Συμβολικές αναφορές της νεότερης κηποτεχνίας. Το παράδειγμα του ‘Κήπου της Αμαλίας’.

Ζ αχ αρί αΣ τ έ λ λ αΚ ορί ν α

Ε ΜΠ, 2015

ΗΑΧΑ΢ΛΑ ΣΤΕΛΛΑ-ΚΟ΢ΛΝΑ

΢υμβολικζσ αναφορζσ τθσ νεότερθσ κθποτεχνίασ. Σο παράδειγμα του ‘Κθπου τησ Αμαλίασ’.

ΕΜΡ, Μάρτιοσ 2015

1

2

΢υμβολικζσ αναφορζσ τθσ νεότερθσ κθποτεχνίασ. Σο παράδειγμα του ‘Κθπου τησ Αμαλίασ’. Εκνικό Μετςόβιο Ρολυτεχνείο Τμιμα Αρχιτεκτόνων Μθχανικϊν Ερευνθτικι Εργαςία Ακαδθμαϊκό Ζτοσ: 2015 Επιβλζπων Κακθγθτισ: Κωνςταντίνοσ Μωραΐτθσ Φοιτιτρια: Ηαχαρία Στυλιανι-Κορίνα

3

4

Ρεριεχόμενα 1.

Ειςαγωγι 1.1. Αντικείμενο ζρευνασ 9 1.2. Αφορμι 10 1.3. Μεκοδολογία 10 1.4. Σκοπιμότθτα 11

2.

Εξετάηοντασ το περιεχόμενο των όρων «΢θμειολογία», «ςθμαςία», «ςφμβολο», «ςυμβολικι τάξθ».

2.1. Θ επιςτιμθ τθσ «Σθμειολογίασ» και θ «ςθμαςία». 14 2.2. Σθμαςίεσ καταδιλωςθσ και ςυμπαραδιλωςθσ. 16 2.3. «Σφμβολο», «ςυμβολιςμόσ» και «ςυμβολικι τάξθ». 21 2.4. Ο πολιτιςμόσ ςυναρτθμζνοσ με τθν παραγωγι ςυμβόλων. 27

3.

΢υνοπτικι παρουςίαςθ τθσ ςυμβολικισ ιςτορίασ του τοπίου ςτθ νεότερθ Δφςθ.

3.1. Ο κιποσ ςτθν περίοδο του Μεςαίωνα. Ο περίκλειςτοσ κιποσ τθσ Ραρκζνου και θ ςυμβολικι παραδοχι του Κιπου του ‘Παραδείςου’. 32 3.2. Θ τοπιακι κεϊρθςθ και διαμόρφωςθ κατά τθν περίοδο τθσ Αναγζννθςθσ και του Μανιεριςμοφ. 35 3.3. Θ ορκολογικι κεϊρθςθ του τοπίου και το υπόδειγμα του βαςιλικοφ, γαλλικοφ κιπου κατά τθν περίοδο του Μπαρόκ. 40 ου ου 3.4. Αγγλικοί κιποι του 18 και 19 αιϊνα- Από τον Διαφωτιςμό ςτο ΢ομαντιςμό, θ βιομθχανικι ανάπτυξθ και τα δθμόςια πάρκα, θ ςυμβολι των κλαςςικιςτικϊν προτφπων ςτθ νζα πολιτικι ςυγκρότθςθ. 45 3.5. Στισ παρυφζσ τθσ Ελλθνικισ Επανάςταςθσ, ο νεοκλαςικιςμόσ και το «ελλθνικό τοπίο» ωσ τροφόσ τθσ νεότερθσ Δυτικισ ςκζψθσ. 53

4.

Ο κιποσ τθσ Αμαλίασ 4.1. Θ Λςτορία τθσ περιοχισ και οι προτάςεισ για τον ςχεδιαςμό των ανακτορικϊν κιπων. 58 4.2. Τα ανάκτορα και θ δθμιουργία του Βαςιλικοφ Κιπου. 61 4.3. Θ Σφνκεςθ του Κιπου «ςτο ςχζδιο Bareaud». Ο ςυςχετιςμόσ του με τα Δυτικά πρότυπα τοπίων. 66 4.4. Οι ςυμβολικζσ αναφορζσ που επιλζγονται ςτο πλαίςιο τθσ ςυγκρότθςθσ του νεοελλθνικοφ κράτουσ. 71 4.5. Θ μετάβαςθ από τον Βαςιλικό Κιπο ςτον Εκνικό Κιπο. Θ κζςθ και ο ρόλοσ του Εκνικοφ Κιπου ςιμερα. 72 4.6. Αποκρυπτογραφϊντασ τθ ςυμβολικι ποιότθτα του Κιπου τθσ Ακινασ. 77

5

5.

Η ςυμβολικι ιδιαιτερότθτα του Κιπου – ΢υμπεράςματα 81

6.

Βιβλιογραφία 85

7.

Πθγζσ εικόνων 87

6

“In Arcadia”, Friedrich August von Kaulbach.

1. Εισαγωγή

7

Ε.1.:

8

1.1. Αντικείμενο ζρευνασ Στθν παροφςα εργαςία επιχειρείται θ ιςτορικι διερεφνθςθ των ςυμβολικϊν αναφορϊν κατά τον ςχεδιαςμό των κιπων και του τοπίου, ξεκινϊντασ από τθν Αναγζννθςθ και καταλιγοντασ ςτουσ πρϊτουσ κιπουσ του Νεοελλθνικοφ κράτουσ ο τον 19 αιϊνα, με ιδιαίτερο παράδειγμα μεταφοράσ τον Εκνικό Κιπο τθσ Ακινασ. Ο κιποσ και το τοπίο προςεγγίηονται ςτθν εργαςία ωσ χϊροι πολιτιςτικισ και πολιτιςμικισ αξίασ, πλοφςιοι ςε ςθμαςίεσ που αντικατοπτρίηουν τθν κοινωνία, τθν ιςτορία και το γενικότερο πολιτιςμικό παρελκόν του τόπου. Για τθν κατανόθςθ του βαςικοφ αντικειμζνου ενδιαφζροντοσ, δθλαδι του Εκνικοφ Κιπου, χρειάςτθκε θ αναφορά κεωρθτικϊν ςτοιχείων, που αντλοφνται από το πεδίο τθσ ΢θμειολογίασ και αφοροφν το επίπεδο τθσ ςυμβολικισ τάξθσ ςτθν πολιτιςμικι παραγωγι, κακϊσ και ςτον τρόπο που αποδίδεται ςτθν ιςτορία των κιπων. Ζτςι, ςτθ διερεφνθςθ περιλαμβάνεται ο οριςμόσ λζξεων όπωσ «ςφμβολο», «ςθμαςία», «ςθμειωτικι» που ςχετίηονται κεωρθτικά με αυτιν τθν άποψθ για τον ςχεδιαςμό, ςφμφωνα με τθν οποία πλάι ςτθν πρακτικι προςζγγιςθ των κιπων και του τοπίου, μποροφμε να προςδιορίςουμε επίςθσ ζνα επίπεδο «μεταφοράσ» ςθμαςιϊν και ςυμβολικϊν εικόνων. Μζςα από τθν εργαςία επιχειρείται θ ανάδειξθ τθσ αξίασ του κιπου ωσ πολιτιςμικοφ αγακοφ. Λδιαίτερα κα επιμείνουμε ςτθ ςυμβολικι αναφορά τθσ νεότερθσ Δυτικισ τοπιοτεχνίασ ςτο αρχαιοελλθνικό πρότυπο, εφαρμόηοντασ τισ παρατθριςεισ μασ ςτο παράδειγμα του Εκνικοφ Κιπου τθσ Ακινασ. Επιμζνοντασ ειδικότερα ςτο παράδειγμα του Εκνικοφ Κιπου μποροφμε βζβαια να αναφερκοφμε ςτθ ςθμαςία του πολιτιςμικοφ τοπίου και τθσ πολιτιςμικισ κλθρονομιάσ ςτον ελλθνικό χϊρο, κακϊσ και ςτον τρόπο με τον οποίο «παραμελθμζνοι» τόποι του παρελκόντοσ, μποροφν να κατανοθκοφν και ίςωσ να επανενταχκοφν ςτο παρόν μαηί με τισ ςθμαςίεσ τουσ.

9

1.2. Αφορμι Συγκρίνοντασ κιπουσ τόςο «μακρινοφσ» γεωγραφικά και χρονικά, όπωσ αυτοί τθσ Αναγζννθςθσ αφενόσ και τθσ Λαπωνίασ αφετζρου, απζκτθςα βακμιαία τθ ςυνείδθςθ τθσ δυναμικισ κζςθσ τουσ και τθσ κεντρικισ πολιτιςτικισ και πολιτιςμικισ τουσ ςυμμετοχισ ςτθν ζκφραςθ των κοινωνιϊν. Από τθν άλλθ, μζςα από τισ πλοφςιεσ αναφορζσ των τεχνϊν ςτον κιπο, ςτθν «αρχετυπικι» ςθμαςία του και ςτο φορτίο των ιδεϊν που τθ ςυνοδεφει, ζγινε αντιλθπτι θ ζντονθ ςυμβολικι διάςταςθ που διακζτουν το τοπίο και ο κιποσ. Επιςτρζφοντασ ςτθ ςυνζχεια ςτον ελλαδικό χϊρο και ςτο παράδειγμα του Εκνικοφ Κιπου, αντιμετϊπιςα πλικοσ από ερωτιματα που αφοροφν τθ ςθμερινι του εικόνα, τθν εγκατάλειψθ και παρακμι του, κακϊσ και τθν υποτίμθςθ τθσ αξίασ του ωσ φορζα πολιτιςμοφ. Επιπλζον, ςυνειδθτοποιιςα τθ δυςκολία ανάγνωςθσ των εικόνων του, και υποχρεωκικα ςε περαιτζρω ζρευνα για τθν κατανόθςθ των ςθμαςιϊν του.

1.3. ΢κοπιμότθτα Θ εργαςία ςτοχεφει ςτθν ανάλυςθ του φαινομζνου τθσ απόδοςθσ ςθμαςιϊν κατά τθ ςυμβολικι διεργαςία, εςτιάηοντασ ςτθν περίπτωςθ του ςχεδιαςμοφ κιπων και τοπίων. Θ περιγραφι αυτοφ του ςυςχετιςμοφ γίνεται με τεκμιρια ιςτορικά. Επιπλζον, επιχειρείται μια ςφντομθ ανάλυςθ τθσ διαδιακαςίασ που ακολουκεί ο δζκτθσ ενόσ ςυςτιματοσ ςυμβολιςμϊν, ϊςτε να «αποκωδικοποιιςει» τθ ςυμβολιςτικι γλϊςςα και να κατανοιςει τισ ςθμαςίεσ τθσ. Θ ςκοπιμότθτα τθσ εργαςίασ αφορά τθν επανεκτίμθςθ τθσ αξίασ των κιπων και των τοπίων ςτθ ςθμερινι ελλθνικι πραγματικότθτα και τθν εφρεςθ τρόπων ϊςτε να υπάρξει «χωρικι», αλλά και ςθμαςιολογικι επαναςφνδεςθ με το ςφγχρονο αςτικό τοπίο και τθ ςφγχρονθ πραγματικότθτα.

10

1.4. Μεκοδολογία Σε πρϊτθ φάςθ επιχειρείται θ κεωρθτικι διερεφνθςθ του περιεχομζνου όρων όπωσ «ςθμαςία», «ςθμειωτικι», «ςφμβολο», «ςυμβολιςμόσ», «ςυμβολικι τάξθ» και εξετάηονται ειδικότερα οι όροι ςυςχετιςμοφ «ςθμαςιϊν-ςυμβόλων» με τθ γενικι πολιτιςτικι και πολιτιςμικι παραγωγι, ςτο πλαίςιο τθσ οποίασ αναπτφςςονται γενικά, και με τον ςχεδιαςμό ειδικότερα. Σε δεφτερο επίπεδο, επιχειρείται θ ςυνοπτικι αναδρομι ςε παραδείγματα κιπων και τοπίων του νεότερου Δυτικοφ πολιτιςμοφ, εςτιάηοντασ ςτισ ςυμβολικζσ αναφορζσ του ςχεδιαςμοφ τουσ. Επιπλζον, αποδίδοντασ ζμφαςθ ςτθν πολιτικι εκδοχι του νεϊτερου Δυτικοφ πολιτιςμοφ θ οποία τον ςυςχετίηει με το αρχαίο ελλθνικό πρότυπο, θ αναφορά ςτον Εκνικό Κιπο είναι ιδιαίτερα ςθμαντικι. Σκοπόσ, λοιπόν, τθσ αναφοράσ τθσ, θ εςτίαςθ ςτθν ελλθνικι πραγματικότθτα και θ επιςιμανςθ τθσ ςθμαςίασ τθσ πολιτιςμικισ κλθρονομιάσ, ϊςτε να αξιοποιθκεί ωσ μζςο αυτοςυνειδθςίασ και ανάπτυξθσ.

11

12

Ε.2.: Διαφιμιςθ των ειδϊν Panzani. Θ διαφιμιςθ ωσ μικτό ςθμειολογικό ςφςθμα, χρθςιμοποιεί τθ γλϊςςα και τθν εικόνα για τθν προϊκθςθ των μθνυμάτων που ςτοχεφουν ςτθν πϊλθςθ των προϊόντων. (κατά τον R.Barthes, Rhetoriquedel’Image, 1964.)

2. Εξετάζοντας το περιεχόμενο των όρων «Σημειολογία», «σημασία», «σύμβολο», «συμβολική τάξη».

13

«Σημειολογία», «ςημαςία», «ςύμβολο», «ςυμβολική τάξη».

2.1. Η «ςθμαςία» και θ επιςτιμθ τθσ Σημειολογίασ

1

Ο Α.Φ. Λαγόπουλοσ , ςτο βιβλίο του Δομικι Πολεοδομία, επιςθμαίνει ότι οποιοδιποτε αντικείμενο περιλαμβάνει πζρα από τον «ωφελιμιςτικό του 2 χαρακτιρα» ι καλφτερα τθν υλικι του χριςθ, μία διάςταςθ, θ οποία αναφζρεται ςτθ ςυςχζτιςθ τθσ υλικισ του παρουςίασ με νοθτικοφσ χαρακτθριςμοφσ που αντιςτοιχοφν ςτθ ςθμαςία του. Τα αντικείμενα που μασ περιβάλλουν αντιςτοιχοφν επομζνωσ ςε ςυςτιματα ςθμείων που εκφράηουν ςθμαςίεσ. Με αυτόν τον τρόπο προςεγγίηονται ςτθν παροφςα εργαςία οι κιποι και τα τοπία, δθλαδι ωσ ςυςτιματα ςθμείων που εκφράηουν ςθμαςίεσ, ατομικισ ςπουδαιότθτασ, όπωσ και γενικότερθσ κοινωνικισ-πολιτιςμικισ, ακόμθ και πολιτικισ φφςθσ, για τον κάκε πολιτιςμό. Θ επιςτιμθ, θ οποία αςχολείται με τθ μελζτθ των ςθμείων ενόσ 3 ςυςτιματοσ και των ςθμαςιϊν τουσ, ονομάηεται ΢θμειολογία ι ΢θμειωτικι . O F. 4 De Saussure επεξθγεί πωσ «μποροφμε, λοιπόν, να διανοθκοφμε μια επιςτιμθ, θ οποία μελετά τθν ηωι των ςθμείων ςτουσ κόλπουσ τθσ κοινωνικισ ηωισϋ κα αποτελεί μζροσ τθσ κοινωνικισ ψυχολογίασ και ςυνεπϊσ τθσ γενικισ ψυχολογίασϋ 5 κα τθν ονομάςουμε ςθμειολογία» . Θ επιςτιμθ τθσ ςθμειολογίασ αντλεί γνϊςεισ από διάφορεσ άλλεσ επιςτιμεσ, όπωσ αυτι τθσ γλωςςολογίασ και τθσ κοινωνικισ ανκρωπολογίασ, κακϊσ και από πρακτικζσ που εξετάηουν τθ ςυγκρότθςθ και τθν ιςτορία των εκφραςτικϊν ςυςτθμάτων, κάνοντασ αιςκθτό τον πολυςφνκετο χαρακτιρα του αντικειμζνου τθσ. Κάκε ςθμειολογικό ςφςτθμα αποτελείται από κάποια ςθμεία, και κάκε ςθμειολογικό ςθμείο αποτελείται από το ςθμαίνον και το ςθμαινόμενό του. Θ υπόςταςθ του ςθμειολογικοφ ςθμαίνοντοσ είναι πάντοτε υλικι, ενϊ αυτι του ςθμαινόμενου νοθτικι και αφορά τισ ιδζεσ και τισ αξίεσ τθσ κοινωνίασ μζςα ςτισ

1

Ο Αλζξανδροσ-Φαίδων Λαγόπουλοσ γεννικθκε το 1939 ςτθν Ακινα. Είναι διπλωματοφχοσ Αρχιτζκτων - Μθχανικόσ του Ε.Μ.Ρ. και κακθγθτισ Ρολεοδομίασ του Α.Ρ.Κ. Eίναι πρόεδροσ τθσ Ελλθνικισ Σθμειωτικισ Εταιρίασ, αντιπρόεδροσ τθσ International Association for Semiotic Studies και επίτιμοσ πρόεδροσ τθσ Association Internationale de Semiotique de l'Espace.Ρθγι: http://www.biblionet.gr/author/30496/. Αναςφρκθκε τθν 20/2/2015.

2 Αλζξανδροσ-Φαίδων Λαγόπουλοσ, “Δομικι πολεοδομία: Ο οικιςμόσ ωσ ςφςτθμα” (Υφθγεςία ςτο Ε.Μ.Ρ.) Ακινα: Τ.Ε.Ε., 1973, ςελ.80.

3 Ο.π. ςελ.9.

4 Ferdinand de Saussure (1857-1913). Ελβετόσ γλωςςολόγοσ και ςθμειωτιςτισ. Οι ιδζεσ του ςυνζβαλαν ςθμαντικά ςτισ εξελίξεισ που πραγματοποιικθκαν τον 20ο αιϊνα ςτα πεδία τθσ Γλωςςολογίασ και τθσ Σθμειολογίασ, κακϊσ και ςτθ κεωρία τθσ λογοτεχνίασ , ςτθ φιλοςοφία και ςτισ κοινωνικζσ επιςτιμεσ. Ρθγι: http://www.egs.edu/library/ferdinand-de-saussure/biography/. Αναςφρκθκε τθν 14/12/2014).

5 Αλζξανδροσ-Φαίδων Λαγόπουλοσ, “Δομικι πολεοδομία: Ο οικιςμόσ ωσ ςφςτθμα” (Υφθγεςία ςτο Ε.Μ.Ρ.) Ακινα: Τ.Ε.Ε., 1973, ςελ.77.

14

«Σημειολογία», «ςημαςία», «ςύμβολο», «ςυμβολική τάξη».

οποίεσ καταςκευάηεται. Το αποτζλεςμα τθσ πράξθσ ςφνδεςθσ του ςθμαίνοντοσ μετο ςθμαινόμενο, τθσ οποίασ προϊόν είναι το ςθμείο, αποτελεί θ ςθμαςία 67 (signification) .Μια ςθμαςία δεν εξαντλεί το νοθτικό περιεχόμενο ενόσ ςθμείου, δεν είναι απόλυτθ, μόνθ, αλλά αντίκετα ςυνδζεται με άλλεσ και εντάςςεται ςε πλζγματα ςχζςεων. Πςον αφορά τον οριςμό τθσ ςθμαςίασ μζςα από το πρίςμα του ςυςτιματοσ τθσ γλϊςςασ, οι ςθμαςίεσ προκφπτουν από τθν κωδικοποίθςθ των εννοιϊν, δθμιουργϊντασ ςυμβάςεισ, ϊςτε να δθλϊνουν το ίδιο για όλουσ τουσ χριςτεσ τθσ και να μποροφν να επικοινωνοφνται μεταξφ τουσ. Επομζνωσ, θ ςθμαςία είναι οντότθτα με προκζςεισ αντικειμενικότθτασ, πλιρωσ ςυμβατικι, προκφπτει δθλαδι από κοινωνικζσ ςυμβάςεισ. Κάκε ςθμαςία, λοιπόν, είναι νοθτικι οντότθτα, αφοφ εκφράηει και ςυγκεκριμενοποιεί ζννοιεσ, αλλά παράλλθλα και γλωςςικι οντότθτα, δθλαδι ζχει κοινωνικι και επικοινωνιακι αξία. Αυτι θ τελευταία αξία τθσ αποτελεί κεμελιϊδθ λόγο που υπάρχει θ ανάγκθ να «καταςκευάηουμε» ςθμαςίεσ, ςε ςχζςθ με υλικά αντικείμενα, με εικόνεσπαραςτάςεισ αντίλθψθσ, με καταςκευζσ αρχιτεκτονικισ και διαμορφϊςεισ κιπων, ϊςτε όλα αυτά να καταςτοφν επικοινωνιςιμα. Οι ςθμαςίεσ αποδίδονται ςε αντικείμενα και τα αντικείμενα καταςκευάηονται ϊςτε να επενδυκοφν με ςθμαςίεσ. Οι ςθμαςίεσ υπάρχουν, επικοινωνοφνται και κακορίηουν τθν αντίλθψθ που ζχουμε για τα αντικείμενα ι κατά τθν αντίςτροφθ φορά προκφπτουν από τα ίδια τα αντικείμενα, κακϊσ και από το «πνεφμα του τόπου», όταν αναφερόμαςτε ςε τοπικοφσ, χωρικοφσ και τοπιακοφσ ςυςχετιςμοφσ, από τθν πολιτιςτικι δθλαδι και κοινωνικι δομι μζςα ςτθν οποία αναπτφχκθκαν. Επιπλζον, ο παράγοντασ του χρόνου και το ιςτορικό «περιβάλλον» είναι κακοριςτικά για τον τρόπο ανάγνωςθσ των ςθμαςιϊν. Η Σημειολογία ωσ γενικότερθ επιςτιμθ, κακϊσ ξεκινά από τθν γλωςςολογία και επεκτείνεται ςε όλα τα εκφραςτικά ςυςτιματα, προςπακεί να βρει το φυςικό δεςμό μεταξφ του ςημαίνοντοσ και του ςημαινόμενου, 8 δθλαδι χονδρικά μεταξφ του αντικειμζνου και τθσ ςημαςίασ του . Οι ςθμαςίεσ «καταδιλωςθσ» και αυτζσ τθσ «ςυμπαραδιλωςθσ» που αναλφονται παρακάτω, αφοροφν αυτιν τθν ανάλυςθ των ςθμείων ςε διαφορετικά επίπεδα.

6

Ο.π. ςελ. 81. Κατά τον R.Barthes οι ζννοιεσ ςθμαςία και ςθμαινόμενο είναι διαφορετικζσ. Θ ςθμαςία ορίηεται ωσ θ «πράξθ που προϊόν τθσ είναι το ςθμείο.» (R.Barthes: Στοιχεία Σθμειολογίασ, “Κείμενα Σθμειολογίασ”, Ακινα: Νεφζλθ, 1981).

8 Ο οριςμόσ του ςθμαίνοντοσ και του ςθμαινομζνου ςτθν επιςτιμθ τθσ γλωςςολογίασ ςυνδζεται, αλλά δεν αντιςτοιχεί αναλογικά με το αντικείμενο και τθν ςθμαςία του. Θ υιοκζτθςθ ςτοιχείων για τθν ανάλυςθ κιπων και τοπίων, οδιγθςε ςε μια απλοφςτευςθ των εννοιϊν, ϊςτε να επικεντρωκοφμε ςτο κζμα τθσ εργαςίασ.

7

15

«Σημειολογία», «ςημαςία», «ςύμβολο», «ςυμβολική τάξη».

2.2. ΢θμαςίεσ καταδιλωςθσ και ςυμπαραδιλωςθσ.

Σφμφωνα με τουσ ερευνθτζσ, θ ςθμαςία ορίηεται ωσ «οι καταδθλωτικζσ και οι ςυμπαραδθλωτικζσ ςχζςεισ που παράγονται κακϊσ ο αναγνϊςτθσ 9 αποκωδικοποιεί ζνα κείμενο» . Κάποιεσ ςθμαςίεσ είναι κακαρά πρακτικζσ και ουδζτερεσ και άλλεσ πιο περίπλοκεσ. Με ακριβζςτερουσ όρουσ, λζμε ότι οι πρϊτεσ αποτελοφν ςθμαςίεσ «καταδιλωςθσ», ενϊ οι δεφτερεσ «ςυμπαραδιλωςθσ». Θ καταδιλωςθ περιγράφει εξοριςμοφ τθν κυριολεκτικι ι κοινισ λογικισ ςθμαςία ενόσ ςθμείου. H ςυμπαραδιλωςθ δομείται πάνω ςτθν καταδιλωςθ και περιγράφει περιπλοκότερεσ ςυναιςκθματικζσ ι ιδεολογικζσ ςθμαςίεσ και αναφζρεται ςτουσ κοινωνικοφσ, πολιτιςτικοφσ και προςωπικοφσ ςυνειρμοφσ του κάκε ατόμου και των κοινωνικϊν ομάδων που «κεςμοκετοφν» κατευκφνςεισ παραγωγισ ςθμαςιϊν. Τα αντικείμενα τριγφρω μασ ζχουν ςθμαςίεσ καταδιλωςθσ και ςυμπαραδιλωςθσ, για αυτό και δεν διαχωρίηονται αυςτθρά οι μεν από τισ δε, γεγονόσ ίςωσ που ςυνδζεται με τθν άποψθ ότι «θ ερμθνεία και θ 10 κατανόθςθ είναι εξίςου αχϊριςτεσ» . Για τθν καλφτερθ κατανόθςθ τθσ διαφοράσ μεταξφ των δφο ςθμαςιϊν κα χρθςιμοποιιςουμε κάποια παραδείγματα.

Ε.3.: Aναλφοντασ το ςθμειολογικό ςθμείο, ςε ςθμαίνον και ςθμαινόμενο. Αποτζλεςμα τθσ διαδικαςίασ ςφνδεςισ τουσ, θ ςθμαςία.

9

Edward McQuarrie & David Mick 1992, 181, που ακολουκεί τον Eco 1976, 66-71. Ρθγι: http://www.ellopos.gr/semiotics/sem06.asp . Αναςφρκθκετθν 25/11/2014.

10 David Mick & Laura Politi 1989, 85, πθγι: http://www.ellopos.gr/semiotics/sem06.asp. Αναςφρκθκε τθν 25/11/2014.

16

«Σημειολογία», «ςημαςία», «ςύμβολο», «ςυμβολική τάξη».

Ωσ πρϊτο παράδειγμα, κα πάρουμε το κλαςικό πλαςτικό μπουκαλάκι νεροφ, το οποίο διακζτει αφενόσ τθν πρακτικι ςθμαςία του, δθλαδι τθν χρθςιμότθτά του για να αποκθκεφουμε το νερό κι αφετζρου τθ ςυγκεκριμζνθ απλι μορφι του, θ οποία παραπζμπει ςτθ νεωτερικι αιςκθτικι που το δθμιοφργθςε, δθλϊνοντασ πιο περίπλοκεσ ςθμαςίεσ που ξεπερνοφν τθν πρακτικι λειτουργία του. Θ πρϊτθ ανάγνωςθ, λοιπόν, του αντικειμζνου αφορά τθν χρθςτικι αξία του και περιλαμβάνει τισ ςθμαςίεσ καταδιλωςθσ, ενϊ το δεφτερο επίπεδο ανάγνωςθσ αναφζρεται ςε κζματα όπωσ θ ςυναιςκθματικι φόρτιςθ, θ αιςκθτικι του, οι κάκε λογισ ιδεολογικοφ ςιςχετιςμοί που ςυνδζονται με αυτιν. Εκφράηει ςθμαςίεσ ςυμπαραδιλωςθσ. Ο αυςτθρόσ διαχωριςμόσ μεταξφ καταδιλωςθσ και ςυμπαράδθλωςθσ είναι αδφνατοσ, από τθν ςτιγμι που υπάρχει μια διαρκισ εμπλοκι μεταξφ του ςυνόλου των ςθμαςίων που εκφράηει το αντικείμενο. Ζτςι, βλζπουμε ότι το πλαςτικό υλικό, εκφράηει ςε πρϊτο επίπεδο ανάγνωςθσ μια κακαρά πρακτικι ςθμαςία, θ οποία όμωσ ςυγχρόνωσ εκφράηει κεμελιϊδεισ ςθμαςίεσ τθσ νεωτερικισ περιόδου που παραπζμπουν ςτθν οικονομία, ςτθ μαηικι και βιομθχανικι παραγωγι, κακϊσ και ςτισ περιβαλλοντικζσ επιπτϊςεισ τθσ.

