Μονάδες οικειότητας
“μονά
δα οικ
ειότη τας
”
Τίτλος Εργασίας: “Μονάδες Οικειότητας” Μάθημα : Πραγματικά, Φαντασιακά και Κρυφά Αστικά Τοπία Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο ΔΠΜΣ Έρευνα στην Αρχιτεκτονική: Σχεδιασμός - Χώρος - Πολιτισμός Οκτώβριος 2019 - Φεβρουάριος 2020 Διδάσκοντες: Νέλλη Μάρδα (Συντονίστρια) Όλγα Ιωάννου Φοιτήτρια : Ζαχαρία Στέλλα-Κορίνα
1.Εισαγωγή Tα παζάρια (flea markets) καθιερώθηκαν ως θεσμός και μορφοποιήθηκαν μέσα από την εξελικτική πορεία μιας άτυπης διαδικασίας εμπορίου και κατάληψης χώρου εντός των αστικών συνόλων. Σε πολλές περιπτώσεις μεγάλων ευρωπαϊκών πόλεων και όχι μόνο, η λειτουργία τους έχει πλέον «επισημοποιηθεί» και έχουν μετατραπεί σε μία τυπική εμπορική δράση, προσελκύοντας πλήθος συλλεκτών και ενδιαφερόμενων επισκεπτών. Η μετατροπή τους σε τυπικές διαδικασίες δεν συνεπάγεται την κανονικοποίηση του αρχικού χαρακτήρα τους, αλλά αντίθετα τη διατήρηση του άτυπου τρόπου οργάνωσής τους. Αντικείμενο μελέτης της εργασίας αποτελεί το παζάρι των ρακοσυλλεκτών του Ελαιώνα. Η αγορά προσεγγίζεται στο πλαίσιο της εργασίας ως μία άτυπη μορφή δράσης μέσα στον αστικό ιστό της Αθήνας, και συσχετίζεται με το δίπολο του ανοίκειου και του οικείου. Η πρότασή μας αφορά την προσθήκη ενός δικτύου δημόσιων «δωματίων», τα οποία να αποτελούν κάποιους πυρήνες που αποκαλούμε «μονάδες οικειότητας». Ως προς τη μορφή των μονάδων που προτείνουμε, επιλέγουμε μια μορφή ανοίκεια ως προς το υφιστάμενο ύφος της αγοράς και των κατασκευών που την φιλοξενούν. Οι χρήσεις που δίνουμε στις προτεινόμενες κατασκευές προκύπτουν μέσα από ένα σύνολο συμβάντων που παρατηρήσαμε μέσα στο παζάρι και απευθύνονται πρωτίστως στα μέλη της αγοράς, καθώς και στους επισκέπτες της. Στόχος της πρότασης αποτελεί η δημιουργία του δικτύου «μονάδων οικειότητας», που θα λειτουργούν σαν σημεία αναφοράς, σαν τοπόσημα (landmarks). Η εξάπλωση αυτών των μονάδων μέσα στο υφιστάμενο αστικό τοπίο [urban landscape], γίνεται με σκοπό τη δημιουργία ενός ομογενοποιημένου «τοπίου οικειότητας». Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε μέσα από κάποια διαγράμματα τη σημερινή οργάνωση της αγοράς, ως προς τον χωρικό τρόπο συγκρότησής της, καθώς και ως προς τον τρόπο οργάνωσης του ανθρώπινου δυναμικού της. Επιπλέον, θα ορίσουμε πως αντιληφθήκαμε στην υφιστάμενη κατάσταση το οικείο και το ανοίκειο και στη συνέχεια να παρουσιάσουμε την προτεινόμενη μονάδα οικειότητας και κάποια σενάρια χρήσεων τους.
2. Η αγορά του Ελαιώνα ως άτυπο Η συγκεκριμένη αγορά τοποθετείται από το 2013 στην περιοχή του Ελαιώνα. Το παζάρι των ρακοσυλλεκτών της Αθήνας, λειτουργούσε στο παρελθόν σε άλλα σημεία της Αθήνας, συγκεκριμένα στην περιοχή του Κεραμικού, όπου και διακόπηκε η λειτουργία του με πρωτοβουλία του Δήμου. Στη συνέχεια μεταφέρθηκε το παζάρι στον Ελαιώνα και παραχωρήθηκαν στα επίσημα σωματεία που το απαρτίζουν κάποιες εγκαταλελειμένες εγκαταστάσεις βιοτεχνιών και αποθηκών για τη φιλοξενία της αγοράς. Tα μέλη που συγκροτούν την αγορά είναι ρακοσυλλέκτες, κάποιοι επαγγελματίες, άλλοι ερασιτέχνες, οι οποίοι δουλεύουν αυτόνομα και συγκεντρώνονται κάθε Κυριακή στην περιοχή προσπαθώντας να πουλήσουν το εμπόρευμά τους. Ένα σημαντικό ποσοστό των μελών ζουν και συντηρούν τους ίδιους και τις οικογένειές τους μέσα από το συγκεκριμένο επάγγελμα. Οι ρακοσυλλέκτες ανέκαθεν αποτελούσαν μια περιθωριοποιημένη κοινωνική ομάδα και η δραστηριότητά τους δεν αναγνωρίζεται επίσημα από τους επίσημους θεσμούς. Ο κοινωνικός, λοιπόν, ρόλος των ρακοσυλλεκτών χαρακτηρίζεται ως άτυπο σε σχέση με τους τυπικούς κοινωνικούς ρόλους. Η τοποθέτηση της αγοράς στην περιοχή του Ελαιώνα, μόνο τυχαία δεν μπορεί να χαρακτηριστεί μιας και η περιοχή συνιστά έναν αστικό θύλακα, o oποίος εντάχθηκε στο Σχέδιο Πόλης μόλις στα μέσα του 90’ με το ΠΔ 1049Δ/95, το οποίο δεν έχει εφαρμοστεί μέχρι σήμερα. Το αποτέλεσμα είναι η έκταση του Ελαιώνα, να αποτελεί μια εκτεταμένη ανοίκεια περιοχή, που φιλοξενεί ένα άτακτο σύνολο από βιοτεχνίες, αποθήκες, μεταφορικές εταιρείες και παραμελημένους χώρους. Έτσι, ο Ελαιώνας παραμένει μια «άγνωστη γη»1 για τους περισσότερους κατοίκους της Αθήνας και ένα «άτυπο» υποσύνολο της Αθήνας. Ο απροσδιόριστος χαρακτήρας του και η εγκατάλειψή του από τη μεριά της πολιτείας, τον καθιστά ένα κατάλληλο μέρος για την τοποθέτηση της «άτυπης» και «ανεπιθύμητης» αγοράς. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν διάφορα μέλη του παζαριού : «στον Ελαιώνα ρίχνουν όλα τα προβλήματα».
