leren van elkaar Onderwijsinnovatie met open leermateriaal
Geef het door! Dit boekje is gemaakt om te leren van elkaar. Het staat vol met ervaringen en tips over samenwerken aan maatwerk en onderwijsinnovatie met open leermateriaal. Schrijf je eigen tip achterin en geef dit boekje door!
8 x leren van elkaar
1
Open digitaal leermateriaal Bram Middel CSG Jan Arentsz 4
3
2
Differentiëren Judith de Nijs Kaj Munk College 10
Van en met elkaar leren Sander Niessing & Jelte van Bommel Liemers College
4
Leermiddelenbeleid Wout Zilverberg & Paul Schuitman dr. Aletta Jacobs College 12
7
6
6
5
Curriculumontwikkeling Bram Rodenburg & Marian Schelvis Melanchthon Business School 18
Verandermanagement
8
Huub van Hove & Peter van Lamoen Newmancollege 16
Samenwerken aan maatwerk
Onderwijsvernieuwing Jeroen van Grunsven Picasso Lyceum
Koen Evers & Tom van den Brink Cambium College
24
22
en verder...
Wat docenten vinden van de Stercollecties Ontwikkeling Stercollecties 2011 - 2016 Met deze scholen werken wij samen 20 Tips van lezers 26
8 x leren van elkaar
5 jaar VO-content
8 14
‘Onze docenten kunnen zelf kiezen tussen methode of open materiaal en ontwikkeltijd’ Bram Middel, Directeur bedrijfsvoering CSG Jan Arentsz
4
Gebruik een rekenmodel om de keuze van docenten tussen commercieel of open materiaal + ontwikkeltijd te faciliteren.
Een sectie die kiest voor de Stercollecties, bespaart de school veel geld. De docenten van CSG Jan Arentsz in Alkmaar krijgen dat terug in de vorm van ontwikkeltijd. Met een slim rekenmodel kunnen ze zelf berekenen hoeveel lesuren hun keuze ze oplevert, of kost.
VO-content steeds meer als een reëel alternatief voor commercieel materiaal. De beschikbaarheid en de kwaliteit van de Stercollecties neemt zienderogen toe. Een bijkomend voordeel is dat het materiaal actueel is. Ook Eindexamensite.
ram Middel, directeur bedrijfs voering van de school: “Elk team in elk van onze v estigingen heeft de vrijheid om zelf zijn onderwijs vorm te geven, zolang het laten leren van leerlingen in een excellent schoolklimaat maar centraal staat. Secties kunnen daarom ook zelf een keuze maken voor commercieel of open lesmateriaal. Als een sectie kiest voor een commercieel licentiemodel, is de kans aanzienlijk dat de kosten het beschikbare budget o verschrijden. De sectie zal dan met een oplossing moeten komen om die meerkosten te betalen. Dat kan bijvoorbeeld door minder lesuren in te roosteren en zo te besparen op docentformatie zonder aan kwaliteit in te leveren.”
Het open materiaal van VO-content is een opstap naar het ideale onderwijs dat Bram voor ogen heeft. “Een van mijn dromen is dat onze professionals zelf de regie voeren over hun belangrijkste instrument, het leermateriaal en dat zij gretig gebruikma ken van elkaars kennis en kwaliteiten. Dan ontstaat er meer ruimte om te differentiëren tussen leerlingen en ze beter te begeleiden. Bij het realiseren van deze droom kan VO-content een belangrijke faciliterende en coördinerende rol spelen. Maar ook nu al is VO-content een niet meer weg te denken speler in een redelijk dichtgetimmerde markt. Een prestatie op zich!”
B
nl, StudioRekenen en Count on Me hebben grote potentie.”
Het rekenmodel gaat daarbij uit van een vast budget per leerling. Het laat bij benadering zien hoeveel lesuren ingeleverd moeten worden om eventuele meerkosten te betalen en hoeveel lesuren beschikbaar komen wanneer open lesmateriaal wordt ingezet. “Een sectie die voor de Stercollecties kiest, kan die vrijgekomen uren inzetten om het leermateriaal te arrangeren en aan te vullen.”