Ε.4.: Ρλαςτικά μπουκάλια. Αντικείμενα ςυνδεδεμζνα με τθν πρακτικι ςθμαςία, αλλά και με ςθμαςίεσ ςυμπαραδιλωςθσ που εκπροςωποφν τθν ευρφτερθ ιδεολογία τθσ βιομθχανικισ κοινωνίασ που τα καταςκεφαςε.

17

«Σημειολογία», «ςημαςία», «ςύμβολο», «ςυμβολική τάξη».

Ε.5.:Κινθματογραφικό πλάνο από τθν ταινία ‘Que Viva Mexico’. Οι 3 Μεξικανοί χωρικοί καμμζνοι και ποδοπατθμζνοι από τα άλογα των κατακτθτϊν, υπομζνουν τον κάνατό τουσ.

Ωσ δεφτερο παράδειγμα κα επιλζξουμε ζνα κινθματογραφικό πλάνο, από τθν ταινία Que Viva Mexico, του Sergei Eisenstein, το οποίο αναλφει ο Α.Φ. Λαγόπουλοσ ςτο βιβλίο του Δομικι Πολεοδομία. Ρρόκειται για τθ ςκθνι τθσ ταινίασ που δείχνει τρεισ Μεξικανοφσ χωρικοφσ, καμμζνουσ μζχρι τουσ ϊμουσ, οι οποίοι ποδοπατικθκαν από τα άλογα των κατακτθτϊν και «καταγράφονται» με 11 πρόςωπα «βαςανιςμζνα και ακίνθτα» . Ξεκινάμε με το ςφςτθμα χαρακτθριςμοφ και με το ςθμείο χαρακτθριςμοφ, το οποίο αναλφεται ςτο ςθμαίνον και ςτο ςθμαινόμενό του. Το ςθμαίνον εδϊ είναι τα τρία πρόςωπα ςτο τοπίο και το ςθμαινόμενο είναι «το μαρτφριο τριϊν ανκρϊπων και θ ακινθςία του 12 κανάτου» . Συνεχίηοντασ μετακινοφμαςτε ςτο ςφςτθμα ςυμπαραδιλωςθσ. Το ςθμείο ςυμπαραδιλωςθσ αναλφεται πάλι ςτο ςθμαίνον και ςτο ςθμαινόμενό του. Το ςθμαίνον του είναι το ςθμείο του χαρακτθριςμοφ, δθλαδι το προϊόν όλθσ τθσ προαναφερκείςασ ανάλυςθσ. Το ςθμαινόμενο είναι το πιο βακφ νόθμα τθσ κινθματογραφικισ ςκθνισ, που αφορά το «μεγαλείο του μεξικανικοφ λαοφ και τθ 13 βεβαιότθτα του κριάμβου του» .

11

Αλζξανδροσ-Φαίδων Λαγόπουλοσ, “Δομικι πολεοδομία: Ο οικιςμόσ ωσ ςφςτθμα” (Υφθγεςία ςτο Ε.Μ.Ρ.) Ακινα: Τ.Ε.Ε., 1973, ςελ.84.

12 Ο.π. ςελ.84.

13 Ο.π. ςελ.85.

18

«Σημειολογία», «ςημαςία», «ςύμβολο», «ςυμβολική τάξη».

Σαν τρίτο παράδειγμα κα αναλφςουμε μια ςχεδιαςτικι κίνθςθ και τισ ςθμαςίεσ που φζρει. Στθν εικόνα βλζπουμε ζνα απόςπαςμα από το παρακαλάςςιο πάρκο Punta Pite ςτθ Χιλι, τθσ αρχιτζκτονοσ τοπίου Teressa Moller. Θ ςυγκεκριμζνθ εικόνα εςτιάηεται ςε ζνα τμιμα τθσ διαδρομισ, το οποίο διακόπτεται, ι καλφτερα προςαρμόηεται ςτο φυςικό βράχο. Το ςθμαίνον καταδιλωςθσ αποτελείται από το φυςικό τοπίο του παρακαλλάςιου μετϊπου με τουσ βράχουσ, κακϊσ κι από τθν πζτρινθ διαδρομι τθσ Moller. Το ςθμαινόμενο καταδιλωςθσ αφορά τθν επαφι του ανκρϊπου με τθ φφςθ μζςω τθσ διαδρομισ και τθν αρμονικι ςυνφπαρξθ μεταξφ φυςικϊν και τεχνθτϊν ςτοιχείων. Ζχοντασ κάνει τθν πρϊτθ ανάγνωςθ, κατευκυνόμαςτε ςε μια βακφτερθ κατανόθςθ των ςθμαςιϊν. Ωσ ςθμαίνον ςυμπαραδιλωςθσ χρθςιμοποιείται το ςθμείο καταδιλωςθσ. Ωσ ςθμαινόμενο ςυμπαραδιλωςθσ κα μποροφςαμε να κεωριςουμε τον ςεβαςμό του ανκρϊπου προσ το φυςικό περιβάλλον, μζςω μιασ αρχιτεκτονικισ πρακτικισ που παρεμβάλλεται με όςο το δυνατόν πιο ιπιο τρόπο και ςυγκεκριμζνα χρθςιμοποιϊντασ τεχνθτά υλικά, ομοταγι με το φυςικό βράχο.

Ε.6.: Εικόνα από τθν παρακαλάςςια διαδρομι Punta Pite τθσ Σeressa Moller. Η αρχιτζκτονασ λαμβάνει υπόψθ τθ φυςικι τοπογραφία και εντάςςει τθ διαδρομι ςτο βραχϊδεσ φυςικό περιβάλλον, υποδθλϊνοντασ ςθμαςίεσ ςυμπαραδιλωςθσ που αφοροφν τθν αρμονικι ςυνφπαρξθ μεταξφ φυςικϊν και τεχνθτϊν ςτοιχείων.

19

«Σημειολογία», «ςημαςία», «ςύμβολο», «ςυμβολική τάξη».

Τζλοσ, κα χρθςιμοποιιςουμε το παράδειγμα του Κιπου τθσ Ακινασ και κα επικεντρωκοφμε ςτον τρόπο οριοκζτθςθσ και ςυνδιαλλαγισ του με τον περιβάλλοντα ιςτό. Ραρατθρϊντασ τον κιπο από το εξωτερικό του, το κφριο ςθμείο οριοκζτθςθσ που αντιλαμβανόμαςτε είναι θ επιβλθτικι περίφραξθ. Το ςθμείο χαρακτθριςμοφ τθσ περίφραξθσ του Εκνικοφ Κιπου, αναλφεται ςτο ςθμαίνον που είναι θ υλικι υπόςταςθ του και ςτο ςθμαινόμενο που αφορά τθ λειτουγικι αξία του ωσ όριο τθσ ζκταςθσ του κιπου. Πςον αφορά το ςθμείο ςυμπαραδιλωςθσ, το ςθμαίνον αποτελεί το ςθμείο καταδιλωςθσ, δθλαδι θ περίφραξθ ωσ όριο του κιπου και το ςθμαινόμενο απευκφνεται ςτον «αμυντικό» χαρακτιρασ του ςε ςχζςθ με τα αςτικά μζτωπα που το περιβάλλουν, αρχικά ωσ τρόποσ διαχωριςμοφ του βαςιλικοφ κιπου από τθ υπόλοιπθ πόλθ, ςιμερα ωσ μζςο προςταςίασ του από οχλοφςεσ δράςεισ. Επιπλζον, ζνασ πικανόσ ςυνειρμόσ ςε επίπεδο ςυμπαραδιλωςθσ, κα μποροφςε να είναι ακόμα και θ ςφνδεςθ με τθν αρχετυπικι ιδζα του περίκλειςτου παραδείςου κιπου, πρότυπο εξιδανικευμζνθσ φφςθσ ςτο εςωτερικό μιασ περιβάλλουςασ επικετικισ πραγματικότθτασ.

Ε.7.: Θ περίφραξθ του Εκνικοφ Κιπου. Φωτογραφία από τθ λεωφόρο Β. Αμαλίασ. Τα ςθμαινόμενα ςυμπαραδιλωςθσ ςχετίηονται με τισ πιο περίπλοκεσ ςθμαςίεσ, οι οποίεσ ξεπερνοφν τθν απλι, πρακτικι χριςθ του και αφοροφν τον χαρακτιρα προςταςίασ που διατθρεί ο Εκνικόσ Κιποσ ςιμερα ζναντι του περιβάλλοντα αςτικοφ ιςτοφ.

20

«Σημειολογία», «ςημαςία», «ςύμβολο», «ςυμβολική τάξη».

2.3. «΢φμβολο», «ςυμβολιςμόσ» και «ςυμβολικι τάξθ».

Θ λζξθ ςφμβολο προζρχεται από το ριμα «ςυμβάλλω» που ςθμαίνει βάηω μαηί. Σφμφωνα με μια εκδοχι τθσ ιςτορίασ του ςυμβόλου, ςτθν αρχαιότθτα «το ‘ςφμβολο’ χρθςίμευε ωσ αντικείμενο αναγνϊριςθσ. Η λζξθ ςιμαινε ζνα αντικείμενο που είχε χωριςτεί ςε δφο μζρθ από δφο ανκρϊπουσ. Όταν αυτοί ςυναντιόντουςαν αργότερα, ο κακζνασ είχε επάνω του ζνα μζροσ του ςυμβόλου. Αρκοφςε λοιπόν να μπουν τα δφο κομμάτια μαηί (ςυμβάλλω) για να ξαναγίνει το αρχικό αντικείμενο και, ζτςι, να οδθγθκοφν οι δφο άνκρωποι ςε αμοιβαία 14 ςυμφωνία και αναγνϊριςθ» .

Ε.8.: Λερογυφικά και ςφμβολα από τάφουσ ςτο Αςουάν τθσ Αιγφπτου.

Κάποιεσ ςθμαςίεσ είναι τόςο ιςχυρζσ για μια κοινωνία και ζναν πολιτιςμό, ϊςτε υλοποιοφνται ςε πράγματα και αντιλθπτικζσ εικόνεσ προκειμζνου να υπάρξουν οι ςθμαςίεσ αυτζσ. Ζνασ ςταυρόσ ι μια ςθμαία για παράδειγμα, δεν ζχουν άλλθ λειτουργία πζρα από το να δθλϊςουν ςθμαςίεσ 14

Βικιλεξικό: http://el.wiktionary.org/wiki/%CF%83%CF%8D%CE%BC%CE%B2%CE%BF%CE%BB%CE%BF Αναςφρκθκε τθν 13/1/2015.

21

«Σημειολογία», «ςημαςία», «ςύμβολο», «ςυμβολική τάξη».

ςυμπαραδιλωςθσ. Ρλικοσ πραγμάτων και κινιςεων μζςα ςτθν κακθμερινότθτά μασ δεν ζχουν πρακτικοφσ λόγουσ φπαρξθσ, παρά μόνο τθν προβολι κεντρικϊν ςθμαςιϊν πολιτιςτικοφ και πολιτιςμικοφ ενδιαφζροντοσ. Με υλικό τρόπο, λοιπόν, τα ςφμβολα είναι οι υλικζσ εκείνεσ περιπτϊςεισ ςθμείων όπου το ςθμαίνον υπάρχει αποκλειςτικά και μόνο προσ χάριν του ςθμαινόμενου. Εντζλει, όταν μιλάμε για ςυμβολικι τάξθ εννοοφμε πωσ μποροφμε να τθ ςυναντιςουμε ςε κάκε επιμζρουσ ζκφραςθ, ακόμθ και ςυςχετιςμζνθ με πρακτικζσ ςθμαςίεσ καταδιλωςθσ. Τότε θ ςυμβολικι τάξθ υπονοεί τόςο τθν τάξθ του χαρακτθριςμοφ, όςο και τθν τάξθ τθσ ςυμπαραδιλωςθσ. Ζτςι, ςε επίπεδο ςυμβολικισ τάξθσ δε κα λζγαμε ότι το «πανεπιςτιμιο είναι ζνα κτθριακό ςυγκρότθμα», αλλά ότι το «πανεπιςτιμιο είναι χϊροσ ελεφκερθσ παιδείασ». Τα ςφμβολα κακορίηονται ςε μεγάλο βακμό από το πολιτιςμικό και 15 κοινωνικό υπόβακρο του κάκε τόπου, για τον λόγο αυτό ζχουν «πολυςιμαντθ» φφςθ, δθλαδι εκφράηουν πολλζσ ςθμαςίεσ, ανάλογα με το χρονικό και χωρικό πλαίςιο ςτο οποίο τοποκετοφνται. Από τθν αρχαιότθτα, οι επεκτάςεισ του 16 πολιτιςμοφ, θ διάδοςθ των κρθςκειϊν ι ακόμθ ‘πρακτικοί’ ςυςχετιςμοί , όπωσ το εμπόριο οδιγθςαν ςε μετακινιςεισ ιδεϊν, γνϊςεων, υλικϊν αγακϊν και ςυμβόλων. Θ μετακίνθςθ ςθμείων από ζναν πολιτιςμό ςε ζναν άλλον και ςυγκεκριμζνα θ υιοκζτθςθ ενόσ ςυμβόλου, δθμιουργεί αμζςωσ μια διαφορετικι ςθμαςία για τον δεφτερο, αφοφ προςαρμόηεται ςε ζνα νζο πολιτιςτικό και πολιτιςμικό πλαίςιο. Ζτςι, ςε πολλζσ περιπτϊςεισ βλζπουμε ςε ζνα ςφμβολο να αποδίδονται διαφορετικζσ ςθμαςίεσ από διαφορετικοφσ πολιτιςμοφσ. Στο 17 παράδειγμα του Εκνικοφ Κιπου, οι ξενόφερτοι ουαςιγκτϊνιοι φοίνικεσ που δεςπόηουν ςτθν είςοδο επί τθσ Αμαλίασ, ςθμαίνουν κάτι τελείωσ διαφορετικό από ότι ςτον τόπο καταγωγισ τουσ.

15

Στθν προκειμζνθ περίπτωςθ χαρακτθρίηονται τα ςφμβολα πολυςιμαντα με τθν ζννοια ότι μποροφν να εκφράηουν περιςςότερεσ από μία ςθμαςίεσ. Ο Α.Φ. Λαγόπουλοσ, ςτο βιβλίο του “Δομικι πολεοδομία: Ο οικιςμόσ ωσ ςφςτθμα” (Υφθγεςία ςτο Ε.Μ.Ρ. Ακινα: Τ.Ε.Ε., 1973, ςελ.81) μιλά για πολυςθμία του ςθμαίνοντοσ το οποίο παραπζμπει ςε περιςςότερα από ζνα ςθμαινόμενα.

16 Συςχετιςμοί που αφοροφν δθλαδι τισ πρακτικζσ ςθμαςίεσ, οι οποίεσ με βάςθ τθν υπόκεςθ τθσ παροφςασ εργαςίασ, αποτελοφν ςυγχρόνωσ και ςθμαςίεσ ςυμπαραδιλωςθσ, επιτελϊντασ κακαρά ςυμβολικό ρόλο για τον εκάςτοτε πολιτιςμό. Ζτςι, ςτο παράδειγμα τθσ μετακίνθςθσ ικαγενϊν φυτϊν τθσ Ανατολισ κι όχι μόνο, από τουσ αποικιοκράτεσ Άγγλουσ του 18ου αιϊνα, πζραν τθσ πρακτικισ ςθμαςίασ αναγνωρίηουμε τισ ιςχυρζσ ςθμαςίεσ ςυμπαραδθλωτικοφ επιπζδου, που ςχετίηονται με τθν πολιτικι επιβολι τθσ Βρετανικισ αυτοκρατορίασ ςε άλλουσ λαοφσ, τθν εξάπλωςι τθσ και τθν οικειοποίθςθ ςτοιχείων του πολιτιςμοφ τουσ.

17 «Φοινικοειδζσ με παλαμοειδι φφλλα που ονομάςκθκε ζτςι προσ τιμιν του πρϊτου προζδρου των ΗΠΑ Ση. Ουάςινγκτον». Το φψοσ τουσ μπορεί να ξεπεράςει τα 25 μζτρα. Ρθγι: https://www.cityofathens.gr/episkeptes/aksiotheata/diadromes-stin-istoria-tis-athinas/o-kipostis-athinas. Αναςφρκθκετθν 22 /1/ 2015.

22

«Σημειολογία», «ςημαςία», «ςύμβολο», «ςυμβολική τάξη».

Ε.9.: Ουαςινγκτϊνιοι φοίνικεσ ςτον τόπο καταγωγισ τουσ. Φωτογραφία από ζνα δάςοσ κοντά ςτθν πόλθTwentynine Palms, ςτθν Καλιφόρνια.

23

«Σημειολογία», «ςημαςία», «ςύμβολο», «ςυμβολική τάξη».

Τα ςφμβολα χρθςιμοποιοφνται επιπλζον ωσ κϊδικεσ και ταξινομοφνται με τζτοιο τρόπο, ϊςτε να ςυγκροτιςουν ζνα γενικό νόθμα. Ο μφκοσ, ωσ ςφςτθμα ςθμείων, βαςίηεται ςε μία ταξινόμθςθ ςυμβόλων και εντζλει καταςκευάηει μια ςυμβολικι 18 εικόνα, θ οποία μιλά για ζνα γενικό ςθμείο (global sign) . Σφμφωνα με τον Roland Barthes, ο μφκοσ αποτελεί ζνα ςθμειολογικό ςφςτθμα, το οποίο βαςίηεται ςε ζνα προχπάρχον ςφςτθμα. Συγκεκριμζνα, απαρτίηεται από δφο ςυςτιματα, από ζνα γλωςςικό ςφςτθμα, δθλαδι τθν γλϊςςα, τθν οποία και αποκαλεί γλϊςςα-αντικείμενο, αφοφ τθν χρθςιμοποιεί για να καταςκευάςει το «δικό του» ςφςτθμα πάνω ςε αυτιν, κακϊσ και μια δεφτερθ που είναι ο μφκοσ αυτόσ κακεαυτόσ, τον οποίο και αποκαλεί μετά-γλϊςςα, ωσ μια δεφτερθ γλϊςςα που μιλά για τθν πρϊτθ. Θ μελζτθ του μφκου από τθ μεριά των ςθμειολόγων δεν εςτιάηει ςτθν ανάλυςθ τθσ γλϊςςασ-αντικειμζνου και των ςχθμάτων τθσ, αλλά ςτθν κατανόθςθ του γενικοφ ςθμείου, το οποίο είναι ο τελικόσ «προοριςμόσ» όλθσ αυτισ τθσ διαδικαςίασ. Θ αναφορά του μφκου ςε αυτό το ςθμείο γίνεται, διότι εμπεριζχει αφενόσ ςφμβολα και καταςκευάηει ςυμβολικζσ εικόνεσ κι αφετζρου ςυνδζεται με τθν Δυτικι τοπιοτεχνία, αφοφ όπωσ κα δοφμε και ςτθ ςυνζχεια υπάρχουν ζντονεσ μυκολογικζσ αναφορζσ ςτουσ Δυτικοφσ κιπουσ και ςτα τοπία.

Ε.10.: Το ςχιμα του ςθμειολογικοφ ςυςτιματοσ του μφκου κατά τον R. Barthes. H γλϊςςα αποτελεί το ςθμαίνον τθσ μετα-γλϊςςασ. Τελικό προϊόν τθσ διαδικαςίασ αποτελεί το γενικό ςθμείο του μφκου.

18

Roland Barthes Mythologies : selected and translated from the French Anette Lavers.

London: Vintage, 1993, ςελ. 138.

24

«Σημειολογία», «ςημαςία», «ςύμβολο», «ςυμβολική τάξη».

Ε.11.: ‘Αφροδίτη και Άδωνισ’, Α. Bloemaert, Copenhagen, Statens museum for Kunst.

΢ε πολλοφσ αρχαιοελλθνικοφσ μφκουσ, θ παρουςία τθσ φφςθσ κατζχει ςθμαντικι κζςθ, υποδθλϊνοντασ το ζντονο ενδιαφζρον των αρχαίων ςχετικά με τα φυςικά φαινόμενα. Ο μφκοσ τθσ Αφροδίτθσ και του Άδωνθ, εξυμνεί τον μεγάλο ζρωτα τθσ κεάσ με τον εξαιρετικά όμορφο άντρα. Ο νεαρόσ Άδωνισ, μοιραηόταν ςε δφο γυναίκεσ και ςε δφο κόςμουσ, ζτςι τζςςερισ μινεσ τον χρόνο ιταν ςτον κάτω κόςμο με τθν Περςεφόνθ και οκτϊ μινεσ πάνω ςτθ γθ με τθν Αφροδίτθ. Ενϊ ςτο μφκο υπάρχει πλικοσ ςυμβόλων, εντζλει το γενικό ςθμείο του μφκου, αφορά τον κφκλο των εποχϊν και τθσ ηωισ. ΢φμφωνα με τον μφκο θ ηωι εναλάςςεται με τον κάνατο, για αυτό και ςτα ετιςια τελετουργικά αφιερωμζνα ςτον κάνατο του Άδωνθ, θ κλίψθ, ςυνυπιρχε με τθν ελπίδα. Οι νεαρζσ γυναίκεσ τραγουδοφςαν 19 για τον χαμζνο που κα επζςτρεφε και πάλι πίςω...

19

Tom Turner, Garden Design: Philosophy and Design 2000 BC-2000 AD, Routledge (2005),ςελ.75.

25

«Σημειολογία», «ςημαςία», «ςύμβολο», «ςυμβολική τάξη».

Το ρεφμα του ΢υμβολιςμοφ ςτθν ποίθςθ, μπορεί να μασ βοθκιςει ςτθν κατανόθςθ του ςυμβόλου, κακϊσ και του τρόπου που «επικοινωνεί» τισ ςθμαςίεσ του. Ο «ςυμβολιςμόσ» ωσ κίνθμα με τθν πλατιά ζννοια, αντίςτοιχθ του «κλαςικιςμοφ» ι του «ρομαντιςμοφ», περιγράφει εκείνον τον «τρόπο ζκφραςθσ», ςτον οποίο «αντί να αναφζρεται άμεςα κάτι, αναφζρεται ζμμεςα, 20 μζςα από κάτι άλλο» . Στθν τζχνθ τθσ ςυμβολικισ ποίθςθσ θ διαδικαςία κατανόθςθσ του νοιματοσ είναι ευκολότερθ όταν το ςφμβολο μπορεί να ςυνδεκεί άμεςα με τθ ςθμαςία που εκφράηει. Για παράδειγμα, μια χοφφτα χϊμα μπορεί εφκολα να γίνει αντιλθπτι ωσ ςφμβολο τθσ γθσ ι ζνα μπουμποφκι ωσ ςφμβολο τθσ ομορφιάσ και τθσ νιότθσ. Ο Συμβολιςμόσ, ορίηεται ωσ «θ τζχνθ που εκφράηει ιδζεσ και ςυναιςκιματα όχι όμωσ με τθν άμεςθ περιγραφι τουσ, οφτε προςδιορίηοντάσ τα με φανερζσ παρομοιϊςεισ ι με ςυγκεκριμζνεσ εικόνεσ, αλλά με τθν υποβολι αυτϊν των ιδεϊν και ςυναιςκθμάτων, με τθν αναςφνταξι τουσ ςτο νου του 21 αναγνϊςτθ, αναςφνταξθ που χρθςιμοποιεί ςφμβολα που δεν επεξθγοφνται» . Ζτςι, τα αντικείμενα που χρθςιμοποιοφνται ςτο παράδειγμα τθσ ποίθςθσ, δεν είναι απλά αντικείμενα, αλλά είναι και «ςφμβολα των ιδεατϊν μορφϊν που 22 κρφβονται πίςω τουσ» . Το κλειδί τελικά ςτθν «απόλαυςθ» ενόσ ποιιματοσ, βρίςκεται ςτθν διαδικαςία τθσ ςταδιακισ αποκάλυψθστου νοιματόσ του, θ οποία πρζπει να εξαχκεί με μια ςειρά αποκρυπτογραφιςεων. Γενικά, το φαινόμενο απόδοςθσ ςθμαςιϊν ςτα πράγματα και θ ςταδιακι ταξινόμθςι τουσ, μαηί με τθν πολιτιςμικι εξζλιξθ περιγράφεται ωσ ςυμβολικθ τάξη.Θ εξζλιξθ ςτθν ανκρϊπινθ ςκζψθ και ςυμπεριφορά προζκυψε από τθν οργάνωςθ και ταξινόμθςθ των κοινωνικϊν και πολιτιςμικϊν ςθμαςιϊν. Θ τάξθ, λοιπόν, ςτον πολιτιςμό και ςτθν ανκρϊπινθ ςκζψθ είναι ςε ςθμαντικό βακμό τάξθ ςυμβολικι. Μζςα από τθ ςφντομθ ιςτορικι αναδρομι ςτουσ νεότερουσ Δυτικοφσ κιπουσ και ςτο τοπίο, κα δοφμε πωσ ο ςχεδιαςμόσ των κιπων και των τοπίων, άμεςα ςυςχετιςμζνοσ ςθμαςιολογικά με τθν πολιτικι εξουςία από τθν ο Αναγζννθςθ μζχρι τον 19 αιϊνα, εκφράηει ςε κάκε περίοδο τθν επικρατοφςα ςυμβολικι τάξθ. Ο ςχεδιαςμόσ τοπίου και κιπων «μεταφζρει» βακφτερεσ ςθμαςίεσ και τισ εδραιϊνει ςτθν κοινωνία μζςα από μεγαλεπίβολεσ καταςκευζσ.

20

Charles Chadwick, ΢υμβολιςμόσ, Η Γλϊςςα τθσ Κριτικισ, μτφρ. Στζλλα Αλεξοποφλου, Ακινα: Εκδοτικι Ερμισ Ε.Ρ.Ε., 2007, ςελ. 9.

21 Ο.π. ςελ. 11.

22 Ο.π. ςελ. 18.

26

«Σημειολογία», «ςημαςία», «ςύμβολο», «ςυμβολική τάξη».

