Dossier steunpunt handicap & arbeid: Autisme INHOUD 1 Inleiding 2 Enkele algemeenheden 3 Kenmerken en gevolgen in werksituaties 31 Sterke kanten van de werknemer met autisme 32 Problemen en oplossingen 4 Nog wat aandachtspunten 5 Tien gouden tips voor werkgevers 6 Nuttige links 1 Inleiding In dit dossier vindt u algemene informatie rond autisme en de gevolgen van autisme in werksituaties. Waaraan moet je als werkgever denken als je een persoon met autisme in dienst neemt of in dienst wil houden? Achtereenvolgens worden volgende elementen aangeraakt: enkele algemeenheden, symptomen en gevolgen in werksituaties, mogelijke oplossingen en tenslotte tien gouden tips om iemand met autisme in dienst te nemen en/of te houden.
steunpunt handicap & arbeid
10 september 2013
2 Enkele algemeenheden Autisme komt van het Griekse woord ‘autos’. Het woord verwijst naar het feit dat mensen met autisme de indruk geven dat zij in zich zelf gekeerd zijn. Er bestaan bijna zoveel autismevormen als er autisten zijn. Men spreekt in verband met autisme vaak over pervasieve ontwikkelingsstoornissen. Tegenwoordig geeft men de voorkeur aan de term Autisme Spectrum Stoornissen (ASS) om de verschillende vormen van autisme en aanverwanten (onder andere ADHD, zie dossier 19) aan te duiden. Eventueel heb je al gehoord van Asperger of het Asperger-syndroom. De term Asperger wordt gebruikt wanneer er sprake is van tekortkomingen in sociale, professionele en andere functionele domeinen. Het taalgebruik, de intelligentie, de vaardigheden, de zelfredzaamheid zijn normaal. Autisme komt voor bij circa 1 op 165 personen. In Vlaanderen zijn er naar schatting 35 000 personen met autisme, waarvan ongeveer 40% normaal tot hoogbegaafd is. Autisme komt minstens 3 Ă 4 keer vaker voor bij mannen dan bij vrouwen. Mensen met autisme kunnen een normale intelligentie, een verhoogde intelligentie en een (zeer) beperkte intelligentie hebben. Mensen met autisme denken anders. Autisme is een informatieverwerkingsstoornis. De verwerking van informatie, het verlenen van een betekenis aan iets gebeurt bij autisme anders. Mensen met autisme nemen de wereld waar op een heel aparte manier. Zij nemen de verschillende onderdelen waar, maar hebben moeite om er een geheel in te zien. Het verwerken en interpreteren van informatie verloopt zeer concreet, rechtlijnig en gedetailleerd. Het gevolg daarvan is dat zij een heel eigen kijk op de dingen hebben. Dit uit zich dan ook in hun gedrag. Personen met autisme zijn detaildenkers. Het is voor hen niet evident om hoofd- en bijzaken van elkaar te onderscheiden. Zo is het voor sommige personen met autisme zeer moeilijk om binnen het geheel van geluiden de stem op te merken van de persoon die hen aanspreekt. Iemand zijn mogelijkheden en beperkingen worden bepaald door zijn gedrag en intelligentie. De kans is groot dat dit duidelijk zal op te maken zijn uit het studie- en beroepsverleden van de kandidaat. In het dagelijks leven en op de werkvloer zal iemand met autisme onder meer problemen (kunnen) hebben met het hanteren van emoties. Het kunnen uiten van de eigen gevoelens heeft hier veel mee te maken, meer bepaald het kunnen uitdrukken van de eigen gevoelens in overeenstemming met de sociale context.
