονικά στοιχεία (τζάκια, πόρτες, επενδύσεις τοίχων, πλακάκια, ξύλινα δοκάρια κ.α.), διακόπτες, χάλκινοι σωλήνες, λούκια ή καλώδια. Αφαίρεση υλικών που χαρακτηρίζονται επικίνδυνα αυτά είναι ο αμίαντος, φιάλες αερίου, επεξεργασμένη ξυλεία ή μόνωση, συστήματα πυρόσβεσης κ.α. Υλικά τα οποία κινδυνεύουν να μειώσουν την χρησιμότητα των υπόλοιπων όταν συνθλίβονται τέτοια είναι στοιχεία από πλαστικό, γύψο, ξύλο κ.α. Έπειτα ακολουθούν υλικά που επαναχρησιμοποιούνται όπως παράθυρα και πατώματα, πόρτες μονωτικά υλικά κ.α. Στη συνέχεια προτείνεται η καθαίρεση της οροφής, η κατεδάφιση των περιμετρικών τοιχίων, καταλήγοντας στον οικοδομικό σκελετό (κολώνες, δοκάρια). Τέλος η διαλογή των αποβλήτων και η χημική τους επεξεργασία (in situ) στο πεδίο τόσο πιθανώς μολυσμένων μελών όσο και των υπολοίπων.

Επομένως η ιστορική σπουδαιότητα, η οικονομική αξία, ο βαθμός φθοράς και επικινδυνότητας αποτελούν παράγοντες που επηρεάζουν τη διαδικασία της κατεδάφισης είτε γιατί υπάρχει η δυνατότητα άμεσης επαναχρησιμοποίησης χωρίς περαιτέρω επεξεργασία, είτε γιατί η παρουσία τους ρυπαίνει ή μειώνει την ποιότητα των αποβλήτων (π.χ. η παρουσία επικίνδυνων συστατικών στο ρεύμα των αδρανών αποβλήτων) (Ch.Achillas.Ch.Vlachokostas.N.Moussiopoulos.G.Banias.G.Kaf etzopoulos.A.Karagiannidis, 2011). Η επιλεκτική κατεδάφιση αποτελεί ένα σημαντικό κίνητρο που συμβάλλει στην μεγιστοποίηση της επαναχρησιμοποίησης και της ανακύκλωσης και στην ελαχιστοποίηση των οικοδομικών αποβλήτων. Ήδη στους παλαιότερους χρόνους οι τεχνίτες, όπως προαναφέρθηκε, αφαιρούσαν προσεκτικά αξιόλογα αρχιτεκτονικά στοιχεία (όπως κιγκλιδώματα ή μαρμάρινα μέλη) από τα υποψήφια για κατεδάφιση κτίρια. Η επαναχρησιμοποίηση και επανατοποθέτησή τους σε νεότερες κατασκευές διατηρούν τις μνήμες του παρελθόντος δημιουργώντας παράλληλα σημαντικά οικονομικά κίνητρα τόσο για την ίδια την κατασκευή όσο και για την οργάνωση και διαχείριση του έργου από τον υπεύθυνο. Συμπερασματικά όπως αναφέρθηκε παραπάνω η διαδικασία της επιλεκτικής κατεδάφισης παρουσιάζει ιδιαίτερα οφέλη στην πραγματοποίηση της πρόληψης της ορθής διαχείρισης των αποβλήτων. Παρόλα αυτά απαιτείται η εφαρμογή συγκεκριμένου χρονοδιαγράμματος που πολλές φορές μπορεί να διαρκέσει μεγάλα χρονικά διαστήματα γεγονός που δεν ικανοποιεί ιδιοκτήτες, υπευθύνους και εργατικό δυναμικό. Παράλληλα θεωρείται αναγκαία η επιβολή νομοθεσίας για τον ολοκληρωτικό έλεγχο των υπό κατεδάφιση υποδομών και των συλλεχθέντων οικοδομικών απορριμμάτων που επαναχρησιμοποιούνται σε συνδυασμό με την εκπαίδευση και την κατάρτιση των αρμόδιων. 66

Επαναχρησιμοποίηση Επαναχρησιμοποίηση είναι οποιαδήποτε ενέργεια μέσω της οποίας τα υλικά που προέρχονται από κατεδαφίσεις, ανεγέρσεις οικοδομών, φυσικές ή άλλες καταστροφές χρησιμοποιούνται για τους σκοπούς που σχεδιάστηκαν, με ή χωρίς την υποστήριξη βοηθητικών προϊόντων που υπάρχουν στην αγορά. Περιλαμβάνει την πολλαπλή χρήση ενός προϊόντος στην αρχική του μορφή, για τον αρχικό ή εναλλακτικό σκοπό του, με ή χωρίς επιδιόρθωση. Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός μιας νέας κατασκευής αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την διαδικασία επαναχρησιμοποίησης. Παγκοσμίως η μείωση των αποβλήτων τόσο στη κατασκευή όσο και στη λειτουργία ενός κτιρίου προβλέπεται ήδη από το στάδιο των προσχεδίων και της προμελέτης καθώς παρατηρείται ότι σε βάθος χρόνου πλεονεκτεί σε βιοτικό αλλά και οικονομικό επίπεδο. Οι μελετητές σχεδιάζοντας με γνώμονα τα απόβλητα, μέσω του καθορισμού του είδους και της σύστασης των υλικών, πετυχαίνουν, εκτός από την μείωση των ρύπων, την αύξηση των διαθέσιμων ανακυκλώσιμων υλικών στη διαδικασία κατασκευής και στη μελλοντική του κατεδάφιση (Αναστασοπούλου-Βασιλείου-Κάραλης, 2012). Δυστυχώς σε μελέτη που πραγματοποιήθηκε στη Βρετανία ο σχεδιασμός με βάση τα παραγόμενα απόβλητα αποτελεί δευτερεύουσα διεργασία στην κατασκευαστική δραστηριότητα, παρόλο που οι μελέτες δείχνουν ότι το ένα τρίτο της παραγόμενης ποσότητας αποβλήτων οφείλεται στις λάθος αποφάσεις κατά την σχεδίαση (M. Osmani, Jacqueline Glass, A. D. F. Price, 2008). Η αύξηση του κόστους της νέας κατασκευής σε συνάρτηση με τη πολυπλοκότητα του σχεδιασμού αποτελούν τα κύρια προβλήματα.

Ωστόσο γίνεται μια προσπάθεια με στόχο την επιλογή των οικοδομικών υλικών με γνώμονα την ανακύκλωση και την επαναχρησιμοποίηση σε νέες κατασκευές μέσα από το σχέδιο μελλοντικής διαχείρισης των οικοδομικών απορριμμάτων (waste management plan) που συνοδεύει τη μελέτη όπως περιγράφεται παρακάτω.

Σχέδιο μελλοντικής διαχείρισης των οικοδομικών απορριμμάτων (waste management plan (Πηγή: https://www.slideteam.net/construction-waste-management-plan-inert-ppt-powerpointpresentation-styles-slideshow.html

Ανακύκλωση Η ανάγκη θεσμοθετημένης ανακύκλωσης με βασικό στόχο την ισορροπία των οικοσυστημάτων αποτελεί βασικό κίνητρο για την ευημερία των σύγχρονων κοινωνιών. Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει σημαντικές προσπάθειες για την ποιοτική εκμετάλλευση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Η παραγωγή ηλιακής και αιολικής ενέργειας αλλά και η εξοικονόμηση ενέργειας μέσω της ανακύκλωσης υλικών (πλαστικό, γυαλί κλπ.) αποτελούν σημαντική επιδίωξη με μηδενικό αντίκτυπο στο περιβάλλον. Ταυτόχρονα, όπως προαναφέρθηκε, ο κατασκευαστικός κλάδος αντιμετωπίζοντας ποικίλα προβλήματα από την συσσώρευση των οικοδομικών αποβλήτων καλείται να υιοθετήσει πολιτικές αυξάνοντας τα ποσοστά ανακύκλωσης. Σύμφωνα με την ευρωπαϊκή οδηγία (Οδηγία 2008/98/εκ, 19 Νοεμβρίου 2008) η διαδικασία της ανακύκλωσης είναι προτιμότερη από την αποτέφρωση (με ή χωρίς ανάκτηση). Ωστόσο η σύνθεση των αποβλήτων διαφέρει από περιοχή σε περιοχή λαμβάνοντας υπόψιν τις πρώτες ύλες, την αρχιτεκτονική αλλά και τις εφαρμόσιμες πρακτικές στην κατασκευή και τη κατεδάφιση. Στα ίδια χαρακτηριστικά βασίζεται και ο βαθμός ανακύκλωσης των οικοδομικών απορριμμάτων, ως επαναληπτική επεξεργασία παραγωγής των ανακυκλώσιμων υλικών που περιέχονται στα απόβλητα υλικά με σκοπό να χρησιμοποιηθούν με τον ίδιο ή εναλλακτικό τρόπο, εκτός από την ανάκτηση ενέργειας. Η ανακύκλωση κτιριακών αποθεμάτων (adaptive reuse) αποτελεί διαδικασία που δίνει ζωή στο κτίριο αποκτώντας νέα, διαφορετική ή και όμοια χρήση με την αρχική του. Παράλληλα είναι αξιοσημείωτος ο τρόπος εφαρμογής των ανακυκλώσιμων οικοδομικών αποβλήτων σε νέα κατασκευαστικά έργα κατηγοριοποιώντας σε πρωτογενή και δευτερογενή ανακύκλωση και την άμεση και έμμεση. Η πρωτογενής απευθύνεται σε χρήσεις όμοιες 70

με αυτές που είχαν τα υλικά πριν χαρακτηριστούν απόβλητα, όπως η εφαρμογή πέτρας ή μαρμάρου ως δομικό στοιχείο που προέρχεται από μια κατεδάφιση και εφαρμόζεται σε μια νέα κατασκευή, ενώ η δευτερογενής ανακύκλωση αφορά χρήσεις διαφορετικές από την αρχική τους. Τέλος η άμεση και έμμεση ανακύκλωση αφορούν τον βαθμό επεξεργασίας των υλικών με την πρώτη να αποτελεί την μηδενική έως ελάχιστη και την δεύτερη την ολοκληρωτική επεξεργασία των οικοδομικών αποβλήτων. Τα υλικά που προέρχονται από διαδικασία άμεσης ανακύκλωσης πλεονεκτούν καθώς καταναλώνεται λιγότερη ενέργεια στην διαδικασία επαναχρησιμοποίησης τους χωρίς να μεταβάλλεται η σύστασή τους (Asam, 2005)

Άλλου είδους ανάκτηση Η διαδικασία της ανάκτησης ακολουθεί αυτή της ανακύκλωσης καθώς αποτελεί την κατάλληλη επεξεργασία των οικοδομικών αποβλήτων έτσι ώστε τα παραγόμενα καύσιμα υλικά να χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή ενέργειας. Η διαδικασία επιτυγχάνεται με άμεση καύση ανάκτησης θερμότητας, σε συνδυασμό ή όχι με λοιπά απόβλητα, με κύριο γνώμονα την αντικατάσταση υλικών χωρίς να περιορίζεται η λειτουργία τους εφαρμόζοντας την υπάρχουσα νομοθεσία για την προστασία του πε-

ριβάλλοντος.

Η ανάκτηση είναι μια εναλλακτική εφαρμογής εκτός του εργοταξίου ως αποτέφρωση με ή χωρίς ανάκτηση ενέργειας. Λαμβάνοντας υπόψιν την Ευρωπαϊκή Οδηγία σχετικά με την ιεράρχηση των αποβλήτων 47 αλλά και τη προστασία της ανθρώπινης υγείας και του περιβάλλοντος 48, τα κράτη μέλη λαμβάνουν μέτρα ώστε να προωθούν τις εναλλακτικές δυνατότητες που παράγουν το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα από περιβαλλοντικής άποψης49.

Άρθρο 4 (άρθρο 4 της Οδηγίας 2008/98/ΕΚ) Ιεράρχηση των δράσεων και των εργασιών διαχείρισης των αποβλήτων- Κοινή Υπουργική Απόφαση για τα Απόβλητα Εκσκαφών, Κατα-σκευών και Κατεδαφίσεων-Α.Ε.Κ.Κ. με στοιχεία ΚΥΑ 36259/1757/Ε103/ ΦΕΚ 1312/24-8-2010Β. 48 Άρθρο 13 (άρθρο 13 της Οδηγίας 2008/98/ΕΚ) Προστασία της ανθρώπινης υγείας και του περιβάλλοντος 49 Παρ.1 Άρθρο 10 (άρθρο 10 της Οδηγίας 2008/98/ΕΚ) Ανάκτηση

Συγκεκριμένα αναφέρεται ως ανάκτηση οποιαδήποτε εργασία της οποίας το κύριο αποτέλεσμα είναι τα απόβλητα να εξυπηρετούν ένα χρήσιμο σκοπό αντικαθιστώντας άλλα υλικά τα οποία, υπό άλλες συνθήκες, θα έπρεπε να χρησιμοποιηθούν για την πραγματοποίηση συγκεκριμένης λειτουργίας, ή ότι απόβλητα υφίστανται προετοιμασία για την πραγματοποίηση αυτής της λειτουργίας, είτε στην εγκατάσταση είτε στο γενικότερο πλαίσιο της οικονομίας (Αναστασοπούλου-Βασιλείου-Κάραλης, 2012)

Διάθεση Ο κύκλος ζωής ενός υλικού ξεκινά από την εξόρυξη των πόρων που το αποτελούν και καταλήγει στην απόρριψη. Η τελική διάθεση (απόρριψη), η οποία σύμφωνα με το θεσμοθετημένο ευρωπαϊκό πλαίσιο (Οδηγία 2008/98/εκ, 19 Νοεμβρίου 2008) αποτελεί τελευταία επιλογή στην εφαρμογή εναλλακτικών διαχείρισης οικοδομικών αποβλήτων, χαρακτηρίζεται οποιαδήποτε εργασία που δεν συνιστά ανάκτηση, ακόμη και αν η εργασία έχει ως δευτερογενή συνέπεια την ανάκτηση ουσιών ή ενέργειας50. Συγκεκριμένα προηγούνται όλες οι διαδικασίες συλλογής, διαχωρισμού, επεξεργασίας και εφόσον τα υλικά δεν επαναχρησιμοποιούνται, ούτε ανακυκλώνονται εναποτίθενται σε χώρους υγειονομικής ταφής (Εικ. 2.4-2.5).