2.4. Ο πολιτιςμόσ ςυναρτθμζνοσ με τθν παραγωγι ςυμβόλων. Θ εξζλιξθ τθσ ανκρϊπινθσ ςκζψθσ οδιγθςε από τισ γενικζσ ζννοιεσ, ςτθ νοθτικι ςυγκεκριμενοποίθςι τουσ ςε ςθμαςίεσ, τισ οποίεσ ςτθ ςυνζχεια ο άνκρωποσ καταςκεφαςε ςε αντικείμενα. Θ κακιζρωςθ ςθμαςιϊν, θ καταςκευι ςυμβόλων και θ οργάνωςθ μιασ ςυμβολικισ τάξθσ, διαμόρφωςε ςταδιακά ζναν κοινό τόπο ςυνάντθςθσ και μια κοινι ςυλλογικι ςυνείδθςθ για τουσ ανκρϊπουσ, διευκολφνοντασ τθν επικοινωνία μεταξφ τουσ. Θ ςυμβολικι αναπαράςταςθ των ςθμαςιϊν αποτελεί τθ βάςθ τθσ επικοινωνίασ μεταξφ δφο ι περιςςότερων υποκειμζνων. Ζτςι, το κάκε ςφμβολο αποτελεί μζςο επικοινωνίασ και δθμιουργεί κοινό πλαίςιο αναφοράσ, μζςα ςτο οποίο οι ανκρϊπινοι δεςμοί ιςχυροποιοφνται και ενιςχφεται θ πολιτιςμικι ςυνείδθςθ. Η εξζλιξθ του πολιτιςμοφ, λοιπόν, ςυνεπάγεται τθν παραγωγι ςυμβόλων, μζςα από τον ςχεδιαςμό και τθν καταςκευι αντικειμζνων. Θ νεωτερικότθτα και ο μοντερνιςμόσ κεϊρθςε ότι μπορεί να περιορίςει το επίπεδο τθσ ςυμβολικισ τάξθσ και να προβάλλει τθν κακαρότθτα τθσ μορφισ και τθ λειτουργικότθτα ωσ κεντρικζσ πολιτιςμικζσ ςθμαςίεσ, ορίηοντασ τθν πρακτικι λειτουργία ωσ το κεντρικό αποτφπωμα χάριν του οποίου καταςκευάηονται τα κτιρια. Εντοφτοισ αυτι θ άποψθ ςφντομα αποδείχτθκε ελλιπισ, αφοφ ο τρόποσ που αποδίδουμε ςθμαςία είναι πρωτίςτωσ πολιτιςμικόσ. Εςτιάηοντασ ςτο παράδειγμα τθσ κατοίκθςθσ, οι πρακτικζσ λειτουργίεσ τθσ είναι εν μζρει κοινζσ ςε όλο τον κόςμο, όςον αφορά το επίπεδο κάλυψθσ των βαςικϊν αναγκϊν, αλλά οι ςθμαςίεσ ςυμπαραδιλωςθσ που αποδίδουμε ςτθν κατοίκθςθ και ο τρόποσ ςχεδιαςμοφ τθσ κατοικίασ, αποτελεί πολυςιμαντθ χωρικι εγγραφι κοινωνικϊν μοντζλων, πολιτιςμικϊν ςυμβολιςμϊν και θκικϊν προταγμάτων που διαφοροποιοφνται ανάλογα με τον εκάςτοτε πολιτιςμό. Θ κατοικία επομζνωσ, δεν πρζπει να αντιμετωπιςτεί ςαν χρθςτικι καταςκευι και μόνο, αλλά ωσ «ηωντανόσ οργανιςμόσ». Με διαφορετικό τρόπο, για παράδειγμα, αντιλαμβάνεται τθν κατοίκθςθ μια ευρωπαϊκι οικογζνεια και μια οικογζνεια μουςουλμανικι. Στθ Δυτικι κοινωνία, αναλφοντασ τα ςθμεία του ςυςτιματοσ τθσ κατοίκθςθσ, μποροφμε να διακρίνουμε «κζςεισ ςθμαδεμζνεσ ωσ προσ το 23 φφλο» . Για τθ δομι του χϊρου τθσ κατοικίασ, «θ πόλωςθ άνδρασ-γυναίκα» κεωρείται κακοριςτικι για τθν αποκρυπτογράφθςθ τθσ δομισ τθσ κατοικίασ. Ζτςι, ςτο παράδειγμα τθσ μεςοπολεμικισ κατοικίασ όπου θ κουηίνα είναι ανοιχτι και ενοποιθμζνθ με τα κοινόχρθςτα δωμάτια, ικανοποιοφνται αφενόσ οι ανάγκεσ για ελεφκερουσ χϊρουσ μζςα ςτο ςπίτι κι αφετζρου αναδφεται το ζνα νζο 23

Σταφροσ Σταυρίδθσ, Μετζωροι χϊροι τθσ ετερότθτασ, Ακινα: ΑΛΕΞΑΝΔ΢ΕΛΑ, 2010, ςελ.202.

27

«Σημειολογία», «ςημαςία», «ςύμβολο», «ςυμβολική τάξη».

μοντζλο, δομικισ άρκρωςθσ τθσ κατοικίασ, το οποίο προωκεί τθν ελεφκερθ οικογενειακι διαβίωςθ και τθν ζκκεςθ τθσ γυναίκασ ςτουσ κοινόχρθςτουσ χϊρουσ τθσ κατοικίασ. Ο Pierre Bourdieu αναλφει το «διϊνυμο ςχιμα» άντρασ-γυναίκα μζςα ςε μια κατοικία των Βερβζνων τθσ Καβυλίασ, καταγράφοντασ τθν κατά φφλο οργάνωςθ των χϊρων που οργανϊνονται ςε διακριτζσ ςφαίρεσ, κοινόχρθςτεσ και πιο προςωπικζσ. Θ τυπικι κατοικία διαχωρίηεται ςε δφο τμιματα. Το πρϊτο τμιμα περιλαμβάνει λειτουργίεσ και ζννοιεσ που ςχετίηονται με τθν κοινωνικι ηωι τθσ οικογζνειασ και τον πολιτιςμό των Βερβζνων, ενϊ το δεφτερο τμιμα περιλαμβάνει ζναν υποβακμιςμζνο, «ςκοτεινό» χϊρο, ο οποίοσ ςχετίηεται με τισ απόκρυφεσ λειτουργίεσ του ςπιτιοφ και τθν εκτζλεςθ των απαραίτθτων βιολογικϊν αναγκϊν. Θ γυναίκα ςυμβολικά τοποκετείται ςτο «ςκοτεινό, ακζατο, άβατο, γόνιμο» τμιμα του ςπιτιοφ, «ενϊ το ζξω, το φωτεινό, ορατό, ανοιχτό, 24 γονιμοποιθτικό» ςυνδζεται με τον άντρα. Αυτοφ του είδουσ θ οργάνωςθ ςθματοδοτεί ζναν ειδικό τρόπο κατοίκθςθσ που ξεπερνά τθν πρακτικι λειτουργία, αλλά εκφράηει και ενςωματϊνει πολιτιςμικζσ και κρθςκευτικζσ πεποικιςεισ ςτθν κακθμερινότθτα. Μπορεί ςτθν περίπτωςθ αυτι να μθν μιλάμε για ςυμβολικζσ παραδοχζσ αντίςτοιχεσ τθσ μεςοπολεμικισ κατοικίασ με τθν ανοιχτι κουηίνα, αφοφ θ γυναίκα «κρφβεται», παρ’όλ’ αυτά και ςτισ δφο περιπτϊςεισ κατανοοφμε πλικοσ ςθμαςιϊν ςυμπαραδιλωςθσ που αντικατοπτρίηουν το ιςχφον κοινωνικό πεδίο ςτο οποίο αναπτφςςονται. Αναλφοντασ, λοιπόν, κάκε ςχεδιαςτικι τάςθ που ζχει κακιερωκεί ςτο πζραςμα του χρόνου, παρατθροφμε ότι το ςφνολο των πρακτικϊν λειτουργίων κακορίηονται ςε μεγάλο βακμό από ςυμβολικζσ ςθμαςίεσ τθσ τάξθσ τθσ ςυμπαραδιλωςθσ. Το φαινόμενο αυτό γίνεται ακόμα πιο εμφανζσ ςε δθμόςια κτιρια που διεκδικοφν δθμόςια πολιτικι και πολιτιςτικι προβολι, κακϊσ και ςε ςυμβολοποιθμζνα κτιρια με κρθςκευτικζσ λειτουργίεσ. Η γνϊςθ, λοιπόν, του κοινωνικοφ, χωρικοφ και χρονικοφ πλαιςίου μζςα ςτο οποίο καταςκευάηονται οι ςθμαςίεσ είναι απαραίτθτθ προκειμζνου να είμαςτε ςε κζςθ να τισ κατανοιςουμε. Θ ςχολι τθσ Αναλυτικισ Ψυχολογιάσ του Γιοφνγκ ςυνζβαλε «ςτθν 25 κατανόθςθ και τθν αποκατάςταςθ*...+των αιϊνιων ςυμβόλων» που εμφανίηονται ςτθν εποχι μασ, μζςα από τθν παλαιότερθ αρχιτεκτονικι και τζχνθ, μζςα από τα όνειρα μασ και όχι μόνο. Ο Γιουνγκ πίςτευε ςε μια αλυςίδα που δζνει τον ςφγχρονο άνκρωπο με το παρελκόν του και ςτο γεγονόσ ότι θ «ψυχι», οι νοθτικζσ εν πάςει περιπτϊςει εγγραφζσ, φζρουν κατάλοιπα από προγενζςτερα ςτάδια τθσ εξζλιξισ του τα οποία εμφανίηονται ωσ ςφμβολα, ανοικεία ςυνικωσ, αφοφ υπάρχει μια δυςκολία ςτθν κατανόθςι τουσ. Με λίγα λόγια, διζκρινε ωσ

24 25

Σταφροσ Σταυρίδθσ, Προσ μια ανκρωπολογία του κατωφλιοφ, Ακινα: Στάχυ, 1999-2001, ςελ. 108. Καρλ Γκοφςταβ Γιουνγκ, ‘Ο άνρωποσ και τα ςφμβολά του’, Ακινα: Αρςενίδθ, 1964, ςελ. 106.

28

«Σημειολογία», «ςημαςία», «ςύμβολο», «ςυμβολική τάξη».

Γυναίκεσ τθσ Αλγερίασ ςτο δθμόςιο χϊρο, φορϊντασ τθν παραδοςιακι μποφρκα. Ε.12. (δεξιά) ςτθν αγορά και Ε.13. (αριςτερά) οδθγϊντασ τθ μθχανι. Φωτογραφίεσ του Pierre Bourdieu.

Ε.14.: Θ ανοιχτι κουηίνα του μεςοπολζμου πζραν των πρακτικϊν ςθμαςιϊν, ειςάγει νζεσ ςθμαςίεσ ςυμπαραδιλωςθσ ςχετικά με τθ κζςθ και τον ρόλο τθσ γυναίκασ.

29

«Σημειολογία», «ςημαςία», «ςύμβολο», «ςυμβολική τάξη».

πρόβλθμα τθν αςυνζχεια που ζδειχνε να ζχει ο ςφγχρονοσ πολιτιςμόσ με τουσ προγενζςτερουσ, κυρίωσ ςε ςυμβολικό επίπεδο, τθν οποία ικελε να γεφυρϊςει και να επαναφζρει τθν τάξθ. μζςα ςτθνΘ γιουνγκιανι προςζγγιςθ επικεντρϊνεται ςτο ςυςχετιςμό τθσ νεότερθσ περιόδου με τισ απϊτερεσ, όπωσ με τθν αρχετυπικι μυκικι ςκζψθ. Αν όμωσ περιορίςουμε το ιςτορικό εφροσ, κα μποροφςαμε να διακρίνουμε μια ανάλογθ ζλλειψθ ςφνδεςθσ του πρόςφατου παρελκόντοσ και των παλαιότερων, πρόςφατων όμωσ ςυμβολιςμϊν με το παρόν, ςτο παράδειγμα του Εκνικοφ Κιπου. Θ γιουνγκιανι, λοιπόν, αναφορά ςχετικά με τθ ςφνδεςθ του παρελκόντοσ με το παρόν, μπορεί να μεταφερκεί ςτον τρόπο που αντιλαμβανόμαςτε ςιμερα τον Εκνικό Κιπο. Ζτςι, αναγνωρίηουμε αφενόσ δυςκολία ςτθν ανάγνωςθ των ςθμαςιϊν που φζρει ο Κιποσ και του ςυμβολικοφ του ρόλου, κι αφετζρου «γκρεμιςμζνεσ γζφυρεσ» που ζχουν απομακρφνει το παρόν από τθν ιςτορικι περίοδο δθμιουργίασ του Κιπου. Ρζραν τθσ ανεπαρκοφσ ςυντιρθςισ του από τθ μεριά του κράτουσ, θ άγνοια, κακϊσ και θ αμφιςβιτθςθ τθσ ιςτορικισ του αξίασ από τουσ Ακθναίουσ είναι αυτι που γεννά τα βακφτερα ερωτιματα ςχετικά με το μζλλον του. Ραρόλ’αυτά το τελευταίο διάςτθμα τα βλζμματα ζχουν ςτραφεί πάνω του και υπάρχουν ςχζδια για ιπιεσ παρεμβάςεισ με ςτόχο τθ βελτίωςθ τθσ εικόνασ του. Θ αλλαγι τθσ εικόνασ του Εκνικοφ Κιπου είναι πικανό να ζχει κετικζσ εκφάνςεισ και να ςυμβάλλει ςτθν προςζλκυςθ περιςςότερων επιςκεπτϊν, γεγονόσ όμωσ που δεν ςχετίηεται με τουσ προβλθματιςμοφσ ςχετικά με τθν αναγνϊριςθ τθσ πολιτιςτικισ αξίασ του.

30

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’

Ε.15: ‘Time’, εξϊφυλλο από το βιβλίο του Βρετανοφ καλλιτζχνθ τοπίου Andy Goldsworthy. Για τισ εφιμερεσ καταςκευζσ του ο Goldsworthy αξιοποιεί φυςικά υλικά. Όταν ολοκλθρϊνει τα ζργα του τα τοποκετεί ςτθν φπαικρο, επιςτρζφοντασςτθ μθτζραφφςθ τισ καταςκευζσ, από όπου προιλκαν.‘Ο χρόνοσ ςυνδζει όλθ τθ ηωι’. Οι εφιμερεσ καταςκευζσ του μιλοφν για τον κφκλο τθσ γζννθςθσ, τθσ ηωισ, του κανάτου, τθσ αναγζννθςθσ.

3. Συνοπτική παρουσίαση της συμβολικής ιστορίας του τοπίου στη νεότερη Δύση.

31

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

3.1. Ο κιποσ ςτθν περίοδο του Μεςαίωνα. Ο περίκλειςτοσ κιποσ τθσ Παρκζνου και θ ςυμβολικι παραδοχι του Κιπου του Παραδείςου.

“Καὶ ἔλαβε Κφριοσ ὁ Θεὸσ τὸν ἄνιρωπον, ὃν ἔπλαςε, καὶ ἔιετο αὐτὸν 26 ἐν τῷ παραδείςῳ τῆσ τρυφῆσ, ἐργάζεςιαι αὐτὸν καὶ φυλάςςειν.”

Θ ζναρξθ τθσ νεότερθσ ιςτορίασ του τοπίου και των κιπων, ξεκινά με ςυμβολοποιιςεισ ι με ςυμβολικζσ παραδοχζσ, οι οποίεσ ςυνδζονται άμεςα με τθ ςχεδιαςτικι πρακτικι. Μια τζτοια πρϊτθ ςειρά ςυμβολοποιιςεων είναι θ αντιμετϊπιςθ του τοπίου και του κιπου ωσ δομικι καταςκευι, ανάλογθ με τα κτθριακά πρότυπα. Με λίγα λόγια, μεταφζρεται ςτουσ κιπουσ και ςτα τοπία θ λογικι διαμόρφωςθσ δομικϊν καταςκευϊν ςκλθρότερθσ τάξθσ,. Σε αυτιν τθν περίπτωςθ ζχουμε μια μεταφορά προτφπων θ οποία αναφζρεται ςε μία καταγωγικι ςυμβολικοποίθςθ, ςφμφωνα με τθν οποία τα κτιρια ςυνιςτοφν ωσ προσ τουσ κιπουσ, πρότυπα δομικά. Ο ςυςχετιςμόσ αυτόσ κτθρίου και κθποτεχνικισ ι τοπιοτεχνικισ ενότθτασ κατάγεται από τον μεςαιωνικό κιπο, hortus conclusus. Ρρόκειται για ζναν 27 «αςτικό περίκλειςτο κιπο» , όπωσ αποκαλφπτει θ ονομαςία του, μζςα ςε αικριακοφσ χϊρουσ κτθρίων.Οι ςυγκεκριμζνοι κιποι χαρακτθρίηονταν από ιδιωτικότθτα και ικανοποιοφςαν τθν ανάγκθ των ανκρϊπων να ενςωματϊςουν τθ φφςθ μζςα ςτα ςπίτια τουσ, ςε ζνα πλαίςιο ελεγχόμενο και προςτατευμζνο. O hortus conclusus αποτελεί επίςθσ ςυμβολικι αναφορά ςτθν Ραρκζνο Μαρία και περιελάμβανε μια αλυςίδα ςυμβολικϊν αναφορϊν ςε ςχζςθ με τθ Μαρία και τθ γζννθςθ του Χριςτοφ. Μια μικρι κρινθ τοποκετθμζνθ ςτο κζντρο του κιπου ςυμβόλιηε το νερό τθσ ηωισ και τον ρόλο τθσ Μαρίασ ςτθν γζννθςθ του 28 βρζφουσ . Ο περίκλειςτοσ κιποσ κακίςταται ζτςι ςφμβολο του απαραβίαςτου, τθσ ιερισ απομόνωςθσ, τθσ κακαρότθτασ τθσ Ραρκζνου και αποτελεί αλλθγορία του ουράνιου παραδείςου και του κιπου τθσ Εδζμ.

26

Στίχοσ 2,15 από τθν Ραλαιά Διακικθ, Η Δθμιουργία του Ανκρϊπου. Ρθγι: http://www.myriobiblos.gr/bible/ot/chapter.asp?book=1&page=2. Αναςφρκθκε τθν 27/1/2015.

27 Κωνςταντίνοσ Μωραΐτθσ, Διδ. Διατριβι, ‘Σο Σοπίο Πολιτιςτικόσ Προςδιοριςμόσ του Σόπου’, Ακινα 2012, ςελ.96.

28 Ρθγι : http://www.toddhaimanlandscapedesign.com/blog/2011/02/hortus-conclusus.html. Αναςφρκθκε τθν 20/12/2014.

32

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

Ε.16.: Ζνασ ανακαταςκευαςμζνοσ μεςαιωνικόσ περίβολοσ ςτθν γαλλικι πόλθ Ρερπινιάν, ςτο μεςαιωνικό αββαείο Saint Michel de Cuxa. Οι μοναςτθριακζσ κοινότθτεσ κατά τθν περίοδο του Μεςαίωνα είχαν αναπτφξει ιδιαίτερα τθν κθποτεχνία και οι μοναχοί κεωροφνταν άριςτοι κθπουροί. Οι μοναςτθριακοί κιποι τοποκετοφνταν ςτο κζντρο τθσ κοινότθτασ και λειτουργοφςαν ωσ πυρινεσ, γφρω από τουσ οποίουσ εκτυλιςςόταν θ κακθμερινι ηωι των μοναχϊν.

Ϊςτε πζρα από τθν αναφορά των κιπων και των τοπίων που, ωσ δομικζσ καταςκευζσ, ζνα άλλο είδοσ ςυμβολοποίθςθσ αναπτφςςεται. Είναι αυτό που αναφζρεται ςτθ μετακίνθςθ ςυμβολιςμϊν από τθ κρθςκευτικι και πολιτιςτικι ιςτορία. Ο πιο αντιπροςωπευτικόσ και ςαφισ ςυμβολιςμόσ είναι 29 αυτόσ που ανάφερεται ςτον Παράδειςο .Στθν προκειμζνθ περίπτωςθ, υπάρχει διπλόσ ςυμβολιςμόσ ςτθ μεταφορά του παραδείςου. Από τθ μία, ζχουμε τθν ιδεατι μεταφορά του κιπου ωσ εξιδανικευμζνθ επουράνια ςυνκικθ, ευτυχίασ και γαλινθσ και ωσ περιβάλλον ανάλογο με τθν «ιδζα» του Ραραδείςου. Από τθν άλλθ, θ πρακτικι λειτουργία του κιπου μεταφζρει τον ςυμβολιςμό του επίγειου παράδειςου, πρότυπο γονιμότθτασ και απόλαυςθσ. Το ενδιαφζρον που υπάρχει ςτθν περίοδο του Μεςαίωνα γφρω από τα ςφμβολα ςυνδζεται με τθ μελζτθ τθσ φιλοςοφίασ, κακϊσ και τθσ γεωμετρίασ. «Θ φφςθ εμφανίηεται ςτθ ςυμβολικι φανταςία να είναι ζνα είδοσ αλφάβθτου μζςω του οποίου ο Κεόσ μιλά ςτον άνκρωπο και αποκαλφπτει τθν τάξθ των 30 πραγμάτων» . Ζτςι, ο δρόμοσ ανοίγει προσ μια «χριςτιανικι» προςζγγιςθ των κιπων κατά τθ μεςαιωνικι περίοδο, θ οποία βζβαια υιοκετεί ςτοιχεία από τθ φιλοςοφία και τθ γεωμετρία.

29

Θ λζξθ παράδειςοσ προζρχεται από τθν περςικι λζξθ pairideaza29, θ οποία ςθμαίνει κιποσ περιβαλλόμενοσ από τείχθ. Ρθγι: Λεξικό τθσ κοινισ νεοελλθνικισ, http://www.greeklanguage.gr/greekLang/index.html . Αναςφρκθκετθν 5/12/2014.

30 Tom Turner, Garden Design: Philosophy and Design 2000 BC-2000 AD, Routledge (2005),ςελ.173.

33

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

E.17 ‘Virgin with a Rose Trellis’, French School, 1470-72, Musée de l’Oeuvre Notre-Dame, Strasbourg, France. Η Παρκζνοσ με τον Ιθςοφ θςυχάηουν ςε ζναν περίκλειςτο κιπο.

34

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

3.2. Η τοπιακι κεϊρθςθ και διαμόρφωςθ κατά τθν περίοδο τθσ Αναγζννθςθσ και του Μανιεριςμοφ.

Θ εξζλιξθ των προτφπων του μεςαιωνικοφ περίκλειςτου κιπου οδθγεί ςτο αναγεννθςιακό παράδειγμα του ιταλικοφ «κιπου αίκουςασ», γνωςτοφ ωσ 31 stanza . Θ ςυγκεκριμζνθ ςυνκετικι ιδζα βαςίηεται ςε μια «λογικι κλειςτϊν 32 χωρικϊν ενοτιτων» , είτε ωσ κλειςτά κτθριακά κελφφθ, είτε ωσ υπαίκριεσ ενότθτεσ. Θ αυςτθρι ςχθματοποίθςθ τθσ φφςθσ, όπωσ ςτθν περίπτωςθ των κιπων stanza φανερϊνει μια λογικι ελζγχου, προκειμζνου να επιτευχκεί θ επικυμθτι οργάνωςθ του τοπίου, κζμα κεντρικοφ προβλθματιςμοφ για τθ 33 νεότερθ Δυτικι τοπιοτεχνία. Το παράδειγμα του κιπου τθσ villa Gamberaia , οργανϊνεται με τθ λογικι μιασ αξονικισ κίνθςθσ με προςανατολιςμό βορράνότου, ςτθν οποία «εμφυτεφονται» τα επιμζρουσ κθπευτικά κζματα. Το 34 φαινόμενο τθσ «γεωμετρικοποίθςθσ» τθσ φφςθσ με τθν ζννοια τθσ γεωμετρικισ ανάλυςθσ και αντιμετϊπιςισ τθσ, εκδθλϊνεται ζντονα ςτουσ κιπουσ τθσ Αναγζννθςθσ και εκφράηει τθ βακιά επικυμία του ουμανιςτι για αποκάλυψθ τθσ τάξθσ που κρφβεται μζςα ςτο φαινομενικό χάοσ του ςφμπαντοσ. Οι πόλεισ μεταβάλλονται δραματικά από τον Μεςαίωνα ςτθν Αναγζννθςθ και θ ςυγκρότθςθ τθσ αςτικισ τάξθσ, διαμορφϊνει ζνα νζο κοινωνικό προςκινιο. Θ καινοφργια τάξθ επιλζγει τισ πολιτιςτικζσ και κυρίωσ 35 πολιτικζσ αναφορζσ από τθν αρχαία ρωμαϊκι και ελλθνικι δθμοκρατία και «αντιγράφει» καλλιτεχνικά πρότυπα, όπωσ τα κλαςςικιςτικά πρότυπα ςτθν

31

Θ λατινογενισ λζξθ stanza, χρθςιμοποιείται ςτθν περίπτωςθ τθσ τοπιακισ διαμόρφωςθσ μεταφορικά, αφοφ θ κυριολεκτικι τθσ ςθμαςία αφορά τθν κεματικι αυτοτζλεια μιασ ςτροφισ ποιιματοσ.

32 Κωνςταντίνοσ Μωραΐτθσ, Διδ. Διατριβι, ‘Σο Σοπίο Πολιτιςτικόσ Προςδιοριςμόσ του Σόπου’, Ακινα 2012, ςελ.129.

33 H Villa Gamberaia, βρίςκεται κοντά ςτθν Φλωρεντία ςτουσ λόφουσ τθσ Σοςκάνθσ. Παρ’όλο που καταςκευάςτθκε ςτισ αρχζσ του 17ου αιϊνα, κεωρείται από πολλοφσ ιςτορικοφσ τθσ αρχιτεκτονικισ ωσ ζνα αντιπροςωπευτικό δείγμα βίλασ τθσ ϊριμθσ Αναγζννθςθσ. Οι αρμονικζσ και κλαςικζσ αναλογίεσ του κεντρικοφ κτθρίου και του ευρφτερου ςυγκροτιματοσ, ςφμφωνα με τουσ κανόνεσ του Alberti, κακϊσ και πλικοσ άλλων ςτοιχείων, όπωσ θ τοποκζτθςθ πάνω ςτο λόφο και θ οπτικι ςφνδεςθ με τθ Φλωρεντία και με τον κόλο του Duomo, αποτελοφν ςχεδιαςτικζσ κινιςεισ τθσ αναγεννθςιακισ περιόδου.(Ρθγι: Σειρά ντοκιμαντζρ του BBC, Around the World in 80 Gardens, Ep. Italian Gardens.)

34 Ο George Lochak, ςθμαντικόσ Γάλλοσ φυςικόσ του 20ου αιϊνα, διερευνά αρκετά αργότερα το φαινόμενο τθσ γεμωτρικοποίθςθσ τθσ φφςθσ, το οποίο αναλφει μεταξφ άλλων ςτθ δθμοςίευςι του La geometrisation de la physique, Paris: 1994. Κωνςταντίνοσ Μωραΐτθσ, Διδ. Διατριβι, ‘Σο Σοπίο Πολιτιςτικόσ Προςδιοριςμόσ του Σόπου’, Ακινα 2012, ςελ.134.

35 Ραρόλθ τθν επιλογι τθσ δθμοκρατίασ ωσ πολιτικό πρότυπο τθσ περιόδου, θ διακυβζρνθςθ τθσ Λταλίασ αντιςτοιχεί, όπωσ αναφζρει ο Κ. Μωραίτθσ ςε μια αςτικι ολιγαρχία. (Κωνςταντίνοσ Μωραΐτθσ, Διδ. Διατριβι, ‘Σο Σοπίο Πολιτιςτικόσ Προςδιοριςμόσ του Σόπου’, Ακινα 2012, Σθμ. 47,ςελ. 111).

35

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

αρχιτεκτονικι, κακϊσ και μυκικζσ αναφορζσ που εντάςςει ςτουσ κιπουσ τθσ. Για 36 τον Giorgio Vasari , ο όροσ Rinascita, Αναγζννθςθ μιλά για «αυτι τθν μεταβολι που επιτρζπει να γεννθκεί ξανά, ςτθν Λταλία, θ αίγλθ τθσ ελλθνικισ και τθσ 37 ρωμαϊκισ αρχαιότθτασ» . Επομζνωσ, ςτθν περίοδο τθσ Αναγζννθςθσ επιςθμαίνουμε μια ςειρά ςυμβολικϊν αναφορϊν των κιπων και των τοπίων τθσ εποχισ που παραπζμπουν ςτθν ιςτορία των πολιτιςμϊν και ςτθν αρχαιότθτα. Θ επιρροι τθσ ελλθνικισ αρχαιότθτασ ςτθν αναγεννθςιακι αντίλθψθ για το τοπίο βαςίςτθκε ςε ερμθνευτικζσ υποκζςεισ και ςυςχετίςεισ τοπιακϊν αναφορϊν από αρχαίουσ μφκουσ, οι οποίεσ ανζδειξαν πλικοσ νζων ςθμαςίων ςυμπαραδιλωςθσ. Ο Δ. Φιλιππίδθσ αναφζρει ότι «κάκε εποχι βλζπει με τα δικά τθσ μάτιαϋείτε βυκίηεται ςτο παρελκόν κυνθγϊντασ παλιζσ χίμαιρεσ είτε χάνεται ςτο μζλλον προςπακϊντασ να μαντζψει τθ μορφι των πραγμάτων που ακόμα 38 δεν ζχουν γεννθκεί» . Η επιλογι τθσ αρχαιότθτασ, ωσ παράδειγμα προσ μίμθςθ και κοινωνικό πρότυπο, βαςίςτθκε ςε μια «αναγεννθςιακι» ανάγνωςθ και ςτόχευε ςε μια αναλογικι ςυςχζτιςθ, του επιτυχοφσ πολιτικά και πολιτιςτικά παρελκόντοσ, δίνοντασ τθν υπόςχεςθ για ζνα εξίςου επιτυχζσ μζλλον. Στο πλαίςιο τθσ πολιτικισ και πολιτιςτικισ αναφοράσ του αρχαιοελλθνικοφ ιδεϊδουσ, γράφεται από τον Francesco Colonna ζνα πρωτότυπο για τθν εποχι κείμενο, θ ‘Τπνερωτομαχία του Πολφφιλου’, ςτο οποίο περιγράφονται αναλυτικά φανταςτικοί κιποι που παραπζμπουν ςε αρχαίεσ κοινωνίεσ. Ιρωασ τθσ ιςτορίασ, ο Ρολί-φιλοσ, ο οποίοσ δίνει τθν προςωπικι του μάχθ μζςα ςτο όνειρό του, ϊςτε να ςυναντθκεί με τθν αγαπθμζνθ του Ρόλια. Λδιαίτερο ενδιαφζρον παρουςιάηει θ αξιοποίθςι του ποιιματοσ ωσ οδθγόσ για 39 τον ςχεδιαςμό κιπων , κακϊσ και θ κφρια μεταφορά του ποιιματοσ που αφορά τον μεγάλο ζρωτα του ουμανιςτι με τθν Αρχαιότθτα και τθ ςυμβολικι ςυνζνωςι του με αυτιν.