steunpunt handicap & arbeid
10 september 2013
3 Kenmerken en gevolgen in werksituaties 31 Sterke kanten van de werknemer met autisme Op het werk kunnen er gevolgen zijn wat betreft het persoonlijk functioneren, het sociaal functioneren, de communicatie, het takenpakket, werken op bepaalde tijden, maar autisme heeft ook zo zijn sterke kanten… Eerlijk Een werknemer met autisme is meestal heel eerlijk en rechtlijnig. De waarheid is de waarheid. Hij is zich niet bewust van de impact van zijn eerlijkheid. Zijn oprechtheid wordt vaak geïnterpreteerd als arrogantie. Wanneer bijvoorbeeld een computer stuk is, zal hij heel eerlijk vertellen dat de reparatie daarvan bijvoorbeeld minimaal een week gaat duren, terwijl het commercieel gezien wellicht beter was geweest als hij had gezegd “dat de reparatie enkele dagen in beslag zou nemen”. Iets diplomatisch of verbloemend verwoorden is voor een werknemer met autisme vrijwel onmogelijk. Ook ten opzichte van de collega’s zal de werknemer altijd eerlijk maar wellicht ongenuanceerd reageren. Hij beseft niet dat anderen, hem soms wel eens ‘bot’ vinden. Communicatie Mensen met autisme nemen gesproken taal vaak letterlijk. Beeldspraak wordt dikwijls niet begrepen en kan je liefst zoveel mogelijk vermijden. Cynisme, dubbelzinnigheden, grappen ontgaan hen omdat zij boodschappen zeer concreet verwerken. Je vraagt dus best niet “Weet jij hoe laat het is?”. De kans is groot dat het antwoord enkel “ja” zal zijn en dat je onderliggende vraag niet beantwoord wordt. Met non-verbale communicatie en lichaamstaal hebben mensen met autisme het meestal ook moeilijk. Lichaamstaal Een werknemer met autisme herkent moeilijk lichaamstaal. Een lach, een knikje of een duim omhoog ontgaat hen vaak. Het is daarom beter om met woorden iets duidelijk te maken dan met lichaamstaal. Contextblindheid Naargelang de context waarin ze voorkomen, kunnen woorden, gebaren en afspraken anders geïnterpreteerd worden. De betekenis verandert
steunpunt handicap & arbeid
10 september 2013
naargelang de context. Mensen met autisme zien deze context niet. Ze missen blijkbaar de verbeelding om verder te kijken dan datgene wat ze reeds kenden in een bepaalde situatie. Hierdoor wordt informatie trager of ‘anders’ geïnterpreteerd. Structuur Werknemers met autisme hebben behoefte aan een vaste structuur. Een vaste vertrouwenspersoon kan ook nuttig zijn. Op deze persoon (en een vervanger daarvan) kan hij terugvallen als er iets onverwachts gebeurt. Prikkels Het aantal prikkels dat wij per dag te verwerken krijgen is ontelbaar. Voor personen met autisme is het moeilijk om hiermee om te gaan. Zij zijn hypergevoelig voor bepaalde prikkels. Zo is het mogelijk dat een medewerker met autisme blokkeert omwille van een flikkerende TL-lamp boven zijn bureau of het geluid van een radio die op de achtergrond speelt. Een werknemer met autisme •
denkt analytisch, rechtlijnig
•
heeft gevoel voor orde
•
begrijpt letterlijk
•
heeft oog voor details
•
verwerkt informatie serieel
•
richt zich op concrete zaken
•
baseert zich op gelijkenissen
•
leeft volgens de regels
•
houdt zaken en situaties het liefst formeel en logisch
•
houdt zich aan de feiten
•
gedraagt zich consequent
•
is erg objectief
•
is perfectionistisch
steunpunt handicap & arbeid
10 september 2013
•
redeneert deductief
•
is vaak minder gevoelig voor een gespannen sfeer
•
heeft een houvast aan realisme
•
boekt betere resultaten op taken die een bepaalde gerichtheid vragen
•
heeft vaak een betere gerichtheid op visuele details
• munt soms uit op gebieden waar de meeste samenhangdenkers matig in zijn • is eerlijk •
windt er geen doekjes om
•
is rechttoe, rechtaan: liegen en bedriegen kan hij niet…