Εικ. 2.4-2.5. ΧΥΤΑ (Χώρου Υγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων), στην περιοχή του Γραμματικού και στο Αμάρι (δεξιά)

Άρθρο 12 (άρθρο 12 της Οδηγίας 2008/98/εκ) Διάθεση

Συγκεκριμένα ακολουθείται η επίστρωση των αποβλήτων προς απόρριψη ύψους 2-3 μ., η συμπίεση και η κάλυψή τους με ειδικό αδρανές υλικό και λεπτόκοκκο στρώμα εδάφους κατάλληλο για δεντροφύτευση. Παρόλο που οι Χώροι Υγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων (ΧΥΤΑ) είναι εξειδικευμένοι με στόχο την αποφυγή εκπομπών τοξικών ουσιών στο γύρω περιβάλλον, έχουν αρνητικές επιπτώσεις στην καθολική υποβάθμιση της περιοχής που εγκαθίστανται. Τα μεγάλα ποσοστά παραγόμενων ρύπων καθιστούν τους χώρους εστίες ρύπανσης τόσο του υδροφόρου ορίζοντα όσο και της ποιότητας του αέρα. Η ανάγκη εναλλακτικών μοντέλων της τελικής διάθεσης των αποβλήτων, όπως Χώροι Υγειονομικής Ταφής Υπολειμμάτων (Χ.Υ.Τ.Υ), μονάδες κομποστοποίησης και μονάδων ανακύκλωσης κλπ. κρίνεται επιτακτική.

Μέθοδοι Επεξεργασίας Η σωστή διαχείριση των αποβλήτων μέσω των παραπάνω εναλλακτικών επηρεάζεται από τη σύσταση, το είδος και τις ποσότητές τους. Οι επικίνδυνες ουσίες, όπως προαναφέρθηκε, εμπεριέχονται συνήθως σε υλικά με βάση τον αμίαντο, χημικές ουσίες προστασίας από την υγρασία, κόλλες, ίνες ορυκτών (μόνωση) κλπ. (ΕΕΔΣΑ, 2006-2011). Είναι θεμιτό στη διαδικασία της επεξεργασίας να ακολουθείται ο κατάλληλος έλεγχος απόδοσης σε εξοπλισμένες μονάδες ώστε το παραγόμενο νέο υλικό που προέρχεται από την επαναχρησιμοποίηση αποβλήτων να έχει ίδια χαρακτηριστικά με αυτά για τα οποία κατασκευάστηκε. Υλικά και μέταλλα όπως το αλουμίνιο, ο χάλυβας, ο χαλκός και ο ψευδάργυρος καθώς και τα πλαστικά όπως το πολυστυρένιο, το πολυαιθυλένιο και το PVC συνήθως απαιτούν και την μεγαλύτερη κατανάλωση ενέργειας για την παραγωγή τους (Κακλόπουλος, 2015) (Cole R.J. , 1999). Μονάδες Οι χώροι ανακύκλωσης επιλέγονται με βάση τη διαθεσιμότητα μηχανημάτων, τη ποιότητα του ανακυκλωμένου μίγματος αδρανών προκειμένου να επαναχρησιμοποιηθεί στο συγκεκριμένο εργοτάξιο, τον διαθέσιμο χώρο και χρόνο και την απόσταση μεταξύ του εργοταξίου και της πιο κοντινής κεντρικής μονάδας ανακύκλωσης ή του πιο κοντινού χώρου υγειονομικής ταφής (Symonds, 1999). Οι κατάλληλα σχεδιασμένες μονάδες επεξεργασίας οικοδομικών υλικών περιλαμβάνουν τη συλλογή, μεταφορά, μεταμόρφωση καθώς και την προσωρινή αποθήκευση. Ως προς την χρήση υπάγονται στις μονάδες μεταποίησης-βιομηχανικές μονάδες ενώ τοποθετούνται σε μη προστατευμένες περιοχές εκτός αστικού ιστού. Συγκεκριμένα λαμβάνονται υπόψιν στην επιλογή της τοποθεσίας το κόστος μεταφοράς, η εύκολη πρόσβαση και κυκλοφορία των οχημάτων καθώς 78

επίσης και η περιβαλλοντική, κοινωνικο--οικονομική υπάρχουσα κατάσταση της περιοχής. Η ορθή χωροθέτηση των κτιριακών υποδομών αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την λειτουργία της μονάδας και ειδικά την εγκατάσταση του κατάλληλου εξοπλισμού ,τους χώρους απόθεσης και αποθήκευσης των υλικών αλλά και απαραίτητες εφαρμογές διαχωρισμού επικίνδυνων υλικών.

Στον ελλαδικό χώρο υπάρχουν 54 μονάδες ανακύκλωσης με την περιφέρεια της Αττικής και της Κεντρικής Μακεδονίας να απαριθμεί 18 και 14 αντίστοιχα. Παράλληλα αναπτύσσονται ποικίλα συλλογικά συστήματα, όπως η ΑΝΑΒΕ Α.Ε (Ανακύκλωση αδρανών Βορείου Ελλάδος), που προάγουν την ανακύκλωση σε ένα γενικότερο πλαίσιο εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης. Παράλληλα προωθείται και η χρήση κινητών μονάδων ως προσωρινά εργοτάξια σε κατεδαφίσεις στα αστικά κέντρα αλλά και στο νησιωτικό χώρο όπου οι μόνιμες μονάδες ανακύκλωσης κρίνονται συνήθως μη βιώσιμες. Οι τιμές των τελικών προϊόντων δεν μπορούν να ξεπερνούν τις τιμές πώλησης αντιστοίχων υλικών από τα λατομεία, ενώ θα πρέπει να θεσπιστεί και ένα τέλος διάθεσης ανά τόνο εισερχόμενου υλικού στη μονάδα, προκειμένου το όλο εγχείρημά να είναι οικονομικά βιώσιμο (Γκαλμπένης Χ-Τ, Τσίμας Σ, 2005). Από την άλλη η Ευρώπη ξεπερνά κατά πολύ τους στόχους των Ευρωπαϊκών οδηγιών διαθέτοντας 400 μονάδες διαχείρισης απορριμμάτων. Η χρήση τους συνεπάγεται με την αποφυγή κατανάλωσης ενέργειας αλλά και την μείωση των χώρων υγειονομικής ταφής. Οι μονάδες με την κατάλληλη τεχνολογία λειτουργούν καθαρά και χωρίς οσμές που οι οικιακοί ατμοσφαιρικοί ρύποι απελευθερώνουν περισσότερες διοξίνες από τους αποτεφρωτήρες των αποβλήτων (Αβανίδης, 2017).

Λειτουργία – Διαδικασία Η διαδικασία της επεξεργασίας περιλαμβάνει (Αναστασοπούλου-Βασιλείου-Κάραλης, 2012) (Εικ. 2.6).: Ραβδοκόσκινο: για απομάκρυνση των ογκώδων αντικειμένων 51. Κόσκινο: για την απομάκρυνση υλικών μικρότερων από 35mm (απομάκρυνση χώματος) Χειρωνακτική διαλογή (αφαιρούνται ξύλα, πλαστικά και μέταλλα τα οποία και οδηγούνται σε ξεχωριστά κέντρα ανακύκλωσης) Σιαγωνοφόρος σπαστήρας: όπου γίνεται η θραύση των υπόλοιπων υλικών και ακολούθως η διαλογή ανάλογα με το μέγεθος τους σε δονητικά κόσκινα. Πιο συγκεκριμένα για τη λειτουργία μίας μονάδας εναλλακτικής διαχείρισης Α.Ε.Κ.Κ. απαιτείται η χρήση κατάλληλου εξοπλισμού: ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΜΟΝΑΔΩΝ ΑΕΚΚ Γεφυροπλάστιγγα Σταθμό χειροδιαλογής δρανών Μαγνητικοί διαχωριστές Αεροδιαχωριστές Ερπυστριοφόρο εκσκαφέα

Μεταφορικές ταινίες Φορτηγά μεταφοράς αΣπαστήρες Λαστιχοφόρο φορτωτή Υδραυλικό ψαλίδι Κόσκινα κ.α

Εφόσον διαχωριστούν ανάλογα με το είδος τους είτε θρυμματίζονται σε υδραυλικό θρυμματιστή και οδηγούνται σε ΧΥΤΑ (πχ. παλαιά στρώματα), είτε οδηγούνται σε κέντρα ανακύκλωσης άλλων υλικών (πχ. μεγάλα τεμάχια ξύλων ή μετάλλων), ή γίνεται θραύση τους με υδραυλική σφύρα και επανεπεξεργάζονται (π.χ. μεγάλα τεμάχια σκυροδέματος) (Αναστασοπούλου-Βασιλείου-Κάραλης, 2012).

Εικ. 2.6. Διαδικασία της Επεξεργασίας ΑΕΚΚ

Οι κτιριακές εγκαταστάσεις μιας μονάδας ανακύκλωσης περιλαμβάνουν χώρο υποδοχής των υλικών, διαχωρισμού και αποθήκευσης, περιοχή αποθήκευσης των δευτερογενών προϊόντων και των επεξεργασμένων αδρανών διαφόρων κοκκομετρικών διαβαθμίσεων αλλά και απαραίτητο τεχνικό και μηχανολογικό εξοπλισμό. Οι αρμόδιοι κατά τη λειτουργία της μονάδας προτίθενται να τηρήσουν τα μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος καθώς και ενέργειες μείωσης των οχλήσεων. Πιο συγκεκριμένα είναι σημαντικό να έχει προβλεφθεί κατάλληλη περίφραξη και δεντροφύτευση, η προστασία των λεπτόκοκκων υλικών (ειδικά καλύμματα), σύστημα υδρονέφωσης ή υδροφόρα για διαβροχή των οδών κίνησης των οχημάτων, χώροι με ενδιάμεσες οδεύσεις για την αποφυγή ανάμειξης διαφορετικών κωδικών αποβλήτων (Μαμουκάκης , 2015).

«Αθήνα 1962, η τελευταία εικόνα της οικίας Βερτχάιμ. Σφυριά, βαριοπούλες και εκσκαφείς έχουν πιάσει δουλειά. Οι περαστικοί ανοίγουν το βήμα τους και προσπερνούν βιαστικά. Κάποιοι προστατεύουν το πρόσωπό τους από την σκόνη που σηκώνουν οι τοίχοι όταν καταρρέουν. Άλλοι έχουν την περιέργεια να σταθούν για να δουν πως σωριάζεται το κτίριο. Ο εργολάβος έχει βάλει έναν εργάτη να ρίχνει νερό με το λάστιχο απλά για να κρατά τα προσχήματα…» (Απόσπασμα του Χ. Βασιλόπουλου από Μηχανή του Χρόνου)

«Που πήγαν τα μπάζα της οικίας Βερτχάιμ και πολλών άλλων μονοκατοικιών που αντικαταστάθηκαν από πολυκατοικίες»

Γενικά Η ανοικοδόμηση αποτελεί μια διαδικασία κατά την οποία η πόλη ξαναχτίστηκε με την απουσία κάθε πρόθεσης επαναχρησιμοποίησης οικοδομικών υλικών από τα νεοκλασικά που κατεδαφίστηκαν. Τίθεται ένα σημαντικό ερώτημα σχετικά με την κατάληξη των αποβλήτων που προήλθαν από τις κατεδαφίσεις, ιδιαίτερα τις δεκαετίες ’60 & ’70 που η οικοδομή είχε ανοδική πορεία. Ήδη οι πολυκατοικίες «της αντιπαροχής» παρουσιάζουν σημαντικά προβλήματα που πολλές φορές επηρεάζουν την ποιότητα ζωής του χρήστη. Όταν ο κύκλος ζωής των υλικών ολοκληρωθεί οι πολυκατοικίες προτείνεται να αντικατασταθούν από ανακυκλωμένα υλικά εφόσον με την κατάλληλη επεξεργασία κριθούν βιώσιμα.

Εικ. 3.1. Πολυκατοικία Πεσμαζόγλου: Το τεμαχισμένο κτίριο Φωτ.: Βασίλης Μαθιουδάκης (Πηγή: ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ, Χαρά Τζαναβάρα (2015)

Λίγα λόγια για την πολυκατοικία Ο Μανόλης Μαρμαράς (1991) επισημαίνει ότι ο όρος της αστικής πολυκατοικίας, τον οποίο εισήγαγε ο αρχιτέκτων Κυπριανός Μπίρης (1907 - 1990), αναφέρεται στο πολυώροφο κτίριο τουλάχιστον τεσσάρων ορόφων που αποτελείται από διαμερίσματα κατοικιών, είναι προϊόν εμπορευματικών μηχανισμών και οι χρήστες του προέρχονται από την ανώτερη και μεσαία τάξη 52 (Μαρμαράς, 1991). Η έκρηξη του θεσμού της πολυκατοικίας ήταν απόρροια της βαθμιαίας αύξησης του πληθυσμού στα αστικά κέντρα. Παρατηρείται ότι την περίοδο 1920 με 1928 το πληθυσμιακό κύμα στην Αθήνα είχε κατά 76% αύξηση και συγκεκριμένα ο δήμος Αθηναίων είχε 31,4% (Μαρμαράς, 2012). Τα πρώτα κτίρια πολυκατοικιών έκαναν την εμφάνισή τους προπολεμικά (μεταξύ 1919-1931), γνωστές ως πρώιμες, ενώ ακολουθούν αυτές κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (1939-1945) για τις οποίες επικράτησε ως όρος «οι πολυκατοικίες του ’30», με αρκετά στοιχεία ευρωπαϊκού μοντερνισμού. Ο Μαρμαράς αναφέρει το γεγονός ότι «ο κτιριακός τύπος της αστικής πολυκατοικίας αποτελεί αυτοτελές οικιστικό γεγονός της μεσοπολεμικής Αθήνας» (Μαρμαράς, 1991). Πράγματι η φθηνή και ταχεία λύση της ανοικοδόμησης πολυκατοικιών έγινε αισθητή μεταπολεμικά και τις δεκαετίες 1950-1980 οι οικοδομές στη περιοχή της Αθήνας αριθμούν τις 35.000, τη στιγμή που μέχρι τότε τα πολυώροφα κτίρια άγγιζαν τα 1000 53. Πράγματι ο νέος τύπος κατοίκησης στα ξεχωριστά διαμερίσματα ανά όροφο με τις διαφορετικές εισόδους υπερισχύει έναντι του προγενέστερου Μ. Μαρμαράς, ‘Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας - η αρχή της εντατικής εκμετάλλευσης του αστικού εδάφους’ Αθήνα : θεμέλιο,1991, σ.9-10 3. Κυπρ. Μπίρης, « Η αστική πολυκατοικία», στο Τεχνικά Χρονικά , Αθήνα :ΤΕΕ ,αριθ. 11, 1.6.1932,σ. 563-571 53 “... απευθύνονταν σε ενοίκους μεγάλων απαιτήσεων σε ανάγκες διαβίωσης” Μαρμαράς Μανόλης, 1991, ό.π., σελ.194 52