36

(1511-1574), Λταλόσ ηωγράφοσ, αρχιτζκτονασ, ςυγγραφζασ και ιςτορικόσ, γνωςτόσ κυρίωσ για το ζργο του ‘Οι βίοι των πλζον εξαίρετων ηωγράφων, γλυπτϊν και αρχιτεκτόνων’, με βιογραφικά ςτοιχεία διακεκριμζνων καλλιτεχνϊν που κεωρείται θ ιδεολογικι βάςθ τθσ ςυγγραφισ τθσ ιςτορίασ τθσ τζχνθσ.Ρθγι: http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CE%B6%CF%8C%CF%81%CF%84%CE%B6%CE%B9%CE%BF_%CE %92%CE%B1%CE%B6%CE%AC%CF%81%CE%B9. Αναςφρκθκε τθν 18/2/2015.

37 Κωνςταντίνοσ Μωραΐτθσ, Διδ. Διατριβι, ‘Σο Σοπίο Πολιτιςτικόσ Προςδιοριςμόσ του Σόπου’, Ακινα 2012, ςελ.111.

38 Δθμιτρθσ Φιλιππίδθσ, Νεοελλθνικι Αρχιτεκτονικι, εκδ. ΜΕΛΛΣΣΑ, 1984, ςελ.13.

39 Tom Turner, Garden Design: Philosophy and Design 2000 BC-2000 AD, Routledge (2005),ςελ.221.

36

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

Σχζδια από τθν εικονογράφθςθ του βιβλίου ‘H Τπνερωτομαχία του Πολφφιλου’. E.18.:(αριςτερά) Φςτερα από τθν περιπλάνθςι του, ο Ρολφφιλοσ ςυναντά τελικά τθν αγαπθμζνθ του. Ε.19.: (δεξιά) Σχζδιο ενόσ φανταςτικοφ κιπου από τον Fransesco Colonna, γνωςτόσ ωσ knot garden.

Θ αναγεννθςιακι κθποτεχνία και τοπιοτεχνία ςυμμετζχει ενεργά ςτθν απόπειρα αναγζννθςθσ του αρχαίου κόςμου, ζτςι χρθςιμοποιοφνται ςυχνά ςτουσ κιπουσ και ςτα τοπία τθσ μυκολογικζσ αναφορζσ ςε κεοφσ, ςε νφμφεσ, κακϊσ και 40 ςε μυκικοφσ αρχαίουσ τόπουσ, όπωσ ςε αυτόν τθσ Αρκαδίασ . Ο μυκικόσ τόποσ τθσ Αρκαδίασ νοικθκε τότε ωσ επίγειοσ παράδειςοσ ςτον οποίο κυριαρχεί θ ευτυχία, θ γαλινθ, θ ειρινθ και εξυμνικθκε κατά τθ διάρκεια τθσ Αναγζννθςθσ 41 ςε πλικοσ ποιθτικϊν και πεηϊν ζργων βουκολικοφ χαρακτιρα , αποτελϊντασ ταυτόχρονα ιδεατό τοπιακό πρότυπο. Ρζραν των ςυμβολικϊν αναφορϊν ςτθν αρχαιότθτα, θ προοπτικι, θ οποία αναπτφχκθκε και εφαρμόςτθκε αρχικά ςτθ ηωγραφικι, αποτζλεςε ςθμαντικό ςχεδιαςτικό εργαλείο για τον ςχεδιαςμό κιπων και τοπίων. Ο αναγεννθςιακόσ 42 άνκρωποσ οργάνωςε προοπτικά το «πεδίο εποπτείασ» , γεγονόσ που υποδεικνφει τθν ανάπτυξθ τεχνικισ ςχζςθσ μαηί του και επιπλζον τοποκετικθκε 40

«Από τθν αρχαιότθτα θ Αρκαδία ιταν γνωςτι ςαν μια ιδιαίτερα ορεινι και δυςπρόςιτθ χϊρα, γεμάτθ κοιλάδεσ και λαγκαδιζσ που περιβάλλονται από ψθλά βουνά. Οι κάτοικοί τθσ ιταν κυρίωσ βοςκοί προβάτων και αιγϊν, ζνασ λαόσ αγροτικόσ και τραχφσ που ηοφςε απλοϊκά και ξζγνοιαςτα μζςα ςτθ φυςικι ευφορία των κοιλάδων και των βουνϊν. ΢φντομα όμωσ ο τοπικόσ πολιτιςμόσ ιλκε να ςυνδεκεί με τα τοπικά παραδοςιακά τραγοφδια, όπωσ και με το παίξιμο του αυλοφ, ςυνικεια που οι Αρκάδεσ απζκτθςαν κατά τθ διάρκεια τθσ βοςκισ. Ζτςι θ βουκολικι αυτι ποίθςθ και μουςικι άρχιςε να εμπνζει ςθμαντικοφσ ποιθτζσ τθσ εποχισ, που ζγραψαν ςτίχουσ ςτουσ οποίουσ ποιμζνεσ τραγουδοφςαν και αντάλαςςαν τραγοφδια μζςα ςε ζνα όμορφο, γαλινιο και γνιςιο φυςικό τοπίο, απαλλαγμζνο από κάκε επικίνδυνθ εξωτερικι παρζμβαςθ. *...+ με τθν πάροδο του χρόνου, αναπτφχκθκε το λογοτεχνικό είδοσ τθσ βουκολικισ (ποιμενικισ) ποίθςθσ που μιμείται τθν αγροτικι ηωι και ςυχνά τθ ηωι μιασ φανταςτικισ εποχισ». Ρθγι:http://arcadia.ceid.upatras.gr/arkadia/culture/clasarcadia/etinarc.html. Αναςφρκθκε τθν 15/2/2015.

41 «Σο λογοτεχνικό είδοσ τθσ βουκολικισ (ποιμενικισ) ποίθςθσ*...+ μιμείται τθν αγροτικι ηωι και ςυχνά τθ ηωι μιασ φανταςτικισ εποχισ, ςτθν οποία κυρίαρχο ρόλο παίηουν οι ζρωτεσ μεταξφ ποιμζνων». Ρθγι: http://arcadia.ceid.upatras.gr/arkadia/culture/clasarcadia/etinarc.html. Αναςφρκθκε τθν 15/2/2015.

42 Κωνςταντίνοσ Μωραΐτθσ, Διδ. Διατριβι, ‘Σο Σοπίο Πολιτιςτικόσ Προςδιοριςμόσ του Σόπου’, Ακινα 2012, ςελ.110.

37

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

κεντρικά προσ το περιβάλλον του, ςε πρόςφορθ κζςθ «για τθν εγκατάςταςθ ςε 43 αυτιν τθσ ελζγχουςασ ςυνείδθςθσ του υποκείμενου πολιτιςμοφ» . Θ προοπτικι επομζνωσ, μπορεί να κεωρθκεί ωσ μια πρακτικι, θ οποία ελζγχει, οργανϊνει και τοποκετεί ςε ςυγκεκριμζνεσ κζςεισ τα ςφμβολα και τισ κεντρικζσ ςθμαςίεσ τθσ εποχισ. Αλλά και γενικότερα θ χριςθ τθσ ωσ εργαλείο ςχεδιαςμοφ, απευκφνεται ςτθ ςχθματοποίθςθ του τοπίου ςε επίπεδο καταςκευαςτικό, αλλά και ςυμβολικό. Αποτελεί ςτο ςφνολο τθσ, το ζχει επιςθμάνει ο Erwin Panofsky, ςυμβολικι μορφι 44 ελζγχου του οπτικοφ πεδίου και μζςω αυτοφ τθσ κοινωνίασ ςυνολικά . Η οργάνωςθ, λοιπόν, τθσ ςυμβολικισ τάξθσ με κεντρικό ςθμείο αναφοράσ τθν αρχαιότθτα, ςε ςυνδυαςμό με τισ ουμανιςτικζσ αρχζσ και τθν εφαρμογι τθσ προοπτικισ κεϊρθςθσ, ςυμβάλουν ςτθν καταςκευι τοπίων και 45 ςτθν παραγωγι των επικυμθτϊν «ςχθμάτων» του με βάςθ τθν πολιτιςμικι και πολιτιςτικι ςυγκρότθςθ τθσ περιόδου.

Ε.20.: “Draughtsman drawing a recumbent woman”, Albrecht Dürer, 1525.Θ γεωμετρικι ανάλυςθ του γυναικείου, καμπυλόμορφου ςϊματοσ από τον παρατθρθτι-ηωγράφο. Ο Dürer προκειμζνου να περιγράψει τθ ςχζςθ μεταξφ φφςθσ και επιςτιμθσ, χωρίηει τον πίνακα ςε δφο ενότθτεσ, τισ οποίεσ διαφοροποιεί ζντονα. Ζτςι, από τθ μία ποηάρει θ πλθκωρικι γυναίκα με φόντο το φυςικό τοπίο με τουσ λόφουσ, ενϊ δεξιά ο ηωγράφοσ, ςυγκεντρωμζνοσ παρατθρεί μζςω ενόσ καννάβου τθ γυναίκα. Θ παρουςία τθσ γλάςτρασ που πλαιςιϊνει τον άντρα, ενιςχφει το κεντρικό κζμα του πίνακα που αναφζρεται ςτθν ανάλυςθ, ςτθν κατανόθςθ και εντζλει ςτθ ςχθματοποίθςθ τθσ φφςθσ.

43

Ο.π. ςελ. 110. Κωνςταντίνοσ Μωραΐτθσ, Διδ. Διατριβι, ‘Σο Σοπίο Πολιτιςτικόσ Προςδιοριςμόσ του Σόπου’, Ακινα 2012, ςελ.145.

45 Ο I.Kant διερευνά τθν απαίτθςθ νοθτικοφ ελζγχου των μορφϊν και μζςω αυτισ τθσ εξωτερικισ πραγματικότθτασ που αποδίδεται από τον όρο «ςχθματοποίθςθ». Επιπλζον, επιςθμαίνει ότι ο όροσ είναι ιδιαίτερα χριςιμοσ κατά τθν περιγραφι των διαμορφϊςεων του τοπίου. Η χριςθ των όρων «ςχθματοποίθςθ» «ςχιμα», για τθν περιγραφι τοπιακϊν διαμορφϊςεων, ςυνδζεται με τθ διαπίςτωςθ πωσ θ φφτευςθ ςυμμετζχει ςτθ ςφνκεςθ του τοπίου ωσ δομικι οντότθτα, αντίςτοιχθ των κτθρίων. ( Κωνςταντίνοσ Μωραΐτθσ, Διδ. Διατριβι, ‘Σο Σοπίο Πολιτιςτικόσ Προςδιοριςμόσ του Σόπου’, Ακινα 2012, ςελ.434-435. ) 44

38

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

Ε.21.: Από τουσ κιπουσ τθσ villa Farnese, ςτθν περιοχι Carparola, κοντά ςτθν πόλθ τθσ ΢ϊμθσ. Ρρόκειται για χαρακτθριςτικό δείγμα μανιεριςτικισ αρχιτεκτονικισ

Ε.22.: Κθπευτικά κζματα τθσ villa Gamberaia με κζα τθν πόλθ τθσ Φλωρεντίασ. Θ οπτικι ςφνδεςθ μεταξφ των επαφλεων και των πόλεων, αποτελοφςε ςφνθκθ ςχεδιαςτικι πρακτικι ςτθν Αναγζννθςθ. Θ καταςκευι επαφλεων ςτθν ιταλικι φπαικρο ςυνδεόταν με ςθμαςίεσ ςυμπαραδιλωςθσ που αφοροφςαν τθν εξάπλωςθ του αςτικοφ πολιτιςμοφ ςτθν φπαικρο και τθν κακιζρωςθ μιασ εκπολιτιςμζνθσ αγροτικισ κουλτοφρασ.

39

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

3.3. Η περίοδοσ του Μπαρόκ. Η ορκολογικι κεϊρθςθ του τοπίου και το υπόδειγμα του βαςιλικοφ, γαλλικοφ κιπου.

Στθν περίοδο του Μπαρόκ πραγματοποιοφνται ζργα μεγαλφτερθσ κλίμακασ, ςε ςχζςθ με τουσ κιπουσ και τισ villas τθσ Αναγζννθςθσ. Ο ςχεδιαςμόσ και θ γεωμετρικι οργάνωςθ μεγάλων εκτάςεων, όπωσ κα δοφμε ςτο παράδειγμα του 46 ανακτόρου των Βερςαλλιϊν, παρ’όλο τον «αυτοαναφορικό» και μοναρχικό τουσ χαρακτιρα, αποτελοφν ςθμαντικοφσ ςχεδιαςτικοφσ πειραματιςμοφσ και κεωροφνται προάγγελοι των μεταγενζςτερων γεωμετρικϊν μοντζλων που εφαρμόηονται ςτον αςτικό ςχεδιαςμό. Στισ τοπιακζσ διαμορφϊςεισ βρίςκουμε πλικοσ από μυκικζσ αναφορζσ και παραπομπζσ ςτθν αρχαιότθτα, οι οποίεσ όμωσ δεν εςτιάηουν ςτα δθμοκρατικά ιδεϊδθ, όπωσ άλλα προγενεςτερα και μεταγενζςτερα παραδείγατα, αλλά ςτθ μεταφορικι ςυςχζτιςθ τθσ δφναμθσ των μονάρχων με τισ μυκικζσ δυνάμεισ των κεϊν. Οι τοπιακζσ διαμορφϊςεισ τθσ περιόδου ακτινοβολοφν τθν αναδυόμενθ βαςιλικι αίγλθ και δοξάηουν τθν «άπειρθ» δφναμθ των βαςιλζων. Ωσ προσ τθν οργάνωςι τουσ, απαρτίηονται από εκτεταμζνεσ ακολουκίεσ κιπων και από αξονικζσ διατάξεισ. Φαντάηουν ςαν να κατευκφνονται ςτο άπειρο, γεγονόσ που 47 ενιςχφεται με τον πλευρικό εγκλειςμό τουσ από δαςικζσ εκτάςεισ. Ρζραν τθσ ζντονθσ διάκεςθσ αυτοπροβολισ των αυτοκρατόρων μζςω των κιπων τουσ, εξίςου ζντονα προβάλλονταν ςτο τοπίο ορκοκανονικοί και κανονιςτικοί «ςχθματιςμοί», υποδθλϊνοντασ τον επικυμθτό ζλεγχο του φυςικοφ ςτοιχείου, κακϊσ και τθ μετάδοςθ κοινωνικϊν και πολιτικϊν ςχθμάτων και ςθμαςιϊν. Οι ςθμαςίεσ αυτζσ αφοροφν κυρίωσ τον ζλεγχο τθσ πολιτικισ εξουςίασ, τθ ςυγκζντρωςθ τθσ «αυτοκρατορίασ» ςε ζνα κεντρικό ςθμείο, και τθν «αυτοαναφορικότθτά» τθσ. Επιπλζον, θ εφαρμογι τθσ κεωρθτικισ, ορκολογικισ ςκζψθσ ςτο γαλλικό τοπίο, εκδθλϊκθκε μζςω περίπλοκων γεωμετρικϊν καταςκευϊν, οι οποίεσ φανζρωναν τθν επικυμία για αυςτθρό ζλεγχο τθσ φφςθσ και τθ μεταφορά κεντρικϊν για τθν εποχι, πολιτικϊν ςθμαςιϊν.

46

Ο Κ. Μωραΐτθσ αναφζρει για τισ τοπιακζσ διαμορφϊςεισ του Μπαρόκ ότι «αποφαςίηουν να καταςτοφν με ζμφαςθ αυτοαναφορικζσ», δθλαδι μιασ ανεξάρτθτθσ από το εξωτερικό περιβάλλον ςυγκρότθςθσ, θ οποία εξαςφαλίηει εςωτερικό ζλεγχο. (Κωνςταντίνοσ Μωραΐτθσ, Διδ. Διατριβι, ‘Σο Σοπίο Πολιτιςτικόσ Προςδιοριςμόσ του Σόπου’, Ακινα 2012, ςελ.202).

47 Ο.π. ςελ. 215.

40

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

Ε.23.: Avenue of the Three Fountains. Versailles, France, 1996. Φωτογραφία του Michael Kenna. Θ ςμμετρικι οργάνωςθ του χϊρου, θ προοπτικι εφαρμογι και θ αυςτθρι κθπουρικι, διαμορφϊνουν ζναν επιβλθτικό υπαίκριο χϊρο. Ο κιποσ δεν μιμείται τθ φφςθ, αντίκετα εντάςςεται ςτο φυςικό περιβάλλον τθσ γαλλικισ υπαίκρου ωσ τεχνθτι καταςκευι.

Το παράδειγμα των κιπων των Βερςαλλιϊν αποτελεί το περιςςότερο μεγαλοπρεπζσ και αντιπροςωπευτικό δείγμα αυτοκρατορικισ κθποτεχνίασ τθσ περιόδου. Ο Λουδοβίκοσ ΛΔ’, γνωςτόσ ωσ «βαςιλιάσ Ιλιοσ», ανακζτει το ζργο του το 1661 ςε ζναν από τουσ πιο φθμιςμζνουσ ςχεδιαςτζσ κιπων τθσ εποχισ, τον André Le Nôtre. Στθν αξονικι πορεία προσ τουσ κιπουσ των Βερςαλλιϊν ςυναντά κανείσ αρχικά τθν κρίνθ τθσ Λιτοφσ, τθσ μθτζρασ του Απόλλωνα ςτθ ςυνζχεια μια ακολουκία υδάτινων δεξαμενϊν και προσ τθν δφςθ τθν ανάδυςθ του τζκριππου άρματοσ του Απόλλωνα μζςα από μία κρίνθ. Ο αυτοκρατορικόσ εξϊςτθσ βρίςκεται ςε κεντρικό ςθμείο, από το οποίο ο βαςιλιάσ επιτθροφςε τθν ευρφτερθ 48 περιοχι των κιπων και ατζνιηε προσ το άπειρο τθσ δφναμισ του . Θ οπτικι ςφνδεςθ μεταξφ των επιμζρουσ περιοχϊν και κιπων με τα ανάκτορα διακόπτεται τμθματικά, όμωσ ο περιθγθτισ ζχει τθν αίςκθςθ, ότι υπάρχουν αυςτθρζσ ςχζςεισ οργάνωςθσ και ελζγχου τθσ κίνθςισ του. Ο «βαςιλιάσ Ιλιοσ», επιδίωξε τθν άμεςθ ςφνδεςθ των Βερςαλλιϊν με κλαςςικζσ αναφορζσ από τον μυκικό κφκλο του Απόλλωνα, για αυτό τον λόγο ςυνζδεςε τθν χωροκζτθςθ του κεντρικοφ άξονα ςε ανατολι-δφςθ, ςε ςυμφωνία τθν θμεριςια κίνθςθ του θλιακοφ δίςκου. Οι βαςιλικζσ, τοπιακζσ διαμορφϊςεισ τθσ περιόδου ςυμμετείχαν ςτθ ςυγκρότθςθ των κοινωνικϊν ςθμαςιϊν, θκϊν και ςυμβόλων. Ρζραν τθσ γαλλικισ ο ιςχφοσ, κατά τον 17 αιϊνα υπιρχε άλλθ μία εξίςου ιςχυρι ςτρατιωτικι δφναμθ, αυτι του Γουλιζλμου του ΛΛΛ τθσ Βρετανίασ. Οι δφο μονάρχεσ μοιράηονταν το κοινό πάκοσ για τουσ κιπουσ και χρθςιμοποίθςαν ςτοχευμζνα μυκικζσ αναφορζσ, ϊςτε να προβάλλουν τθν πολιτικι τουσ δφναμθ. Ο Γουλιζλμοσ ο ΛΛΛ, ςτο ανάκτορο του Het Loo, ςτθν Ολλανδία, επζμεινε μαηί με τουσ βαςιλικοφσ 48

Jean-Paul Pigeat, Gardens of the World, Two Thousand Yeats of Garden Design, editions Flammarion, 2003, ςελ. 38.

41

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

49

κθπουροφσ ςτθ φφτευςθ πορτοκαλιϊν . Τα πορτοκάλια ςτθ μυκολογία, αναφζρονται ςτουσ άκλουσ του Θρακλι ωσ τα μυκικά μιλα των Εςπερίδων. Θ φφτευςθ, λοιπόν, πορτοκαλιάσ ςτουσ κιπουσ του υποδείκνυε τθν επικυμθτι ςυςχζτιςθ με το μυκικό πρότυπο του Θρακλι και τθν ταφτιςθ τθσ ςτρατιωτικισ και πολιτικισ ιςχφοσ του Γουλιζλμου με τθν εξαιρετικι δφναμθ του ιρωα. ΢υνεπϊσ, οι αναφορζσ κατά τθν περίοδο του Μπαρόκ ςτθν αρχαιοελλθνικι μυκολογία ςυμμετείχαν ςτθν απόδοςθ ςκθνογραφικϊν τοπίων, ςτα οποία οι αυτοκράτορεσ υποδφονταν τουσ θρωικοφσ ρόλουσ τουσ, όπωσ αυτόσ του «Γάλλου Απόλλωνα» και του «Ολλανδοφ Ηρακλι». Οι μφκοι ηωντανεφουν μζςα ου 50 ςτισ τοπιακζσ διαμορφϊςεισ του 17 αιϊνα, με τον Λοξία να ανταγωνίηεται 51 τον θμίκεο Ηρακλι , και οι μυκικζσ αναφορζσ αποδίδουν ςτο τοπίο του Μπαρόκ δραματικό και ςκθνογραφικό φφοσ.

Ε.24.: Ρανοραμικι άποψθ των κιπων των Βερςαλλιϊν. Θ είςοδοσ γίνεται μζςα από τα ανάκτορα, ςτθ ςυνζχεια ςυναντάμε τθν κρίνθ τθσ Λθτοφσ και ςτο τζλοσ το τζκριππο άρμα του Απόλλωνα. Ε.25: Το άγαλμα του Απόλλωνα. Ε.26: To άγαλμα τθσ Λθτοφσ, Ε.27.: Τα ανάκτορα. Φωτογραφίεσ του Michael Kenna.

49

Κωνςταντίνοσ Μωραΐτθσ, Διδ. Διατριβι, ‘Σο Σοπίο Πολιτιςτικόσ Προςδιοριςμόσ του Σόπου’, Ακινα 2012, ςελ.247.

50 Ρροςωνυμία του Απόλλωνα για τουσ διφοροφμενουσ χρθςμοφσ του. Ρθγι: https://sites.google.com/site/hellasmythology/heroes/hercules. Αναςφρκθκε τθν 18/12/2014.

51 ΢φμφωνα με τον μφκο, ο Απόλλωνασ και ο Ηρακλισ είχαν εχκρικζσ ςχζςεισ, αφοφ ο Ηρακλισ είχε κλζψει τον ιερό τρίποδα από το μαντείο των Δελφϊν, όταν θ Πυκία αρνικθκε να του δϊςει χρθςμό, με ςκοπό να ιδρφςει αλλοφ μαντείο. Ο Λοξίασ τον καταδίωκε καιρό, ϊςτε να πάρει πίςω τον ιερό τρίποδα κι όταν τελικάν τον ζφταςε ο μφκοσ λζει ότι ξεκίνθςαν επικι μονομαχία. Εντζλει, χρειάςτθκε θ παρεμβολι του Δία, ο οποίοσ τουσ χϊριςε ρίχνοντασ ζναν κεραυνό. Ρθγι: https://sites.google.com/site/hellasmythology/heroes/hercules. Αναςφρκθκε τθν 18/12/2014.

42

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

E.28.

E.29.

43

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

E.28. ‘The château circa’, 1668, Pierre Patel. Ρανοραμικι κζα του ςυγκροτιματοσ του ανακτόρου και των τοπιακϊν διαμορφϊςεων ςτο ςχζδιο του 19ου αιϊνα.

Ε.30. Ρορτρζτο του Λουδοβίκου IV’ (16381715) από τον Hyacinthe Rigaud. Οι ανακτορικοί κιποι του «απολλϊνιου» μονάρχθ ακτινοβολοφν τθν αίγλθ και το κφροσ του.

E.29. Στο ςχζδιο, το οποίο χρονολογείται ςτισ αρχζσ του 19ου αιϊνα, απεικονίηονται τα ανάκτορα του Het Loo και οι «μυκικοί» κιποι. Ε.31. Ρορτρζτο του Γουλιζλμου III τθσ Βρετανίασ, (1638-1715) από τον Sir Godfrey Kneller.

44

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

3.4. ου

ου

Οι αγγλικοί κιποι του 18 και 19 αιϊνα- Από τον Διαφωτιςμό ςτο Ρομαντιςμό, θ βιομθχανικι ανάπτυξθ, θ ανάδυςθ τθσ αςτικισ τάξθσ και θ ςυμβολι των κλαςςικιςτικϊν προτφπων ςτθ νζα πολιτικι ςυγκρότθςθ.

ου

Στθν περίοδο του 18 αιϊνα αναδφεται ο όροσ landscape, θ αρχιτεκτονικι 52 τοπίου, με ειςθγθτι τον διάςθμο άγγλο αρχιτζκτονα τοπίου Humphry Repton , επιςθμαίνοντασ πλζον ξεκάκαρα τθ ςχεδιαςτικι ςυμβολοποίθςθ ςφμφωνα με τθν οποία το τοπίο και ο κιποσ αντιμετωπίηονται ωσ δομικζσ καταςκευζσ. Θ ανατρεπτικι μεταςτροφι ςτθ κεϊρθςθ του τοπίου αφορά το ιδιαίτερο ενδιαφζρον που δίνεται ςτθν ακακοριςτία τθσ φφςθσ, τθν οποία προςπακοφν οι διάςθμοι τοπιοτζχνεσ τθσ εποχισ να μιμθκοφν. Ο Isaiah Berlin, αναφζρεται ςτουσ ςτίχουσ του γνωςτοφ Άγγλου ποιθτι τθσ εποχισ, Alexander Pope:

«Σοφτοι οι κανόνεσ, οι παλαιοί, αποκαλφφκθκαν και δεν επινοικθκαν, 53 Φφςθ είναι, Φφςθ όμωσ υπό μορφιν Μεκόδου.» Μζςα ςε αυτζσ τισ δφο γραμμζσ ο ποιθτισ περιγράφει το «επίςθμο δόγμα» του ου 18 αιϊνα, τθν ανακάλυψθ δθλαδι τθσ μεκόδου μζςα ςτθν ίδια τθ φφςθ. Το κίνθμα του Διαφωτιςμοφ κακιςτά τον λόγο και τθ λογικι οργάνωςθ βαςικά νοθτικά εργαλεία τα οποία βρίςκουν εφαρμογι και ςτισ τοπιακζσ διαμορφϊςεισ ου του 19 αιϊνα. Ο Διαφωτιςμόσ βαςίςτθκε ςτθν επιςτθμονικι και οικονομικι πρόοδο και είχε ωσ βαςικζσ αρχζσ, «τον ορκολογιςμό και τθν αρμονικι 54 ςυνφπαρξθ με τθ Φφςθ-μια Φφςθ όμωσ καταξιωμζνθσ με τον Λόγο ». Οι ιςτορικζσ αναφορζσ ςτθν αρχαιότθτα, ιδωμζνεσ μζςα από το πρίςμα του 55 Διαφωτιςμοφ ςτοχεφουν, ςφμφωνα με τον David Hume , λιγότερο ςτθν αναβίωςι τθσ, αλλά κφρια ςτθ ςυγκρότθςθ και κεμελίωςθ κάποιων γενικϊν προτάςεων, «οι οποίεσ και κα υποδείκνυαν ςτον άνκρωπο τι να κάνει, πωσ να 56 ηιςει, τι να γίνει.» Θ βιομθχανικι ανάπτυξθ ςυγκροτεί ωσ κεντρικό κοινωνικό πυρινα τθσ 52

Κωνςταντίνοσ Μωραΐτθσ, Διδ. Διατριβι, ‘Σο Σοπίο Πολιτιςτικόσ Προςδιοριςμόσ του Σόπου’, Ακινα 2012, Σθμ.99, ςελ.136.