1 Χαρακτηρισμός που αποδίδεται από τον Γιάννη Αίσωπο για την περιοχή του Ελαιώνα. Πηγή: http://www.pxpa.gr . Aνασύρθηκε την 10/2/2020.
«Προτού ιδρύσουμε το σωματείο μας ήμασταν έρμαια της καλοσύνης του κάθε οργάνου» «Τι είμαστε εμείς ; σαν τα μερμήγκια είμαστε;»
«Όλο αυτό το επικό χαρμάνι ανθρώπων»
«χώρος παιχνιδιού μες στους γύφτους μες στις πόρνες» «πρέπει να βρούμε τη φόρμουλα για το καλό και ποιο είναι το καλό; Το κοινό συμφέρον»
Αποσπάσματα από το ντοκιμαντέρ “ Σωματείο Ρακοσυλλεκτών “ της Μαρίνας Δανέζη
3. Η χωρική και κοινωνική οργάνωση της αγοράς Ως προς την οργάνωση της αγοράς, τα μέλη της χωρίζονται σε διαφορετικές ομάδες, κάποιες από τις οποίες είναι θεσμοθετημένες και άλλες όχι. Οι σύλλογοι, αποτελούν το επίσημο-τυπικό σώμα της αγοράς, ενώ παράλληλα συνυπάρχουν με τα ανεξάρτητα μέλη, τα οποία προσπαθούν να ενταχθούν στο παζάρι και να αφομοιωθούν. Τα σωματεία διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τον τρόπο λειτουργίας και οργάνωσης, αλλά και ως προς την πολιτιστική-πολιτισμική ταυτότητα των μελών τους. Η συνεργασία μεταξύ τους είναι περιορισμένη και οι συγκρούσεις συμφερόντων είναι αναπόφευκτες αυτό και ο κάθε σύλλογος λειτουργεί ανεξάρτητα, καταλαμβάνοντας έναν συγκεκριμένο χώρο. Οι επισκέπτες της αγοράς μπορούν γρήγορα να αντιληφθούν τον διαχωρισμό της αγοράς σε διαφορετικές ομάδες και αυτό διότι υπάρχει μια ξεκάθαρη χωρική διαίρεση σε διαφορετικούς «οίκους». Κεντρικός άξονας οργάνωσης και κοινός τόπος όλων των μελών είναι ο δρόμος της Αγίας Άννης, ξεκινώντας από το ύψος της Ιεράς Οδού και καταλήγοντας στην οδό Ορφέως. Ο επισκέπτης κατά τη διάρκεια αυτής της γραμμικής πορείας συναντά εκατέρωθεν του δρόμου κάποιους πυρήνες με ομάδες από εμπόρους. Οι πυρήνες αυτοί χωροθετούνται σε κάποιες ημιυπαίθριες ή υπαίθριες εγκαταστάσεις που παραχωρούνται στα σωματεία για την κυριακάτικη αγορά. Ο επισκέπτης, εισέρχεται μέσα στον κάθε σύλλογο και αφού περπλανηθεί, εξέρχεται από αυτόν συνεχίζοντας στην Αγία Άννης μέχρι να συναντήσει τον επόμενο σύλλογο. Κατά τη διάρκεια αυτής της γραμμικής πορείας και έξω από τους χώρους που καταλαμβάνουν οι σύλλογοι συναντά κανείς τα ανεξάρτητα μέλη με την πραμάτια τους, κάποια εκ των οποίων είναι οργανωμένα σε μεγαλύτερες ομάδες. Η κατάληξη της αγοράς γίνεται στο ύψος της οδού Ορφέως στο εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας. Η συνολική δομή της αγοράς του Ελαιώνα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ως δημιούργημα των μελών της και η συνύπαρξη των διαφορετικών ομάδων οργανώνει ένα σύνολο που αποτελεί μια μικρογραφία της κοινωνίας.