32 Problemen en oplossingen Veel mensen met autisme hebben vaak maar weinig inzicht in hun eigen beperkingen. Ze hebben vaak ook geen reële verwachtingen ten aanzien van hun werk. Daarnaast verloopt de communicatie met hun leidinggevende, collega’s en eventueel klanten vaak moeizaam. Een gesprek aanknopen Probleem: Werknemers met autisme hebben vaak moeite met mondelinge instructies. Om het echt goed te begrijpen zullen ze regelmatig dezelfde vraag stellen. Alhoewel hun vraag al vaker is beantwoord, willen ze toch weer een bevestiging. Dit kan op het werk irritatie oproepen. Vaak hebben zij ook moeite met lege momenten zoals de koffiepauze, de lunch en de tijd na afronding van een taak en vóór begin van een nieuwe taak. Oplossing: Een werknemer met autisme functioneert het beste wanneer het werk duidelijk gestructureerd is en er een duidelijk omlijnd takenpakket is, het liefst opgeschreven op papier of computer. De werknemer heeft dan een lijst met taken, in de juiste volgorde en precies omschreven wat er moet gebeuren. Het werk hoeft geen eenvoudig werk te zijn, als het maar helder beschreven is. Probleem:
steunpunt handicap & arbeid
10 september 2013
Mensen met autisme schieten vaak tekort op vlak van verbeelding en flexibiliteit. Dit leidt tot verwarring, onzekerheid en angst. Met uitzonderingen op de regels en onverwachte gebeurtenissen hebben zij het ook erg moeilijk. Oplossing: Bezorg mensen met autisme duidelijkheid en structuur, zodat zij de nodige zekerheid verkrijgen om met verwarring en angst om te gaan. Vermijdt uitzonderingen op de regels of kondig het op voorhand duidelijk en voldoende gemotiveerd aan. Plant u een feestje voor uw werknemers? Wanneer uw werknemer met autisme weet wat er staat te gebeuren zal hij er ook van kunnen geni eten! Probleem: Er zijn werknemers met autisme die overgevoelig zijn voor geluid, geur of licht. Zij worden door veranderingen hierin, acuut afgeleid. Dit kan nadelig zijn voor de nodige concentratie bij de uitvoering van de taak. Maar… het tegenovergestelde komt ook voor: mensen die hier juist verminderd gevoelig voor zijn en zeer geconcentreerd en (“oneindig”) lang bezig kunnen zijn met een taak. Oplossing Het is dus een kwestie van zo snel mogelijk er achter te komen tot welke ‘categorie’ de toekomstige werknemer behoort, zodat de werkgever hiermee rekening kan houden. Probleem: Tijdens een vergadering in een grote of kleine groep heeft een werknemer met autisme niet altijd in de gaten welke rol iedereen heeft. Hij weet soms niet juist wat er van de deelnemers wordt verwacht. Het is voor hem ook moeilijk om de hoofdzaken en de bijzaken te onderscheiden tijdens de vergadering. Oplossing: Zorg dat het onderwerp van de vergadering duidelijk is en dat de vergadering op een gestructureerde wijze verloopt. Probleem:
steunpunt handicap & arbeid
10 september 2013
Bij het uitvoeren van het werk zullen de werkzaamheden in de praktijk uit verschillende taken bestaan. Naast de standaard werkzaamheden komt het regelmatig voor dat ongeplande werkzaamheden ‘eventjes tussendoor’ moeten worden uitgevoerd. Oplossing: U kunt met uw werknemer het beste op zoek gaan naar een balans tussen gestructureerd, routinematig, voorspelbaar werk waar nog wel enige uitdaging in zit. Dat houdt echter automatisch in dat deze werknemer niet moet worden gevraagd om ‘eventjes iets tussendoor te doen’. Het werk dient ook niet piekgevoelig te zijn. Piekwerkzaamheden gaan altijd gepaard met onverwachte situaties. Dat soort situaties kunnen bij werknemers met autisme paniek veroorzaken. Probleem: Met het inschatten van leidinggevende capaciteiten kan een en ander fout lopen. Het gebeurt wel vaker dat het autisme van de werknemer niet opvalt. De arbeidscapaciteiten worden dan overschat en hij wordt dan behandeld als een werknemer met ‘gewone’ capaciteiten. Hij krijgt dan verantwoordelijkheden toegeschoven die hij niet (goed) aankan en waarvan hij niet weet hoe daarmee om te gaan of hij krijgt allerlei taken waarvoor hij aanvankelijk niet was aangenomen. Oplossing: Een leidinggevende dient daarom bij het toebedelen van taken aan een werknemer met autisme altijd alert te blijven op de aanwezige capaciteiten van deze werknemer. Probleem: Onverwachte wijzigingen van de routine kunnen voor problemen zorgen. Bijvoorbeeld, wanneer je de werknemer met autisme bij wijze van spreken, om kwart voor vijf vraagt om over te werken of om aan een nieuwe opdracht te beginnen, gaat het waarschijnlijk fout. Het vaste en duidelijke patroon, de routine wordt namelijk doorbroken en dat kan een paniekreactie opleveren. Oplossing: Voor een werknemer met autisme is het essentieel dat de structuur van zijn werkzaamheden duidelijk is en daarmee dus ook zijn werktijd.