53 Isaiah Berlin, ‘Οι ΢ίηεσ του ΢ομαντιςμοφ’, εκδόςεισ Scripta, Ακινα 2002, μτφ. Γ.Ραπαδθμθτρίου, ςελ.

63.

54 Δθμιτρθσ Φιλιππίδθσ, Νεοελλθνικι Αρχιτεκτονικι, εκδ. ΜΕΛΛΣΣΑ, 1984, ςελ.17.

55 (1711-1776) Σκωτςζηοσ ιςτορικόσ και φιλόςοςφοσ που επθρζαςε τθν ανάπτυξθ δφο ςχολϊν φιλοςοφίασ, του ςκεπτικιςμοφ και του εμπειριςμοφ.

56 Isaiah Berlin, ‘Οι ΢ίηεσ του ΢ομαντιςμοφ’, εκδόςεισ Scripta, Ακινα 2002, μτφ. Γ.Ραπαδθμθτρίου, ςελ.

67.

45

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

περιόδου, τθν αναπτυςςόμενθ αςτικι τάξθ και ωσ ιδανικό πολίτευμα τθν αςτικι δθμοκρατία. Συνεπϊσ, επιδιϊκεται ο ςυςχετιςμόσ τοφ αγγλικοφ τοπίου με το αρχαίο ελλθνικό, καταγωγικι κοιτίδα τθσ δθμοκρατίασ. Ρρόκειται για ςυςχετιςμό ο οποίοσ εκδθλϊνεται μζςα από κλαςςικιςτικζσ καταςκευζσ που τοποκετοφνται ου ςτα αγγλικά πάρκα. Οι τοπιακζσ διαμορφϊςεισ του 18 αιϊνα, αντιτίκενται ςτο κλίμα τθσ κυελλϊδουσ βιομθχανικισ επανάςταςθσ και θ προςοχι μετατοπίηεται «από τον τζλειο μθχανιςμό του κόςμου ςτθ φυςικότθτα ενόσ ηωντανοφ φυτοφ57 τθσ οργανικισ μορφισ που εκφράηει τον δυναμιςμό τθσ ανάπτυξθσ» . Ο ςχεδιαςτικόσ ζλεγχοσ που αςκείται ςτο αγγλικό, αγροτικό τοπίο, μοιάηει ακϊοσ και φυςικόσ ςε ςχζςθ με τουσ βαςιλικοφσ κιπουσ του Μπαρόκ, αλλά ωσ «παιδί» τθσ λογικισ ανάπτυξθσ του Διαφωτιςμοφ, υποβαςτάηεται από τθν ιςχυρι καταςκευι νοθτικϊν ςυνκετικϊν ςχθμάτων που ςτοχεφουν ςτθν οργάνωςθ του πολιτιςμοφ και ςτθ ςυγκρότθςθ τθσ επικυμθτισ ςυμβολικισ τάξθσ. Θ αγροτικι γθ αποτζλεςε το υπόβακρο πάνω ςτο οποίο βαςίςτθκε θ αγγλικι αρχιτεκτονικι τοπίου, θ οποία ειςιγαγε τον κιπο πάρκο ι κιπο τοπίο(landscape garden), τον κιπο δάςοσ(woodland garden), κακϊσ και το 58 εξιδανικευμζνο αγρόκτθμα(ornamented farm) , το οποίο ςυναντάμε και ςτο βαςιλικό κιπο τθσ Ακινασ. Σε γενικζσ γραμμζσ, θ αρχιτεκτονικι των αγγλικϊν κιπων εμμζνει ςε μια φυςικότροπθ προςζγγιςθ με διάκεςθ να διειςδφςει και να ενταχκεί ςτο φυςικό τοπίο, παρεμβαίνοντασ όςο το δυνατόν πιο ομαλά, όπωσ 59 ςυμβαίνει ςτθν περίπτωςθ των ha-ha’s . Ρρόκειται για ιπια ςκαμζνα κοιλϊματα, τα οποία λειτουργοφςαν ωσ όρια, δθμιουργϊντασ τθν αίςκθςθ ςυνζχειασ μεταξφ του τεχνθτοφ κιπου και του φυςικοφ τοπίου.

Ε.32. : Τα ha-ha’s οριοκετοφν τθν περιοχι των κιπων με τζτοιο τρόπο ϊςτε να μθν γίνονται αντιλθπτά από μακριά. Θ ονομαςία τουσ λζγεται ότι παραπζμπει ςτο επιφϊνθμα “ha-ha” που βγάηει κανείσ όταν κακϊσ πλθςιάηει το όριο του κιπου, ανακαλφπτει τθν παρουςία του «κρυφοφ» φράχτθ.

57

Δθμιτρθσ Φιλιππίδθσ, Νεοελλθνικι Αρχιτεκτονικι, εκδ. ΜΕΛΛΣΣΑ, 1984, ςελ.19. Κωνςταντίνοσ Μωραΐτθσ, Διδ. Διατριβι, ‘Σο Σοπίο Πολιτιςτικόσ Προςδιοριςμόσ του Σόπου’, Ακινα 2012, ςελ. 378.

59 Ρθγι: http://www.bbc.co.uk/legacies/heritage/england/teesside/article_1.shtml. Αναςφρκθκε 19/12/2014.

58

46

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

Οι τοπιακζσ διαμορφϊςεισ του πφργου του Horward, ζργο του αρχιτζκτονα τοπίου John Vanbrugh, αποτελοφν αντιπροςωπευτικό παράδειγμα τθσ μεταβατικισ και καινοτομικισ για τα δεδομζνα τθσ εποχισ, αγγλικισ ου προςζγγιςθσ του τοπίου του 18 αιϊνα. Ο J.Vanbrugh εφάρμοςε ζναν καινοτόμο ςχεδιαςτικό τφπο, με καμπυλοειδείσ, φυςικότροπεσ χαράξεισ και ςυςχζτιςε ςθμαςιολογικά το τοπίο με το αρχαιοελλθνικό άλςοσ και με μυκικζσ αναφορζσ. Ζτςι, ο πφργοσ γειτνιάηει ςτο πίςω μζροσ του με γεωμετρικοφσ κιπουσ, υποδεικνφοντασ τθν παλαιότερθ φορμαλιςτικι τοπιακι παιδεία των Άγγλων. Θ κεντρικι όμωσ τοπιακι διαμόρφωςθ ςτρζφεται προσ μια ομάδα τεχνθτϊν λιμνϊν και κυρίωσ προσ το τεχνθτό δάςοσ Wray, το οποίο βρίςκεται ςτα βορειοανατολικά 60 του πφργου και μιμείται πικάνωσ το πρότυπο του αρχαιοελλθνικοφ άλςουσ . Μζςα ςτο δάςοσ, υπάρχει μια κρινθ και ςτθν περιφζρεια ςυναντάμε δφο κλαςςικιςτικά κτίςματα, αυτό του Ναοφ τθσ Αφροδίτθσ και του Ναοφ των Τεςςάρων Ανζμων.

Ε.33.: Ρανοραμικι κζα από τθν πίςω όψθ του κάςτρου Howard. Με αςπρόμαυρο απεικονίηεται θ αγγλικι φπαικροσ και παραμζνουν ζγχρωμεσ οι τεχνθτζσ τοπιακζσ διαμορφϊςεισ του J.Vanbrugh. Στο βάκοσ, θ μεγάλθ τεχνθτι λίμνθ και μπροςτά οι γεωμετρικοί κιποι, ςχεδιαςμζνοι ςφμφωνα με το προτφπο του γαλλικοφ κιπου.

60

Κωνςταντίνοσ Μωραΐτθσ, Διδ. Διατριβι, ‘Σο Σοπίο Πολιτιςτικόσ Προςδιοριςμόσ του Σόπου’, Ακινα 2012, ςελ. 380.

47

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

E.34.: Οι τοπιακζσ διαμορφϊςεισ του πφργου Howard. Οι καμπυλόμορφεσ χαράξεισ αποδίδουν τον επικυμθτό φυςικότροπο χαρακτιρα ςτο τεχνθτό τοπίο. Στο βάκοσ, ςτο όριο του τεχνθτοφ δάςουσ Wray, το κλαςικό κτίςμα του “Ναοφ των 4 Ανζμων”.

48

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη. ο

Πςον αφορά τθν τζχνθ του γραφικοφ, ανκίηει ιδθ από τον 16 αιϊνα και καλλιτζχνεσ όπωσ ο Claude Lorrain και ο Nicolas Poussin, ηωγραφίηουν φυςικά τοπία μζςα ςτα οποία «κατοικοφν» κλαςικά κτίςματα. Θ γραφικότθτα, θ αιςκθτικι ςυνάφεια δθλαδι με τα μζςα τθσ ηωγραφικισ απεικόνιςθσ, «δεν είναι ταυτιςμζνθ με κάποια ιδεολογία, αλλά παρουςιάηεται ςαν αιςκθτικι αξία, 61 χαρακτθριςτικι του αγγλικοφ κιπου» . Οι γραφικι απεικόνιςθ τοπίων ςτθ ηωγραφικι εμπνζουν τουσ ςχεδιαςτζσ και μάλιςτα ςε κάποιεσ περιπτϊςεισ ου αντιγράφονται ςτισ αγγλικζσ τοπιοτεχνιςεισ του 18 . Η ζωγραφικθ, λοιπόν, η οποία χρηςιμοποιεί την κλαςςικιςτικθ αιςιητικθ, εκφράζει ξεκάιαρα την πολιτικθ ςυμπαραδθλωςη τησ αναβίωςησ τησ αρχαιοελληνικθσ δημοκρατίασ.

Ε.35.: ‘Apollo and the Muses on Mount Helicon’, Claude Lorrain, 1680.

E.36: Το τοπίο του Stourhead, το Ράνκεον από τθν ανατολικι λίμνθ. Ραρατθρϊντασ τισ δφο εικόνεσ διακρίνουμε κοινά ςτοιχεία ωσ προσ τισ κλαςικζσ αναφορζσ και τθν φφτευςθ.

Oι τοπιακζσ διαμορφϊςεισ του Stourhead φαίνεται να υιοκετοφν ςτοιχεία από το ειδυλλιακό, αρχαιοελλθνικό τοπίο του Lorrain.

61

Δθμιτρθσ Φιλιππίδθσ, Νεοελλθνικι Αρχιτεκτονικι, εκδ. ΜΕΛΛΣΣΑ, 1984, ςελ.20.

49

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη. ου

Ο ΢ομαντιςμόσ ωσ κίνθμα αναπτφςςεται ςτα τζλθ του 18 αιϊνα, ωριμάηει τον ο 19 ςτθ Δυτικι Ευρϊπθ και επεκτείνεται μαηί με τθ βιομθχανικι ανάπτυξθ. Θ ο ο πολιτικι ςκθνι, ςτθ μεταβατικι περίοδο από τον 18 ςτον 19 αιϊνα, χαρακτθρίηεται από αναταραχι, ςτο πλαίςιο τθσ οποίασ ςυγκροφονται ο ςυντθρθτικόσ νεοκλαςικιςμόσ με τον φιλελεφκερο ρομαντιςμό. Θ ςφγκρουςθ αυτι μεταφράηεται ςτθν αρχιτεκτονικι τθσ περιόδου με τθν ιδιαίτερθ ςυνφπαρξθ του νεοκλαςςικοφ ςτιλ με το γοτκικό. Θ ρομαντικι προςζγγιςθ, αςκεί αυςτθρι κριτικι ςτθ βιομθχανικι ανάπτυξθ και ςτθν προςπάκεια να ελεγχκεί θ φφςθ. Ραράλλθλα, επαναπροςδιορίηει τθ ςθμαςία του τοπίου ωσ πολιτιςτικό και πολιτιςμικό φορζα, δίνοντασ ζμφαςθ ςε κάκετι τι εξωτικό και παραδοςιακό και επιμζνει ςτθν αξία του ςυναιςκιματοσ, ζναντι τθσ λογικισ κεϊρθςθσ του Διαφωτιςμοφ.Το τοπίο αντιμετωπίηεται ωσ ςτοιχείο τθσ «εκνικισ κοιτίδασ» και ωσ 62,63 «επιχείρθμα για τθν απαίτθςθ τθσ αυτοδιάκεςθσ» του εκάςτοτε λαοφ, γεγονόσ που ςτρζφει το βλζμμα τθσ δφςθσ και ςτθν απελευκζρωςθ του ελλθνικοφ τόπου. ου Στισ τοπιακζσ διαμορφϊςεισ του 19 βλζπουμε δφο κφριεσ κατευκφνςεισ. Από τθ μία, ζχουμε τισ κλαςικζσ αναφορζσ με τθν κφρια μεταφορά τθσ πολιτικισ ςθμαςίασ τθσ δθμοκρατίασ και τθν ορκοκανονικι ςχθματοποίθςθ του φυςικοφ ςτοιχείου κι από τθν άλλθ μεριά, τθν γραφικι προςζγγιςθ, θ οποία χαρακτθρίηεται από μεγαλφτερθ ελευκερία και εμμονι ςτθν ζντεχνα αποδοςμζνθ φυςικι απροςδιοριςτία.

E.37.: Tο arboretum του Derby και οι τεχνθτοί λόφοι που διαμορφϊνουν τισ επιμζρουσ ενότθτεσ για τθν φιλοξενία των ςπάνιων βοτανικϊν ειδϊν. Ε.38.: (επόμενθ) Σχζδια του J.C.Loudon για το βοτανικό πάρκο.

62

αυτοδιάκεςθ=το δικαίωμα κάκε λαοφ να ρυκμίηει ελεφκερα το πολιτικό του μζλλον. Ρθγι: θλεκτρονικό λεξικό «Ρφλθ για τθν ελλθνικι γλϊςςα και τθ γλωςςικι εκπαίδευςθ». Αναςφρκθκε τθν 7/1/2015. Ρθγι: Θλεκτρονικό λεξικό «Ρφλθ για τθν ελλθνικι γλϊςςα και τθ γλωςςικι εκπαίδευςθ», http://www.greek-language.gr/greekLang/index.html. Αναςφρκθκε τθν 27/12/2014.

63 Κωνςταντίνοσ Μωραΐτθσ, Διδ. Διατριβι, ‘Σο Σοπίο Πολιτιςτικόσ Προςδιοριςμόσ του Σόπου’, Ακινα 2012, ςελ. 496.

50

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη. ου

Θ καινοτομικι κίνθςθ που ειςάγεται ςτθν αρχιτεκτονικι τοπίου του 19 , αφορά τθν αξιοποίθςθ ελεφκερων χϊρων μζςα ςτισ πόλεισ που κα αποτελζςουν 64 δθμόςιουσ χϊρουσ αναψυχισ και δθμόςια πάρκα. Ο J.C.Loudon υπιρξε ζνασ από τουσ πρϊτουσ υποςτθρικτζσ τθσ άποψθσ που κεωρεί απαραίτθτθ τθν παρουςία δθμόςιων πάρκων και κιπων ςτισ πόλεισ. Στο ςχεδιαςμό τοπίου ςτράφθκε προσ τθ ςυνκετικι κακαρότθτα και τάξθ, με άμεςο ςυςχετιςμό τθν 65 ελζγχουςα τάξθ τθσ βρετανικισ κυριαρχίασ. Στο arboretum ςτο Derby, ο Loudon ςυγκροτεί μια πλοφςια ςυλλογι από εξωτικά και ικαγενι φυτά, τα οποία οργανϊνει ςυςτθματικά, ανάλογα με τα χαρακτθριςτικά τουσ και τοποκετεί τα ονόματά τουσ, ϊςτε ο περιπλανθτισ να τα γνωρίηει. Με αυτόν τον τρόπο τονίηει τον εκπαιδευτικό ρόλο του βοτανικοφ κιπου, ενόσ δθμόςιου πάρκου ςτθ διάκεςθ πλζον του κοινοφ. Ωσ προσ τον ςχεδιαςμό, ςχεδιάηει ιπιεσ καμπυλόςχθμεσ πορείεσ, ςε ςυνδυαςμό με ευκείεσ γραμμζσ, διαμορφϊνει τεχνθτοφσ λόφουσ και δθμιουργεί οπτικά τεχνάςματα, ϊςτε να κακοδθγιςει τον περιπλανθτι και να ελζγξει τα ςθμεία κζασ, πρακτικι που εφαρμόηεται και ςτον Εκνικό Κιπο. Θ διαμόρφωςθ του τοπίου, αποκτά πζρα από τθ διακοςμθτικι του αξία, λειτουργικι ςθμαςία, θ οποία ςυνδζει τθν παραγωγι τοπίων με τθν παιδεία και τθ ψυχικι υγεία του ανκρϊπου, βάηοντασ τα κεμζλια ςτθ νεότερθ κεϊρθςθ του τοπίου.

64

(1783-1843) Σκωτςζηοσ βοτανολόγοσ, ςχεδιαςτισ κιπων, πάρκων και κοιμθτθρίων τθσ εποχισ, ςυγγραφζασ και εκδότθσ περιοδικϊν κθποτεχνίασ. Επιπλζον, υπιρξε ο ειςθγθτισ του Κθποτεχνικοφ Τρόπου, Gardenesque, ο οποίοσ αναφζρεται ςτο βοτανικό ενδιαφζρον και ςτθν παράκεςθ τθσ φφτευςθσ με διδακτικό τρόπο. Ρθγι: http://www.britannica.com/EBchecked/topic/348626/JohnClaudius-Loudon . Αναςφρκθκε τθν 20/2/2015 και Κωνςταντίνοσ Μωραΐτθσ, Διδ. Διατριβι, ‘Σο Σοπίο Πολιτιςτικόσ Προςδιοριςμόσ του Σόπου’, Ακινα 2012, ςελ. 533.

65 Πρόκειται για ζνα δαςφλλιο με πρόκεςθ βοτανικισ παρουςίασ. Ο J.C.Loudon ειςιγαγε τον όρο το 1833 ςτο περιοδικό ‘The Gardener’s Magazine’ όμωσ ο όροσ ιταν ιδθ διαδεδομζνοσ. Ρθγι: http://www.britannica.com/EBchecked/topic/348626/John-Claudius-Loudon. Αναςφρκθκε τθν 20/2/2015.

51

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

Ε.39.: ‘Οδοιπόροσ επάνω από τθ κάλαςςα τθσ ομίχλθσ’, Caspar David Friedrich, 1818. O ρομαντικόσ περιπλανθτισ, «ο ‘Οδοιπόροσ’, είναι ζνασ άνκρωποσ που βάδιςε μζςα ςτθν ςκοτεινι νφχτα του μεςαίωνα για να κατακτιςει τθν κορυφι του βουνοφ, και βρίςκεται τϊρα εκεί, ζτοιμοσ να αντιμετωπίςει όλεσ τισ υψθλότερεσ αποςτολζσ που του επιφυλάςςει το μζλλον.»66

66

http://el.wikipedia.org/wiki. Αναςφρκθκε τθν 2/3/2015.

52

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

3.5. ΢τισ παρυφζσ τθσ Ελλθνικισ Επανάςταςθσ, ο νεοκλαςικιςμόσ και το «ελλθνικό τοπίο» ωσ τροφόσ τθσ νεότερθσ Δυτικισ ςκζψθσ.

67

Ο H.J.S.Maine αναφζρει ότι «εκτόσ από τισ τυφλζσ δυνάμεισ τθσ Φφςθσ, κάκε τι 68 που υπάρχει ςε αυτόν τον κόςμο ζχει τισ ρίηεσ του από τθν Αρχαία Ελλάδα». Οι Φιλζλλθνεσ υποςτιριξαν με μεγάλο πάκοσ τθ ςυγκεκριμζνθ άποψθ για αυτό και κεϊρθςαν ιδιαίτερα ςθμαντικι τθν απελευκζρωςθ του τόπου που γζννθςε τθ δθμοκρατία και το αρχαιοελλθνικό πνεφμα. Ο νεοκλαςικιςμόσ αποτελεί βαςικό «ζμβλθμα» ωσ ςυμβολικι υπόδειξθ των ςυςχετίςεων των Δυτικϊν κοινωνιϊν με τθν Αρχαία Ελλάδα. Το κλαςικό τοπίο με τισ μυκολογικζσ αναφορζσ αποτζλεςε τον ου ου «υποδοχζα τθσ Δυτικισ αςτικισ δθμοκρατίασ» του 18 και 19 αιϊνα. Για τον λόγο αυτό κεωρθτικοί και περιθγθτζσ τθσ αναπτυςςόμενθσ Δφςθσ ςτράφθκαν ςτισ περιοχζσ τθσ αρχαίασ ελλθνικισ επιρροισ, ϊςτε να μελετιςουν ςυςτθματικά τθν αρχαιότθτα «από επιτόπου ζρευνεσ εκεί που άλλοτε απλϊκθκε ο αρχαίοσ 69 ελλθνικόσ πολιτιςμόσ» Το κίνθμα φιλελλθνιςμοφ ςυγκροτείται από ενεργοφσ υποςτθρικτζσ τθσ άποψθσ που κεωρεί ςθμαντικι τθν απελευκζρωςθ του τόπου που γζννθςε τον αρχαιοελλθνικό πολιτιςμό, αναγνωρίηοντασ ςε αυτόν υψθλζσ τοπιακζσ ποιότθτεσ. Ζτςι, λοιπόν, το ελλθνικό τοπίο αντιμετωπίηεται ωσ πεδίο εξζχουςασ πολιτικισ ςθμαςίασ και προβολισ του αρχαιοελλθνικοφ ιδεϊδουσ, ωσ ο «γεννιτορασ» τθσ μυκικισ Αρκαδίασ. Το Αρκαδικό τοπίο ςχετίηεται άμεςα με τισ νζεσ αιςκθτικζσ αξίεσ και τα κοινωνικά ικθ που εμφανίηονται ςτθ Δφςθ ςτα ου τζλθ του 18 αιϊνα και αποτελεί ιδθ από τθν περίοδο τθσ Αναγζννθςθσ, τοπιακό πρότυπο. Το όραμα τθσ Αρκαδίασ, είναι παρόμοιο με αυτό του Ραραδείςου, μια αναπόλθςθ δθλαδι τθσ πρωταρχικισ, «ποιμενικισ» ηωισ και του αρκαδικοφ μζτρου. Σφμφωνα με αυτό, θ φφςθ είναι θ μθτζρα και τροφόσ, ο «υποδοχζασ» των πάντων και ο άνκρωποσ δεν τθν ελζγχει, αλλά αποτελεί κομμάτι τθσ. Θ ονειρικι, λοιπόν, Αρκαδία νοείται ωσ ειδυλλιακόσ τόποσ, πλιρουσ ευτυχίασ και

67

O Sir Henry James Summer Maine (1822-1888), με βρετανικι καταγωγι ιταν ιςτορικόσ και αςχολικθκε με το ςυγκριτικό δίκαιο. Το ζργο του ςχετικά με τον Αρχαίο νόμο, ςτο οποίο εκφράηει τθ κζςθ του ςφμφωνα με τθν οποία ο νόμοσ και θ κοινωνία αναπτφχκθκαν μζςω μιασ μετάβαςθσ από το κακεςτϊσ ςτισ ςυμβάςεισ, τον καταξίωςε ωσ ζναν από τουσ προπάτορεσ τθσ ςφγχρονθσ κοινωνιολογίασ του δικαίου. Ρθγι: http://en.wikipedia.org/wiki/Henry_James_Sumner_Maine. Αναςφρκθκε τθν 7/2/2015.

68 “Εxcept the blind forces of Nature, nothing moves in this world which is not Greek in its origin”, Tom Turner, Garden Design: Philosophy and Design 2000 BC-2000 AD, Routledge (2005),ςελ.71.

69 Ο.π. ςελ.17.

53

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

γαλινθσ, αντίςτοιχθσ ςθμαςίασ με τον τόπο του Ραραδείςου, ο οποίοσ όμωσ 70 πζραν τθσ ειδυλλιακισ ηωισ, φιλοξενεί, «δυςτυχϊσ» και τον κάνατο .

E.40.: ‘Arcadia’, Thomas Eakins, 1883.

Το νεοςφςτατο ελλθνικό κράτοσ κυβερνάται ςτα πρϊτα του βιματα από ξζνουσ βαςιλείσ, οι οποίοι επιηθτοφν τθ ςφνδεςθ τθσ αρχαιοελλθνικισ κλθρονομιάσ με τον νεότερο Δυτικό πολιτιςμό. Συνεπϊσ, το είδοσ του κλαςικιςμοφ που υιοκετείται για τθν ανοικοδόμθςθ τθσ νζασ πόλθσ, 71 χαρακτθρίηεται από «ζντονα εκνικό περιεχόμενο» , απαιτϊντασ τον κακαριςμό 72 του από τισ ξενικζσ «προςμίξεισ» , ϊςτε να επιςτρζψει ςτθν ουςία του, δθλαδι 73 ςε μια «κακαρι ελλθνικι μορφι» . Επομζνωσ, μιλϊντασ για τθν ελλθνικι εκδοχι του νεοκλαςικιςμοφ αναφερόματε ςε ςθμαςίεσ ςυμπαραδιλωςθσ που αναφζρονται ςτθν επαναςφνδεςθ και ςτθν ταφτιςθ με τθν Αρχαιότθτα. Θ παρουςία κλαςικϊν μνθμείων, το αττικό τοπίο και θ επιλογι του νεοκλαςικιςμοφ για τθν ανοικοδόμθςθ τθσ νζασ πόλθσ, διαμορφϊνουν ζνα ςκθνογραφικό τοπίο που 70

O Γάλλοσ ηωγράφοσ Nicolas Poussin, (1594-1665), ιδθ από τον 17ο αιϊνα δθμιουργεί το γνωςτό του ζργο "Οι ποιμζνεσ τθσ Αρκαδίασ" ι "ET IN ARCADIA EGO" (1647). Ο πίνακασ αυτόσ αναπαριςτά με χαρακτθριςτικι ςτοχαςτικι και μελαγχολικι διάκεςθ τρεισ Αρκάδεσ ποιμζνεσ με φόντο ζνα όμορφο τοπίο. Κεντρικό ςτοιχείο του πίνακα ο τάφοσ, ςτον οποίο είναι χαραγμζνθ θ λατινικι επιγραφι: "Et in Arcadia Ego", που μεταφράηεται ςαν "και εγϊ ςτθν Αρκαδία". Δφο είναι οι κφριεσ ερμθνείεσ τθσ: ςφμωνα με τθν πρϊτθ ο ηωγράφοσ εννοεί ότι "Ακόμα και ςτθν Αρκαδία, εγϊ, ο Κάνατοσ, υπάρχω" και με τθ δεφτερθ ότι "και εγϊ ςτθν Αρκαδία ζηθςα", θ οποία αφορά τον ενταφιαςμζνο. Ο Giovannis Pietro Bellori, ο οποίοσ ερμθνεφει το ζργο του Poussin, ερμθνεφει ωσ εξισ: "O τάφοσ μπορεί να βρεκεί ακόμα και ςτθν Αρκαδία και αυτόσ ο κάνατοσ ςυμβαίνει μζςα ςτθν ανκρϊπινθ απόλαυςθ.” Ρθγι: http://arcadia.ceid.upatras.gr/arkadia/culture/clasarcadia/etinarc.html. Αναςφρκθκε τθν 15/2/2015.

71 Δθμιτρθσ Φιλιππίδθσ, Νεοελλθνικι Αρχιτεκτονικι, εκδ. ΜΕΛΛΣΣΑ, 1984, ςελ.70.

72 Ο.π. ςελ.70.

73 Ο.π. ςελ.70.

54

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

επανεγγράφει τθ μυκικι Αρκαδία τθσ νεότερθσ πολιτικισ τάξθσ ςτον πραγματικό χϊρο.

E. 41.: H Ακινα το 1829. Ρίνακασ του Franz Heger.

Ε.42.: (αριςτερά) Ξζνοι περιθγθτζσ ςε «φωτογραφικό ενςταντανζ» ςτθν Ακρόπολθ κατά τον 19ο αιϊνα. Ε.43.: (δεξιά) Οι περιθγθτζσ Spon και Wheler ςτθν Ακινα τον 16ο αιϊνα.

55

Η ςυμβολική ιςτορία του τοπίου ςτη νεότερη Δύςη.

Ε.44.: Ολόςωμοσ πίνακασ τθσ Βαςίλιςςασ Αμαλίασ με φορεςιά "Αμαλία".

56

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’ sdsd

Ε.45.: Η λίμνθ με τα χρυςόψαρα κοντά ςτθν είςοδο επί τθσ Β.΢οφίασ.