άτυπο
άγορα τυπική διαδικασία
άτυπο
στιγμιότυπα από διαφορετικές χωρικές ενότητες της αγοράς
Στα συγκεκριμένα διαγράμματα παρουσιάζονται οι ομάδες της αγοράς που ορίσαμε ως σημαντικές για την οργάν απαρτίζονται από τα τυπικά και τα άτυπα μέλη της. Στο διάγραμμα 1α απεικονίζεται η μετατροπή της άτυπης δια παρόλο που διασπάται σε πολλές υποομάδες, αποτελεί για εμάς τον πυρήνα του ανθρώπινου δυναμικού της αγορ που είναι εξοικειωμένοι με το μέρος και το επισκέπτονται συχνά, καθώς και τους απλούς επισκέπτες που γνωρίζο αγορά ως γεγονός και ισχυροποιεί την παρουσία της και τη σημασία της μέσα στην Αθήνα (2γ). Τέλος, εντοπίζουμ που είτε δεν γνωρίζουν την παρουσία της αγοράς στον Ελαιώνα, είτε διστάζουν να την επισκεφτούν και θα μπορ είχαμε με μέλη του παζαριού, τα οποία φαίνεται να επιθυμούν να «ανοίξει» η αγορά και να αποκτήσει πιο ευρύ κοι οικονομική υποστήριξη να ενισχύσει την παρουσία της αγοράς, ώστε να αποτελέσει τελικά πόλο έλξης για περισσ
νωση του σεναρίου μας. Στην πρώτη ομάδα τοποθετούνται οι «πρωταγωνιστές» της αγοράς, οι ρακοσυλλέκτες που αδικασίας των ρακοσυλλεκτών σε τυπική που γίνεται κάθε Κυριακή μέσα από την αγορά. Η συγκεκριμένη ομάδα, ράς (1γ). Σαν δεύτερη κατηγορία ομαδών εντοπίζουμε τους μυημένους επισκέπτες, συλλέκτες ή συχνούς πελάτες ουν και επισκέπτονται περιστασιακά το μέρος. Η συγκεκριμένη ομάδα αποτελεί το δυναμικό που υποστηρίζει την με ως σημαντική ομάδα τους υποψήφιους επισκέπτες, δηλαδή το μεγαλύτερο κομμάτι των κατοίκων της Αθήνας ρούσαν να αποτελούν επισκέπτες. Η συγκεκριμένη ομάδα, εντοπίστηκε ως σημαντική μέσα από συζητήσεις που ινό. Ο Δήμος περιλαμβάνεται επίσης στην ίδια ομάδα, ως ο φορέας που έχει τη δύναμη μέσα από την θεσμική και σότερους επισκέπτες (3γ).
4. Τοπίο οικειότητας Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας διανειζόμαστε έννοιες και σημεία από το βιβλίο του Kevin Lynch «The Image the City». Στο βιβλίο του ο Lynch προτείνει μία μέθοδο ανάλυσης και αξιολόγησης της αστικής μορφής βάση μιας έννοιας που αποκαλεί «εικονικότητα»[imageability] της πόλης. Ως εικονικότητα ορίζει «αυτήν την ποιότητα ενός φυσικού αντικειμένου, η οποία δίνει μεγάλη πιθανότητα πρόκλησης μιας ισχυρής εικόνας σε κάθε παρατηρητή. Είναι αυτό το σχήμα, το χρώμα ή η διάταξη που διευκολύνει τη δημιουργία έντονα ταυτοποιήσιμων, ισχυρά δομημένων, εξαιρετικά χρήσιμων νοητικών εικόνων του περιβάλλοντος.»2. Επιπλέον, η εικονικότητα «μπορεί να ονομαστεί και αναγνωσιμότητα [legibility] ή ίσως ορατότητα [visibility] με μια οξυμένη έννοια κατά την οποία τα αντικείμενα δεν είναι μόνο ικανά να ιδωθούν, αλλά παρουσιάζονται με αιχμηρό τρόπο και ένταση στις αισθήσεις»3. Η «αναγνωσιμότητα» του αστικού τοπίου, ορίζεται ως «η ευκολία με την οποία τα μέρη του μπορούν να αναγνωριστούν και να οργανωθούν σε ένα συνεκτικό σχηματισμό»4. Επιπλέον, αναφέρει ότι «σε μια ευανάγνωστη πόλη, οι συνοικίες, τα τοπόσημα, οι διαδρομές της, πρέπει να είναι αναγνωρίσιμα και να μπορούν εύκολα να ομαδοποιηθούν σε ένα συνολικό σχέδιο»5. Η πολυσύνθετη και πολυσήμαντη έννοια της εικονικότητας, η οποία μπορεί να ερμηνευθεί με πολλαπλούς τρόπους και εξαρτάται από πλήθος παραγόντων, οριοθετείται από τον Lynch, με την επικέντρωση της έρευνάς του σε κάποιους βασικούς τύπους που διακρίνει στη δομή της πόλης. Οι πέντε «επίσημοι» τύποι «εικονικών στοιχείων» που ορίζει, βάση των οποίων μπορούμε να χωρίσουμε την εικόνα της πόλης είναι: «η διαδρομή(path), το τοπόσημο(landmark), η ακμή(edge), ο κόμβος(node) και η περιοχή(district)»6. Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας εστιαζόμαστε στις έννοιες της διαδρομής, της περιοχής, του τοποσήμου και του κόμβου και παραθέτουμε τον ορισμό τους όπως περιγράφεται από τον Kevin Lynch. Διαδρομές [Paths]: «οι διαδρομές είναι κανάλια κατά μήκος των οποίων ο παρατηρητής συνήθως, συγκυριακά ή πιθανά κινείται. Μπορεί να είναι δρόμοι, πεζοδρόμια, γραμμές μετάβασης, κανάλια, σιδηρόδρομοι. Για πολλούς ανθρώπους είναι κυρίαρχα στοιχεία των εικόνων τους. Ο κόσμος παρατηρεί την πόλη καθώς κινείται μέσα της και κατά μήκος αυτών των διαδρομών διατάσσονται και συσχετίζονται τα υπόλοιπα περιβαλλοντικά στοιχεία». Περιοχές [Districts]: «οι περιοχές είναι μεσαίου ή μεγάλου μεγέθους τμήματα της πόλης, αντιληπτά ως δισδιάστατες εκτάσεις, στις οποίες ο παρατηρητής «εισέρχεται» και οι οποίες αναγνωρίζονται ως έχουσες κοινό, ταυτοποιήσιμο χαρακτήρα. Αναγνωρίσιμες από το εσωτερικό τους, χρησιμοποιούνται και ως εξωτερικές αναφορές, ιδωμένες από έξω». 2 3 4 5 6
Kevin Lynch, ‘The Image of the City’, The ΜΙΤ Press, 1960, σελ. 9 Ο.π. σελ.9-10 Ο.π. σελ.2-3 Ο.π. σελ.3 Ο.π. σελ.8
Κόμβος [Nodes]: «οι κόμβοι είναι σημεία, τα στρατηγικά μέρη σε μια πόλη στα οποία ο παρατηρητής μπορεί να εισέλθει και τα οποία είναι τα εντατικά σημεία εστίασης προς τα οποία και από τα οποία ταξιδεύει. Μπορεί να είναι κυρίως οδικοί κόμβοι, τόποι διακοπής μεταφορών, διασταυρώσεις ή συγκλίσεις πορειών, στιγμές μετάβασης από μια δομή σε άλλη. Ή μπορεί να είναι απλά συγκεντρώσεις, που αποκτούν τη σημασία τους από το γεγονός ότι είναι συμπυκνώσεις κάποιας χρήσης ή φυσικού χαρακτήρα, όπως ένας χώρος συνάντησης σε μια γωνία ή μια περίκλειστη πλατεία. Κάποιοι από αυτούς τους κόμβους συγκέντρωσης μπορεί να είναι το σημείο εστίασης και η επιτομή μιας περιοχής, η επιρροή τους επί της οποίας ακτινοβολεί και για την οποία αποτελούν σύμβολα. Μπορούν να αποκαλεστούν πύρινες». Τοπόσημα [Landmarks]: «τα τοπόσημα είναι ένας άλλος τύπος σημείου αναφοράς, αλλά σε αυτή την περίπτωση ο παρατηρητής δεν εισέρχεται εντός τους, είναι εξωτερικά. Είναι συνήθως ένα απλά οριζόμενο φυσικό αντικείμενο: κτίριο, σήμα, κατάστημα, βουνό. Η χρήση τους περιλαμβάνει την απομόνωση ενός στοιχείου από ένα πλήθος δυνατοτήτων. […] Συχνά χρησιμοποιούνται ως στοιχεία ταυτότητας ή ακόμα και δομής». 7 Αναλύοντας παραπάνω τη δομή και τον τρόπο οργάνωσης της αγοράς του Ελαιώνα, αναγνωρίζουμε την παρουσία κάποιων τυπικών «εικονικών στοιχείων» όπως ορίζονται από τον Lynch. Η αγορά αναπτύσσεται πάνω σε μια κεντρική διαδρομή [path], τον άξονα της Αγίας Άννης, από όπου κανείς κινείται και αντιλαμβάνεται την αγορά και τα υποσύνολά της. Επιπλέον, η αγορά δεν αποτελείται από ένα ενιαίο «σώμα», αλλά διαιρείται σε περιοχές [districts], οι οποίες όπως προαναφέραμε ανήκουν στα σωματεία των ρακοσυλλεκτών. Μέσα σε αυτό το σύνολο που απαρτίζεται από διαφορετικές ομάδες ανθρώπων και υποπεριοχές, καθώς και από πλήθος από αντικείμενα που τοποθετούνται στον χώρο, προκύπτει για εμάς μια ανάγκη παρουσίας κάποιων σημείων κομβικής σημασίας και κάποιων τοποσήμων που να ενισχύουν την υφιστάμενη δομή και να προσδίδουν μια νέα ταυτότητα στην αγορά. Η πρότασή μας αφορά την προσθήκη κάποιων τοποσήμων, εύκολα αναγνωρίσιμων από μακριά που επαναλαμβάνονται μέσα στον χώρο και λειτουργούν ως συνδετήρες της αγοράς. Αποτελούν, δηλαδή, ένα εικονικό στοιχείο, διαφορετικό-ανοίκειο σε σχέση με τις υφιστάμενες κατασκευές, το οποίο διασπείρεται μέσα στον ιστό της αγοράς και συμβάλλει στη δημιουργία ενός νέου ενιαίου λεξιλογίου. Αυτά τα εικoνικά στοιχεία αποτελούν οι «μονάδες οικειότητας», όπως τις αποκαλούμε, τα οποία λειτουργούν ως «αστικά δωμάτια» και φιλοξενούν χρήσεις που προκύπτουν μέσα από την υφιστάμενη ζωή των μελών της αγοράς. Οι «μονάδες οικειότητας» λειτουργούν τόσο ως «τοπόσημα», ως σημεία αναφοράς σύμφωνα με τον Lynch, αλλά και ως «κόμβοι», σημεία δηλαδή εστίασης και επιτομής της αγοράς. 7 Απόσπασμα από το βιβλίο του K.Lynch, ‘The Image of the City’ σελ.47, μτφρ. Άννα Λάσκαρη, Διδ. Διατριβή: ‘Πολυδιάστατες Δομές Σύγκρισης Χώρων: Eννοιολογικά Σχήματα και Μέτρηση Χωρικών Ποιοτήτων’, ΕΜΠ, 2016, σελ.19