steunpunt handicap & arbeid
10 september 2013
Een gegeven opdracht zal hij bij deze afmaken, vaak uit zichzelf doorwerkend buiten de reguliere uren om de opdracht maar af te krijgen. Ten aanzien van de werktijden betekent het dus dat in principe alle werktijden mogelijk zijn, zolang er maar geen van buiten gestuurde onverwachte veranderingen optreden. Probleem: Reizen kan een probleem zijn voor mensen met autisme. Soms hebben zij problemen met het vinden van de juiste weg. Indien de weg bekend is, levert dit vaak geen problemen op, maar een onverwachte omleiding kan een hoop stress opleveren. Oplossing: Omleidingen zijn soms niet te vermijden. Probeer begrip te hebben voor dit probleem. Probleem: Sommige omgevingen zijn zo volgebouwd met informatieborden, aanwijzingen, waarschuwingen, signalen, symbolen dat ook gewone mensen door de bomen het bos niet meer zien. Deze aanwijzingen missen dan hun functie en uitwerking. Mensen met autisme kunnen daar extra last van hebben. Oplossing: Zorg voor een goede vormgeving op de werkvloer. Besteed de nodige aandacht hieraan. Ontwerpers, bouwers en beheerders hebben voor dit onderwerp veel te weinig aandacht. Indien werknemers in gevaarlijke omstandigheden werken waar aanwijzingen en waarschuwingen essentieel zijn, is dit een punt waarvoor een expert moet worden ingeschakeld. 4 Nog wat aandachtspunten Een rustige werkomgeving is voor mensen met concentratieproblemen een essentiÍle werkvoorziening. Een kantoortuin zal dan moeilijk zijn. Prikkelarm betekent dat de werkruimte waarin de werknemers (inclusief de werknemer met autisme) niet snel kunnen worden afgeleid door collega’s, onverwachte geluiden of bewegende beelden van buitenaf. De werkplek is overzichtelijk ingericht. Alles waarmee de werknemer werkt, heeft een duidelijke plek en er liggen geen overbodige materialen of spullen op de werkplek.
steunpunt handicap & arbeid
10 september 2013
Er zijn een aantal hulpmiddeltjes die van betekenis kunnen zijn. Voor een werknemer met autisme is het heel belangrijk dat hij zijn werkzaamheden goed organiseert. Een grote agenda met één pagina voor één dag is bijzonder handig hiervoor. Een andere mogelijkheid betreft weekplanners die tegen de muur kunnen worden gehangen. Ook deze bieden de vereiste structuur en duidelijkheid. Wanneer de werknemer met een computer werkt, kan gewoon gebruik worden gemaakt van de software op de computer. Ieder e-mail programma heeft een agenda met een dagagenda en een weekagenda. In deze digitale agenda’s kan ook worden ingesteld dat de werknemer met een piepsignaal wordt geattendeerd op een bepaalde handeling die moet worden verricht. Mocht de werknemer geen beschikking hebben over een computer, dan bestaan er ook losse agenda’s met een piepsignaal. Het is wellicht moeilijk om voor een werknemer een prikkelarme werkplek te creëren. Het is dan te overwegen om, mits de werkzaamheden van de werknemer dit toestaan, een werkplek thuis in te richten. Bij de aanwerving van sommige werknemers met autisme kan de werkgever eventueel beroep doen op financiële tegemoetkomingen. Hier kan je meer over lezen onder het dossier ‘Loonkostsubsidies’. 5 Tien gouden tips voor werkgevers Hier volgen tien gouden tips voor de werkgever die iemand met autisme in dienst wil nemen en houden. 1 Mensen met autisme denken anders. De verwerking van informatie, het verlenen van een betekenis aan iets gebeurt bij autisme anders. 2 Een werknemer met autisme herkent moeilijk lichaamstaal. Een lach, een knikje of een duim omhoog ontgaat hen vaak. Het is daarom beter om met woorden iets duidelijk te maken dan met lichaamstaal. 3 Zorg voor een duidelijk gestructureerd werk en een duidelijk omlijnd takenpakket. 4 Een duidelijke structuur van het werk slaat ook op de werktijd. 5 Het takenpakket staat best op papier of computer. 6 Een lijst met taken is zeker nuttig. Let op een juiste volgorde en een precieze omschrijving van wat er moet gebeuren. Het werk hoeft geen eenvoudig werk te zijn, als het maar helder beschreven is.