4. ‘Ο Κήπος της Αμαλίας’

57

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’

4.1. Η Ιςτορία τθσ περιοχισ και οι προτάςεισ για τον ςχεδιαςμό των ανακτορικϊν κιπων ςτο ςχζδιο τθσ νζασ πόλθσ των Ακθνϊν. Ο Εκνικόσ Κιποσ τθσ Ακινασ τοποκετείται νοτιανατολικά του ιςτορικοφ τριγϊνου, 74 ςτθν περιοχι όπου διερχόταν ο Λλιςςόσ ποταμόσ . Το ιερό τθσ «Αφροδίτθσ εν Κιποισ» λζγεται ότι βριςκόταν ςτθν περιοχι, όπωσ και το Λφκειο του Αριςτοτζλθ. Στα ρωμαϊκά χρόνια τοποκετοφνται ςτθν περιοχι τα λουτρά, τα γυμναςτθρία και οι επαφλεισ, κακϊσ και θ πφλθ του Αδριανοφ. «Θ γθ αυτι κρφβει πολλοφσ 75 ςπόρουσ» με πλικοσ αρχαιολογικϊν ευρθμάτων και χϊρων πολιτιςμικισ αξίασ. Επιπλζον, ρίχνοντασ μια γριγορθ ματιά ςτο χάρτθ τθσ Ακινασ ςιμερα, μποροφμε να αντιλθφκοφμε ότι πζραν του αρχαιολογικοφ πλοφτου, ζνα ςθμαντικό τμιμα πραςίνου ςυγκεντρϊνεται ςτθν ευρφτερθ περιοχι του Κιπου.

E.46.: Φωτογραφία του 1900. Αριςτζρα βλζπουμε το ανατολικό τμιμα του Βαςιλικοφ Κιπου, ςτο βάκοσ ο Λυκαβθττόσ, ςτο κζντρο το κτιριο του «Ρανοράματοσ των Ακθνϊν», θ οδόσ Θρϊδου Αττικοφ και θ κοίτθ του Λλιςςοφ.

Με τθν απελευκζρωςθ του ελλθνικοφ χϊρου από τον οκωμανικό ηυγό, πλικοσ ξζνων κυρίωσ αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων ςπεφδει ςτθν

74

Οι εργαςίεσ επικάλυψθσ του Λλιςςοφ ποταμοφ ξεκίνθςαν επί Μεταξά, ςτα τζλθ τθσ δεκαετίασ του 30’ και ολοκλθρϊκθκαν το 1960.

75 Αλζξανδροσ Ραπαγεωργίου-Βενετάσ, «Ο Κιποσ τθσ Αμαλίασ», εκδ. ΛΚΑ΢ΟΣ, 2008, ςελ.11

58

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’

«κατεςτραμμζνθ» Ακινα με ςκοπό να ςχεδιάςουν τθ νζα πόλθ. Βαςικό ςτοιχείο προβλθματιςμοφ και ςκζψθσ αποτελοφςε θ αντιπαράκεςθ μεταξφ τθσ νζασ πόλθσ με τθν παλιά, κακϊσ και του τρόπου ςυνδιαλλαγισ μεταξφ τουσ. Επιπλζον, δόκθκε ςε όλεσ τισ ςχεδιαςτικζσ προτάςεισ, ιδιαίτερθ ςθμαςία ςτθν οπτικι διαςφνδεςθ μεταξφ του κζντρου τθσ νζασ πόλθσ και τθσ Ακρόπολθσ. Πςον αφορά τθν τοποκζτθςθ των ανακτόρων και των κιπων τουσ, παρατθροφμε μεγάλθ ποικιλία επιλογϊν ςε ςχζςθ με τθν χωροκζτθςθ, αλλά και τον κθποτεχνικό τουσ χαρακτιρα. Θ αρχικι πρόταςθ ιταν των Κλεάνκθ και Schaubert και αφοροφςε τθν επζκταςθ τθσ πόλθσ προσ βορρά με τθν παράκεςθ των ανακτόρων ςτθ ςθμερινι πλατεία Ομονοίασ. Οι ανακτορικοί κιποι τοποκετοφνται μζςα ςτθ πόλθ ςε επίπεδθ ζκταςθ, με εμφανι επιρροι, παρά τθ γαλλικι καταγωγι του κφριου ςχεδιαςτι τουσ, από τα αγγλικά πρότυπα κιπων. Ο Leon von Klenze από τθ μεριά του πρότεινε ζναν ανακτορικό κιπο «ςτθν παρυφι τθσ πόλθσ επί των ιςτορικϊν 76 λόφων» , ρομαντικοφ χαρακτιρα, ςε ανϊμαλο ζδαφοσ, ο οποίοσ διαμεςολαβοφςε ανάμεςα ςτθν ακρόπολθ και τα ανάκτορα και διαχϊριηε τθν παλιά από τθν νζα πόλθ. Ενδιαφζρουςα πρόταςθ είναι αυτι του κιπου του K.F.Schinkel, πάνω ςτον βράχο τθσ Ακρόπολθσ. Θ πρόκεςι του ιταν ο άμεςοσ ςυςχετιςμόσ του παρελκόντοσ με το παρόν, με τθν τοποκζτθςθ των ανακτόρων ανάμεςα ςτα ερείπια τθσ Ακρόπολθσ. Θ μεγαλοπρεπισ του πρόταςθ κορυφωνόταν με τθν ανακαταςκευι του αγάλματοσ τθσ Ακθνάσ Ρρομάχου ωσ ςφμβολο τθσ πολιτιςτικισ εμβζλειασ του τόπου.

Ε.47.: Θ ςχεδιαςτικι πρόταςθ του Κ.F.Schinkel. Τα ανάκτορα και οι κιποι ςτζκουν δίπλα από τα κλαςικά μνθμεία.

76

Ο.π. ςελ 43.

59

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’ 77

Ο Γερμανόσ αρχιτζκτονασ Friedrich Gärtner κθρφςςεται τελικόσ νικθτισ του «διαγωνιςμοφ» για τθν τοποκζτθςθ των ανακτόρων και ςχεδιάηει ζναν αδιάφορο θμικυκλικό κιπο, ςφμφωνα με το πρότυπο του γαλλικοφ Μπαρόκ. Εντζλει, ο ανακτορικόσ κιποσ ςχεδιάηεται από τθν ίδια τθ βαςίλιςςα Αμαλία, ςε ςυνεργαςία με μία ομάδα επαγγελματιϊν, με ςθμαντικότερο τον αξιολογότατο Francois-Louis Bareaud. H νεαρι βαςίλιςςα, παρ’όλο τον εραςιτεχνιςμό τθσ, ζδειξε ιδιαίτερθ επιμονι, κζλθςθ και επαγγελματιςμό και ζκανε το ζργο του 78 κιπου «ζργο ηωισ» .

Ε.48.: Σχζδιο του ακθναϊκοφ λεκανοπεδίου. Επιςχεδίαςθ από τον Αλζξανδρο ΡαπαγεργίουΒενετά. Στο ςχζδιο μποροφμε να διακρίνουμε τισ 3 πολεοδομικζσ προτάςεισ: επάνω του Schaubert και του Schinkel, αριςτερά του Klenze, δεξιά του Gärtner. Το ςχζδιο μασ επιτρζπει να ςυγκρίνουμε τισ προτάςεισ ωσ προσ τθν χωροκζτθςθ, τον ςχεδιαςμό και τθ μορφι.

77

Friedrich von Gärtner, (1791-1847), Σποφδαςε αρχιτεκτονικι ςτθ Σχολι του Μονάχου ω μακθτισ του Karl von Fischer, και μακιτευςε αργότερα ςτο Weinbrenner ςτθν Karlsruhe και από το 1834 ςτουσ Percier και Fontaine ςτο Ραρίςι. Φςτερα από ζνα διάςτθμα ςτο Λονδίνο επιςτρζφει ςτο Μόναχο το 1820, όπου διεδζχκθ τον K.Fischer ςτθν Ακαδθμία Καλϊν Τεχνϊν του Μονάχου. Το διάςτθμα 18361843, εξεπόνθςε τα ςχζδια για τα βαςιλικά ανάκτορα τθσ Ακινασ. Ρθγι: Αλζξανδροσ ΡαπαγεωργίουΒενετάσ, «Ο Κιποσ τθσ Αμαλίασ», εκδ. ΛΚΑ΢ΟΣ, 2008, ςελ.68.

78 Ο.π. ςελ.43.

60

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’

4.2. Σα ανάκτορα και θ δθμιουργία του Βαςιλικοφ Κιπου.

Τα ανάκτορα των Ακθνϊν κατείχαν κεντρικι κζςθ ςτθν πολεοδομικι εξζλιξθ τθσ νζασ πόλθσ και θ ανζγερςι τουσ ςθματοδότθςε τθν ανάπτυξθ του ελλθνικοφ νεοκλαςικιςμοφ ςτον ελλθνικό χϊρο. Ο Gärtner ανζλαβε τον ςχεδιαςμό και εφάρμοςε ωσ βαςικζσ ςυνκετικζσ αρχζσ, τθ «λιτότθτα και τθν οικονομία», ςχεδιάηοντασ μια ςυμπαγι, «κλαςςικιςτικι αρχιτεκτονικι δομι», απαλλαγμζνθ από βαρφ διάκοςμο. Θ οικονομικι κατάςταςθ του νεοςφςτατου ελλθνικοφ κράτουσ ιταν αδφναμθ και το κτιριο των ανακτόρων ωσ ςφμβολο προβολισ του, όφειλε να «ακτινοβολεί» τθν τρζχουςα πραγματικότθτα. Οι ςθμαςίεσ ςυμπαραδιλωςθσ που εκφράηονταν ιταν βζβαια διφοροφμενεσ, αφοφ ο λιτόσ και απλόσ διάκοςμοσ ςτο «πνεφμα του τόπου» τθσ νζασ Ακινασ, αντιπαραβαλλόταν ςτθν ογκϊδθ και επιβλθτικι παρουςία του κτθρίου. Επιπλζον, αντιτικζμενοσ ςτο πνεφμα τθσ ζνταξθσ των ανακτόρων ςτθν ελλθνικι πραγματικότθτα, ο Gärtner μετζφερε το γερμανικό πρότυπο αρχιτεκτονικισ του, »79,80

το «Gaertnerstil με μικρζσ προςαρμογζσ ςτα ελλθνικά δεδομζνα, μία από τισ οποίεσ ιταν θ χριςθ ντόπιων υλικϊν και ςυγκεκριμζνα πεντελικοφ μαρμάρου, κακϊσ και θ διαμόρφωςθ ςτοϊν ςτισ όψεισ του κτθρίου. Επιπλζον, ο αρχιτζκτονασ επζλεξε να μθ λάβει υπόψθ του τθν φυςικι κλίςθ τθσ ευρφτερθσ περιοχισ των ανακτόρων προσ τον νότο. Μετά τθν τοποκζτθςθ του ανακτόρου ακολοφκθςε θ δθμιουργία του βαςιλικοφ κιπου, με προτροπι τθσ νεαρισ βαςίλιςςασ Αμαλίασ. Θ Αμαλία, δοφκιςςα του Oldenburg (1818-1875), παντρεφτθκε τον νεαρό Πκωνα ςτα δζκα οχτϊ τθσ. Τον αγάπθςε «με ανιδιοτζλεια», όπωσ και τθ δεφτερθ πατρίδα τθσ, 81 ςτθρίηοντασ ςτο πλευρό του ςυηφγου τθσ, τθ «Μεγάλθ Λδζα» του Ζκνουσ. Με τθν δυναμικι και φιλόδοξθ παρουςία τθσ, τθν ενεργό ςυμβολι τθσ ςε κζματα εκνικά και το φιλανκρωπικό τθσ ζργο, αναγνωρίςτθκε από νωρίσ ςτθν ελλθνικι ιςτοριογραφία. Θ πλοφςια κλαςικι, τοπιακι παιδεία που διζκετε, ϊςτε να 79

Αλζξανδροσ Ραπαγεωργίου-Βενετάσ, «Ο Κιποσ τθσ Αμαλίασ», εκδ. ΛΚΑ΢ΟΣ, 2008, ςελ.58. Τα ζργα του F.Gartner χαρακτθρίηονται από το ρεφμα με τθν ονομαςία Rundbogenstil, ζμβλθμα των ρομαντικϊν εκνικιςτϊν γφρω ςτα 1830-1840. Ρρόκειται για αρχιτεκτονικι βαςιςμζνθ ςε μεςαιωνικοφσ ρυκμοφσ-το γοτκικό ι το ρωμανικό. Ρθγι: Δ.Φιλιππίδθσ, Νεοελλθνικι Αρχιτεκτονικι, εκδ. ΜΕΛΛΣΣΑ, 1985, ςελ. 20 81 «Ο ΢τζφανοσ Κουμανοφδθσ διακυριςςει το γνωςτό «αξίωμα» το 1845, ςε ςχζςθ με τον προςδιοριςμό του Ελλθνιςμοφ και τθν «Μεγάλθ Ιδζα», ότι : αφοφ θ Δφςθ ζχει κλθρονομιςει το πνεφμα των αρχαίων προγόνων μασ, τότε πθγαίνοντασ εμείσ πια ςτθ Δφςθ ξαναβρίςκουμε τουσ προγόνουσ εκείνουσ». «Ο ‘Μεγαλοιδεατιςμόσ’ ςφραγίηει το δεφτερο μιςό του 19ου αιϊνα ςτθν ελλθνικι ιδεολογία». Οι επιπτϊςεισ του αφοροφν τθν ολοκλθρωτικι επικράτθςθ του ελλθνιςμοφ ςτθν ελλθνικι τζχνθ. (Δθμιτρθσ Φιλιππίδθσ, Νεοελλθνικι Αρχιτεκτονικι, εκδ. ΜΕΛΛΣΣΑ, 1984, ςελ.66).

80

61

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’

κεωρεί ιδιαίτερα ςθμαντικό τον ςχεδιαςμό των ανακτορικϊν κιπων, κακόριςε τθν άμεςθ οργάνωςθ και εκκίνθςθ των εργαςιϊν για τθν δθμιουργία τουσ.

Ε.49.: Τα ανάκτορα και θ βορειοδυτικι γωνία του Εκνικοφ Κιπου.

Θ κατευκυντιρια γραμμι που επζλεξε θ Αμαλία για τον ςχεδιαςμό του Κιπου, φανερϊνεται από νωρίσ μζςα ςε ζνα από τα πολλά γράμματά προσ τον πεκερό τθσ Λουδοβίκο Α’ τθσ Βαυβαρίασ, όπου ο δεφτεροσ τθ ςυμβουλεφει: «΢κιά, πολλι ςκιά χρειάηεται θ Ακινα, ςε αντίκεςθ με τθν Αγγλία όπου το φωσ του θλίου είναι θ εξαίρεςθ, γι’αυτό και τα πάρκα τθσ πρζπει να είναι διαφορετικά. Εγϊ ςυνθκίηω να φυτεφω, πριν ακόμθ κτίςω*...+, επικυμϊ το πάρκο να μθ διαμορφωκεί με πρότυπο τουσ κιπουσ αγγλικοφ ρυκμοφ, τουσ τόςο φτωχοφσ ςε ςκιά, άλλα όπωσ οι κιποι των ιταλικϊν επαφλεων, όπου ζχουν πολλοφσ ςκιεροφσ περιπάτουσ, 82 αλλά όχι άκαμπτουσ, όπωσ των παλαιϊν γαλλικϊν πάρκων» . Ο βαςιλικόσ κιποσ, αποτζλεςε δθμιοφργθμα μιασ ςταδιακά εξελιςςόμενθσ εργαςίασ ξεκινϊντασ το 1839, με «αυταρχικό ικφνοντα νου» τθν 82

Αλζξανδροσ Ραπαγεωργίου-Βενετάσ, «Ο Κιποσ τθσ Αμαλίασ», εκδ. ΛΚΑ΢ΟΣ, 2008, ςελ.73.

62

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’

Αμαλία . Θ ςυμβουλι του Λουδοβίκου ελιφκθ υπόψθ και ο κιποσ πιρε τθ μορφι ενόσ «πυκνοφυτευμζνου, περίκλειςτου, αλλά ελεφκερα διαμορφωμζνου μεςογειακοφ κιπου, ενόσ πάρκου ιδιόμορφου, κατ’ απομίμθςθ των ιδεατϊν 83 φυςικϊν τοπίων *...+» . Ωσ προσ τθ λειτουργία του, ο κιποσ αρχικά χαρακτθριηόταν βαςιλικόσ, αλλά θ πρόκεςθ ιταν να ζχει ςτο μζλλον τριπλι χριςθ και να λειτουργεί ωσ «κιποσ των ανακτόρων, ωσ δθμόςιο πάρκο και ωσ 84 βοτανικόσ κιποσ» , προςδίδοντασ τον επικυμθτό εκπαιδευτικό και δθμόςιο χαρακτιρα, ςφμφωνα με τα αγγλικά πρότυπα κιπων.

85 Θ υπεφκυνθ ομάδα απαρτιηόταν από τθν Αμαλία, τον Eduard Riedel , 86 τον Francois Louis Bareaud και τον κθπουρό Friedrich Schmidt , και λειτοφργθςε ςυνεργατικά, ϊςτε το κάκε μζλοσ να ζχει τθ δικι του κζςθ εργαςίασ. Θ Αμαλία, εραςιτζχνιδα μεν, αλλά ςε ςυνεχι εγριγορςθ, ανζλαβε τθν εποπτεία του ςυνολικοφ ζργου, ο E.Riedel, ιταν υπεφκυνοσ για τθν χάραξθ των περιπάτων, ο.Bareaud για τθ διαμόρφωςθ και επιλογι των φυτϊν και των διακοςμθτικϊν ςτοιχείων και τζλοσ ο κθπουρόσ Schmidt, «δϊρο» του Λουδοβίκου για τθν 87 Αμαλία, ιταν υπεφκυνοσ για τθν επίβλεψθ τθσ εξζλιξθσ του ζργου . Θ καταςκευι του κιπου ξεκίνθςε από τθ νότια όψθ των ανακτόρων, εκεί που βρίςκονταν τα ιδιαίτερα διαμερίςματα τθσ βαςιλικισ οικογζνειασ, ςε μια μικρι επιφάνεια 2,5 εκταρίων, ςτθν οποία θ βαςίλιςςα προζβλεπε τθν προςκικθ ενόσ μεγάλου κιπου. Το πρϊτο τμιμα του κιπου είχε χαρακτιρα ιδιωτικό και απευκυνόταν ςτθ βαςιλικι οικογζνεια και ςταδιακά προςτζκθκαν ςε αυτό κι άλλα τμιματα, φτάνοντασ ςτθ ςθμερινι, μζγιςτθ επιφάνειά του κατά το ζτοσ 1852. Θ τελικι τοποκζτθςθ του κιπου προσ νότο, αγνοεί τθν «ανεδαφικι πρόταςθ» του Gärtner, θ οποία μάλιςτα «απζκλειε τθν προσ Κθφιςίαν και προσ 88 το Μεςόγεια αρχαίαν οδόν» , και εκμεταλλεφεται τον ευνοϊκό μεςθμβρινό προςανατολιςμό, κακϊσ και τθν οπτικι ςφνδεςθ με τθν Ακρόπολθ και τουσ υπόλοιπουσ αρχαιολογικοφσ χϊρουσ. Επιπλζον, το όραμα που είχε θ Αμαλία για τθν μελλοντικι επζκταςθ και ςφνδεςθ του κιπου με το ναό του Ολυμπείου Διόσ εξθγεί ωσ ζνα βακμό τθ ςυγκεκριμζνθ τοποκζτθςθ. Θ πορεία δθμιουργίασ του κιπου υπιρξε «μια ςυνεχισ διορκωτικι επαναπροςζγγιςθ που βαςίςτθκε ςτθν εφαρμογι τθσ μεκόδου τθσ ‘δοκιμισ και 89 90 του λάκουσ’» . Ο Pueckler-Muskau , αναφζρει ςτο ζργο του, ‘Νφξεισ περί τθσ

83

Ο.π. ςελ 73. Ο.π. ςελ.73.

85 ΢τενόσ ςυνεργάτθσ και μακθτισ του F.Schinkel. Ο E.Riedel ανζλαβε τθν ολοκλιρωςθ τθσ αποπεράτωςθσ του κτθρίου των ανακτόρων, μετά τθν αποχϊρθςθ του Schinkel ςτισ 24 Μαρτίου το 1841, και παρ’όλεσ τισ μεγάλεσ δυςκολίεσ, ζφερε ςε πζρασ το κτίςμα μζςα ςε δυο χρόνια. Ρθγι: Αλζξανδροσ Ραπαγεωργίου-Βενετάσ, «Ο Κιποσ τθσ Αμαλίασ», εκδ. ΛΚΑ΢ΟΣ, 2008, ςελ.56.

86 Βιογραφικά ςτοιχεία για τον F.Schmidt από το άρκρο του Κ.Μπίρθ, «Φρειδερίκοσ Σμιτ, ο δθμιουργόσ του Βαςιλικοφ Κιπου, ςτον τόμο-ςυλλογι άρκρων Ακθναϊκαί Μελζται, Β’, Ακιναι 1939.

87 Ο.π. ςελ 92.

88 Κϊςτασ Θ.Μπίρθσ, ‘ΑΛ ΑΚΘΝΑΛ’, εκδ. ΜΕΛΛΣΣΑ, 2005, ςελ.70.

89 Αλζξανδροσ Ραπαγεωργίου-Βενετάσ, «Ο Κιποσ τθσ Αμαλίασ», εκδ. ΛΚΑ΢ΟΣ, 2008, ςελ.80.

84

63

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’

κθποτεχνικισ διαμορφϊςεωσ τοπίων’: «[...]Δεν απαιτείται εντοφτοισ να προχπάρχει ζνα ακριβζςτατο ςχζδιο εκτελζςεωσ, διατυπωμζνο μζχρι και τθ μικρότερθ λεπτομζρεια, που κα ακολουκθκεί ακριβϊσ. Κα ικελα μάλλον να προτείνω το αντίκετο: Ραρ’όλο ότι θ ιδζα προκακορίηει τα κφρια χαρακτθριςτικά του ςυνόλου, κα πρζπει ο καλλιτζχνθσ κατά τθν εκτζλεςθ του ζργου να αφεκεί ελεφκεροσ ςτισ εμπνεφςεισ τθσ φανταςίασ του, κα πρζπει να ανακαλφπτει πολλά καινοφργια ςτοιχεία και να ςυνεχίςει να μελετά το κζμα του κατά τθν πρόοδο του ζργου του*...+». Θ ςυγκεκριμζνθ μζκοδοσ προχποκζτει ςυνεχι εναςχόλθςθ με τον ςχεδιαςμό του κιπου και τθ μελζτθ του, δθμουργία με βάςθ τθ φανταςία και τισ «εμπνεφςείσ» των δθμιουργϊν και όχι απλι αναπαραγωγι τοπιακϊν προτφπων. Θ δθμιουργικι ομάδα βαςίςτθκε ςε αυτζσ τισ αρχζσ για τον ςχεδιαςμό του κιπου, ςυνεπϊσ, το τελικό δθμιοφργθμα αποτελοφςε περιςςότερο ζνα καλλιτζχνθμα παρά ζνα δθμόςιο πάρκο που αντιγράφει απλά τα Δυτικά πρότυπα.

Ε.50.: Σχζδιο του Α.Βενετά-Ραπαγεωργίου, ςτο οποίο απεικονίηονται τα ςτάδια χωρικισ επζκταςθσ του βαςιλικοφ κιπου. Με πράςινο χρϊμα το πρϊτο ςτάδιο, κίτρινο το δεφτερο, με βακφ μπλε το τρίτο και με ανοιχτό το τζταρτο.

90

Pueckler-Muskau, (1785-1871), Γερμανόσ αριςτοκράτθσ και διακεκριμζνοσ καλλιτζχνθσ ςτθν κθποτεχνία. Ζγραψε πλικοσ βιβλίων κυρίωσ ςε ςχζςθ με τα ταξίδια του ςτθν Ευρϊπθ και ςτθ βόρεια Αφρικι. Υπιρξε ζνασ από τουσ ρομαντικοφσ περιπλανθτζσ του 19ου αιϊνα και είχε επιςκεφκεί μεταξφ άλλων και τθν Ελλάδα. Ρθγι: http://en.wikipedia.org/wiki/Hermann,_F%C3%BCrst_von_P%C3%BCckler-Muskau. Αναςφρκθκε τθν 22/2/2015.

64

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’

Ε.51.: Ο βαςιλικόσ Κιποσ το ζτοσ 1855. Στθ φωτογραφία διακρίνεται θ αρχικι ξφλινθ περίφραξθ και θ πζργκολα τθσ Αμαλίασ.

Ε.52.: Φωτογραφία τθσ δεκαετίασ του 50’. Οι ςτιλεσ του Ολυμπείου Διόσ και ςτο βάκοσ ο Κιποσ με τα ανάκτορα.

65

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’

4.3. Η ΢φνκεςθ του Κιπου «ςτο ςχζδιο Bareaud» και ο ςυςχετιςμόσ του με τα Δυτικά πρότυπα τοπίων.

Θ αρχικι ςφνκεςθ του κιπου εντοφτοισ αναφζρεται ςτθν παράδοςθ τθσ αςτικισ ου κθποτεχνίασ του 19 αιϊνα ςτθν Ευρϊπθ και ςυγκεκριμζνα ςτθ φυςικότροπθ 91 «παραλλαγι του ‘πάρκου εντόσ πόλεωσ’» . Το ςυγκεκριμζνο είδοσ πάρκου ξεκίνθςε ςτθ Γαλλία και αναπτφχκθκε ςτθ ςυνζχεια ςτισ μεςογειακζσ χϊρεσ. Ραρά το γεγονόσ ότι θ πυκνι φφτευςθ και οι καμπυλοειδείσ πορείεσ κίνθςθσ, κα μποροφςαν φαινομενικά να ςυμβάλλουν ςτθ διαμόρφωςθ ενόσ ςυγκεχυμζνου ςυνόλου, εντζλει καταλιγουν να μεταδίδουν τθν αρμονία ενόσ επιτθδευμζνου και ζντεχνου ςχεδιαςμοφ. Ρροκειμζνου να κατανοιςουμε τθν κεντρικι ιδζα κα επικεντρωκοφμε ςε βαςικά ςτοιχεία τθσ ςφνκεςθσ του αρχικοφ ςχεδίου που φζρει τον τίτλο Plan du 92 Jardin Royal d’Athènes, ςχεδιαςμζνο από τον F.L.Bareaud . Οι καμπυλόςχθμοι βρόχοι του Κιπου αποτελοφν το κεντρικό ςτοιχείο τθσ όλθσ ςφνκεςθσ, όπωσ επιμζνει και το ςχετικό ερευνθτικό πρόγραμμα που εκπόνθςε το Ε.Μ. Ρολυτεχνείο και οι καμπυλόμορφεσ διαδρομζσ, ειςάγουν τον περιπατθτι «ςε ζνα 93 τοπίο αρκαδικϊν ι *...+ αττικϊν ειδυλλίων» . Θ ςυνκετικι ιδζα του κιπου βαςίςτθκε ςε ζναν κλειςτό μεςογειακό κιπο, ο οποίοσ ζπρεπε να μιμείται όςο το δυνατόν πιο πιςτά το φυςικό τοπίο. Θ πυκνι ςκίαςθ, ιδιαίτερα ςτο τμιμα που γειτνιάηει με τα ανάκτορα, αναφζρεται ςτουσ κιπουσ των ιταλικϊν επαφλεων, όμωσ θ αγγλικι ςχολι, αποτζλεςε τθν κφρια τροφό των ςχεδιαςτικϊν επιλογϊν τθσ δθμιουργικισ ομάδασ του κιπου. Οι καμπυλωτζσ χαράξεισ, οι οποίεσ 94 95 παραπζμπουν ςτθ «γραμμι ομορφιάσ και χάριτοσ» , του Άγγλου W.Hogarth ,

91

Αλζξανδροσ Ραπαγεωργίου-Βενετάσ, «Ο Κιποσ τθσ Αμαλίασ», εκδ. ΛΚΑ΢ΟΣ, 2008, ςελ.94. Σο ςχζδιο είναι αχρονολόγθτο και ανυπόγραφο είναι πάντωσ δικαιολογθμζνθ θ υπόκεςθ ότι το ζχει φιλοτεχνιςει ο Bareaud, επειδι ςτο υπόμνθμα αναφζρονται κθποτεχνικά ςτοιχεία ςτα γαλλικά με αντίςτοιχα ςυμβολά τουσ. Η Αμαλία αναφζρει ςε ζνα γράμμα προσ τον πατζρα τθσ το 1851 για ζνα ςχζδιο του κιπου, πικανϊσ αναφζρεται ςτο ςυγκεκριμζνο, το οποίο δϊςει ςτον αδερφό τθσ κατά τθν αναχϊρθςι του από τθν Ακινα. (Αλζξανδροσ Ραπαγεωργίου-Βενετάσ, «Ο Κιποσ τθσ Αμαλίασ», εκδ. ΛΚΑ΢ΟΣ, 2008, ςελ.92).