τύπου της διώροφης ή τριώροφης μονοκατοικίας με την εξωτερική αυλή. Όπως προαναφέρθηκε, οι δεκαετίες ’50-’60-’70 αντιμετωπίζονται ως σταθμός στην ιστορία της πολυκατοικίας η οποία σε συνδυασμό με τον θεσμό της αντιπαροχής 54 αποτελούσε πλέον την «νέα Γη» της πόλης. Ωστόσο ήδη από το 1978 αρχίζουν να διαφαίνονται τα πρώτα προβλήματα του όρου τα οποία επικεντρώνονται στην εμπορευματοποίηση, στην αρνητική επέκταση της μεθόδου αντιπαροχής σε συνδυασμό με τους αυστηρούς οικοδομικούς κανονισμούς 55. Ο ρόλος του αρχιτέκτονα κλονίζεται καθώς έρχεται δεύτερος πίσω από τα συμφέροντα των εργολάβων αδιαφορώντας για την ποιότητα ζωής στη πόλη. Πλέον τη δεκαετία του ’90 η πολυκατοικία αμφιταλαντεύεται μεταξύ ονείρου και εφιάλτη, σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα Δημήτρη Αντωνακάκη. Οι κάτοικοι του διαμερίσματος αποζητούν νοσταλγικά τη μονοκατοικία του παρελθόντος. Χαρακτηριστικά παραδείγματα νεοκλασικών που αντικαταστάθηκαν μεταπολεμικά είναι το μέγαρο Ειρήνης Στουρνάρη-Μέρλιν (Εικ. 3.2), τα μέγαρα Αριστείδη Παπούδωφ, στη διασταύρωση με την Πανεπιστημίου, Π. Καζούλη και Π. Καλλιγά και Αμβρόσιου Ράλλη.

Σύμφωνα με τη μέθοδο της αντιπαροχής υπάρχει ο κύριος παραγωγός–κατασκευαστής που αναλαμβάνει την ανέγερση του οικοδομικού έργου με αντάλλαγμα ορισμένες οριζόντιες ιδιοκτησίες (όπως διαμερίσματα, γραφεία, καταστήματα κ.α.) στον αρχικό οικοπεδούχο. Το βασικό πλεονέκτημα αυτής της μεθόδου ήταν, πως μειώθηκε το χρηματικό κεφάλαιο κίνησης που απαιτείτο για την αγορά οικοπέδου αλλά και την ανοικοδόμηση του κτιρίου ενώ αποφεύχθηκαν οι πιθανές διαφωνίες στην ομάδα σύμπραξης των χρηματοδοτών που παρουσιάζονταν συνήθως σε όλη τη διάρκεια κατασκευής του έργου. (Μ.Μαρμαράς, «Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας- η αρχή της εντατικής εκμετάλλευσης του αστικού εδάφους» Αθήνα Θεμέλιο 19991, σελ. 165)

ΓΟΚ του 73’

Εικ. 3.2. Μέγαρο Ειρήνης Στουρνάρη-Μέρλιν Λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας 11 (ήταν ανάμεσα στην οδό Μέρλιν και την οδό Σέκερη). Έτος κατασκευής: 1861

Το έτος 2012, το κάποτε σύγχρονο μοντέλο κατοίκησης στην πολυκατοικίας θεωρείται πλέον αποτυχημένο ως μια ατυχής ελληνική επινόηση, η οποία μετατόπισε την ευθύνη της ανοικοδόμησης στη βούληση των ιδιωτών και των μικροεπενδυτών 56 (Δραγώνας-Σκιαδά, 2012). Ταυτόχρονα τα πολυάριθμα προβλήματα στις σημερινές συνθήκες κατοίκησης όπως η ενεργειακή δαπάνη και η «γήρανση» του φέροντος οργανισμού και των υλικών οδηγούν πολλούς ιδιοκτήτες στη πώληση των

Made in Athens. Exhibition catalogue of the Greek Participation at the 13th INTERNATIONAL ARCHITECTURE EXHIBITION - LA BIENNALE DI VENEZIACOMMON GROUND DIRECTOR: DAVID CHIPPERFIELD // COMMISSIONERS

διαμερισμάτων. Χαρακτηριστικά ο αρχιτέκτονας Γιώργος Τζιρτζιλάκης αναφέρει 57: «Από το 2008 και έπειτα μια σειρά φαινομένων οδήγησαν σε ραγδαία αποδυνάμωση της κατοικίας στο κέντρο, με κυρίαρχη την αυξανόμενη εγκατάλειψη ολόκληρων περιοχών της Αθήνας, με παράλληλη αύξηση της εγκληματικότητας αλλά και την ερημοποίηση του κέντρου…Το πρόβλημα πήρε μεγαλύτερες διαστάσεις με την παράλληλη γήρανση των πολυκατοικιών-κατά τους ειδικούς η ζωή του μπετόν υπολογίζεται ότι δεν ξεπερνά τα 50-60 χρόνια….Πρέπει να μελετηθούν από τους αρμόδιους προγράμματα αναμόρφωσης της πολυκατοικίας, μια και η γήρανση στο κτιριακό απόθεμα είναι έντονη πλέον» «Τις περισσότερες φορές οι ένοικοι συναντούν την άρνηση των ιδιοκτητών να επιδιορθώσουν τα προβλήματα στα διαμερίσματα…αρνούνται να αλλάξουν τα παλιά κουφώματα και τα υδραυλικά, να τοποθετήσουν αυτόνομη θέρμανση…Στο παρελθόν εμφανίστηκαν σποραδικά κάποια προγράμματα ανακαίνισης για φρεσκάρισμα όψεων (2004) ή αποκατάσταση των κουφωμάτων, ήταν όμως περιορισμένα. Αυτή τη στιγμή επείγει η αναγέννηση των πολυκατοικιών με στοχευμένη οικονομική ενίσχυση στους κατοίκους, όπως συμβαίνει στο εξωτερικό.»

https://ecopress.gr/to-telos-tis-gerasmenis-athinaikis-p/ Το τέλος της «γερασμένης» αθηναϊκής πολυκατοικίας- Τα νέα σχέδια/Ρεπορτάζ των Δήμητρας Τριαντάφυλλου και Πέλλας Σκινιώτη

Παρόλα αυτά πολλοί κάτοικοι αναγνωρίζουν την πολυκατοικία ως κύριο κομμάτι της ταυτότητας του αστικού τοπίου ακόμα και αν ο κύκλος ζωής της κατασκευής την καθιστά με τα χρόνια μη βιώσιμη 58. Πλέον τα χαρακτηριστικά για την νέα κατασκευή κτιρίων εστιάζουν σημαντικά στην αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής υποβάθμισης, λαμβάνοντας ως γνώμονα την κλιματική αλλαγή με στόχο την αειφορία που επιτυγχάνεται σε μεγάλο ποσοστό από τα ανακυκλώσιμα υλικά με συνάρτηση με νέους τρόπους δόμησης και τεχνολογιών 59.

Εικ.3.3. Σημεία φθοράς πολυκατοικιών (προσωπικό κολλάζ)

Η Ανώνυμη Παράδοση Της Πολυκατοικίας Ή Η Ωσμωση Της Ιδιωτικής Και Της Δημόσιας Σφαίρας Στο Σύγχρονο Αστικό Περιβάλλον-Richard Woditsch 59 Αιτιολογική Έκθεση στο σχέδιο νόμου ‘Νέος Οικοδομικός Κανονισμός’ 0803-2012

Εικ. 3.4. Ο κύκλος ζωής των οικοδομικών υλικών

Κύκλος ζωής οικοδομικών υλικών Η διάρκεια ζωής της ύλης παρουσιάζει διαφορετικές φάσεις στο κάθε υλικό καθώς επηρεάζεται από τη φυσική σύστασή του και τις ιδιότητές του, τον τρόπο εφαρμογής του στο κτιριακό σύνολο αλλά και την δυνατότητα συντήρησής του (Bjorn, 2000). Η διάβρωση του υλικού θεωρείται επίσης απόρροια των κλιματολογικών συνθήκων αλλά και της κοινωνικοπολιτικής εξέλιξης του αστικού ιστού, χαρακτηριστικό της επαναλαμβανόμενης μεταβολής χρήσεων των κτιρίων. Πράγματι το οπλισμένο σκυρόδεμα με διάρκεια ζωής 60-70 έτη διαφέρει από τα επιχρίσματα της εξωτερικής επιφάνειας του κτιρίου με διάστημα 15-20 χρόνια.

Σύμφωνα με έρευνες τα δομικά υλικά με μικρή διάρκεια ζωής έχουν μεγαλύτερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα. Ωστόσο είναι αναγκαία η συνεχόμενη ανίχνευση της συμπεριφοράς και των μηχανικών ιδιοτήτων κάθε υλικού καθώς οι κλιματολογικές συνθήκες συνεχώς μεταβάλλονται. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή του μαρμάρου το οποίο μπορεί να υποστεί ταχεία διαβρώση λόγω περιβαλλοντικών φαινομένων όπως η όξινη βροχή και η ατμοσφαιρική ρύπανση που επηρεάζουν τον χρόνο ζωής του. Ο κύκλος ζωής των οικοδομικών υλικών χρονολογείται ως αντικείμενο έρευνας από το 1990 και περιλαμβάνει όλα τα στάδια ενός συστήματος προϊόντος, από την εξόρυξη των πρώτων υλών, μέσω της παραγωγής των υλικών και των ενδιάμεσων προϊόντων, μέσω της χρήσης προϊόντων ή τη λειτουργία υπηρεσιών για την ανακύκλωση και / ή την τελική διάθεση 60. Συγκεκριμένα η Ανάλυση του Κύκλου Ζωής (ΑΚΖ) - Life Cycle Assessment 60

IΕS-Institute for the Environment and Sustainability

(LCA) – και η Περιβαλλοντική Εκτίμηση Κινδύνου - Environmental Risk Assessment (ERA) – αποτελούν μεθόδους οι οποίες ανιχνεύουν το οικολογικό αποτύπωμα του κάθε υλικού καθώς και τις διαδικασίες επεξεργασίας του σε όλα τα στάδια του κύκλου ζωής του. Ουσιαστικά η φιλοσοφία του κύκλου ζωής (Life Cycle Thinking) εστιάζει στην βελτίωση των υπηρεσιών και των αγαθών μέσω της ελαχιστοποίησης της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης και της χρήσης φυσικών οικοσυστημάτων. Η αξιολόγηση όλων των ενεργειών και των πρώτων υλών που δαπανώνται στη διαδικασία παραγωγής ενός υλικού ή προϊόντος επιτυγχάνεται με την καταμέτρηση της ενεργειακής κατανάλωσης σε συνάρτηση με τις αρνητικές επιδράσεις στα οικοσυστήματα. Ακολουθεί η εκτίμηση της κατανάλωσης κατά την χρήση του προϊόντος αλλά και κατά την αποσυναρμολόγησή του ή ανακύκλωσή του. Συγκεκριμένα στα στάδια ζωής του αναλύεται ο κύκλος ζωής του οικοδομικού υλικού περιλαμβάνονται 61 (ISO14040:2006,, 2012): • • • • • • • • •

Η εξόρυξη των πρώτων υλών Η συλλογή και η κατάλληλη επεξεργασία Η βιομηχανική παραγωγή και επεξεργασία Η συσκευασία και τυποποίηση Η μεταφορά και διανομή Η κατασκευή, η χρήση της και η συντήρησή της Η κατεδάφιση Η επανάχρηση, ανακύκλωση, ανάκτηση ή βιοδιάσπαση των αποβλήτων Η τελική διάθεση (ΧΥΤΑ, καύση κ.α)

ISO 14040:2006 Environmental management – Life Cycle Assessment – Principles and Framework. International organization for standardization 1997. Retrieved October 24, (2012).

O Οργανισμός Περιβαλλοντικής Τοξικολογίας και Χημείας (Society of Environmental Toxicology and Chemistry – SETAC) ορίζει την ανάλυση κύκλου ζωής: Η ανάλυση του κύκλου ζωής - ΑΚΖ (Life Cycle Assessment, LCA) είναι μία τεχνική εκτίμησης των περιβαλλοντικών επιβαρύνσεων που συνδέονται με κάποιο προϊόν, μία διεργασία ή μία δραστηριότητα, προσδιορίζοντας και ποσοτικοποιώντας την ενέργεια και τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν, καθώς και τα απόβλητα που απελευθερώνονται στο περιβάλλον, εκτιμώντας τις επιπτώσεις από τη χρήση της ενέργειας και των υλικών καθώς και από τη χρήση των αποβλήτων, αναγνωρίζοντας και εκτιμώντας τις δυνατότητες περιβαλλοντικών βελτιώσεων (Μπακογιάννη, 2013)

Δημιουργώντας ισοζύγια ενέργειας και μάζας η ανάλυση του κύκλου ζωής πραγματοποιεί άμεσα σύγκριση καταλληλόλητας ενός προϊόντος βάσει της μικρότερης κατανάλωσης σε όλα τα στάδια. Μέσω της διαδικασίας προτείνονται εφαρμόσιμες και πρακτικές περιβαλλοντικές βελτιώσεις, βασισμένες στην ορθολογική χρήση πρώτων υλών και ενέργειας 62. Συγκεκριμένα για την επιλογή των υλικών σε μια κατασκευή και την επίτευξη της ανάλυσης του κύκλου ζωής προτείνονται οι ακόλουθες αρχές (Bjorn, 2000): Επαναχρησιμοποίηση προϊόντων/υλικών από υπάρχοντα κτίρια. Ελάχιστη περιβαλλοντική δαπάνη κατά την διάρκεια της κατασκευή (ενέργεια και πηγές νερού). Εφαρμογή υλικών που η σύστασή τους αποτελείται από ανακυκλώσιμα υλικά αλλά και ανανεώσιμες πηγές (ξύλο). (όταν ένα προϊόν αποτελείται από διαφορετικά υλικά κρίνεται συνήθως ακατάλληλο για ανακύκλωση) Κατάλληλη τοποθέτηση των υλικών με δυνατότητες αποσυναρμολόγησης. Επιλογή τοπικών υλικών σε μικρή απόσταση από το πεδίο εφαρμογής συμβάλλοντας στην ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων κατά την κατασκευή.