5. Το οικείο και το ανοίκειο Η αγορά του Ελαιώνα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί για τον μέσο επισκέπτη ως ένα ανοίκειο τοπίο. Αποτελεί όπως είπαμε έναν κοινό τόπο συνύπαρξης πολλών διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, ομάδων που έχουν τοποθετηθεί στο περιθώριο και δεν χαρακτηρίζονται ως τυπικό, ως γνωστό, ως οικείο κομμάτι του αστικού συνόλου. Η προσέγγιση, λοιπόν, της αγοράς ως άτυπο, όπως αναλύσαμε παραπάνω, εμπεριέχει την έννοια του μη οικείου, του αγνώστου, ιδιαίτερα όσο αφορά τους επισκέπτες. Μέσα σε αυτό το τοπίο όμως, εντοπίσαμε στιγμιότυπα «οικειότητας», δράσεις των μελών που συνδέονται με τις προσωπικές τους ανάγκες και με τις κοινωνικές τους σχέσεις, τα οποία αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης. Την έννοια του ανοίκειου διερεύνησε σε βάθος ο Freud έχοντας ως αφετηρία την πραγματεία του ψυχολόγου Ernst Jentsch “On the Psychology of the Uncanny”. O Jentsch «πιστεύει ότι η θεμελιώδης προϋπόθεση για τη γένεση αυτής της αίσθησης του ανοίκειου και φρικώδους είναι η αβεβαιότητα στο επίπεδο της λογικής. Πιστεύει ότι ανοίκειο [....] είναι πάντα κάτι εντός του οποίου δεν αναγνωρίζει κανείς τον εαυτό του. Όσο καλύτερο προσανατολισμό έχει κανείς στο περιβάλλον του, όσο μεγαλύτερη είναι η εξοικείωση με τα πράγματα και τις καταστάσεις, τόσο μειώνεται η πιθανότητα να δημιουργηθεί μια αίσθηση ανοίκειου»8. Ο Freud προσεγγίζει το ανοίκειο μέσα από το οικείο και τονίζει την άμεση σύνδεση που υπάρχει μεταξύ των δύο εννοιών. Μέσα από την ανάλυση των γερμανικών λέξεων που αποδίδονται στο οικείο και στο ανοίκειο, αναφέρει μεταξύ άλλων ότι ο όρος heimlich [οικείο], ο οποίος προέρχεται από την λέξη heim που σημαίνει σπίτι, περιέχει δύο πτυχές.
8 Sigmund Freud, Το ανοίκειο, μτφρ. Έμη Βαϊκούση, εκδ.Πλέθρον, Αθήνα 2009, σελ.16
Από τη μία είναι αυτό «που ανήκει στο σπίτι, το μη ξένο [...] που δημιουργεί μια αίσθηση θαλπωρής»9 και από την άλλη αυτό που είναι μυστικό, κρυφό και που βρίσκεται στο ασυνείδητο. Συνεχίζοντας με τον όρο unheimlich [ανοίκειο] δηλώνεται από τη μία το μη οικείο, το «απόκοσμο», αυτό «που προκαλεί δυσφορία και ανησυχία, ανάμικτη με φόβο», αλλά σύμφωνα με τον Γερμανό φιλόσοφο Schelling και «κάθε τι που αναδύεται στην επιφάνεια, ενώ όφειλε να παραμείνει κρυφό»10. Μέσα από την αναζήτηση των σημασιών του οικείου και του ανοίκειου, ο Freud εντοπίζει έναν κοινό εννοιολογικό τόπο. Έναν τόπο όπου το ανοίκειο αποκαλύπτει, «φέρνει στο φως», ένα οικείο που έπρεπε να μείνει κρυμμένο στο υποσυνείδητο. Με αφετηρία αυτό το εννοιολογικό σχήμα, και με πρόθεση να δημιουργήσουμε ένα «τοπίο οικειότητας», επιλέγουμε για την κάθε μονάδα του δικτύου μας μια δομή ανοίκεια σε σχέση με τις υφιστάμενες κατασκευές, η οποία φιλοξενεί χρήσεις που σχετίζονται με την έννοια του οικείου και με την κοινωνική ζωή της αγοράς. Με αυτόν τον τρόπο εκφράζουμε χωρικά αυτόν τον κοινό εννοιολογικό τόπο που αναφέρει ο Freud. Επιπλέον, η ανοίκεια δομή, λειτουργεί θετικά ως προς τη δημιουργία ενός δικτύου, το οποίο θα λειτουργεί ως τοπόσημο και θα είναι εύκολα αναγνώσιμο και ορατό μέσα στο σύνολο αγοράς.