93 Ο.π. ςελ 446.

94 Στο ζργο του Τhe Analysis of Beauty, ο W.Hogarth αναπτφςςει τισ κεωρθτικζσ του απόψεισ για τθν «κυματοειδι και ελικοειδι γραμμι», με αναφορζσ ςτθ φφςθ, ςε φυτά και ςτο ανκρϊπινο ςϊμα. Θ «γραμμι τθσ ομορφιάσ» αναφζρεται ςτθν κυματοειδι γραμμι, ενϊ θ «γραμμι τθσ χάριτοσ» ςτθν ελικοειδι γραμμι. (Κ.Μωραΐτθσ, Διδ.Διατριβι, Το Τοπίο Ρολιτιςτικόσ Ρροςδιοριςμόσ του Τόπου, Ακινα 2012, ςελ 402).

95 Σο κεωρθτικό ζργο του ηωγράφου WilliamHogarth αςκεί ςθμαντικι επιρροι ςτισ ςχεδιαςτικζσ ςυνικειεσ των τοπιοτεχνϊν του 18ου αιϊνα. ΢το ζργο αυτό ιδιαίτερθ ζμφαςθ δίνεται ςτθν υψθλι 92

66

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’

δθμιουργοφν αφενόσ πορείεσ κίνθςθσ «ανεξζλγκτεσ» ςτον περιπατθτι κι αφετζρου τθν αίςκθςθ μιασ πολφ μεγαλφτερθσ ζκταςθσ από τθν πραγματικι. Επιπλζον, το μικρό μζγεκοσ των παρτεριϊν του κιπου, δίνει τθν εντφπωςθ μεγαλφτερθσ ςυνολικισ ζκταςθσ, ενϊ ςτισ λίγεσ περιπτϊςεισ που ζχουμε μεγάλα 96 παρτζρια δθμιουργείται θ εντφπωςθ μικρότερου μεγζκουσ από το πραγματικό .

Ε.53.: Το αρχικό ςχζδιο που φζρει τον τίτλο ‘Plan du Jardin Royal d’Athènes’, ςχεδιαςμζνο από τον F.L.Bareaud.

Πςον αφορά το ςυνολικό ςχζδιο, παρατθροφμε ότι οι βρόχοι πυκνϊνουν προσ τθν περιοχι των ανακτόρων, ενϊ προσ τα ανατολικά αραιϊνουν, ορίηοντασ μεγαλφτερεσ εκτάςεισ με κφρια αναφορά ςτο αγγλικό πρότυπο του αιςκθτικι ποιότθτα τθσ «κυματοειδοφσ γραμμισ και ςτθν αιςκθτικι ςθμαςία τθσ ελικοειδοφσ γραμμισ». (Ο.π. ςελ.410).

96 Αλζξανδροσ Ραπαγεωργίου-Βενετάσ, «Ο Κιποσ τθσ Αμαλίασ», εκδ. ΛΚΑ΢ΟΣ, 2008, ςελ.124

67

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’

«εξιδανικευμζνου αγροκτιματοσ». Ο λόγοσ που οδιγθςε ςε αυτιν τθ ςυνκετικι κίνθςθ ςχετίηεται πικανϊσ με τθν πρόκεςθ για υφολογικι ςυνζχεια με το ιδιαίτερο αγρόκτθμα των ανακτόρων, το οποίο ιταν χωροκετθμζνο ςτθ βορειοανατολικι πλευρά του κιπου, ςτθ ςθμερινι κεςθ των καταλυμμάτων τθσ προεδρικισ φρουράσ. Ζτςι, παρατθρϊντασ το ςχζδιο του Bareaud, μποροφμε να κατανοιςουμε ότι ςτο νοτιοδυτικό τμιμα υπιρχε θ πρόκεςθ για τθ δθμιουργία ιδιωτικϊν περιπάτων, οι οποίοι ςχετίηονταν με τθν ιδιωτικι ηωι των βαςιλζων, ενϊ προσ τα ανατολικά το τοπίο παρζπεμπε ςε αγροτικό τοπίο, με μεγαλφτερα παρτζρια και αραιότερεσ καμπφλεσ πορείεσ. Ρζραν των καμπυλόμορφων πορειϊν, εξίςου ςθμαντικό ςτοιχείο τθσ ςφνκεςθσ είναι θ ςθμειακι οργάνωςθ τθσ κζασ, από το εςωτερικό του κιπου προσ τον περιβάλλοντα χϊρο. Το πλοφςιο ςε κλαςικά μνθμεία περιβάλλον, αποτελοφςε το κφριο πλεονζκτθμα του κιπου τθσ Ακινασ ςε ςχζςθ με τουσ ευρωπαϊκοφσ κιπουσ. Θ ςθμερινι κατάςταςθ του κιπου δεν μασ βοθκά να εντοπίςουμε τα προβλεπόμενα ςθμεία αναφοράσ με κζα ςτον αρχαιολογικό περίγυρο, όμωσ το αρχικό ςχζδιο διζκετε μεγάλα κενά ανοίγματα , με ςκοπό ο περιπατθτισ να διατθρεί οπτικι επαφι με το περιβάλλον του και τα αρχαία μνθμεία. Επιπλζον, θ φφτευςθ αποτζλεςε ςθμαντικό ςυνκετικό εργαλείο, ϊςτε να ενιςχυκοφν οι καμπυλόςχθμεσ πορείεσ και να εκδθλωκοφν ςτθν τρίτθ 97 διάςταςθ . Επιπλζον, ζνα ςφνθκεσ ςχεδιαςτικό μοτίβο που επαναλαμβάνεται 98 ςτον κιπο είναι θ «οργάνωςθ περιγραμμάτων εγκλειςμοφ» με τθν χριςθ πραςίνου, ςυγκροτϊντασ «προςτατευμζνουσ» πυρινεσ.

Ε.54.: Ο βαςιλικόσ Κιποσ ηωγραφιςμζνοσ από τον Γεϊργιο Λακωβίδθ. Άποψθ από το βορειοδυτικό τμιμα του κιπου, δίπλα ςτο ανάκτορο. Κεντρικό ςθμείο αναφοράσ τθσ ςφνκεςθσ, θ οπτικι ςφνδεςθ με τον λόφο τθσ Ακρόπολθσ.

97

Κωνςταντίνοσ Μωραΐτθσ, Διδ. Διατριβι, ‘Σο Σοπίο Πολιτιςτικόσ Προςδιοριςμόσ του Σόπου’, Ακινα 2012, ςελ. 447.

98 Ο.π. ςελ. 447.

68

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’

Ε.55.: O μεςαίοσ οπτικόσ δίαυλοσ του κιπου. Στο βάκοσ θ νότια όψθ των ανακτόρων, εκεί που βρίςκονταν τα βαςιλικά διαμερίςματα.

Πςον αφορά τθν τεχνικι του υποδομι, ο Κιποσ διζκετε μια τεχνικι εγκατάςταςθ ιδιαίτερα προχωρθμζνθ για τα δεδομζνα τθσ εποχισ που καταςκευάςτθκε. Θ πρϊτθ ατμοκίνθτθ αντλία που ιρκε ςτθν Ελλάδα τοποκετικθκε ςτα τότε περίπτερα του Εκνικοφ Κιπου. Θ ςυςχζτιςθ τοπιακϊν διαμορφϊςεων και τεχνολογικισ υποδομισ που ςυναντάμε ςτον Κιπο, ακολουκεί μια μακροχρόνια παράδοςθ ςτο κζμα, από τα αναγεννθςιακά ιδθ χρόνια, όπωσ ςτο παράδειγμα τθσ Villa d’Este και τθσ καινοτόμασ για τθν εποχι υδραυλικισ τθσ τεχνολογίασ που χρθςιμοποιικθκε για τα μυκικά τθσ ςυντριβάνια. Γενικά, οι βαςιλικοί κιποι, ωσ κακρζπτεσ των ιδιοκτθτϊν τουσ και τθσ πολιτικισ τουσ ιςχφοσ, «όφειλαν» να περιλαμβάνουν τθν αντίςτοιχθ υψθλι τεχνικι υποςτιριξθ. Συνοψίηοντασ, ο υφολογικόσ χαρακτιρασ του αρχικοφ «ςχεδίου Bareaud» χρθςιμοποιεί ςτοιχεία διαφόρων κθποτεχνικϊν ςχολϊν που εντοπίςαμε ςτα προγενζςτερα Δυτικά παραδείγματα, και ςυνεπϊσ κα μποροφςαμε να κεωριςουμε «εκλεκτικιςτικό» το φφοσ του κιπου ςτο ςφνολό του. Οι καμπυλόςχθμοι βρόχοι και τα παρτζρια ςχεδιάηονται ςτο πρότυπο του αγγλικοφ κιπου και θ καλλιτεχνικά επιτθδευμζνθ καμπυλότθτα παραπζμπει ςτο ρομαντιςμό και ςτο φυςιολατρικό πνεφμα του. Επιπλζον, θ λειτουργία του ωσ βοτανικοφ κιπου, θ οποία του προςδίδει εκπαιδευτικό χαρακτιρα, κατάγεται από τα αγγλικά δθμόςια πάρκα.

69

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’

Ε.56.: Θ αλζα των ουαςινγκτϊνιων γφρω ςτο 1900.

Ε.57.: Ο Κιποσ γφρω ςτο 1860.

70

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’

4.4. Οι ςυμβολικζσ αναφορζσ που επιλζγονται ςτο πλαίςιο τθσ ςυγκρότθςθσ του νεοελλθνικοφ κράτουσ. Αφοφ αναλφςαμε το αρχικό ςχζδιο του κιπου από τον François Louis Bareaud, ςυμπεραίνουμε ότι δφο ιταν οι βαςικζσ ςυμβολικζσ αναφορζσ. Θ πρϊτθ αφορά γενικά το επικρατοφν Δυτικό πρότυπο που αντιςτοιχεί ςτο φυςικότροπο παράδειγμα του αγγλικοφ κιπου. Σο υπόδειγμα, λοιπόν, τθσ ςυμβολικισ αναφοράσ προςπακεί να αναδείξει τθ φυςικότροπθ διάκεςθ του κιπου μζςα ςε ζνα αςτικό τοπίο και παράλλθλα να τονίςει τθ ςυμβολι του ελλθνικοφ τοπίου ωσ τροφοφ τθσ νεότερθσ Δυτικισ ςκζψθσ. Από τθν άλλθ μεριά, θ υιοκζτθςθ ςτοιχείων από τα δυτικά πρότυπα τοπίου, κακϊσ και θ καταςκευι αυτι κακεαυτι ενόσ κιπου για τα ανάκτορα, μαρτυρά τθν επικυμία τθσ Ελλάδασ να «εξευρωπαΐςτεί» και να ενταχκεί ςτθ Δφςθ. Στο πλαίςιο αυτό, ο εγκλιματιςμόσ ξενόφερτων φυτικϊν ειδϊν, αποτελεί μια ακόμθ ςυμβολικι διλωςθ του εγκλιματιςμοφ του νεοςφςτατου ελλθνικοφ κράτουσ ςτον Δυτικό πολιτιςμό. Θ δεφτερθ, κεντρικισ ςθμαςίασ, ςυμβολικι αναφορά του βαςιλικοφ Κιπου τθσ Ακινασ, είναι αυτι ςτθν ελλθνικι αρχαιότθτα θ οποία υποδθλωνόταν ςτουσ προγενζςτερουσ Δυτικοφσ κιπουσ μζςω νεοκλαςικϊν καταςκευϊν με αναφορζσ ςτθν αρχαιοελλθνικι μυκολογία. Στθ ςυγκεκριμζνθ περίπτωςθ, θ αναφορά δεν χρειάςτθκε να είναι πλαςματικι, από τθ ςτιγμι που ςτθν περιοχι του κιπου και ςτον περιβάλλοντα χϊρο υπιρχαν ςθμαντικότατα αρχαία μνθμεία, τα οποία διατθρικθκαν ι μετακινικθκαν ςτον χϊρο του κιπου, αποδεικνφοντασ πρακτικά 99 τθν προγενζςτερθ παρουςία του αρχαιοελλθνικοφ πολιτιςμοφ . Τζλοσ, ο βαςιλικόσ κιποσ εξζφραςε με τθν παρουςία του δίπλα ςτα ανάκτορα, ςθμαςίεσ ςυμπαραδιλωςθσ ςχετικά με τθν προβολι τθσ βαςιλευομζνθσ δθμοκρατίασ, προςδίδοντασ ςτα ανάκτορα τθν αίγλθ και το κφροσ που τουσ αναλογοφςε.

99

Ο Νικόλαοσ Ταμβάκθσ, γεωπόνοσ ςτον Εκνικό Κιπο επί 32 ολόκλθρα χρόνια και ςθμαντικό μζλοσ του Διοικθτικοφ Συμβουλίου αναφζρει ότι: «Το ιερό άλςοσ του Λυκείου, αφιερωμζνο ςτον Απόλλωνα, λζγεται ότι ιταν εκεί ακριβϊσ που είναι ςιμερα ο Εκνικόσ Κιποσ. *...+ Σφμφωνα με τουσ αρχαιολόγουσ, ίχνθ του αρχαίου Λυκείου βρίςκονται περίπου ενάμιςθ μζτρο κάτω από το ςθμερινό επίπεδο του Εκνικοφ Κιπου. *...+ Επιπλζον, όλα τα υδραγωγεία τθσ πόλθσ περνοφςαν από εκεί. *...+Ακόμθ και ςιμερα μία από τισ πθγζσ άρδευςθσ του Κιπου είναι το αρχαίο υδραγωγείο του Ρειςίςτρατου». Ρθγι: Άρκρο ‘Σεργιάνι ςτθν άγνωςτθ ιςτορία του Εκνικοφ Κιπου’, https://www.facebook.com/notes/634931813226224/. Αναςφρκθκε τθν 12/2/2015.

71

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’

4.5. Η μετάβαςθ από τον Βαςιλικό Κιπο ςτον Εκνικό Κιπο. Η κζςθ και ο ρόλοσ του Εκνικοφ Κιπου ςιμερα.

Θ ιςτορικι εξζλιξθ του κιπου όςον αφορά τθν τεχνικι του οργάνωςθ και τθ κεςμικι του κατοχφρωςθ δεν ζχει καταγραφεί αναλυτικά. Το αυλαρχείο ιταν αρχικά υπεφκυνο για τθ διαχείριςθ του κιπου και ςτθ ςυνζχεια από το 1927, τθ ςυντιρθςθ του Εκνικοφ Κιπου, αναλαμβάνει θ Ειδικι Επιτροπι Δθμοςίων Κιπων και Δενδροςτοιχιϊν του Υπουργείου Γεωργίασ. Θ προςκικθ τθσ Δυτικισ ειςόδου επί τθσ λεωφόρου βαςιλίςςθσ Αμαλίασ, πραγματοποιείται το 1923, όταν ο κιποσ χαρακτθρίςτθκε «κρατικόσ και 100 δθμόςιοσ» και άνοιξε για το κοινό από τθν ανατολι μζχρι τθ δφςθ του θλίου. Επιπλζον, όπωσ αναφζρει ο πρϊθν διευκυντισ τθσ Επιτροπισ του Εκνικοφ Κιπου, Νικόλαοσ Ταμβάκθσ, το 1926 μια μικρι λωρίδα κυςιάςτθκε, ϊςτε να 101 διαπλατυνκεί και να ευκυγραμμιςτεί θ λεωφόροσ τθσ Βαςιλίςςθσ Αμαλίασ . Μπορεί οι καμαρωτοί ουαςινγκτϊνιοι φοίνικεσ να αναδείχτθκαν από τον κενό χϊρο τθσ ειςόδου, παρ’όλ’αυτα θ ορκοκανονικι οργάνωςθ δεν ςυμβαδίηει με τθ λογικι του προγενζςτερου κιπου. Μεταξφ των νζων μορφολογικϊν ςτοιχείων που προςτίκενται ςτον κιπο είναι θ παιδικι χαρά προσ το νοτιοανατολικό τμιμα του κιπου, θ μεγάλθ ςκιά των γλυτςίνων και θ δεφτερθ γραμμικι πζργκολα τθσ 102 Αίγλθσ προσ το νότιο άκρο . Εκεί που κάποτε ιταν οι ςτάβλοι των ανακτόρων, ςτθ βορειοανατολικι γωνία του κιπου, τοποκετικθκε μετζπειτα θ Ανακτορικι, ςιμερα Ρροεδρικι, φρουρά και κάποια διοικθτικά κτιρια. Ο ηωολογικόσ κιποσ μετατζκθκε ςτθ ςθμερινι του κζςθ, ςτο κεντρικό τμιμα και θ μεγάλθ τεχνθτι λίμνθ διπλαςιάςτθκε. Πςον αφορά τθν πρόςβαςθ προσ τα ανάκτορα, ςταδιακά αποκόπθκε για λόγουσ αςφαλείασ. Θ ςυγκεκριμζνθ κίνθςθ απομακρφνει τον κιπο από το αρχικό ςχζδιο, αφοφ καταργείται ο αρχικόσ πυρινασ του κιπου, που όριηε τθν κεντρικι είςοδο ςε αυτόν από τα ανάκτορα. Ραρ’όλεσ τισ τροποποιιςεισ, μια πολφ ςθμαντικι παρατιρθςθ αφορά τθ διατιρθςθ μζχρι ςιμερα του περίπλοκου δικτφου βρόχων που αποτελεί όπωσ είπαμε ζνα από τα βαςικά ςτοιχεία τθσ ςφνκεςθσ. Το πλάτοσ των διαδρόμων κίνθςθσ και το ςυνολικό μικοσ τουσ ζχουν παραμείνει αναλλοίωτα, όπωσ και ο αρικμόσ των παρτεριϊν. Συγκρίνοντασ βζβαια τα ςχζδια του κιπου που δείχνουν τισ αλλαγζσ που πραγματοποιικθκαν από το 1850 ςτο 2008, αντιλαμβανόμαςτε

100

Αλζξανδροσ Ραπαγεωργίου-Βενετάσ, «Ο Κιποσ τθσ Αμαλίασ», εκδ. ΛΚΑ΢ΟΣ, 2008, ςελ.112. Ο.π. ςελ. 112.

102 Ο.π. ςελ. 108.

101

72

‘Ο Κήπος της Αμαλίας’

ότι η χάραξη του δικτύου αλλοιώθηκε αρκετά, ειδικά στην πυκνή ζώνη του κήπου κοντά στα ανάκτορα. Όσον αφορά τη φύτευση, η αρμόδια επιτροπή δεν επικεντρώθηκε στη διατήρησή της σύμφωνα με το αρχικό σχέδιο με αποτέλεσμα να έχει αναιρεθεί η αρχική πρόθεση για οπτική σύνδεση με το ιστορικό περιβάλλον, λόγω της πυκνής φύτευσης. Επιπλέον, η περίφραξη του κήπου με 103 «μνημειακό κιγκλίδωμα» , αντί της αρχικής ξύλινης περίφραξης, συνέβαλε στην αυστηρή οριοθέτηση του κήπου και στη διαμόρφωση αμυντικού χαρακτήρα, έναντι της οικοδομικής διαστηριότητας που αναπτύχθηκε στα περιφερειακά του μέτωπα.

Σημαντικές τροποποιήσεις του αρχικού «σχεδίου Bareaud». Αριστερά: E.58.: Η άλλοτε κεντρική είσοδος του κήπου από τα ανάκτορα, αποτελεί σήμερα ένα από τα εγκαταλειμμένα σημεία του κήπου. Ε.59.: Η κεντρική, μεταγενέστερη είσοδος από την Β. Αμαλίας. Ε.60.: H μεταγενέστερη πέργκολα με το ηλιακό ρολόι. Δεξιά: Ε.61.: Τα κτήρια της προεδρικής φρουράς, Ε.62.: O ζωολογικός κήπος , Ε.63.: Η παιδική χαρά.

103

Ο.π. σελ. 111.

73

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’

Θ επιτροπι του κιπου εργάςτθκε με ιδιαίτερο ενδιαφζρον για τθν αποκατάςταςι του, όμωσ θ διατιρθςθ του αρχικοφ ςχεδίου του Bareaud, φαίνεται να μθν αποτζλεςε κεντρικό ςθμείο αναφοράσ για τθ μετζπειτα εξζλιξι του. Θ αιςκθτικι των προςκθκϊν και θ αναίρεςθ παλαιϊν ςτοιχείων δίνει τθν εντφπωςθ μιασ τελείωσ διαφορετικισ λογικισ, θ οποία επιμζνει περιςςότερο ςτθν περιβαλλοντικι ςθμαςία του Εκνικοφ Κιπου, και λιγότερο ςτθν πολιτιςτικι του αξία ωσ μνθμείου ςυνδεδεμζνο με τθν νεότερθ Δυτικι αρχιτεκτονικι κιπου. Στο πλαίςιο των μελετϊν που ζχουν πραγματοποιθκεί για τθν αναβάκμιςθ του Εκνικοφ Κιπου, το Ε.Μ. Ρολυτεχνείο, εκπόνθςε τον Αφγουςτο του 2009 το Ερευνθτικό Ρρόγραμμα: Αναβάκμιςθ του Εκνικοφ Κιπου, με επιςτθμονικό υπεφκυνο τον πρφτανθ Κ.Μουντηοφρθ. Θ αρχιτεκτονικι αναβάκμιςι του κιπου, προςεγγίςτθκε με κεντρικό ςτόχο τθ διατιρθςθ και τθν ενίςχυςθ των αρχικϊν ςτοιχείων του κιπου. Επιπλζον, θ διερεφνθςθ επζμεινε ςτθν ιςτορικι αξία του κιπου ωσ μοναδικό κθπευτικό μνθμείο τθσ νεότερθσ Ελλθνικισ ιςτορίασ.

Ε.64.: Μχνθ του παρελκόντοσ. Σιδερζνιο κάκιςμα προσ τθν είςοδο των ανακτόρων από τθν εποχι δθμιουργίασ του κιπου.

74

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’

Ο Εκνικόσ Κιποσ κατζχει ςιμερα κεντρικι κζςθ ςτο «ςφμπλεγμα ακάλυπτων χϊρων» αναψυχισ τθσ ευρφτερθσ περιοχισ που εκτείνεται ανατολικϊσ του ιςτορικοφ τριγϊνου. Το ςφμπλεγμα αυτό δθμιουργεί χϊρουσ ςθμαντικισ ιςτορικισ αξίασ που αναφζρονται ςτθ νεότερθ ιςτορία τθσ Ελλάδασ. Ξεκινάμε από τον χϊρο του Αγνϊςτου Στρατιϊτθ, τθν πλατεία Συντάγματοσ, και ςυνεχίηουμε προσ τα νότια με το Ηάππειο Μζγαρο και τουσ γεωμετρικοφσ κιπουσ του. Ακόμθ νοτιότερα ςυναντάμε τον ναό του Ολυμπείου Διόσ και τουσ φυτεμζνουσ αρχαιολογικοφσ χϊρουσ που τον περιβάλλουν. Το Ολυμπιακό Κολυμβθτιριο και ο Εκνικόσ Γυμναςτικόσ Σφλλογοσ, μαηί με άλλεσ ακλθτικζσ εγκαταςτάςεισ ςτεγάηονται προσ τα ανατολικά του Κιπου. Επιπλζον, προσ το νοτιοανατολικό άκρο του, βρίςκουμε τον αναδαςωμζνο λόφο του Αρδθττοφ και το αναςτθλωμζνο Ρανακθναϊκό Στάδιο. Τζλοσ, κα μποροφςαμε να ςυμπεριλάβουμε ςτο ευρφτερο ςφμπλεγμα ακάλυπτων χϊρων αναψυχισ, τον περίκλειςτο κιπο του ςθμερινοφ Ρροεδρικοφ Μεγάρου, ο οποίοσ βζβαια δεν είναι ανοιχτόσ ςτο κοινό, κακϊσ και τον λόφο του Λυκαβθττοφ. Ο πολφμορφοσ ςυνδυαςμόσ ςτισ χριςεισ και ςτο ςυμβολικό χαρακτιρα των χϊρων του ςυμπλζγματοσ, διαμορφϊνει αφενόσ ζναν ενδιαφζρον περίπατο ςτθν ευρφτερθ περιοχι του Εκνικοφ Κιπου, κι αφετζρου τθν κακιςτά ξεχωριςτι περιοχι μζςα ςτο ευρφτερο ςφνολο τθσ Ακινασ.

Ε.65.: Αεροφωτογραφία του 1995. Το ςφμπλεγμα των ακάλυπτων χϊρων αναψυχισ τθσ ανατολικισ πλευράσ τθσ Ακινασ.

75

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’

Ε.66. : Θ άλλοτε κεντρικι είςοδοσ ςτον κιπο, ςιμερα παραμζνει κλειςτι και εγκαταλειμμζνθ.

Ε.67. (αριςτερά) Μαρμάρινθ διακοςμθτικι λεκάνθ με φυτευμζνθ αγαφθ, ςτθν είςοδο από το ανάκτορο . Ε.68. (δεξιά): Ραλιά ςιδερζνια πτυςςόμενθ καρζκλα.