steunpunt handicap & arbeid
10 september 2013
7 Zoek met uw werknemer naar een balans tussen gestructureerd, routinematig, voorspelbaar werk waar nog wel enige uitdaging in zit. 8 Wees voorzichtig met onverwachte wijzigingen van de routine. 9 Zorg voor een goed vormgeving op de werkvloer. Besteed de nodige aandacht hieraan. 10 Laat u bij een sollicitatie van iemand met autisme vooral inspireren door zijn mogelijkheden en niet door zijn beperkingen. 6 Nuttige links CBO GOCI http://www.goci.be Centrum voor gespecialiseerde opleiding en begeleiding aan personen met een arbeidshandicap met als doel hen aan het werk te krijgen of te houden. GOCI heeft een aanbod voor zowel werkzoekenden als werkenden. Aangezien elke cliĂŤnt een eigen profiel heeft, voorziet GOCI gepersonaliseerde begeleiding binnen een modulaire werking. CBO De Kiem http://www.cbodekiem.be Centrum voor opleiding, begeleiding en bemiddeling van personen met een arbeidshandicap naar een geschikte job. De Kiem streeft ernaar om personen met een arbeidshandicap via arbeid te integreren in de maatschappij. Hierbij staan procesgerichte aanpak en individueel maatwerk centraal. Tegelijkertijd gaat er aandacht naar het sensibiliseren van werkgevers. http://www.gtb-vlaanderen.be/ De GTB-dienst begeleidt werkzoekenden met een arbeidshandicap via een intensief, planmatig en fasegewijs traject naar een plaats op de arbeidsmarkt. Bij het uitstippelen van dit traject wordt rekening gehouden met de individuele beperkingen en mogelijkheden. Naast de individuele begeleidingen heeft de GTB-dienst ook de opdracht om de werkgever te sensibiliseren, te begeleiden en te informeren over de tewerkstelling van personen met een handicap. Autisme Centraal http://www.autismecentraal.com/ Autisme Centraal is een kennis- en ondersteuningscentrum dat autisme ziet als een uitdaging voor onze samenleving, sensibiliseert en werkt aan een positieve beeldvorming rond autisme, organiseert sociaal-culturele
steunpunt handicap & arbeid
10 september 2013
activiteiten voor (jong)volwassenen (+18) met autisme. Op de website kan je meer lezen over het ‘Logo Autismevriendelijkheid’. SEN http://www.senvzw.be Het Steunpunt Expertisenetwerken (SEN) wil de deskundigheid van professionelen en diensten bevorderen inzake preventie, diagnose en (be)handeling met betrekking tot het functioneren van de personen met een handicap, die behoren tot volgende specifieke doelgroepen: personen met een niet aangeboren hersenletsel, personen met autisme, personen met een verstandelijke beperking en bijkomende gedragsproblemen. Aan de slag http://www.aandeslag.be Je krijgt via deze website een overzicht van alle tewerkstellingsmaatregelen die op dit moment geldig zijn, maar je kan ook gericht zoeken: vanuit de werknemer, vanuit de werkgever, op trefwoorden. BRONNEN AUTISME CENTRAAL, Autismevriendelijkheid, Een uitgave van de Vlaamse Dienst Autisme, partner van Autisme Centraal, lid van Vijftact. FRITH, U., Autisme. Sleutel tot het raadsel, uitgeverij Hadewijch, 1996 MC AFEE, J., Navigeren in de sociale wereld. Een programma voor (rand)normaal begaafde personen met een autismespectrumstoornis,Antwerpen, uitgeverij Garant, 2006. VERMEULEN, P., Brein bedriegt. Als autisme niet op autisme lijkt. Berchem, Vlaamse dienst autisme en uitgeverij EPO, 1999
Steunpunt handicap & arbeid Van Vaerenberghstraat 6 2600 Antwerpen-Berchem info@handicapenarbeid.be
steunpunt handicap & arbeid
10 september 2013