9 Ο.π. σελ.17 10 Ο.π. σελ.23
‘Φανταστικό δημόσιο σπίτι της αγοράς’
Δομές οικειότητας Γλάστρες, μαμάδες και παιδιά, παλιά ξύλινα κουφώματα, και πόρτες, κρεμασμένοι πίνακες, παιχνίδι. Τόποι οικείοι, “δημόσια σπίτια” σκορπισμένα στο παζάρι.
6. Σενάρια χρήσεων της «Μονάδας» Μέσα από την περιπλάνηση στην αγορά, εντοπίστηκε ένα υφιστάμενο άτυπο δίκτυο δράσεων που σχετίσαμε με την έννοια του οικείου όπως ορίζεται παραπάνω. Οι δράσεις αυτές λαμβάνουν χώρα σημειακά μέσα στην αγορά και σχετίζονται με δραστηριότητες οικειοποίησης του χώρου από τη μεριά των μελών της αγοράς. Συγκεκριμένα, αφορούν καθιστικούς χώρους διαμορφωμένους από τα μέλη της αγοράς είτε από τραπέζια με πλαστικές καρέκλες, είτε κάτω από υφιστάμενα μεταλλικά στέγαστρα, μικρά κιόσκια που λειτουργούν ως αναψυκτήρια ή ψησταριές, ή ακόμα και συλλογικές κουζίνες στεγασμένες στις υφιστάμενες εγκαταστάσεις. Από την άλλη, η παρουσία των παιδιών και του παιχνιδιού είναι αισθητή, μιας και τα μέλη της συμμετέχουν στο παζάρι με τις οικογένειες τους. Επιπλέον, εντοπίσαμε στις υφιστάμενες εγκαταστάσεις κάποιες δομές «οικειότητας», τις οποίες σχετίσαμε με την εικόνα της κατοικίας και αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για εμάς. Δομές που τις αντιληφθήκαμε ως δημόσια σπίτια, τα οποία έχουν οικειοποιηθεί τα μέλη της αγοράς. Τέλος, μέσα από την επικοινωνία που είχαμε στα πλαίσια του μαθήματος με κάποια οργανωτικά μέλη των σωματείων, μας επισημάνθηκε η ανάγκη που υπάρχει σε καλύτερες εγκαταστάσεις τουαλετών, χώρων στέγασης που θα προστατεύονται από βροχές, καθώς και για χώρους συνάντησης μεταξύ των μελών των σωματείων. Λαμβάνοντας υπόψη, λοιπόν, το υφιστάμενο οικείο, όπως το αντιληφθήκαμε μέσα στις επισκέψεις μας, καθώς και τις πληροφορίες των μελών, οργανώσαμε κάποιες χρήσεις «οικειότητας» που θα φιλοξενούνται στις «μονάδες» μας. Τα σενάρια χρήσεων που προτείνουμε αφορούν κάποιες βασικές κατηγορίες δράσεων οικειότητας που σχετίζονται με : το φαγητό, την υγιεινή, την κοινωνικότητα, την ξεκούραση, και την απομόνωση. Mε βάση αυτές τις κατηγορίες επιλέγουμε τις εξής χρήσεις: • • • • • •
καντίνα (street food) δημόσιες τουαλέτες (WC) δωμάτιο άτυπων συνεδριάσεων των μελών (informal meetings room) δωμάτιο χαλάρωσης (comfort-room), θάλαμοι απομόνωσης-ιδωτικής επικοινωνίας παιδικό θέατρο του δρόμου
Στιγμιότυπα από δομές οικειότητας του παζαριού. Καθιστικά, άτυπες συναντήσεις των μελών, “βρώμικο” φαγητό, κιόσκια, δημόσια WC
Εικόνα κάτω δεξιά από διαδίκτυο πηγή: https://www.huffingtonpost.gr/entry/peyame-sta-pio-psaymena-vromika-tes-athenas_gr_5e289e11c5b67d8874abefa7
σχηματική ανάλυση της σύνθεσης σε επίπεδο κάτοψης
εναλλακτικές περιπτώσεις κατόψεων σε σχέση με το εξωτερικό συρόμενο περίβλημα της κατασκευής
κάτοψη, όψεις και προοπτική απεικόνιση της ‘μονάδας’
7. Η δομή της «Μονάδας» Οι διαφορετικές χρήσεις που προαναφέραμε, έχουν διαφορετικές απαιτήσεις όσο αφορά την χωρική οργάνωσή τους. Έτσι αναζητήσαμε για τη μονάδα μας μία δομή μέσα στην οποία θα μπορούν να οργανωθούν διαφορετικού τύπου χρήσεις. Επιπλέον, θέλαμε η δομή της να χαρακτηρίζεται ως αυτόνομη, να μπορεί ως αντικείμενο να τοποθετηθεί σε διαφορετικά μέρη και να διαφέρει από τις υφιστάμενες εγκαταστάσεις, να λειτουργεί ως τοπόσημο. Στο πλαίσιο της εργασίας προτείνουμε μια καμπυλόσχημη δομή, η οποία απαρτίζεται από μία πλατφόρμα που λειτουργεί ως βάση, 4 κολώνες στήριξης και μία στέψη. Συγκεκριμένα το σχήμα αναλύεται σε ένα κεντρικό τετράγωνο με διαστάσεις α x α ή β x β, ανάλογα με τη χρήση που φιλοξενεί, και ορίζεται από