Fava J.A., Denison R., Jones B., Curran M.A., Vigon B., A Technical Framework for Life Cycle Assessments, SETAC Foundation, Vermont (1991).

Στα πρώτα στάδια (εξόρυξη, παραγωγή και χρήση) παρατηρούνται οι περισσότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις αλλά και κατά την κατεδάφιση τα ποσοστά ενεργειακής δαπάνης είναι ιδιαίτερα υψηλά. Η επαναχρησιμοποίηση και η ανακύκλωση οικοδομικών απορριμμάτων βρίσκονται στη κορυφή της πυραμίδας καθώς όπως παρατηρείται απόβλητα με δυνατότητες ανακύκλωσης παράγονται σε όλα τα στάδια του κύκλου ζωής του υλικού. Ωστόσο λαμβάνεται υπόψη η αξιολόγηση της διαδικασία ανακύκλωσης. Συγκεκριμένα στην περίπτωση που τα ποσοστά κατανάλωσης ενέργειας από την παραγωγή ενός ανακυκλωμένου υλικού είναι αυξημένα σε σχέση με αντίστοιχο νέο, η φιλοσοφία του κύκλου ζωής οδηγεί στην επιλογή του νέου.

Μέθοδοι ανακύκλωσης οικοδομικών υλικών Ανακυκλωμένο Σκυρόδεμα (Recycling Concrete) Το σκυρόδεμα αποτελεί το κατεξοχήν βασικό υλικό κατασκευής των πολυκατοικιών στην Ελλάδα αφού η εμφάνισή του τη διάρκειά του μεσοπολέμου επίλυσε πλήθος κατασκευαστικών προβλημάτων. Η εξάπλωση του αναπτύχθηκε ραγδαία ενώ προσέφερε λύσεις στο πρόβλημα της αστικής πυκνότητας της εποχής. Ως προϊόν οικονομικής και ταχείας λύσης ενσωματώθηκε στα κέντρα με την ανάπτυξη της οικονομικής συμφωνίας της αντιπαροχής αναπαράγοντας για πολλούς μια αντι-αισθητική τυπολογία που χαρακτηρίζεται από αδυναμία διαλόγου μεταξύ περιβάλλοντος, χρήστη και χώρου. Το σκυρόδεμα, που αποτελεί κονίαμα ανάμιξης χαλικιών διαφόρων μεγεθών (53%), άμμου (26 %) και τσιμέντου (14%) με νερό (7%), εμφανίζεται στις πολυκατοικίες σε συνδυασμό με ενισχυμένο χάλυβα ή άλλο υλικό υψηλής εφελκυστικής αντοχής (οπλισμένο σκυρόδεμα). Έχει αποδειχθεί πειραματικά ότι όσο περισσότερο τσιμέντο περιέχεται στην μονάδα όγκου του σκυροδέματος, εφόσον και οι λοιποί παράγοντες (ποιότητα και κοκκομετρική σύνθεση των αδρανών, ποσότητα νερού, μέθοδος διάστρωσης και συμπύκνωσης, κλπ.) παραμένουν σταθεροί, τόσο μεγαλύτερη αντοχή εμφανίζει (Μανωλίδης, 2019). Το νέο οικοδομικό υλικό αντικαθιστά τα κατακόρυφα φέροντα στοιχεία των μονοκατοικιών της εποχής από λιθοδομή με υποστυλώματα οπλισμένου σκυροδέματος και τα οριζόντια (από ξύλινες δοκούς με επικάλυψη ξύλου) με πλάκα οπλισμένου σκυροδέματος. Όπως προαναφέρθηκε τα υλικά που προέρχονταν από τις πολυάριθμες κατεδαφίσεις της εποχής απλώς απορρίφθηκαν σε χωματερές χωρίς καμία διάθεση επαναχρησιμοποίησης.

Σήμερα η εξόρυξη πρώτων υλών για την η παραγωγή τσιμέντου (ασβεστόλιθος, άργιλος, σχιστόλιθος, κλπ) καθιστούν ολοένα και περισσότερο επιβλαβή το σκυρόδεμα για το περιβάλλον σε συνδυασμό με την μεγάλη κατανάλωση ενέργειας κατά την μεταφορά του. Η λεπτή πούδρα 63 από ασβέστη με προσθήκη άμμου και πηλού αφού ομογενοποιηθεί απαιτεί θερμοκρασίες ως και 1500˚C (το κλίνκερ)με αποτέλεσμα την υπερβολική κατανάλωση ενέργειας, ενώ ταυτόχρονα απελευθερώνει διοξείδιο του άνθρακα συμμετέχοντας στο φαινόμενο του θερμοκηπίου 64. Η δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης του μπετόν των πολυκατοικιών όταν πλέον αντικατασταθούν αποτελεί μια διαδικασία αξιοποίησης με ιδιαίτερα περιβαλλοντικά οφέλη. Ο διαχωρισμός του οπλισμού από το σκυρόδεμα είναι εφικτός σύμφωνα με εργαστηριακές μελέτες ωστόσο αποτελεί μια ιδιαίτερα δαπανηρή διαδικασία. Παράλληλα το επαναχρησιμοποιημένο σκυρόδεμα θεωρείται κατάλληλο ως αδρανές για την εξυγίανση οδοστρωμάτων και εδαφών η οποία αποτελεί μια ιδιαίτερα οικονομική επιλογή με χαμηλή περιεκτικότητα σε άνθρακα (C.K.Y. Leung , 2001). Παράλληλα χρησιμοποιείται ως πλήρωση για τη διαμόρφωση του ανάγλυφου, στη θεμελίωση κτιρίων και την κατασκευή οδικών δικτύων, πεζοδρομίων ή χώρων στάθμευσης65. Η συγκεκριμένη εφαρμογή ακολουθεί μετά την απομάκρυνση των επικίνδυνων ουσιών και την θραύση του υλικού.

Η διφορούμενη φύση του σκυροδέματος.(The ambiguities of concrete) Κώστας Μανωλίδης 2019 64 http://www.ecoconstruction.org/env_impact.html 65 Σε χώρους στάθμευσης το θρυμματισμένο τσιμέντο μπορεί να αντικαταστήσει σε ποσοστό 20% το αμμοχάλικο.

Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ από την Εθνική Ένωση Έτοιμου Μικτού Σκυροδέματος (National Ready Mixed Concrete Association- NRMCA) αποδεικνύεται η καταλληλόλητα του ανακυκλωμένου σκυροδέματος ως υποκατάστατο των φυσικών αδρανών σε ποσοστό 10% αλλά και στο Ηνωμένο Βασίλειο τα συμπεράσματα των μελετών καταλήγουν στην ασφαλή αντικατάσταση μέχρι και 20% των αδρανών από πιστοποιημένο σκυρόδεμα κατάλληλα επεξεργασμένο (θραύση-καθαρισμός).

Επιπλέον η επανάχρηση προκατασκευασμένων στοιχείων σκυροδέματος (ως μπλοκ) αποτελεί μια εναλλακτική η οποία επιτυγχάνεται με προσεκτική αποκόλληση, συλλογή και τμηματική επεξεργασία των κομματιών από το πεδίο εφαρμογής τους. Σύμφωνα με έρευνες η επανάχρηση σε συνδυασμό με την επεξεργασία του υλικού υπάρχει περίπτωση να έχει μικρότερο ποσοστό σε εκπομπή άνθρακα (10%) από αυτό που προέρχεται από τη παραγωγή νέου σκυροδέματος. Ήδη στην Ολλανδία και τη Βρετανία χρησιμοποιούνται προκατασκευασμένα στοιχεία ανακυκλωμένου σκυροδέματος σε ποσοστό 20 % γεγονός που συντελεί κατά 50% στην συνολική ανακύκλωση αποβλήτων κατασκευής και κατεδάφισης 66. Στην περίπτωση των πολυκατοικιών με την μέθοδο της προσεκτικής κατεδάφισης, η οποία όπως προαναφέρθηκε παραπάνω βασίζεται σε ακριβές χρονοδιάγραμμα του μηχανικού, είναι εφικτό να επαναχρησιμοποιηθούν οι πλάκες σκυροδέματος ως προκατασκευασμένα στοιχεία σε νέου τύπου πολυκατοικίες άμεσης ανακύκλωσης εξοικονομώντας χρόνο 67. Εφόσον προηγηθεί έλεγχος της μηχανικής αντοχής των στοιχείων τα οποία δεν παρουσιάζουν ρωγμές, λαμβάνοντας υπόψη και τις περιβαλλοντικές συνθήκες, επιβεβαιώνεται η υψηλή αντοχή τους στο πέρασμα του χρόνου. 66

Construction, demolition and Excavation (CD&E) waste (για την κατασκευή προκατασκευασμένων κομματιών μπετόν απαιτούνται 3-4 εβδομάδες) 67

Στα μειονεκτήματα περιλαμβάνεται οι διαστάσεις του υλικού καθώς οι νέες κατασκευές θα πρέπει να ικανοποιούν συγκεκριμένη γεωμετρία και προβλέπεται χωρίς επεξεργασία να χρησιμοποιηθούν με παρόμοιο τρόπο αλλά και ο παράγοντας του σεισμού ή άλλων δυναμικών φαινομένων (ειδικά στη χώρα μας) καθώς δεν αποτελούν πλαισιακές κατασκευές) Στην Ευρώπη έχει παρατηρηθεί ότι 50.000.000 τόνοι σκυροδέματος καταλήγουν κάθε χρόνο σε χωματερές γεγονός που καθιστά την ανακύκλωση του υλικού επιτακτική. Η υψηλή αντοχή, η διάρκεια στο χρόνο με γνώμονα τις κλιματολογικές συνθήκες και η προστασία των φυσικών πόρων αποτελούν βασικά πλεονεκτήματα ανακύκλωσης του μπετόν. Ήδη σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε από το πολυτεχνείο του Hong Kong αξιολογεί την υιοθέτηση μεθόδων ανακύκλωσης σκυροδέματος από τις κυβερνήσεις ως μια αναγκαία διαδικασία για την αειφόρα ανάπτυξη του κατασκευαστικού κλάδου.

Εικ. 3.5. Προσωπικό κολλάζ διαφορων τύπων σκυροδέματος

Επαναχρησιμοποίηση σε πλάκες κατεδάφισης εφαρμόστηκε στα συγκροτήματα κατοικιών που βρίσκονται στην ανατολική Γερμανία. Μέσω της κατεδάφισης των κτισμάτων προωθείται η ανακύκλωση στοιχείων (elemental recycling) όπου οι πλάκες ενσωματώνονται σε νέες κατασκευές. Η διαδικασία υποστηρίζεται ερευνητικά από το Πολυτεχνείο του Βερολίνου μέσω προγράμματος με επικεφαλή τον πολιτικό μηχανικό Claus Asam 68 (Asam, 2005).Το νέο κτίσμα, όπου βρίσκεται στο Methrow του Βερολίνου και αποτελεί έργο του αρχιτεκτονικού γραφείου του Herve Biele, δομείται στην εσωτερική επιφάνεια με ανακυκλωμένα πάνελ σκυροδέματος αποτελούμενα από επαναχρησιμοποιημένες πλάκες οι οποίες συνδέονται με ατσάλινες λεπτές ευθύγραμμες επιφάνειες ενώ τα κενά τους ενισχύονται με τσιμέντο. Στα μειονεκτήματα ανήκουν η αδυναμία άμεσων επεμβάσεων στις κάθετες επιφάνειες (π.χ. τρύπημα με καρφί) αλλά και η δυσκολία στη μεταφορά καθώς κάθε πάνελ ζυγίζει 5 τόνοι (Fischer, Jan O takar, 2006). Παρόλα αυτά διαπιστώνεται πως το κτίσμα είναι οικονομικότερο σε ποσοστό 30% με 40% από μια καινούργια κατασκευή (Asam, 2005).(Εικ. 3.6)

68https://www.jeder-qm-du.de/ueber-die-platte/plattenbau-experten/claus-

asam/ https://youtu.be/teiTBCwCt50

100

Τέλος το πιο πρόσφατο αποτελεί η περίπτωση του πρώην αεροδρομίου στο μητροπολιτικό πάρκο του Ελληνικού. Συγκεκριμένα μετά από επιτόπια αυτοψία παρατηρήθηκε η ιδιαίτερα καλή κατάσταση του υπάρχοντος οδοστρώματος από μπετόν με μικρές τοπικές ριγματώσεις ενώ σε χείριστη οι κυβόλιθοι από σκυρόδεμα στα σημεία των Ολυμπιακών Εγκαταστάσεων. Στη πραγματικότητα μέσω δοκιμίων που συλλέχθηκαν από το πεδίο διαπιστώθηκε η άριστη ποιότητα των αδρανών και του σκυροδέματος. Ο συνδυασμός αδρανών από ασβεστόλιθο με χαλαζίτη και κομμάτια μαρμάρου έχουν σαν αποτέλεσμα οι διατομές του μπετόν να θυμίζουν ένα είδος μωσαϊκού παρά βιομηχανικό σκυρόδεμα (Εικ. 3.7-3.8-3.9). Παράλληλα παρατηρήθηκε καλή θεραπεία του τσιμέντου που σημαίνει ότι έχει αναπτύξει τις αντοχές του ενώ έχει επέλθει σε καλή σκλήρυνση χωρίς διάκενα προσφέροντας ιδιαίτερα υψηλές τιμές αντοχής σε θλίψη. Σύμφωνα με τα παραπάνω η υψηλή ποιότητα των υλικών ευνοεί την επαναχρησιμοποίηση ενώ παράλληλα προτείνεται η χρήση των κυβόλιθων από μπετόν αποκλειστικά ως πλήρωση πριν την επιφάνεια τοποθέτησης των φυτών ή εναλλακτικά εφόσον θρυμματιστούν και με την κατάλληλη επεξεργασία 69 να χρησιμοποιηθούν ως συστατικό στη βάση αδρανούς. Το υψηλής ποιότητας σκυρόδεμα στο οδόστρωμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί από βασικό υλικό κατασκευής μέχρι υλικό βάσης και πλήρωσης. Συγκεκριμένα στις στρατηγικές εντάσσονται η επαναχρησιμοποίηση στο πεδίο, στη κατασκευή τοιχοποιίας, σε σύνθετες κατασκευές αλλά και σε εφαρμογές αντιστήριξης.