SECTIES BESCHOUWEN VO-CONTENT STEEDS MEER ALS EEN REËEL ALTERNATIEF VOOR COMMERCIEEL MATERIAAL
Met het rekenmodel kunnen de docenten van het Jan Arentsz een goed beredeneerde keuze maken. Bram: “Secties beschouwen
Open digitaal leermateriaal
5 jaar VO-content
5
‘Leerlingen betrekken is goud waard’ Sander Niessing, docent biologie / ict-innovator en Jelte van Bommel, leerling / it-coach Liemers College
6
Betrek leerlingen op verschillende manieren bij het inrichten van het onderwijs. Leerlingen hebben uitgesproken ideeën over wat zij goed onderwijs vinden.
Op alle vestigingen van het Liemers College in Didam en Zevenaar worden leerlingen actief betrokken bij de vormgeving van het onderwijs en de schoolorganisatie. Ze hebben frisse ideeën en kunnen elkaar, maar ook docenten ondersteunen bij het gebruik van ICT in de klas.
“L
eerlingen hebben uitgesproken ideeën over wat zij goed onderwijs vinden”, vertelt Sander Niessing, docent biologie en ICT-innovator op de school. “Het Liemers College wil gebruikmaken van deze ideeën, want luisteren naar leerlingen leidt tot beter onderwijs en een positief leer- en werkklimaat.” De leerlingen worden op verschillende manieren betrokken bij het inrichten van het onderwijs. Leerlingen, docenten en directie leden gaan samen op bezoek bij scholen met best practices. Ook hebben de leerlingen al jaren een actieve rol bij het ondersteunen van medeleerlingen, wat ‘peersupport’ wordt genoemd. Een voorbeeld hiervan zijn de IT-coaches: leerlingen die zichzelf vrijwillig hebben opgegeven om medeleerlingen te ondersteunen bij het werken en leren met een eigen device. In iedere klas worden er twee IT-coaches opgeleid om klasgenoten te ondersteunen. Zij kunnen doorgroeien tot IT-coach+. De IT-coaches+ beheren samen een zelf opgezet online platform, itcoaches.nl, waar medeleerlingen terechtkunnen met vragen. “Deze leerlingen zijn zo talentvol en gespecialiseerd in een onderwerp dat ook veel docenten bij hen komen voor hulp. Zo worden talenten bij het onderwijs betrokken en zij krijgen waardering van hun medeleerlingen en docenten.”
Van en met elkaar leren
“Op de vraag hoe een schooldag er in de toekomst uitziet, kwamen leerlingen niet alleen met een andere indeling van de schoolweek, maar ook met voorwaarden voor een nieuw leerplatform. Deze leerlingen bouwden een eigen app waar alles in zit dat zij misten. Dit soort initiatieven zijn goud waard.”