τα τέσσερα σημεία στήριξης. Το τετράγωνο ολοκληρώνεται με την προσθήκη δύο ημικυκλών χώρων που τοποθετούνται εκατέρωθεν των δύο αντικριστών πλευρών του τετραγωνού. Ο συνδυασμός ευθείων και καμπύλων, διευκολύνει από τη μία την οργάνωση λειτουργικών χώρων στο εσωτερικό τους και από την άλλη δημιουργεί χώρους εσωστρεφείς, που συγκεντρώνονται δηλαδή προς το κέντρο της δομής, ενώ εξωτερικά δημιουργείται μια δομή ομοιόμορφη οπτικά από όλες τις πλευρές, η οποία μπορεί να τοποθετηθεί σε διαφορετικά σημεία χωρίς να συνδιαλλέγεται με το υφιστάμενο περιβάλλον. Δευτερεύον αλλά εξίσου σημαντικό στοιχείο της μονάδας αποτελεί μια συρόμενη μεταλλική επιφάνεια, η οποία αναλόγως την χρήση που φιλοξενεί προστατεύει ή αποκαλύπτει τον εσωτερικό χώρο. Οι χρήσεις που επιλέγουμε για τις μονάδες μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε αυτές που χαρακτηρίζονται ως εσωστρεφείς, στις εξωστρεφείς ή και σε αυτές που συνδυάζουν τις δύο αυτές ποιότητες. Παρακάτω παρουσιάζουμε κάποιες ενδεικτικές κατόψεις με την λειτουργική οργάνωση των διαφορετικών «μονάδων οικειότητας».
8. Παραδείγματα «μονάδων» A.Η καντίνα (street food) χαρακτηρίζεται ως εξωστρεφής χρήση. Πρόκειται για μία μονάδα η οποία λειτουργεί ως ανοιχτός χώρος, ορατός εξωτερικά με ένα περιεχόμενο οριοθετημένο ως προς το εσωτερικό του χώρο, όπου τοποθετείται ο χώρος παρασκευής και πώλησης. Οι περαστικοί προσεγγίζουν τη μονάδα της καντίνας περιμετρικά, παρακολουθούν την παρασκευή του φαγητού τους και αναμένουν το γεύμα τους. B.Οι δημόσιες τουαλέτες χαρακτηρίζεται ως εσωστρεφής χρήση. Τοποθετούμε τρεις τουαλέτες σε κάθε μονάδα, δύο συμβατικές και μία για ΑΜΕΑ. Γ.Το δωμάτιο άτυπων συνεδριάσεων που αφορά κυρίως τα μέλη και σωματεία της αγοράς μπορεί να χρησιμοποιηθεί με διάφορους τρόπους ανάλογα τον βαθμό ιδωτικότητας που απαιτεί η κάθε συνάντηση, οπότε ο βαθμός εσωστρέφειαεξωστρέφειας είναι σχετικός. Εσωτερικά οργανώνεται με περιμετρικές θέσεις που στρέφονται ένα κέντρο που τοποθετετείται ο κεντρικός ομιλητής-συντονιστής της συζήτησης. Διατηρούμε ανοιχτή τη μία μεριά του τετραγώνου όπου γίνεται η είσοδος στο εσωτερικό. Δ.Το δωμάτιο χαλάρωσης αποτελεί ένα ακραίο παράδειγμα στο πλαίσιο της εργασίας που συσχετίζεται με την κατοίκηση και την οικειοποίηση του χώρου. Χαρακτηρίζεται ως απόλυτα εσωστρεφής χρήση και περιλαμβάνει σε μία μονάδα την τοποθέτηση δύο ξεχωριστών «υπνοδωματίων» ή αλλιώς χώρων ανάπαυσης. Ε.Οι θάλαμοι απομόνωσης και ιδιωτικής επικοινωνίας προέκυψαν μέσα από το πολυπολιτισμικό δυναμικό της αγοράς, καθώς και από την παρουσία του camp προσφύγων που γειτνιάζει με την περιοχή μελέτης μας. Η επικοινωνία των συγκεκριμένων ατόμων μέσω κινητού ή ίντερνετ, είναι αναγκαία ώστε να κρατούν επαφή με το οικογενειακό και φιλικό τους περιβάλλον που βρίσκεται μακριά. Οι θάλαμοι απομόνωσης και επικοινωνίας χαρακτηρίζονται ως εσωστρεφείς μονάδες και παρέχουν δωρεάν ίντερνετ στους χρήστες του. Κάθε μονάδα περιλαμβάνει τέσσερα δωμάτια απομόνωσης. Ζ.Το παδικό θέατρο του δρόμου χαρακτηρίζεται ως μία εξωστρεφής μονάδα και αποτελεί ένα παράδειγμα που αναφέρεται στα παιδιά που ζουν στην αγορά του Ελαιώνα. Μέσα από τη συγκεκριμένη πρόταση, επιχειρούμε να ενδυναμώσουμε τη θέση των παιδιών στην αγορά και να ενισχύσουμε το υφιστάμενο δίκτυο παιχνιδιού που εντοπίσαμε. Πρόκειται για μία μονάδα που μπορεί να λειτουργεί ως σκηνή ή ως παρασκήνια, κλείνοντας το εσωτερικό με τη συρόμενη μεταλλική επιφάνεια. Στον περιβάλλοντα χώρο της μονάδας, περιμετρικά συγκεντρώνονται και παρακολουθούν οι θεατές την παράσταση.