Προτείνεται η απομάκρυνση των επικίνδυνων ουσιών.

101

Ανακύκλωση κεραμικών υλικών Ως υλικό πλήρωσης της τοιχοποιίας στις πολυκατοικίες εμφανίζεται το τούβλο ή αλλιώς η πλίνθος. Παράλληλα οι οριζόντιες επιφάνειες αποτελούνται από επικάλυψη πλακιδίων. Το τούβλο και τα πλακίδια αποτελούν κεραμικά υλικά από άργιλο (νερό με άμμο) σε συνδυασμό με πρόσθετα υλικά ενώ τοποθετούνται σε συνδυασμό με κάποιο κονίαμα ή είδος κόλλας. Συγκεκριμένα τα κεραμικά πλακίδια συμπιέζονται σε μεταλλικές φόρμες ενώ ακολουθεί η διαδικασία όπτησης στους 1200οC. Είναι ανόργανα, μη μεταλλικά στερεά τα οποία αφομοιώνουν μεγάλες τιμές ενέργειας εφόσον για τη παρασκευή τους απαιτείται θερμότητα έως και 1500 ˚C. Η διαδικασία της όπτησης της αργίλου έχει δυσμενή αντίκτυπο στο περιβάλλον καθώς απελευθερώνονται ρυπογόνες ουσίες στην ατμόσφαιρα όπως διοξείδιο του άνθρακα και του θείου. Τα κεραμικά υλικά έχουν μεγάλη ποικιλία σε διαστάσεις και σχήματα, χρησιμοποιούνται σε συνδυασμό με άλλα υλικά όπως ξύλο και πέτρα ενώ διακρίνονται για την ανθεκτικότητά τους σε βάθος χρόνου. Συγκεκριμένα τα τούβλα διαχωρίζονται σε συμπαγή και διάτρητα. Τα διάτρητα ικανοποιούν μια σειρά από χαρακτηριστικά όπως το μικρότερο βάρος, η μικρή χρονική διάρκεια ωρίμανσης καθώς και η λιγότερη δυνατή κόπωση κατά τη διαδικασία τοποθέτησης σε σχέση με τα συμπαγή 70.Οι ιδιότητές τους τα καθιστούν ικανά δομικά υλικά για την επίτευξη ηχομονωτικών, θερμομονωτικών, μη υδατοπερατών κατασκευών με την απαραίτητη αντισεισμική συμπεριφορά. Για τον λόγο αυτό κρίνεται αναγκαία κάθε διαδικασία ανακύκλωσης τούβλων και

Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σύγχρονες Τεχνολογίες Έργων Διαχείρισης Περιβάλλοντος» Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία «Ολιστική Διαχείριση Αποβλήτων Πολυστυρενίου (Eps) Με Ενσωμάτωση Αυτού Σε Κεραμικά Δομικά Προϊόντα» Μπαλγκουρανου Αναστασία Πολιτικός Μηχανικός Τ.Ε

102

κεραμικών πλακιδίων συντελώντας ταυτόχρονα και στην μείωση κατανάλωσης ενέργειας κατά την παραγωγή τους. Μετά την απομάκρυνση του συνδετικού κονιάματος τα υλικά συχνά θρυμματίζονται και επαναχρησιμοποιούνται σαν δευτερεύον υλικό στις κατασκευές. Στα βασικά μειονεκτήματά της επαναχρησιμοποίησης τους εντάσσονται τόσο η χειρωνακτική εργασία για την αφαίρεση του ασβεστοκονιάματος ή της κόλλας που συχνά απαιτεί χρόνο όσο και η αδυναμία εκτίμησης της αντοχής συγκεκριμένα στις τοιχοποιίες από τούβλα. Παράλληλα για την επαναχρησιμοποίηση ολόκληρων τούβλων ή πλακιδίων κρίνεται αναγκαίος ο έλεγχος ρωγμών ενώ παράλληλα τοποθετούνται και σπασμένα, μια τεχνική που ακολούθησε ο Gaudi. Η προσεκτική κατεδάφιση αποτελεί για ακόμα μια φορά παράγοντα που επηρεάζει την μελλοντική επανατοποθέτηση του υλικού. Στην περίπτωση της πλίνθινης τοιχοποιίας, η οποία δεν αποτελεί ένα ενιαίο σύνολο αλλά μικρές μονάδες που σε συνεργασία με το κονίαμα δομούν ένα ενιαίο σώμα, η αποδόμηση προτείνεται να γίνει με την μέθοδο που δομήθηκε. Όπως η άργιλος αποτελείται από σωματίδια πετρωμάτων τα οποία συναντήθηκαν σε μια διάταξη υψηλής συνεκτικότητας, έτσι κι ο τοίχος εμφανίζεται ως ο συμπαγής καρπός της παρατακτικότητας των πλίνθων (Logan, W.B. , 2007) (Μανωλίδης, 2016). Εφόσον δεν διασωθούν και θρυμματιστούν, διαχωριίζονται και καθαρίζονται, και έπειτα χρησιμοποιούνται ως υλικά επιχωμάτωσης ή βάσεως σε δευτερεύοντα οδικά δίκτυα και υποδομές, κυρίως σε περιοχές κοντά σε υγροβιότοπους, αλλά και ως συστατικό του έγχυτου σκυροδέματος υποκαθιστώντας και στις δυο περιπτώσεις φυσικά (θραυστά ή αδρανή).

103

Η καταστροφή τους δεν τα καθιστά ακατάλληλα στην εκ νέου κατασκευή. Οι επιφανειακές αποσαθρώσεις και ρηγματώσεις (δάπεδα), η τραχύτητα της επιφάνειας και τα διάκενα που δημιουργούνται από το αποτέλεσμα της υγρασίας ή της φθοράς μαρτυρούν τον χρόνο ζωής του υλικού στις πολυκατοικίες του μεσοπολέμου. Η ύλη με τη μέθοδο της ανακύκλωσης εφαρμόζεται ως συστατικό του μπετόν σε υποστυλώματα και τις πλάκες ανακυκλωμένου σκυροδέματος. Ωστόσο για την αντικατάσταση των αδρανών με ανακυκλωμένα κομμάτια πλίνθων είναι θεμιτό να εξεταστεί η συστολή ξήρανσης του σκυροδέματος, οι υψηλές τιμές απορροφητικότητας σε συνδυασμό με την επαρκή εκπαίδευση των αρμόδιων και των συνεργείων εφαρμογης. Άλλες εφαρμογές είναι ως υλικό κατασκευής νέων κεραμικών υλικών ή ως βάση για φύτευση ενώ στην περίπτωση που αποκολληθούν ακέραια επαναχρησιμοποιούνται αντίστοιχα σε νέα κτίρια είτε ως δομικό είτε ως διακοσμητικό υλικό (επένδυση όψεων ή εσωτερικών κάθετων επιφανειών). Πολλές χώρες ακολουθούν επί χρόνια τεχνικές ανακύκλωσης των κεραμικών υλικών σε νέα κτίρια υιοθετώντας έναν παραδοσιακό τρόπο δόμησης. Ωστόσο πολλές φορές η ποιότητα των επεξεργασμένων κεραμικών υλικών δεν απαντά στους αυστηρούς ευρωπαϊκούς και εθνικούς κανονισμούς αμφισβητώντας την ανθεκτικότητά τους.

104

Εικ. 3.10. Συλλογή κεραμικών υλικών από κατεδάφιση (Εδαφολόγιο: Κείμενα για τη ύλη της αρχιτεκτονικής, Κώστας Μανωλίδης, 2017)

105

Ανακύκλωση ξύλου Το ξύλο, το υλικό των πρώτων κατοικιών, το συναντάμε στις πολυκατοικίες ως επικάλυψη δαπέδων (παρκέ), σε πόρτες και παράθυρα, σε ντουλάπες και αποθηκευτικούς χώρους υπνοδωματίου και κουζίνας, σε έπιπλα, σε κατασκευές στέγης και τοίχων, ως επιλογή στα εξώφυλλα των ανοιγμάτων (ρολά) και πολλά άλλα. Η σύστασή του αποτελείται από ίνες κυτταρίνης μαζί με λιγνίτη συνθέτοντας έτσι το ινώδες, συμπαγές υλικό. Οι διακοσμητικές αλλά και οι δομικές του ιδιότητες καθιστούν το υλικό ως προϊόν μεγάλης ζήτησης παγκοσμίως αλλοιώνοντας δασικές εκτάσεις με επιπτώσεις τόσο στη χλωρίδα και τη πανίδα του οικοσυστήματος αλλά και στο βιοτικό επίπεδο του ανθρώπου. Η ανακύκλωση ξύλινων στοιχείων είναι ευρέως διαδεδομένη καθώς επιτυγχάνεται με μικρές επισκευές σημειακά εξοικονομώντας ενέργεια και πρώτη ύλη. Στην Ευρώπη και στην Αμερική το δίκτυο πώλησης και αγοράς ανακυκλωμένης ξυλείας από κατεδαφίσεις παρουσιάζεται ιδιαιτέρως ανεπτυγμένο. Πράγματι παράθυρα, πόρτες και δομικά ξύλινα στοιχεία εφόσον κριθούν κατάλληλα ανακυκλώνονται και επαναχρησιμοποιούνται εύκολα. Η διαδικασία ακολουθεί την αποξήλωση ή αποκόλληση ή αποσυναρμολόγηση του υλικού, την απομάκρυνση και τον καθαρισμό περιττών υλικών όπως καρφιά και τέλος ακολουθεί η λείανση με σμυριδόχαρτο για την εμφάνιση του καθαρού υλικού. Τέλος ακολουθεί η επάλειψη με απεντομωτικά, μυκητοκτόνα και πυροπροστατευτικά για την καλύτερη προστασία του υλικού (Πασπαλλής Χ., Γεωργακόπουλος Α., 2000). Ένα παράδειγμα έμμεσης ανακύκλωσης ξύλου είναι τα υλικά MDF (Medium Density Fibreboard) και OSB (Oriented Strand Board) με τα οποία είναι συχνά επενδεδυμένες οι οριζόντιες επιφάνειες αλλά και ολόκληρες κατοικίες (Εικ. 3.11-3.12). Συγκεκριμένα αποτελούνται από τμήματα ξύλου και πριονίδια που συνδέονται με ρητίνες μετά από υψηλή πίεση. Επιπλέον στο Fort Ord της California η εταιρεία Wood Waste Diversion 106

αποσυναρμολόγησε κτίρια με ξύλινο σκελετό που είχαν υποστεί φθορές και τα επανατοποθέτησε με τη κατάλληλη επεξεργασία ως επένδυση στην οροφή του κέντρου επισκεπτών του πανεπιστημίου της περιοχής71 (Εικ. 3.13). Στο συγκεκριμένο παράδειγμα για την απομάκρυνση της επικάλυψης από ασβέστη και της μπογιάς που περιείχε μόλυβδο χρειάστηκε ειδική μέθοδος αφαίρεσης του μόλυβδου (Lead Based Paint Removal SpecificationLBP). Στο παράδειγμα της πολυκατοικίας οι παραπάνω πρακτικές πιθανώς μπορούν να εφαρμοστούν σε νέα κτίρια εφόσον η ποιότητα του υλικού το επιτρέπει. Εναλλακτικά εάν το ξύλο δεν επιδέχεται κάποια επιδιόρθωση μπορεί να θρυμματιστεί ώστε να εφαρμοστεί σε μικρότερες διατομές για την παραγωγή άλλων μορφών ξύλου.

MDF

OSB

Εικ. 3.11-3.12. Παραδείγματα έμμεσης ανακύκλωσης ξυλείας (αριστερά) Εικ. 3.13. Εφαρμογή επαναχρησιμοποιημένων τμημάτων ξύλου (δεξιά) 71

www.lifecyclebuilding.org

107

Ανακύκλωση δομικής υάλου Η ύαλος παρασκευάζεται με σύντηξη χαλαζιακής άμμου με κύρια συστατικά το διοξείδιο του ασβεστίου (14%), το διοξείδιο του πυριτίου (70%) και το διοξείδιο του νατρίου και η χρήση της επιλέγεται στα υαλοστάσια των ανοιγμάτων (πόρτες, παράθυρα). Κατά τη παραγωγή της υάλου καταναλώνονται υψηλά ποσοστά ενέργειας για το λόγο αυτό η επαναχρησιμοποίηση του είναι απαραίτητη. Πράγματι η διαδικασία επιβεβαιώνεται πολλά χρόνια πίσω καθώς έρευνες δείχνουν ότι δεν αλλοιώνονται οι μηχανικές και φυσικές της ιδιότητες όσες φορές και να ανακυκλωθεί. Ο όγκος γυαλιού προς ανακύκλωση προέρχεται από κατασκευές ή κατεδαφίσεις που συνεπάγεται η θραύση του. Το θρυμματισμένο προϊόν συλλέγεται σε κάδο για την αποφυγή προσμίξεων με τα υπόλοιπα οικοδομικά απόβλητα. Η δημιουργία του υαλοθραύσματος όπως λέγεται αποτελεί ένα υλικό μικρότερου όγκου αλλά εξίσου καλής ποιότητας με το αρχικό. Συνήθως συναντάται ως πρωτογενές υλικό στη παρασκευή ασφάλτου στη κατασκευή οδικών δικτύων, στη παραγωγή κεραμικών πλακιδίων 72 και υαλότουβλων, στην κατασκευή θερμομονωτικών και ηχομονωτικών υλικών (υαλοβάμβακας) με περιεκτικότητα 96% του υλικού αλλά και στην παραγωγή του μπετόν 73 (Ευθυμιόπουλος, 2000). Συγκεκριμένα η ανάμειξη ανακυκλωμένου γυαλιού στην παρασκευή σκυροδέματος υποκαθιστά τα αδρανή σε ιδιαίτερα μεγάλα ποσοστά, μέχρι και 30 % της μάζας. Το υλικό επιδρά στις μηχανικές του ιδιότητες του σκυροδέματος τόσο ως ενισχυτικό συστατικό της αντοχής του, όπως προαναφέρθηκε, όσο και ως μονωτικό. Σήμερα καινοτόμες πρακτικές εφαρμόζουν το 72

Στις ΗΠΑ πραγματοποιείται ολοκληρωτική αντικατάσταση ανακυκλωμένου γυαλιού με σκοπό την κατασκευή κεραμικών πλακιδίων. 73 Οικολογική δόμηση:Ένας οδηγός για τον βιοκλιματικό σχεδιασμό, τις νέες τεχνολογίες, τα φιλικά προς το περιβάλλον υλικά και τα αποδοτικά συστήματα στον τομέα της κατασκευής των κτιρίων, Ηλίας Ευθυμιόπουλος,Αθήνα, 2000,σελ. 152

108

σκυρόδεμα από θραυσμένους υαλοπίνακες στην παραγωγή πλακών πεζοδρομίων (Glass Concrete), στη κατασκευή φύλλων (panels) τύπου Bling Crete και LiTraCon, πετυχαίνοντας την εντύπωση διαφάνειας 74(Εικ. 3.14-3.15). Συγκεκριμένα στο Χονγκ Κονγκ 4.000 τόνοι ανακυκλωμένου γυαλιού που προέρχεται από κατασκευαστικά απορρίμματα επαναχρησιμοποιείται ώστε να παραχθούν πλάκες πεζοδρομίου.