LEERLINGEN KWAMEN NIET ALLEEN MET EEN ANDERE INDELING VAN DE SCHOOLWEEK, MAAR OOK MET VOORWAARDEN VOOR EEN NIEUW LEERPLATFORM Jelte van Bommel heeft plezier in zijn rol als IT-coach, laat hij via een app weten, maar heeft het er wel druk mee. “Vroeger zei ik tegen alles ja. Een PowerPoint maken voor een leraar, uitlegfilmpjes maken voor wiskunde of bijvoorbeeld bijles geven. Vorig jaar werd het moeilijk om dat soort dingen te blijven doen naast het ‘reguliere’ schoolprogramma, elke week drie avonden sporten en contacten met vrienden onderhouden. Ik ben het toen een beetje gaan afbouwen. Nu geef ik eigenlijk alleen nog af en toe bijles. Daarnaast help ik zo nu en dan docenten als ze problemen met de computer hebben. Verzoekjes zoals ‘Ik wil graag een mooie video om te laten zien in de klas’ zijn echter nog steeds welkom! :)”
5 jaar VO-content
7
“JE KUNT GERICHTER MET LEERLINGEN AAN DE SLAG”
“HET DIDACT ISCH CONCEPT VAN HET VO-C ONTENT MAT ERIAAL SPREEKT ME AAN EVENALS DE BLENDED AANPAK”
Peter Schenk Docent aardrijkskunde op de Tooropmavo
Docenten over Stercollecties
Henk Orsel Hoofd ICT op het Veluws Co
llege
“DE UITLEG IS DUIDELIJK EN DE OEFENINGEN GEVARIEERD”
“STERCOLLECTIES ZIJN AFWISSELEND EN FLEXIBEL. JE KUNT ZELF KIEZEN WAT JE NUTTIG EN LEUK VINDT”
Cora van Bennekom Docent Nederlands op het Merewade College
Jolanda Bouwmeester Docent Engels op het Greijdanus
“HET WERKT FIJN: DE STRUCTUUR IS STEEDS HETZELFDE EN DUS VOOR LEERLINGEN HERKENBAAR”
8
“HET LEUKSTE IS DAT JE DE VRIJHEID HEBT JE LESSEN IN TE KLEDEN ZOALS JE WILT” Els van der Zande Docent Engels op het Kaj Munk College
ZIJN “LEERLINGEN HUN N VA R U SE IS REG PROCES” ONDERWIJS en Peter Kunn op ie og ol bi Docent college ia ed M et h
Yvonne Nieuweboer Docent geschiedenis op het Lyceum aan Zee
“IK DENK DAT DE PRESTATIES BETER ZIJN, JUIST OMDAT IK DE METHODEN AFWISSEL” Esther Jonker Docent biologie op het Herbert Vissers College
“MET STERCOLLECTIES KUNNEN LEERLINGEN ZELFSTANDIGER WERKEN”
“ER ZITTE N LEUKE IDEE EN HET H OUDT JE FL ËN BIJ EXIBEL” Frans Ca Docent sc relsen heikunde op het Mari anum
Miriam Schernus Docent Duits op Scholen aan Zee
“DE STERCOLLECTIES ENGELS ZIJN DE BASIS VAN ALLES WAT WIJ DOEN” Rachel Wolsink & Soraya Kuipers Docenten Engels op Twents Carmel College, locatie De Thij
“DE STERCOLLECTIES NEMEN ME VEEL WERK UIT HANDEN” Sjoerd Horst Docent economie op het Twents Carmelcollege
“STERCOLL ECTIE BIOLO GIE BIEDT PRIM A BASIS”
“DE STERCOLLECTIES GEVEN ME DE VRIJHEID OM TE KIEZEN”
Henk-Jan Ebbers Docent bio logie op h et GSG Guid o de Brès
8 x leren van elkaar
André Leeuwenkamp Docent Duits op de Mavo aan Zee
5 jaar VO-content
9
Wanneer iedere leerling in zijn eigen tempo en op zijn eigen niveau kan werken, verandert de klassenstructuur zoals wij die nu kennen. Docent Judith de Nijs experimenteert dit jaar met differentiëren met behulp van de Stercollectie, waarbij leerlingen zelf hun tempo bepalen. Waar nodig volgt herhaling, verrijking of juist verdieping.