Α
Δ
Β
Ε
Γ
Ζ
‘μονάδες τοποθετημένες στην αγορά’
πηγές εικόνων για collage 1 http://desireecasoni.com/the-kitchen https://gr.dreamstime.com/ https://www.archdaily.com/601730/oma-designs-food-port-for-west-louisville
Επίλογος Μέσα από τη συγκεκριμένη εργασία επιχειρήσαμε να κατανοήσουμε κάποιες βασικές αρχές οργάνωσης της αγοράς του Ελαιώνα. Κεντρικός στόχος υπήρξε ο σχεδιασμός μίας πρότασης, η οποία να εμπνέεται και να προκύπτει μέσα από το υφιστάμενο δυναμικό, με σκοπό να απευθύνεται πρωτίστως στα ενεργά μέλη της αγοράς. Σε δεύτερο επίπεδο, θεωρούμε επιθυμητή εξέλιξη την ενίσχυση της ταυτότητας του μέρους, ώστε η αγορά να προσελκύσει στο μέλλον περισσότερους επισκέπτες. Οι «μονάδες οικειότητας» διαχέονται, στο τελικό μας διάγραμμα, στον κεντρικό άξονα της Αγίας Άννης και μαγνητίζονται από τους υφιστάμενους πυρήνες της. Θα μπορούσαμε ενδεχομένως να παρομοιάσουμε αυθαίρετα, τις μονάδες με «θετικά-καλοπροαίρετα» παράσιτα, μικρούς οργανισμούς δηλαδή, που ζουν και αναπτύσσονται μέσα και μαζί με τον κεντρικό οργανισμό της αγοράς, «από τον οποίο τρέφονται με τις απαραίτητες θρεπτικές ουσίες»11, αλλά παράλληλα λειτουργούν ως βοηθοί του. Κλείνοντας την παρούσα εργασία, σημειώνουμε ότι αρχική πρόθεση υπήρξε η πρόταση να εντάσσεται, σε μία bottom-up λογική σχεδιασμού, η οποία προκύπτει από το υφιστάμενο δυναμικό της αγοράς, δανείζεται στοιχεία και χρήσεις από αυτό και προορίζεται για αυτό, με σκοπό την ομαλότερη λειτουργία της και την ενδυνάμωση της ως κοινωνικός θεσμός.
11 https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1%CF%81%CE%AC%CF%83%CE%B9 %CF%84%CE%BF
Πηγές
Βιβλία Kevin Lynch, ‘The Image of the City’, The ΜΙΤ Press, 1960 Sigmund Freud, Το ανοίκειο, μτφρ. Έμη Βαϊκούση, εκδ.Πλέθρον, Αθήνα 2009 Διδακτορικές Διατριβές Άννα Λάσκαρη, Διδ. Διατριβή: ‘Πολυδιάστατες Δομές Σύγκρισης Χώρων: Eννοιολογικά Σχήματα και Μέτρηση Χωρικών Ποιοτήτων’, ΕΜΠ, 2016 Ερευνητικές Εργασίες ‘Διερεύνηση Στρατηγικών για τη Δικτύωση Αστικών Παρεμβάσεων στο Μητροπολιτικό Κέντρο Αθηνών’, Ερευνητικό πρόγραμμα, Περιφέρεια Αττικής - Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 2012-2014 , Β’ ΦΑΣΗ “Η αισθητική πρόσληψη του τοπίου μέσω της διερεύνησης του ανοίκειου”, Λήδα Ντρίβα https://issuu.com/mistrio/docs/91.14.01 Διαδικτυακοί ιστότοποι http://www.hollisflea.com/flea_market_history.html http://architectureofinformality.blogspot.com/2015/02/at-which-moment-informal-architecture.html https://blog.ted.com/architect-teddy-cruz-shares-5-projects/ http://hiddentreasures.katerinamoustaka.gr/?fbclid=IwAR0mSkZOroDHAeBcrv0UXIAhN85rGuhj7wmPa41bU7YpLwaMcAkuo97HpM0 http://www.pxpa.gr/%CE%95%CE%BB%CE%B1%CE%B9%CF%8E%CE%BD%CE%B1%CF%82-%CF%83%CF%85%CE%BD%CF%8D%CF%80%CE%B1%CF%81%CE%BE%CE%B7%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B1%CE%B3%CF%81% CE%BF%CF%8D/ https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1%CF%81%CE%AC%CF%83%CE%B9%CF%84%CE%BF Nτοκιμαντέρ “ Σωματείο Ρακοσυλλεκτών “ της Μαρίνας Δανέζη