Εικ. 3.14-3.15. Φύλλα «LiTraCon»(επάνω) - «Bling Crete» (κάτω) από σκυρόδεμα και ανακυκλωμένο γυαλί (Πηγή : Τσίρκος Αθ., (2013), ‘Σύγχρονα Δομικά Υλικά Κατασκευών’, Πτυχιακή Εργασία)

74 Τσίρκος Αθ., (2013), ‘Σύγχρονα Δομικά Υλικά Κατασκευών’, Πτυχιακή Εργασία.

109

Άμεση αξιοποίηση ανακυκλωμένων υαλοπινάκων πραγματοποίησαν οι «2012 Architects» στο κέντρο τεχνών «Worm» στο Ρότερνταμ. Οι υαλοπίνακες αφαιρέθηκαν από παλαιό κτίριο προς κατεδάφιση και τοποθετήθηκαν επιτόπου ως εξωτερική επιφάνεια σε απόσταση 2 μέτρων από την υφιστάμενη πρόσοψη. Τα γυάλινα στοιχεία διατάσσονται σε σειρά και τα κενά μεταξύ τους πληρώθηκαν με ελαστικά τροχών αυτοκινήτου 75. Ακόμα το Ελβετικό αρχιτεκτονικό γραφείο «Bureau A» προχώρησε την ανακύκλωση υαλοπινάκων ένα επίπεδο παραπέρα με την υλοποίηση του τυποποιημένου κτιρίου «La Fabrique» περιοχές χαμηλής ηλιοφάνειας. Χαρακτηριστικό είναι οι άφθαρτοι υαλοπίνακες που προέρχονται από κατεδαφίσεις ενώ ταυτόχρονα προτείνεται η κατασκευή να τοποθετείται σε περιοχές με χαμηλά επίπεδα ηλιοφάνειας (Εικ. 3.16).

www.superuse.org

110

Εικ. 3.16. Προκατασκευασμένο κτίριο «La Fabrique» από ανακυκλωμένους υαλοπίνακες (Πηγή : http://www.dezeen.com/2013/09/14/la-fabriquepavilion-recycled-windows-by-bureau-a )

111

Ανακύκλωση Μετάλλων Εστιάζοντας στο αλουμίνιο και τον χάλυβα τα οποία εμφανίζονται σε μεγαλύτερη ποσότητα από τα αλλά μέταλλα που περιλαμβάνει μια πολυκατοικία (μόλυβδο σε βαριές, εύκαμπτες σωλήνες νερού και αποχέτευσης, σίδηρο σε σωλήνες για τη θέρμανση και τα σώματα και χαλκό στις ηλεκτρολογικές εγκαταστάσεις) είναι δυνατό να επαναχρησιμοποιηθούν είτε μέσω της άμεσης είτε μέσω της έμμεσης ανακύκλωσης στη βιομηχανία (Ευαγγελινός, Σεπτέμβριος 2005). Οι δυνατότητες ανακύκλωσης που προσφέρουν εμπεριέχουν υψηλή απόδοση των μηχανικών αντοχών τους, μεγάλη ανθεκτικότητα σε βάθος χρόνου εξασφαλίζοντας ελάχιστες επεμβάσεις συντήρησης.

Εικ. 3.17. Επαναχρησιμοποιημένα πλαίσια αλουμινίου

Αλουμίνιο Κύριο χαρακτηριστικό της γήρανσης των πολυκατοικιών του ’60, όπως προαναφέρθηκε, αποτελούν τα κουφώματα αλουμινίου εάν δεν έχουν τοποθετηθεί ξύλινα (Εικ. 3.17). Μπαίνοντας σε ένα διαμέρισμα στη περιοχή των Εξαρχείων ή στη πλατεία Βικτωρίας το πρώτο στοιχείο που παρατηρεί κάνεις είναι η αδιαφορία συντήρησης ή αντικατάστασης των κουφωμάτων. Το

112

αλουμίνιο ή αλλιώς αργίλιο είναι αργυρόλευκο μέταλλο το οποίο προσφέρεται σε μεγάλο ποσοστό στη φύση, συγκεκριμένα το τρίτο μετά το οξυγόνο και το πυρίτιο. Το βιομηχανικό αλουμίνιο παρασκευάζεται με την τεχνολογία της ηλεκτρόλυσης σε λεκάνες κατά την οποία ρεύμα εισχωρεί στην αλουμίνα (παράγωγο του βωξίτη) ενώ ακολουθεί ανάμειξη με τήγμα κρυολίθου για την δημιουργία του μίγματος το οποίο και θα υποστεί ηλεκτρόλυση για την παραγωγή του μεταλλικού αργιλίου 76. Χαρακτηρίζεται από υψηλές τιμές αντοχής στη φθορά καθώς επειδή συνήθως τοποθετείται εκτεθειμένο σε διαβρωτικές ουσίες σχηματίζεται ένας μηχανισμός αναστολής της διάβρωσης σημειακά ως μορφή προστατευτικού φιλμ (φαινόμενο της παθητικοποίησης). Ωστόσο για την παραγωγή του καταναλώνονται μεγάλα ποσοστά ενέργειας με τιμές που φτάνουν και τα 14 kwh/kg. Συγκεκριμένα λόγω της ηλεκτρόλυσης το ποσοστό κατανάλωσης σε υδροηλεκτρική ενέργεια ανέρχεται σε ποσοστό 60% που συνεπάγεται την εκπομπή «αερίων του θερμοκηπίου». Το γεγονός αυτό καθιστά τη διαδικασία της ανακύκλωσης αναγκαία έχοντας οικονομικό και περιβαλλοντικό όφελος.

Η ανακύκλωση του αλουμίνιου μπορεί να είναι επαναλαμβανόμενη λόγω του χαμηλού σημείου τήξης έτσι ώστε να μένει αμετάβλητη η ποιότητα και οι φυσικές ιδιότητες του υλικού. Σήμερα το αλουμίνιο που χρησιμοποιείται στον κατασκευαστικό κλάδο, είτε με τη μορφή ελασμάτων ειδικής μορφής για την κατασκευή ανοιγμάτων, είτε με την μορφή ράβδων για την κατασκευή κιγκλιδωμάτων στους εξώστες αλλά και σε χειρολαβές και πόμολα προέρχεται από την ανακύκλωση μετάλλων. Πράγματι στη Σκανδιναβική Χερσόνησο τα ποσοστά ανακύκλωσης για την

Απόσπασμα ομιλίας κ. Α. Τσιάρα στο 7ο Πανελλήνιο συνέδριο «Αλουμίνιο, κατασκευές & προϊόντα»

113

παραγωγή μεταλλικών φύλλων και προφίλ ανέρχονται στο 95% 77 (http://www.elval.gr). Χάλυβας Ο χάλυβας χαρακτηρίζεται από υψηλές τιμές αντοχής, ολκιμότητας και σκλήρυνσης. Για τον λόγο αυτό έχει την αποκλειστικότητα στη χρήση ως υλικό οπλισμού (ράβδοι ή ίνες) στις κτιριακές εγκαταστάσεις καθώς αυξάνει την εφελκυστική αντοχή του συνθετικού υλικού που είναι το οπλισμένο σκυρόδεμα (Εικ.3.18). Παράλληλα εμφανίζεται με τη μορφή φύλλων ομαλής επιφάνειας γαλβανισμένος (δηλ. επικαλυπτόμενος με ψευδάργυρο) ή μη. Σήμερα με τα επικαλυπτόμενα φύλλα κατασκευάζονται υδρορροές, αεραγωγοί αλλά και συστήματα αερισμού, ύδρευσης και αποχέτευσης, επικαλύψεις στέγης (γαλβανισμένη αυλακωτή λαμαρίνα) κ.α (Τσιμπούκας, Αθήνα 2011). Η σύστασή του εμπεριέχει οπτάνθρακα (κοκ) 78, που προέρχεται από καύση άνθρακα, και σιδηρομετάλλευμα όπου καθιστούν τη παραγωγή του αποτέλεσμα μεγάλων εκπομπών αερίων επηρεάζοντας σημαντικά τις κλιματολογικές συνθήκες (όξινη βροχή, φαινόμενο του θερμοκηπίου). Η ανακύκλωσή του επηρεάζει θετικά τα ποσοστά κατανάλωσης ενέργειας (30% εξοικονόμηση) που προέρχεται από την παραγωγή του. Πράγματι παρατηρείται ότι ένας τόνος ανακυκλωμένου χάλυβα αντιστοιχεί σε εξοικονόμηση 635 κιλά άνθρακα και 1.114 κιλά σιδηρομεταλλεύματος79. Οι εφαρμογές του ως 77

http://www.elval.gr Ο οπτάνθρακας ονομάζεται η στερεά καύσιμη ουσία, η οποία λαμβάνεται με καύση διαφόρων οργανικών υλικών χωρίς οξυγόνο. Στον σιδηρούχο μεταλλουργικό τομέα χρησιμοποιείται ευρέως οπτάνθρακας, η εμφάνιση του οποίου είναι ένα πορώδες, στερεό προϊόν με γκρίζο γήινο χρώμα. Λαμβάνεται με καύση άνθρακα. Η διαδικασία καύσης (οπτανθρακοποίησης) άνθρακα συμβαίνει σε φούρνους σε θερμοκρασία θέρμανσης 1000-1100 oC χωρίς οξυγόνο.( https://gre.topbrainscience.com/3274941-what-is-coke) 79 https://steelframebuilt.com/ 78

114

ανακυκλωμένο υλικό ακολουθούν τόσο περιπτώσεις άμεσης όσο και έμμεσης ανακύκλωσης. Η αφαίρεση του μεταλλικού οπλισμού από το σκυρόδεμα (υποστυλώματα, δοκάρια και πλάκες οικοδομών) αποτελεί διαδικασία έμμεσης ανακύκλωσης καθώς με την απαραίτητη επεξεργασία, που περιλαμβάνει και τη διαδικασία τήξης 80, επαναχρησιμοποιείται σε νέες χρήσεις. Συγκεκριμένα στη παραγωγή μεταλλικού σκελετού σε κλίβανο εφαρμόζεται ανακυκλωμένος χάλυβας σε ποσοστό 25%.

Εικ. 3.18. Εφαρμογές χαλύβδινου οπλισμού σε πολκατοικία στην οδό Κυψέλης 28, Αρχιτέκτονες: Δημήτρης Φατούρος, Κωνσταντίνος Μιχαηλίδης (Πηγή: Δ. Χαρισιάδης Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη) 80

Ο χάλυβας τήκεται στους 1500°, πρωτογενώς σε "άμβυκα" Bessemer (τεχνολογία 19ου αιώνα) ή -προκειμένου περί ανάτηξης- σε ηλεκτρική κάμινο τόξου (σε βιομηχανική ή εργαστηριακή κλίμακα.

115

116

Ανακύκλωση Μάρμαρου/ Μωσαϊκού Δαπέδου Μάρμαρο Το μάρμαρο ή «μάρμαρος» (λαμπερός λίθος) αναπτύσσει αισθητηριακές σχέσεις με τα υποκείμενα υιοθετώντας χαρακτηριστικά ζωντανού οργανισμού. Είναι το πέτρωμα από την μεταμόρφωση ασβεστόλιθων (ιζηματογενών ανθρακικών πετρωμάτων) σε υψηλή θερμοκρασία και πίεση και εμπεριέχεται από ασβεστίτη (CaCO3) ή και δολομίτη ((Ca,Mg) (CO3)2). Η χρήση του καθορίζεται από τον βαθμό σύστασής του αλλά και από την δυνατότητα κοπής, λείανσης και στίλβωσης ώστε να χρησιμοποιηθεί στην αρχιτεκτονική, ως δομικό στοιχείο, αλλά και την καλλιτεχνική παραγωγή ( Μανωλίδης , 2019). Το πέτρωμα παρουσιάζει ρηγματώσεις οι οποίες έχουν διαφορές στις κατευθύνσεις και στη πυκνότητα. Ένας μεταμορφωμένος βράχος που γεννιέται με φυσικό τρόπο στα λατομεία αναφέρεται στην δική του υλική κατηγορία και παρουσιάζει χαρακτηριστικά που παραπέμπουν στην εφαρμογή και τη γενεαλογία του (Μανωλίδης, 2017). Διακρίνεται για την υψηλή αντοχή του γεγονός που διαπιστώνεται από την αξιοποίηση του σε βάθος χρόνου καθιστώντας κάθε κομμάτι ιδιαίτερο και διαφορετικό χωρίς κάποια αλλοίωση της φυσικής του όψης. Πράγματι το μάρμαρο εκμεταλλεύεται πλήρως τις ανθεκτικές ιδιότητες του ως φυσική πέτρα καθώς εκτός από υλικό με πολλαπλότητες, τόσο ως προς τις χρήσεις όσο και σε υφές και χρώματα, παρουσιάζει και υψηλή αντοχή. Παράλληλα δίνει εύκολες και ποικίλες λύσεις στα διάφορα διακοσμητικά προβλήματα και ταυτόχρονα είναι οικονομικό λόγω της μακροχρόνιας ζωής του και των μικρών επεμβάσεων συντηρήσεως, σε σχέση με άλλα υλικά διακόσμησης (Σύνδεσμος Μεταλλευτικών Επιχειρήσεων, 1979). Η εποχή της ανοικοδόμησης συναντά το μάρμαρο ως επικάλυψη σε κλίμακες, διακοσμητικά στοιχεία ή κατωκάσια

117

(κατώφλια) σε πόρτες και παράθυρα. Πιο συγκεκριμένα η χρήση των μαρμάρων πραγματοποιείται 81:

Στις

επιστρώσεις δαπέδων και στις βαθμίδες κλιμάκων (γρανίτης, πορφυρίτης κ.λ.π. και µάρµαρα , σερπεντίνης και φυσικές πλάκες

Σε επενδύσεις τοίχων (ορθομαρμαρώσεις) 82 Σε ποδιές ανοιγμάτων Σε μικροκατασκευές και διακοσμητικά στοιχεία (γρανίτης, διορίτης, σερπεντίνης κ.ά.)