76

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’

4.6. Αποκρυπτογραφϊντασ τθ ςυμβολικι ποιότθτα του κιπου τθσ Ακινασ. Θ ςφντομθ αναςκόπθςθ τθσ νεότερθσ Δυτικισ τοπιοτεχνίασ και κθποτεχνίασ και θ κατανόθςθ του αρχικοφ ςχεδίου του Βαςιλικοφ Κιπου και τθσ μετζπειτα εξζλιξισ του ςτον Εκνικό Κιπο, αποτελοφν αφορμι ϊςτε να αναφερκοφμε ςτθ ςθμερινι του εικόνα, κακϊσ και ςτον τρόπο με τον οποίο του αποδίδουμε ςθμαςίεσ. Αναγνωρίηοντασ τθ ςυμβολικι του παρουςία μζςα ςτθν Ακινα, κα μποροφςαμε να διακρίνουμε ζνα πλζγμα ςχζςεων που ςυνδζει το παρόν με το παρελκόν του. Αν το ςφμβολο με τθν αρχικι του ετυμολογικι ςθμαςία αναφερόταν ςε ζνα αντικείμενο χωριςμζνο ςε δφο μζρθ που θ επαναςυγκόλλθςι του χρθςίμευε ςαν ςθμείο αναγνϊριςθσ, τότε, το ςφμβολο-Κιποσ, επιτρζπει να ςυςχετίςουμε τισ παροφςεσ ςθμαςίεσ με αυτζσ του παρελκόντοσ αναγνωρίηοντασ πλιρωσ τθ ςυνολικι του ςυμμετοχι ςτο νεότερο Δυτικό πολιτιςμό και ςτθν εικόνα τθσ πρωτεφουςασ. Στο πλαίςιο των προβλθματιςμϊν τθσ ςυγκεκριμζνθσ εργαςίασ και με βάςθ τθ ςθμειολογικι του ανάλυςθ, ο Εκνικόσ Κιποσ αναφζρεται ςε δφο περιόδουσ ςθμαςιοδότθςθσ, θ μία που αφορά το παρελκόν του κιπου και θ άλλθ το παρόν του. Ξεκινϊντασ από το παρόν του κιπου, ζχουμε ςτα χζρια μασ τθ ςθμερινι του εικόνα, τθν υλικι πραγματικότθτά του, θ οποία τον κακιςτά ηωτικό χϊρο πραςίνου ςτθν καρδιά τθσ Ακινασ. Οι ςθμαςίεσ ςυμπαραδιλωςθσ που αναδφονται, ςε ςχζςθ με τθ ςθμερινι του αξία ςτρζφονται αρχικά ςτθ ςθμαντικι παρουςία πράςινων εςτιϊν μζςα ςτθν πόλθ. Επομζνωσ, μιλάμε για το ςθμαινόμενο ςυμπαραδιλωςθσ που ορίηει ωσ κομβικισ ςθμαςίασ για τθ ςωματικι και ψυχικι υγεία του ανκρϊπου, τθν επαφι με τθ φφςθ. Επιπλζον, ςτα ςθμαινόμενα ςυμπαραδιλωςθσ εντάςςεται και θ ιςτορικι αξία του κιπου, θ οποία ξυπνά μνιμεσ ςχετικά με το κεςμό τθσ βαςιλείασ επί Πκωνοσ, κακϊσ και με το πρόςωπο τθσ βαςίλιςςασ Αμαλίασ. Για τον προςδιοριςμό τθσ ιςτορικισ αξίασ του κιπου, διερευνιςαμε τισ εξελίξεισ ςτθ Δυτικι αρχιτεκτονικι τοπίου και κιπων, ϊςτε να κατανοιςουμε τισ αρχζσ πάνω ςτισ οποίεσ ςχεδιάςτθκε. Σε αυτό το ςθμείο τθσ διαδικαςίασ αποκρυπτογράφθςθσ του ςυμβόλου-Κιπου, προκφπτει θ ανάγκθ να ανατρζξουμε ςτο παρελκόν ϊςτε να ςυγκεκριμενοποιιςουμε τισ ςθμαςίεσ ςυμπαραδιλωςθσ. Πςον αφορά, το παρελκόν του κιπου, οι ςθμαςίεσ ςυμπαραδιλωςθσ που διαπιςτϊκθκαν μζςω τθσ ανάλυςθσ του ςχεδίου, αφοροφν πρωτίςτωσ τον εγκλιματιςμό του νεοςφςτατου κράτουσ ςτα ευρωπαϊκά πρότυπα και τθν προβολι τθσ βαςιλικισ εξουςίασ. Επιπλζον, τα Δυτικά πρότυπα που επιλζχκθςαν, φζρουν ςθμαςίεσ ςχετικά με τθν ανάδειξθ τθσ φυςικότροπθσ διάκεςθσ του 77

‘Ο Κήποσ τησ Αμαλίασ’

κιπου μζςα ςε ζνα αςτικό τοπίο, και φυςικά τθ ςυμβολικι αναφορά ςτθν Αρχαία Ελλάδα με ςκοπό τθν επιςιμανςθ τθσ ςφνδεςθσ τθσ νζασ Ελλάδασ με το παρελκόν τθσ και του ελλθνικοφ τοπίου με τθ νεότερθ Δυτικι τοπιοτεχνία. Αφοφ αναφερκικαμε, λοιπόν, ςτθν ιςτορικι αξία ασ επανζλκουμε ςτον παρόντα χρόνο και ασ προςεγγίςουμε ξανά τθ ςθμερινι ςθμαςία του Κιπου. Οι ςθμαςίεσ ςυμπαραδιλωςθσ που αφοροφν το παρόν του κιπου, τροφοδοτοφνται από αυτζσ που ανικουν ςτο παρελκόν του και ορίηουν τελικά τθν ιςτορικι αξία του ωσ ζνα μοναδικό ςτο είδοσ του «μνθμείο» του ελλθνικοφ αςτικοφ και ιςτορικοφ χϊρου. Για να κατανοιςουμε, ςυνεπϊσ τθ ςυμβολικι και ιςτορικι αξία του χρειάςτθκε θ ςυμβολι και των δφο περιόδων ςθμαςιοδότθςισ του, δθλαδι του παρόντοσ και του παρελκόντοσ.

Ε.69.: Τα εικονιηόμενα κομμάτια κιόνων δεν αποτελοφν αρχαία ευριματα, αλλά πρόκειται για νεότερα κλαςςικιςτικά διακοςμθτικά ςτοιχεία, τα οποία πικανόν περίςςεψαν από τθν καταςκευι του προεδρικοφ μεγάρου και τοποκετικθκαν ςτον κιπο.

78

Ε.70.: (αριςτερά) Ο μεςαίοσ οπτικόσ δίαυλοσ, από τον οποίο άλλοτε ο περιπατθτισ μποροφςε να δει τισ ςτιλεσ του Ολυμπείου Διόσ, ςιμερα θ πυκνι φφτευςθ δεν επιτρζπει τθν οπτικι ςφνδεςθ με τον περιβάλλοντα χϊρο. Ε.71.: (δεξιά) Ζνα αιωνόβιο δζντρο ςτθν καρδιά του κιπου. Ε.72.: ΢ωμαϊκι επιγραφι.

79

Ε.73.: O βράχοσ τθσ Αμαλίασ ςιμερα.

80

Η ςυμβολικι ιδιαιτερότθτα του Κιπου – ΢υμπεράςματα. Ο ςχεδιαςμόσ του τοπίου διαπιςτϊςαμε ότι αποτελεί κεντρικι πολιτιςτικι περιοχι των Δυτικϊν κοινωνιϊν από τθν Αναγζννθςθ κι ζπειτα. Οι ςυμβολιςμοί και οι ςυμβολικζσ αναφορζσ ςτο Δυτικό τοπίο ςυνδζονται με το πολιτιςμικό πλαίςιο ςτο οποίο εντάςςονται κάκε φορά και κυρίωσ με τθν απαίτθςθ για τθν πολιτιςτικι ιςχφ των Δυτικϊν κοινωνιϊν. Επιπλζον, διαπιςτϊςαμε ότι αποτελοφν περιοχι απόδοςθσ ςθμαςιϊν και ςυμβόλων, ςυςχετιςμζνων με τθν ςυνολικι πολιτιςτικι παραγωγι. Σα τοπία και οι κιποι, λοιπόν, αναγνωρίηονται ωσ κακρζφτεσ ςθμαςιϊν ςυμπαραδιλωςθσ, οι οποίεσ ςυςχετίηονται με τθν πολιτιςτικι και πολιτιςμικι παραγωγι των Δυτικϊν κοινωνιϊν. ΢τθ ςυνζχεια διαπιςτϊκθκε θ εμβλθματικι ςυμβολικι χριςθ τθσ αρχαιοελλθνικισ αναφοράσ ςτθν εξζλιξθ τθσ Δυτικισ αρχιτεκτονικισ τοπίου. Θ ςυγκεκριμζνθ αναφορά ςτθν αρχαιότθτα και ςτο παρελκόν ωσ οδθγόσ για ζνα ζνδοξο μζλλον, αποτζλεςε μια επαναλαμβανόμενθ κζςθ, θ οποία μζςα από τθν «παραδοξότθτα» που κζλει τθν εξζλιξθ να αναδφεται από το παρελκόν, αποκαλφπτει μια κεμελιϊδθ ανάγκθ για τθν πολιτιςμικι και πολιτιςτικι εξζλιξθ. Αυτι θ ανάγκθ υποδεικνφει τθν αρχαιότθτα ωσ κεντρικό ςθμείο ςυμβολικισ αναφοράσ το οποίο αναπαράγεται και ενςωματϊνεται ςτισ πολιτικζσ και πολιτιςτικζσ κατευκφνςεισ των νεότερων δυτικϊν κοινωνιϊν. Θ μυκικι Αρκαδία λειτοφργθςε, όπωσ είδαμε, ωσ ςυμβολικι αναφορά και το αρκαδικό τοπίο αποτζλεςε το πρότυπο καταςκευισ ειδυλλιακϊν τοπίων και κιπων από τθν Αναγζννθςθ κι ζπειτα. Αν θ αςτικι δθμοκρατία αποτζλεςε το ο ο ιδανικό πολιτικό πρότυπο αναφοράσ κατά τον 18 και 19 αιϊνα, τότε θ αναπόλθςθ τθσ μυκικισ Αρκαδίασ ιταν λογικό να ςυςχετιςτεί με τθν ενίςχυςθ τθσ επικυμθτισ πολιτικισ και κοινωνικισ κατεφκυνςθσ. Θ αξιοποίθςθ του μφκου τθσ, λοιπόν, ωσ ςθμείο αναφοράσ, κα μποροφςαμε να ιςχυριςτοφμε ότι μαρτυρά τθν ζντονθ επικυμία του ανκρϊπου να ςτραφεί ςε ζνα υποδειγματικό παρελκόν με το οποίο μπορεί να «ςυμπορευκεί» ςτο παρόν του, ϊςτε να ςυγκροτιςει το επικυμθτό μζλλον. Άλλωςτε, ο παρϊν χρόνοσ των νεότερων δυτικϊν κοινωνιϊν κάκε άλλο παρά ανζφελοσ ιταν και το τοπίο των βιομθχανικϊν πόλεων κάκε άλλο παρά πλθςίαηε το αρκαδικό όνειρο. Κι όμωσ, θ ανάγκθ των ανκρϊπων για ςφνδεςθ με ζνα δυνατό, καταγωγικό πρότυπο ιταν παροφςα, ακόμα κι αν αυτό το πρότυπο απείχε από τθν πραγματικότθτα και αποτελοφςε ουςιαςτικά εξιδανικευμζνο δθμιοφργθμα τθσ εποχισ. Ο Ρ.Τουρνικιϊτθσ περιγράφει τθ «φανταςιακι καταςκευι του παρελκόντοσ» και εξθγεί ότι «θ ταυτότθτά του ανκρϊπου αναγνωρίηεται *...+ μζςα από μια αναδθμιουργία του παρελκόντοσ που ςτθρίηει τισ ςυμβολικζσ

81

104

αναφορζσ του παρόντοσ» . Η ςυγκεκριμζνθ άποψθ αν εφαρμοςτεί ςτθν περιοχι των ενδιαφερόντων μασ, εξθγεί πωσ ο προςδιοριςμόσ του παρελκόντοσ, και εν προκειμζνω τθσ αρχαιότθτασ, ςε κάκε εποχι εξαρτάται από το ςυγκεκριμζνο ιδεολογικό υπόβακρο ανάγνωςισ τθσ και τθσ ςυμβολικισ εντζλει «χριςθσ» τθσ. Οι τοπιακζσ και κθποτεχνικζσ διαμορφϊςεισ τθσ νεότερθσ Δφςθσ αντικατοπτρίηουν, λοιπόν, τθν πολφπλευρθ, ερμθνεία του παρελκόντοσ, γεγονόσ που επιβεβαιϊνει τθν πολιτιςμικι και πολιτιςτικι αξία τουσ, για τθν κατανόθςθ τθσ περιόδου που κάκε φορά εντάςςονται. Στθ ςυνζχεια, αναλφοντασ τθ ςφνκεςθ του Κιπου τθσ Αμαλίασ, διαπιςτϊςαμε τθν επιρροι και τθν ενςωμάτωςθ ςτοιχείων από τα Δυτικά τοπιακά πρότυπα. Κφρια όμωσ, ζγινε ςαφζσ ότι θ ανάπτυξθ ενόσ ςθμαντικοφ τοπιακοφ παραδείγματοσ αποδείκνυε τθ ςυμμετοχι του νεοςφςτατου κράτουσ ςε κεντρικζσ περιοχζσ ενδιαφζροντοσ του νεότερου Δυτικοφ πολιτιςμοφ. Επομζνωσ, ςτο πλαίςιο του ςυνολικοφ ςχεδιαςμοφ τθσ νζασ πόλθσ των Ακθνϊν, θ δθμιουργία του ‘Κθπου τησ Αμαλίασ’, εξζφραηε ςθμαςίεσ ςυμπαραδιλωςθσ, οι οποίεσ αφοροφν τθν εμφανι Δυτικι επιρροι ςτο νεοςφςτατο ελλθνικό κράτοσ και παράλλθλα τον ςυςχετιςμό του Δυτικοφ πολιτιςμοφ με τθν αρχαιοελλθνικι αναφορά. Επιπλζον, λαμβάνοντασ υπόψθ το παραπάνω ςυμπζραςμα ςφμφωνα με το οποίο, τα τοπία και οι κιποι αναγνωρίηονται ωσ κακρζφτεσ ςθμαςιϊν ςυμπαραδιλωςθσ, ςυςχετιςμζνων με τθν πολιτιςτικι και πολιτιςμικι παραγωγι των κοινωνιϊν, κακϊσ και τισ ςθμαςίεσ ςυμπαραδιλωςθσ του ‘Κθπου τησ Αμαλίασ’, αναγνωρίηουμε τθ ςυγκεκριμζνθ λειτουργία του ωσ ςφμβολο μιασ ιδιαίτερα ςθμαντικισ ιςτορικισ περιόδου, αυτισ τθσ ςυγκρότθςθσ του νεοςφςτατου ελλθνικοφ κράτουσ. Θ ςθμερινι εικόνα του Κιπου μασ προς-καλεί ςε μια νζα ανάγνωςθ του πλζγματοσ των ςθμαςιϊν που φζρει. Θ κεντρικι ςθμαςία που προβάλλεται ςιμερα, αφορά κυρίωσ τθν περιβαλλοντικι και οικολογικι αξία του. Θ τοπιακι παιδεία όςων αςχολοφνται με τθν προςζγγιςθ τθσ οικολογίασ και του φυςικοφ περιβάλλοντοσ ςτον ελλθνικό χϊρο, φαίνεται μζχρισ ςτιγμισ να αποκόπτει τθν ιςτορικι αξία από τθν οικολογικι ςυνείδθςθ, να αποχωρίηει δθλαδι τα φυςικά ςτοιχεία από το πολιτιςμικό επίπεδο αναφοράσ τουσ και τθν ιςτορία τουσ. Θ πολιτιςμικι οικολογία όμωσ, ιδιαίτερα όταν αναφζρεται ςε ζνα «πάρκο εντόσ τθσ πόλθσ», δεν μπορεί να είναι αποχωριςμζνθ από τισ κοινωνίεσ που απευκφνεται και ςυνεπϊσ να αποκόπτεται από τθν ιςτορία τθσ, από τθν οποία βζβαια απορρζει. Αντίκετα, χρειάηεται να λαμβάνει υπόψθ τισ ιςτορικζσ ςυνιςτϊςεσ που 104

Ραναγιϊτθσ Τουρνικιϊτθσ, ‘Θ Αρχιτεκτονικι ςτθ Σφγχρονθ Εποχι’, Εκδ. Futura, Ακινα 2006, ςελ.

30.

82

τθν κακόριςαν. Για τον λόγο αυτό ςτο παράδειγμα του Εκνικοφ Κιπου, το πρόβλθμα τθσ ανάγνωςθσ και τθσ απόδοςθσ ςθμαςιϊν, κζτει προβλθματιςμοφσ ςε ςχζςθ με τθν επανατοποκζτθςθ των οργανωτικϊν ςυνκθκϊν του, επιςθμαίνοντασ τθν αναγνϊριςθ τθσ ιςτορικισ αξίασ του, με ανάλογο τρόπο που αποδίδεται ςτα κτθριακά μνθμεία. Θ απαξίωςθ τθσ ιςτορικισ ςθμαςίασ του Κιπου ωσ πολιτιςμικό φαινόμενο, αποτελεί βζβαια ςθμαντικό πεδίο ζρευνασ, μζςα από το οποίο μποροφν να αντλθκοφν ςτοιχεία ςχετικά με τθν παροφςα ςυμβολικι τάξθ τθσ κοινωνίασ μασ. Θ άςκθςθ κριτικισςτθν προβλθματικι διαχείριςθ του Κιπου από τθ μεριά τθσ ελλθνικισ κοινωνίασ, ςε επίπεδο πρακτικό, αλλά και απόδοςθσ ςθμαςιϊν, κακορίηεται ςε μεγάλο βακμό από τθ ςφγκριςθ με τα επικρατοφντα Δυτικά πρότυπα διατιρθςθσ και αποκατάςταςθσ κιπων και τοπίων και, ςτο ςυγκεκριμζνο παράδειγμα, κακορίηεται ςε ςθμαντικό βακμό από τισ αρχικζσ προδιαγραφζσ που ορίςτθκαν από τθν Αμαλία και τθν υπόλοιπθ δθμιουργικι ομάδα. Είναι γεγονόσ όμωσ, ότι αυτζσ οι προδιαγραφζσ δεν μποροφν να ικανοποιθκοφν πλιρωσ για τον απλό λόγο ότι απευκφνονται ςε μια άλλθ εποχι και όχι ςτθν πραγματικότθτα τθσ ςφγχρονθσ Ακινασ. Κλείνοντασ, λοιπόν, τθν ςυγκεκριμζνθ διερεφνθςθ, ασ επικεντρϊςουμε το ενδιαφζρον μασ ςτθν ανατροπι τθσ υπάρχουςασ, «προβλθματικισ» διαχείριςθσ του Κιπου ωσ κατάςταςθ που αντικατοπτρίηει ςθμαςίεσ άξιεσ προςοχισ για τθν ελλθνικι κοινωνία. Το όραμα του Παραδείςου και του αρκαδικοφ τοπίου που ςυντρόφευςε για πολλοφσ αιϊνεσ τουσ ανκρϊπουσ, φαίνεται να μθν ικανοποιεί τισ νεότερεσ γενιζσ, οι οποίεσ δεν αναηθτοφν με τθν ίδια εμμονι παρελκοντικζσ αναφορζσ για να χτίςουν το μζλλον τουσ. Ππωσ ο είδαμε άλλωςτε ιδθ από τον 17 , ο Poussin διαπιςτϊνει ότι «ακόμα και ςτθν Αρκαδία υπάρχει ο κάνατοσ», ακόμα κι όταν ο άνκρωποσ ανακαλφψει ζνα μζροσ που βαςιλεφει θ ειρινθ και θ ευτυχία, κα πρζπει να αναλογίηεται το τζλοσ. Μεταφζροντασ τθν αλλθγορία ςτον Κιπο τθσ Αμαλίασ, ο κάνατοσ αυτόσ αφορά ίςωσ μερικζσ ςθμαςίεσ ςυμπαραδιλωςθσ που «ςβινουν». Θα αναγεννθκοφν άραγε άλλεσ ςτο πζραςμα του χρόνου;

83

Ε.74.: ‘Et in Arcadia ego’, Nicolas Poussin, 1637-1638.

84

Βιβλιογραφία

Κεφάλαιο 2: Αλζξανδροσ-Φαίδων Λαγόπουλοσ, “Δομικι πολεοδομία: Ο οικιςμόσ ωσ ςφςτθμα” (Υφθγεςία ςτο Ε.Μ.Ρ.) Ακινα: Τ.Ε.Ε., 1973.

Roland Barthes, Mythologies ; selected and translated from the French by Annette Lavers, London : Vintage, 1993.

R.Barthes: Στοιχεία Σθμειολογίασ, “Κείμενα Σθμειολογίασ”, Ακινα: Νεφζλθ, 1981 Σταφροσ Σταυρίδθσ, Ρροσ μια ανκρωπολογία του κατωφλιοφ, εκδ. Στάχυ, 19992001. Καρλ Γκοφςταβ Γιουνγκ, Ο άνκρωποσ και τα ςφμβολά του, Αρςενίδθσ, Ακινα.

Charles Chadwick, ΢υμβολιςμόσ, Η Γλϊςςα τθσ Κριτικισ, μτφρ. Στζλλα Αλεξοποφλου, Εκδοτικι Ερμισ Ε.Ρ.Ε., 2007.

Tom Turner, Garden Design: Philosophy and Design 2000 BC-2000 AD, Routledge (2005).

Κεφάλαιο 3 Tom Turner, Garden Design: Philosophy and Design 2000 BC-2000 AD, Routledge (2005).

Isaiah Berlin, ‘Οι ρίηεσ του Ρομαντιςμοφ’, μτφρ. Γιάννθσ Ραπαδθμθτρίου, εκδ.

Scripta, Ακινα 2002. Κωνςταντίνοσ Μωραΐτθσ, Διδ. Διατριβι, ‘Σο Σοπίο Πολιτιςτικόσ Προςδιοριςμόσ του Σόπου’, Ακινα 2012. Δθμιτρθσ Φιλιππίδθσ, Νεοελλθνικι Αρχιτεκτονικι, εκδ. ΜΕΛΛΣΣΑ, 1984.

Jean-Paul Pigeat, Gardens f the World, Two Thousand Yeats of Garden Design, editions Flammarion, 2003.

Κεφάλαιο 4 Βενετάσ Ραπαγεωργίου-Αλζξανδροσ, Ο Κιποσ τθσ Αμαλίασ, εκδ. ΛΚΑ΢ΟΣ, 2008.

85

Κωνςταντίνοσ Μωραΐτθσ, Διδ. Διατριβι, ‘Σο Σοπίο Πολιτιςτικόσ Προςδιοριςμόσ του Σόπου’, Ακινα 2012. Δθμιτρθσ Φιλιππίδθσ, Νεοελλθνικι Αρχιτεκτονικι, εκδ. ΜΕΛΛΣΣΑ, 1984. Κϊςτασ Θ.Μπίρθσ, ‘ΑΛ ΑΚΘΝΑΛ’, εκδ. ΜΕΛΛΣΣΑ, 2005.

Κεφάλαιο 5 Ραναγιϊτθσ Τουρνικιϊτθσ, ‘Θ Αρχιτεκτονικι ςτθ Σφγχρονθ Εποχι’, Εκδ. Futura, Ακινα 2006.

86

Πηγές εικόνων

Ε.1. http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Friedrich_August_von_Kaulbach__In_Arcadia.jpg Ε.2. http://tracesofthereal.com/2009/12/21/the-rhetoric-of-the-image-roland-barthes1977/ Ε.3.Σχεδιάγραμμα τθσ γράφουςασ Ε.4. http://www.inhabitat.com/wp-content/uploads/bottle.JPG Ε.5. http://www.films-sans-frontieres.fr/fiche-film/film-que-viva-mexico--112.html Ε.6. http://v1.world-architects.com/en/projects/project-review-detail/27135_punta_pite Ε.7. Φωτογραφία τθσ γράφουςασ Ε.8. http://jennalilla.com/2013/03/12/carl-jung-the-self-and-its-corresponding-figures-andsymbols/carl-jung-the-self-and-its-corresponding-figures-and-symbols Ε.9.http://en.wikipedia.org/wiki/Washingtonia_filifera#mediaviewer/File:Washingtonia_fili fera.jpg Ε.10. http://www.kenyonreview.org/2012/11/reading-a-legible-reality-barthes-and-theinfinite-text/ Ε.11. http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Venus_og_Adonis.jpg Ε.12. http://fotolavatelli.blogspot.gr/2012/05/pierre-bourdieu-fotografo-in-algeria.html Ε.13 http://www.fotografiaeuropea.it/fe2012/en/exhibitions/pierre-bourdieu/ Ε.14. http://www.ultraswank.net/interior/retro-kitchen-renovation-country-kitchens/ Ε.15. http://stacyemiko.blogspot.gr/ Ε.16. http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/25.120.398 Ε.17. http://campus.udayton.edu/mary/resources/flowers.html Ε.18.http://en.wikipedia.org/wiki/Hypnerotomachia_Poliphili#mediaviewer/File:Poliphilo_a nd_Polia.jpg Ε.19. Tom Turner, Garden Design: Philosophy and Design 2000 BC-2000 AD, Routledge (2005),ςελ.221 Ε.20. http://people.cs.kuleuven.be/~philip.dutre/GI/ Ε.21. Ρθγι: Σειρά ντοκιμαντζρ του BBC, Around the World in 80 Gardens, Ep.ItalianGardens.

87

Ε.22. http://www.tripadvisor.com.gr/Hotel_Review-g187895-d623915-ReviewsVilla_Gamberaia-Florence_Tuscany.html#photos Ε.23. http://www.westongallery.com/artists/m_kenna/michael_kenna.html Ε.24.Σχζδιο τθσ γράφουςασ. Ε.25. https://tacomaarts.wordpress.com/tag/memories-and-meditations-a-retrospectiveof-michael-kenna/ Ε.26. http://latone.chateauversailles.fr/en/page/the-latona-fountain/the-legend-of-latona Ε.27. https://www.artsy.net/artwork/michael-kenna-chateau-de-versailles-versailles-france Ε.28.http://en.wikipedia.org/wiki/Gardens_of_Versailles#mediaviewer/File:Vue_%C3%A0_ vol_d%E2%80%99oiseau_des_jardins_de_Versailles.jpg Ε.29. http://en.wikipedia.org/wiki/Het_Loo_Palace#mediaviewer/File:EngravingHetLoo.jpg E.30http://genius.com/1402122/The-beatles-sun-king/Here-comes-the-sun-king E.31.http://en.wikipedia.org/wiki/William_III_of_England#mediaviewer/File:King_William_I II_of_England,_(1650-1702).jpg Ε.32. http://www.pemberley.com/images/MP/. Ε.33. http://www.classicaladdiction.com/2012/08/castle-howard/ Ε.34.http://www.gardenvisit.com/history_theory/library_online_ebooks/tom_turner_engli sh_garden_design/serpentine_style_of_garden_design E.35.http://www.wikiart.org/en/claude-lorrain/apollo-and-the-muses-on-mount-helicon1680 E.36.http://www.beenthere-donethat.org.uk/wiltshire/stourhead021big.html E.37.http://www.gardenvisit.com/history_theory/library_online_ebooks/tom_turner_engli sh_garden_design/gardenesque_style_floral_carpet_bedding E.38.https://www.studyblue.com/notes/note/n/midterm-1/deck/726071 E.39.http://en.wikipedia.org/wiki/Caspar_David_Friedrich#mediaviewer/File:Caspar_David _Friedrich_-_Wanderer_above_the_sea_of_fog.jpg E.40.http://simple.wikipedia.org/wiki/Arcadia_(painting)#mediaviewer/File:Thomas_Eakins _Arcadia.jpg E.41. http://surprisedbytime.blogspot.gr/2011/09/athens-1835.html E.42. E.43.http://www.greekarchitects.gr/gr/%CE%B3%CE%B1%CE%B9%CE%B1%CF%82%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B3%CE%BD%CF%89%CF%83%CE%BC%CE%B1/%CF%84%CE %BF-%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%84%CE%BF%CF%80%CE%AF%CE%BF-id8266

88

E.44. http://www.mixanitouxronou.gr/vasilikos-kipos-enas-thamnos-2-drch-enaimeromisthio-25-drch/ E.45. Φωτογραφία τθσ γράφουςασ.

E.46. Αλζξανδροσ Ραπαγεωργίου-Βενετάσ, «Ο Κιποσ τθσ Αμαλίασ», εκδ. ΛΚΑ΢ΟΣ, 2008, ςελ.

121.

E.47. https://twitter.com/elginism/status/555124878886457347 E.48. Ο.π. ςελ. 41.

E.49. Ο.π. ςελ. 166.

E.50. Ο.π. ςελ. 78.

E.51. Ο.π. ςελ. 78.

E.52. Ο.π. ςελ. 78.

E.53. Ο.π. ςελ. 93.

E.54. http://www.nationalgallery.gr/site/content.php?sel=1&artwork_id=63285 E.55. Αλζξανδροσ Ραπαγεωργίου-Βενετάσ, «Ο Κιποσ τθσ Αμαλίασ», εκδ. ΛΚΑ΢ΟΣ, 2008, ςελ.

88.

E.56. Ο.π. ςελ. 88.

E.57. http://www.mixanitouxronou.gr/vasilikos-kipos-enas-thamnos-2-drch-enaimeromisthio-25-drch// E.58. Φωτογραφία τθσ γράφουςασ.

E.59. http://www.talcmag.gr/ftou-kai-vgaino/garden-peiramaton/ E.60. http://ecoview.gr/ethnikos-khpos/ Ε.61. Street View, Google maps.

E.62. http://praktikesidees.gr/v2/apodraseis/ethnikos-khpos/ E.63. http://jan1448.blogspot.gr/2011/07/blog-post_9871.html E.64.Φωτογραφία τθσ γράφουςασ. Ε.65. Αλζξανδροσ Ραπαγεωργίου-Βενετάσ, «Ο Κιποσ τθσ Αμαλίασ», εκδ. ΛΚΑ΢ΟΣ, 2008, ςελ.

115. Ε.66. Φωτογραφία τθσ γράφουςασ. Ε.67. Αλζξανδροσ Ραπαγεωργίου-Βενετάσ, «Ο Κιποσ τθσ Αμαλίασ», εκδ. ΛΚΑ΢ΟΣ, 2008, ςελ.

167.

89

Ε.68. Αλζξανδροσ Ραπαγεωργίου-Βενετάσ, «Ο Κιποσ τθσ Αμαλίασ», εκδ. ΛΚΑ΢ΟΣ, 2008, ςελ.157. Ε.69. Ε.70. Ε.71. Ε.72. Φωτογραφίεσ τθσ γράφουςασ. Ε.73. http://jan1448.blogspot.gr/2011/07/blog-post_2529.html E.74. https://markmeynell.wordpress.com/2012/08/07/a-renaissance-paradise-the-costsand-glories-of-a-wiltshire-arcadia/

90

Ε ΜΠ, 2015