Ως πάγκος νεροχύτη Στέψη στηθαίων Η απόσπαση τou μaρμάρινου όγκου από το μητρικό πέτρωμα παλαιότερα γινόταν είτε στους φυσικούς αρμούς είτε με τη βοήθεια μεταλλικών σφηνών μαζί με λοστούς και λοστάρια για την επίτευξη του διαχωρισμού. Μεταγενέστερα χρησιμοποιούνταν εκρηκτικές ύλες για την εξόρυξη ενώ σήμερα στα λατομεία μαρμάρων χρησιμοποιείται σύγχρονη τεχνολογία (σκαπτικά μηχανήματα, κομπρεσέρ, συρματοκοπή). Η αξία κάθε πετρώματος εκτιμάται από το χρώμα, τον όγκο και τη ποιότητα του καθενός αλλά και το πορώδες, την κατεύθυνση των νερών και την αντοχή του. Παρουσιάζουν ιδιαίτερη ποικιλομορφία με χαρακτηριστικό στην Ελλάδα το Πεντελικό μάρμαρο (λευκό) από το οποίο έχουν κατασκευαστεί ο Παρθενώνας, τα Προπύλαια της Ακρόπολης και το Θησείο. Σημαντικά επίσης είναι τα λατομεία της Θάσου (λευκό κιτρινωπό), της Νάξου, της Πάρου (λεπτή 81

Ανανίας Ε. Τσιραμπίδης, «Ο ορυκτός πλούτος της Ελλάδας», Εκδόσεις Γιαχούδη, Θεσσαλονίκη, 2005,σελ. 70-86 82 Απαιτείται κατάλληλο κονίαμα στερέωσης με κατακόρυφες νευρώσεις ετσιώστε να μην συγκρατείται υγρασία.

118

μαργαριτώδη απόχρωση), του Υμηττού κ.α. Παλαιότερα ο τεμαχισμός των πλακών σε μικρότερα κομμάτια γινόταν με την ειδική μεταλλική λάμα και τη χρήση άμμου αλλά και με χειρωνακτικά εργαλεία. Σήμερα γίνεται με τις συρματοκοπές, τα μονόλαμα, τους κόφτες (κανόνι ή γέφυρα) και με σύγχρονα τελάρα από τα οποία αφαιρούν λάμες για να σχιστεί ο όγκος στην απαιτούμενη διάσταση (Τραυλος, 2006) Η φθορά μεταμορφώνει το πέτρωμα καθώς το πλάθει από την αρχή με τους δικούς της όρους. Προέρχεται από βιολογικά αίτια (μύκητες, λειχήνες, βακτήρια κ.ά.), τη κυψελοειδή διάβρωση που οφείλεται στην αύξηση της υγρασίας λόγω μικροοργανισμών αλλά και αποσάθρωση και απολεπίσεις αλλά και από φυσικές αιτίες (Εικ.3.19). Παράλληλα λόγω της έντονης υλικής συνάφειας με το νερό, το μάρμαρο ως ένα υλικό με πόρους υπόκειται διάβρωση από φυσικά αίτια όπως το νερό και η ατμοσφαιρική ρύπανση (Margolis Stanley V. and Showers William, 1998). Τα μάρμαρα ως φυσικές μη ανανεώσιμες πηγές ανακυκλώνονται κι επαναχρησιμοποιούνται εδώ και αρκετά χρόνια μεταφέροντας τις μνήμες από τον ένα πολιτισμό στον άλλο. Η εξόρυξή τους αποτελεί μια διαδικασία ιδιαίτερα επίπονη για το περιβάλλον για αυτό το λόγο η εφαρμογή πρακτικών αξιοποίησης τόσο ολοκλήρων τμημάτων όσο και των υποπροϊόντων τους εξασφαλίζουν την επιβίωση του κλάδου 83. Ως υπολείμματα στη διαδικασία εξόρυξης των μαρμάρων αποτελεί η λατύπη, τα απόβλητα που προέρχονται από την επεξεργασία και άλλα ρετάλια (Μήτρου, 2021). Παράλληλα ως απορρίμματα μαρμάρων χαρακτηρίζονται τα ολόκληρα ή θρυμματισμένα κομμάτια μαρμάρου που προέρχονται από διαδικασίες κατεδάφισης. Η διαδικασία επεξεργασίας ανακύκλωσης των μαρμάρων περιλαμβάνει τη αποξήλωση του (μαρμάρου ολόκληρο ή τμηματικά), την λείανση και στίλβωση (εάν πρόκειται για ακέραιο κομμάτι) και τον καθαρισμό. Συγκεκριμένα ο καθαρισμός πραγματοποιείται με μαλακές βούρτσες, με νερό/ ατμό σε 83

Ανανίας Ε. Τσιραμπίδης, Τα ελληνικά μάρμαρα & άλλα διακοσμητικά πετρώματα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1996, σελ. 13-14, 22-23, 41-42, 4547, 59-61, 7, 207-224.

119

συνδυασμό με ειδικά διαλύματα σαπουνιού. Το επαναχρησιμοποιημένο υλικό δεδομένου της υψηλής αντοχής σε θλίψη και τριβή αξιοποιείται με διάφορους τρόπους όπως είναι η παραγωγή ψηφίδων για μωσαϊκά, πλακίδια με μαρμαρίνες, ασβέστου και μαρμαρόσκονης ( Τσιραμπίδης, , 1996). Συγκεκριμένα η μαρμαρόσκονη είναι πολύ διαδεδομένο συστατικό τσιμεντοκονίας και επιχρίσματος. Τα υποπροϊόντα μαρμάρων από ασβεστίτη είναι δυνατό να αποτελέσουν πηγή ανθρακικού ασβεστίου, αντιμετωπίζοντας την ατμοσφαιρική ρύπανση ενώ ταυτόχρονα αξιοποιείται πλήρως ένα στερεό παραπροϊόν (Arvanitidis, 1998,). Εκτός από την παραγωγή κονιαμάτων τα θρυμματισμένα κομμάτια του πετρώματος χρησιμοποιούνται για την παραγωγή σκυροδέματος αλλά και ασφαλτικού υλικού. Τα κατασκευαστικά χαρακτηριστικά καταλληλόλητας των αδρανών που προέρχονται από υπολείμματα μαρμάρου αναφέρονται 84 (W. Harben, London,1996):

Η απουσία σωματιδίων αργίλου, ιλύς και χώμα. Η αντοχή, η ανθεκτικότητα και η ελαστικότητα που αφορά την

πυκνότητα , την ομοιογένεια και το πορώδες του υλικού.

Η υφή και το χρώμα της επιφάνειας εάν επαναχρησιμοποιούνται

σε διακοσμητικές εφαρμογές.

Το μέγεθος και η ταξινόμηση

. W. Harben, M. Kužvart, Industrial Minerals – A Global Geology, Industrial Minerals Information Ltd., London, 1996, pp. 81-86

120

Εικ. 3.19. Φθορά μαρμάρου

121

Μωσαϊκό Το μωσαϊκό εντάσσεται στη κατηγορία των χυτών δαπέδων τα οποία στερεοποιούνται με τη επίστρωση υλικού ρευστής μορφής. Πρωτοεμφανίστηκε τον 15ο αιώνα από Ενετούς τεχνίτες ενώ ο συνδυασμός ποιότητας και τιμής τα κατέταξε στη πρώτη επιλογή τη δεκαετία του ’60 για τη διάστρωση δαπέδων τόσο εξωτερικού όσο και εσωτερικού χώρου. Οι ψηφίδες (υπολείμματα μαρμάρου) συνήθως έχουν διάσταση 2 με 7 εκ. ενώ το πάχος του ίδιου του μωσαϊκού 2,5 με 3,5 εκ. Η σύστασή του αποτελεί την ανάμειξη τσιμεντοκονίας (λευκό τσιμέντο) με κομμάτια μαρμάρου που συνήθως προέρχονται από υπολείμματα της διαδικασίας επεξεργασίας του (ψηφίδες λατομείου). Ένα είδος ανακύκλωσης όπως αυτή που αναφέρθηκε παραπάνω στη περίπτωση του μαρμάρου. Η χρήση του στις πολυκατοικίες της εποχής ποικίλει ως δάπεδο σε διαδρόμους, στο λουτρό, στη κουζίνα αλλά και σε κοινόχρηστους χώρους (κλιμακοστάσιο). Το υλικό παρουσιάζει μεγάλη ανθεκτικότητα και αντοχή ακόμα και σε συνθήκες υγρασίας ωστόσο με τα χρόνια εμφανίζονται αποκολλήσεις και σημειακές ρωγμές των ψηφίδων. Η ανακύκλωση των υλικών μπορεί να επιτευχθεί με τρόπους όπως περιγράφονται παραπάνω (ανακύκλωση σκυροδέματος & μαρμάρου ξεχωριστά) εφόσον προηγηθεί διαχωρισμός του τσιμέντου από το μάρμαρο85. Ωστόσο η διαδικασία διαχωρισμού αναγνωρίζεται ιδιαίτερα επίπονη για αυτό το λόγο προτείνεται η επαναχρησιμοποίηση ολόκληρων των τμημάτων του δαπέδου σε νέες χρήσεις. Εφόσον αφαιρεθεί ακέραιο σε κομμάτια ακολουθεί το τρίψιμο, η λείανση 85

https://www.decobook.gr/texnika-arthra/toixoi-dapeda-orofes/dapedaapo-mwsaiko-h-garmpilomwsaiko

122

και το τελικό φινίρισμα το υλικού ώστε να επαναχρησιμοποιηθεί ως βάσεις σε παγκάκια εξωτερικού χώρου, πάγκοι εργασίας κ.α.

Εικ. 3.20. Προσωπικό Κολλάζ μωσαϊκού

123

124

125

126

127

Συμπεράσματα Η επαναχρησιμοποίηση και ανακύκλωση των οικοδομικών υλικών αποτελούν βιώσιμες λύσεις καθώς αποτρέπουν την εξόρυξη πρώτων υλών και συμβάλλουν στη διατήρηση των αποθεμάτων, ειδικά όταν η ύλη είναι μη ανανεώσιμη. Η αντικατάσταση της παλιάς τυπολογίας της πολυκατοικίας αποτελεί ένα σημαντικό πεδίο έρευνας των σύγχρονων κοινωνιών η οποία είναι θεμιτό να εφαρμοστεί κυκλικά με κατάλληλη μέριμνα των οικοδομικών απορριμμάτων μέσω διαδικασιών επαναχρησιμοποίησης και ανακύκλωσης. Ο στόχος της Ευρώπης στο μέλλον αποτελεί την ανάπτυξη κοινωνιών ανακύκλωσης με την αποφυγή δημιουργίας αποβλήτων και την χρήση των αναπόφευκτων ως πόρους. Παρόλα αυτά ενώ στην Ε.Ε. τα ποσοστά ανακύκλωσης αγγίζουν το 30% στην Ελλάδα κυμαίνεται στο 5%. Η έλλειψη θεσμικού πλαισίου για την ορθή διαχείριση σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες διογκώνουν το πρόβλημα των παραγόμενων απορριμμάτων, με το μεγαλύτερο ποσοστό να καταλήγει σε χώρους υγειονομικής ταφής ή σε ακατάλληλους χώρους στο περιβάλλον. Η πρόληψη μέσω του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού (σχεδιάζοντας για τα απόβλητα) αλλά και η επιλεκτική κατεδάφιση με επιτόπου διαχωρισμό των υλικών επηρεάζουν σημαντικά το αποτέλεσμα της ανακύκλωσης. Ωστόσο καθώς αυξάνεται ο χρόνος και το κόστος της κατασκευής αποφεύγεται οποιαδήποτε διαδικασία. Η δημιουργία κινήτρου για επαναχρησιμοποίηση, η απλοποίηση των διαδικασιών ανακύκλωσης, η επιχορήγηση πράσινων επιδοτήσεων αλλά και η εκπαίδευση σε θέματα ανακύκλωσης υλικών αποτελούν σημαντικές πρωτοβουλίες για την εκκίνηση αισθήματος επαναχρησιμοποίησης.

128

Βιβλιογρaφια Μανωλίδης , . Κ., 2019. Η δύναμη της ορυκτής ύλης. The strength of mineral matter. Βόλος, s.n. Μπαλγκουρανου , Α., 2019. «Σύγχρονες Τεχνολογίες Έργων Διαχείρισης Περιβάλλοντος». «Ολιστική Διαχείριση Αποβλήτων Πολυστυρενίου (Eps) Με Ενσωμάτωση Αυτού Σε Κεραμικά Δομικά Προϊόντα»Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Issue Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών. Τσιραμπίδης, , Α. Ε., 1996. Τα ελληνικά μάρμαρα & άλλα διακοσμητικά πετρώματα. Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Arvanitidis, N., 1998,. Northern Greece’s industrial minerals: production and envi-ronmental technology developments. Journal of Geochemical Exporation, pp. pp. 217-227. Asam, C., 2005. Untersuchung der Wiederverwendungsmöglich-keiten von demontierten Fertigteilelementen aus Wohnungsbautypen der ehemaligen DDR für den Einsatz im Wohnungsbau. Institut für Erhaltung und Modernisierung von Bauwerken an der TU-Berlin ed. Stuttgart: Frauenhofer IRB Verlag: s.n. Ashworth-Phelps, 2002. The Construction of Built Heritage-A North European Perspective on Policies, Practices and Outcomes. s.l.:Routledge. Bjorn, B., 2000. The Ecology of Building Materials, Architectural Press. Great Britain, s.n. Boym , S., 2001. The Future of Nostalgia. In: New York: Basic Books, pp. 49-55. Brenk, B., 1987. In: Spolia from Constantine to Charlemagne: Aesthetics versus Ideology, Dumbarton Oaks,. s.l.:s.n., p. 103. 129

Brundtland, Π. Ε. γ. τ. Α. κ. τ. Π., 1987. Agenda 21/Αειφόρος Ανάπτυξη. s.l., s.n. C.K.Y. Leung , 2001. Concrete as a Building Material. In: s.l.:Encyclopedia of Materials: Science and Technology, p. σελίδες 1471–1479. Ch.Achillas.Ch.Vlachokostas.N.Moussiopoulos.G.Banias.G.Kaf etzopoulos.A.Karagiannidis, 2011. Social acceptance for the development of a waste-to-energy plant in an urban area. Cole R.J. , 1999. Energy and greenhouse gas emissions associated with the construction of alternative structural system.. Building and Environment, p. 34: 335–348. Curran M.A., 1993. Broad – Based Environmental Life Cycle Assessment, Environ Sci. Technol., Vol 27, No 3, 430-436. s.l., s.n. European Commission, 2000. Waste Incineration Directive (2000/76/EC). s.l., s.n. Fava J.A., Denison R., Jones B., Curran M.A., Vigo, 1991. A Technical Frame-work for Life Cycle Assessments. Vermont: SETAC Foundation. Fischer, Jan O takar, 2006. «Cut and paste». Architecture . Reuse, Issue 6. Frampton, K., 1999. Μοντέρνα αρχιτεκτονική: ιστορία και κριτική. s.l.:Themelio. H Yuan, L Shen, 2011. Trend of the research on construction and demolition waste management. Howard, P., 2003. Heritage: management, interpretation, identity. London: s.n. 130

ISO14040:2006,, 2012. Environmental management – Life Cycle Assessment – Principles and Framework. International organization for standardization 1997. s.l., s.n. J. E. Tunbridge, G. J. Ashworth, 1996. Dissonant Heritage: The Management of the Past as a Resource in Conflict. s.l.:s.n. Jacobs, J., 1961. The Death and Life of Great American Cities. New York: Random House. Jokilehto, J., 1986. A history of architectural conservation, D.Phil. Thesis. York: I.A.A.S.. Kronenburg, R., 1995. Houses in motion, The genesis, history and development of the portable building. Great Britain: Academy editions. Lindenlauf , A., 2000. Waste Management in ancient Greece, from Homeric to the classical period: concepts and practices of waste, dirt, disposal and recycling,( Phd thesis). University College London: s.n. Logan, W.B. , 2007. Dirt: The ecstatic Skin of the Earth. New York: W.W. Norton &. M. Osmani, Jacqueline Glass, A. D. F. Price, 2008. An investigation of design waste causes in construction. WIT Transactions on Ecology and the Environment. Margolis Stanley V. and Showers William, 1998. Classical Marble: Geochemistry, Technology, Trade. s.l.:s.n. McClellan and Dorn , 1999. Science and Technology in World History- An Introduction. John Hopkins University Press ed. Baltimore and London: s.n. N Roussat, C Dujet, J Méhu, 2009. Choosing a sustainable demolition waste management strategy using multicriteria decision analysis. 131

Rebitzera G., E. T. F. R. H. D. N. G. R. T. S. W.-P. S. S. W. B. P. D., 2004. Life Cycle Assessment Part 1: Framework, goal and scope definition, inventory analysis and applications. s.l., s.n. Richard - Dale, R., 2011. Reuse Value. In: Spolia and appropriation in Art and Architecture from Constantine to Sherrie Levine. s.l.:Ashgate, pp. 67-68-70. Rossi, A., 1991. Η Αρχιτεκτονική της πόλης (Μετάφραση: Βασιλική Πετρίδου). Θεσσαλονίκη: UNIVERSITY STUDIO PRESS. Ruskin,, J., 1849. The Seven Lamps of Architecture. New York: s.n. Sinclair Cameron & Stohr Kate, 2006. Design like you give a Dam n,Architectural Responces to Humanitarian Crises. Architecture for Humanity. United Kindom: Thames and Hudson. Symonds, 1999. Construction and demolition waste management practices, and their economic impacts.. Report to DGXI, European Commission. Symonds in association with ARGUS, COWI and PRC Bouwcentrum. Viollet-Le-Duc, , E.-E., 1990. “Restoration”, ‘The Founda-tion of Architecture: Selections from the Dictionnaire Raisonné μετάφραση K.D. Whitebeard, George Braziller. New York: s.n. W. Harben, M. K., London,1996. Industrial Minerals – A Global Geology. Industrial Minerals Information Ltd, pp. pp. 81-86. Woditsch, R., 2019. Η Ανώνυμη Παράδοση Της Πολυκατοικίας Ή Η Ωσμωση Της Ιδιωτικής Και Της Δημόσιας Σφαίρας Στο Σύγχρονο Αστικό Περιβάλλον. MADE IN ATHENS. Αβανίδης, Ν., 2017. Η Κυκλική Οικονομία των Προϊόντων και η Ενεργειακή Αξιοποίηση των Απορριμάτων τους (Διπλωματική Εργασία). 132

Αλέξανδρος, Μ., 2015. Η λειτουργία σύγχρονης Μονάδας Επεξεργασίας ΑΕΚΚ. s.l., s.n. Αναστασοπούλου-Βασιλείου-Κάραλης, 2012. Ανακύκλωση οικοδομικών απορριμμάτων. Πάτρα, Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας. Αντωνακάκης , Δ. Α., 2013. Δυο διαλέξεις. Αθήνα: ΔΟΜΕΣ. Γαζή Β., Α., 2012. Η γνώση του παρελθόντος ως εργαλείο ευαισθητοποίησης στην ανάγκη για ανακύκλωση και διαχείριση των στερεών και υγρών αποβλήτων. s.l., Ελληνική Εταιρεία Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων. Γιουβανάκης, Ι., 2015. Διαχείριση Αποβλήτων Από Κατασκευαστική Δραστηριότητα: Βιβλιογραφική Επισκόπηση. p. Σελίδα 80. Γκαλμπένης Χ-Τ, Τσίμας Σ, 2005. Διαχείριση οικοδομικών απορριμμάτων – Η παρούσα κατάσταση στην Ελλάδα.. Θεσσαλονίκη, Πρακτικά 1ου Πανελλήνιου Συνεδρίου για την Αξιοποίηση των Βιομηχανικών Παραπροϊόντων στη Δόμηση. ΕΒΙΠΑΡ. Δημούδη, Α., 2006. Περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την οικοδομική δραστηριότητα - Οικοδομικά απορρίμματα. σημειώσεις του διδάσκοντα του μαθήματος επιλογής «Οικολογικά δομικά υλικά » που διδάσκεται στο 9ο εξάμηνο, στο Τμήμα Μηχανικών Περιβάλλοντος, της Πολυτεχνικής Σχολής, του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης. Δραγώνας-Σκιαδά, 2012. Made in Athens. Exhibition catalogue of the Greek Participation at the 13th INTERNATIONAL ARCHITECTURE EXHIBITION - LA BIENNALE DI VENEZIACOMMON GROUND DIRECTOR: DAVID CHIPPERFIELD // COMMISSIONERS. Αθήνα, s.n.

133

ΕΕΔΣΑ, 2006-2011. Συνέδριο Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων. s.l., s.n. ΕΜΠ, Σ. ο., 2002-2003. Περιβάλλον και σχεδιασμός χώρου. s.l., s.n. Ευαγγελινός, . Ε., Σεπτέμβριος 2005. Περιβαλλοντικά ήπιες οικοδομικές συνθέσεις και τεχνικές. s.l., s.n. Ευθυμιόπουλος, Η., 2000. Οικολογική δόμηση:Ένας οδηγός για τον βιοκλιματικό σχεδιασμό, τις νέες τεχνολογίες, τα φιλικά προς το περιβάλλον υλικά και τα αποδοτικά συστήματα στον τομέα της κατασκευής των κτιρίων. s.l.:Ελληνικά γράμματα. Θ.Θεοδωρίδης, 2019. Ανάλυση κύκλου ζωής δομικών υλικών. Σύγκριση γεωπολυμερικού και συμβατικού σκυροδέματος (Διπλωματική Εργασία). Αθήνα, s.n. Κακλόπουλος, Σ., 2015. Διπλωματική Εργασία-Ανακύκλωση και Διαχείριση Αδρανών Υλικών. Πολυτεχνείο Κρήτης-Τμήμα Μηχανικών Παραγωγής και Διοίκησης, s.n. Καρφή, Χ., Οκτώβριος 2015. Ερευνητική εργασία: Η κατεδάφιση ως καταστροφή και ως νέα δημιουργία Επιβλέπων καθηγητής: Σκουτέλης Νικόλαο. Πολυτεχνείο Κρήτης_ Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών. Κόνσολα, Ν. Ν., 1995. Η διεθνής προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. s.l.:Εκδόσεις Παπαζήση. Κονταράτος , Σ., 1986. Αρχιτεκτονική και παράδοση. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη. Κυπρ. Μπίρης, 1932. « Η αστική πολυκατοικία», στο Τεχνικά Χρονικά. Αθήνα: ΤΕΕ. Λαμπρινουδάκης, Β. Κ., 1986. Οικοδομικά προγράμματα στην Αθήνα από το 479 έως το 431 π.Χ.. Αθήνα: Καρδαμίτσα. 134

Λε Γκοφ, Ζ., 1998. Ιστορία και Μνήμη. Αθήνα : Εκδόσεις Νεφέλη. Λορεντζάτος, Ζ., 1969. Ο Αρχιτέκτονας Δημήτρης Πικιώνης, Α' Έκδοση. s.l.:ΙΚΑΡΟΣ. Μαμουκάκης , Α., 2015. Η Λειτουργία Σύγχρονης Μονάδας Επεξεργασίας ΑΕΚΚ. Μανωλάς, Ε. Ι., 2010. Το Φυσικό Περιβάλλον στην Αρχαία Ελλάδα. s.l., Έκδοση Τμήματος Δασολογίας και Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Μανωλίδης, Κ., 2016. O τετελεσμένος μέλλοντας της ύλης - Η ατμοσφαιρική δυναμική της υλικής φθοράς. s.l., Remy, N. & N. Tixier (επιμ.), Ατμόσφαιρες, Αύριο. Μανωλίδης, Κ., 2017. Εδαφολόγιο: Κείμενα για τη ύλη της αρχιτεκτονικής. s.l.:ΝΗΣΟΣ. Μανωλίδης, Κ., 2019. Η διφορούμενη φύση του σκυροδέματοςΥλοποιήσεις έρευνα στην αρχιτεκτονική. s.l., s.n. Μαρμαράς, Ε. Β., 1991. ‘Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας - η αρχή της εντατικής εκμετάλλευσης του αστικού εδάφους’. Αθήνα: θεμέλιο. Μαρμαράς, Ε. Β., 2012. Για την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία της Αθήνας. s.l.:Παπαζήση. Μήτρου, Α., 2021. Θεσμικό, Τεχνικό & Οικονομικό πλαίσιο εξόρυξης μαρμάρων & διακοσμητικών λίθων στην Ελλάδα. Διπλωματική εργασία/ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: Αικατερίνη Αδάμ, Αν. Καθηγήτρια Ε.Μ.Π. ΑΘΗΝΑ,. Μπακογιάννη, 2013. Μελέτη Επιπτώσεων Μονάδας Παραγωγής Βιοντίζελ από Χρησιμοποιημένα Μαγειρικά Έλαια με τη Μεθοδολογία της Ανάλυσης Κύκλου Ζωής. Διπλωματική Εργασία. 135

Μπαλάσκας, Ν., n.d. Ιστορία / 2. Ιστορία της Μεσαιωνικής Ελλάδας. Βυζαντινή Περίοδος 330-1453 μ.Χ. - Εισαγωγή. Μπούρας , Χ., 2001. Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, τόμος Β’, s.l.: s.n. Μπούρας , Χ. Θ., 2001. Βυζαντινη Και Μεταβυζαντινη Αρχιτεκτονικη Στην Ελλαδα. s.l.:ΜΕΛΙΣΣΑ. Μπούρας, Χ. Θ., 1999. Μαθήματα της Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής Α'. s.l.:Συμμετρία. Οδηγία 2008/98/εκ, Ε. κ. κ. τ. σ., 19 Νοεμβρίου 2008. s.l.: s.n. Ορλάνδος, Α., 1995. Η Αρχιτεκτονική Του Παρθενώνος. s.l.:Η Εν Αθήναις Αρχαιολογική εταιρεία. Παναγιωτακόπουλος , Π., 2008. Περιβαλλοντικές Επιπτώσεις και η Διάσταση της Βιωσιμότητας στην Κατασκευή. s.l., s.n. Πασπαλλής Χ., Γεωργακόπουλος Α., 2000. Παθολογία και αποκατάσταση δομικών στοιχειών φέροντος οργανισμού παραδοσιακών κτιρίων (διπλωματική εργασία). Tμήμα Πολιτικών Μηχανικών Α.Π.Θ, Θεσσαλονίκη. Πικιώνης, Δ., 1994. Dimitris Pikionis 1887-1968. Αθήνα: Μπάστας. Σκαμαγκούλη, Α.-Α., 2012-2013. ΓΙΑ ΜΙΑ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ: σχεδιασμός με σκοπό την αποσυναρμολόγηση. Σκινιώτη- Τριαντάφυλλου, 2019. Το τέλος της γηρασμένης αθηναικής πολυκατοικίας-Τα νέα σχέδια. Issue ecopress.gr. Σύνδεσμος Μεταλλευτικών Επιχειρήσεων, 1979. O Ελληνικός Ορυκτός Πλούτος. pp. σελ. 481-483, 506-510520-524, 527-528541. 136

Τραυλος, Ι. &. Ο. Α., 2006. Λεξικον Αρχαιων Αρχιτεκτονικων Ορων. s.l.:Η Εν Αθήναις Αρχαιολογική εταιρεία. Τσιμπούκας, Σ., Αθήνα 2011. H Περιβαλλοντική Επίδραση Του τσιμέντου Και Των Προϊόντων Του (διπλωματική Εργασία). Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο σχολή Πολιτικών Μηχανικών εργαστήριο Τεχνικών Υλικών. Τσιραμπίδης, Α. Ε., 2005. Ο ορυκτός πλούτος της Ελλάδας. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Γιαχούδη. Τσίρκος Αθ., (., 2013. Σύγχρονα Δομικά Υλικά Κατασκευών (Πτυχιακή Εργασία.). Φιλιππίδης, Δ., 1982. Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική: Κυκλάδες. s.l.:Μέλισσα. Φιλιππίδης, Δ., 2009. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΙΚΙΩΝΗΣ ΟΙ ΟΜΙΛΙΕΣ ΤΟΥ 65. Αθήνα: ΜΕΛΙΣΣΑ. Χρυσάφη Μαρία, A. τ. Λ. Ε. Π. κ. Κ. Α., 2012. Το πιθάρι κι η ανακύκλωση- Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων. archaiologia.gr.

137

138