S 10
inds twee jaar werken drie klassen van het Kaj Munk College in Hoofddorp met Chromebooks. De vakgroep Engels gebruikt daarbij de Stercollecties. Het eerste jaar van de pilot experimenteerde Judith vooral met de hoeveelheid stof die een leerling kan overzien. Wanneer het materiaal per onderwerp wordt aangeboden, blijkt de leerling voldoende vrijheid en verantwoordelijkheid te krijgen, zonder dat hij in de stof verdwaalt. Nu die ‘ideale’ dosering is vastgesteld, is de weg vrij om een doorlopende leerlijn in de onderbouw te creëren. In de studieplanner vinden de leerlingen de links naar het materiaal en de datum waarop de toetsen uiterlijk gemaakt moet zijn. Daarnaast krijgen ze per onderwerp een overzicht van alle grammatica, dat ze uit kunnen printen. Judith: “Idealiter geeft de leerling zelf aan wanneer hij klaar is voor de toets. Iedereen kan zo een onderwerp afsluiten waar hij goed in is en meer tijd besteden aan een vak dat minder goed gaat. De Chromebookklassen lopen niet syn chroon met de parallelklassen. “Als aan
het einde van de derde klas alle doelen maar zijn behaald. Het voordeel van de Stercollecties is dat alle stof uit alle leerjaren van alle niveaus beschikbaar is, zodat je kunt zeggen: ‘dit zijn de eindcriteria, hier moet je aan het einde van de onderbouw aan voldoen. De route ernaartoe bepaal jij in overleg met je docent’.”
IK GEEF NU OP EEN VEEL PERSOONLIJKER NIVEAU LES. DAARDOOR HEB IK VEEL MEER PLEZIER IN MIJN WERK! Het liefst zou Judith zien dat leerlingen straks voor ieder vak examen doen op het tijdstip en het niveau dat bij ze past. “Een leerling die met 15 jaar een vwo-diploma haalt, dat moet kunnen.” Maar zover is het nog lang niet en de pilot met Chromebooks loopt alleen in de onderbouw. “Maar ik kan een derdeklasser al wel vierdeklasstof aanbieden.” Judith geniet van haar veranderende rol als docent en van de interactie met de leerling die daaruit voortkomt. Ze merkt dat de leerlingen in de Chromebookklassen zelfstandiger werken en meer betrokken zijn bij hun eigen leerproces. “Ik geef nu op een veel persoonlijker niveau les. Daardoor heb ik veel meer plezier in mijn werk. Ik krijg er energie van!”
‘Een leerling kan zelf aangeven wanneer hij klaar is voor een toets’ Judith de Nijs, Docent Engels Kaj Munk College
11
Laat de leerling in overleg met de docent zijn eigen route naar de eindcriteria bepalen. Dit kan, omdat in de Stercollecties alle stof uit alle leerjaren van alle niveaus beschikbaar is. Differentiëren
5 jaar VO-content
Maak een leermiddelenbeleidsplan. Dit zorgt voor samenhang tussen visie, infrastructuur, middelen en kennis. Het verbindt de korte- en langetermijnplannen van een school.
12
‘Wat verstaan we onder gepersonaliseerd leren en hoe bereiken we dat?’ Wout Zilverberg, directeur havo/vwo en Paul Schuitman, Ster@dviseur VO-content dr. Aletta Jacobs College
Toen na 2008 de leermiddelen bekostigd werden via de lumpsum, werd het leermiddelenbeleidsplan een geliefd hulpmiddel. Nu maatwerk en digitale didactiek de nieuwe standaard worden, is het plan aan een tweede leven toe.
“I
n ons nieuwe strategisch plan staat dat we naar gepersonali seerd leren willen”, vertelt Wout Zilverberg, directeur havo/vwo van het dr. Aletta Jacobs College in Hoogezand. “Maar wat verstaan we daaronder? En hoe bereiken we dat?” Hoewel de school geen deelnemer is, stapte de directie voor een oriënterend gesprek naar VO-content. “We spraken af dat Ster@dviseur Paul Schuitman ons in vier bijeenkomsten zou begeleiden bij het formuleren van een leermiddelenbeleidsplan.” Paul: “Een leermiddelenbeleidsplan gaat over veel meer dan leermiddelen. Het streeft – in lijn met het Vier-in-Balansmodel van Kennisnet – naar een natuurlijke samenhang tussen visie, infrastructuur, middelen en kennis. Dat komt tot uiting in de keuze voor bepaalde leermiddelen. Het verbindt zo de korte- en de langetermijnplannen van een school.” In het leermiddelenbeleidsplan van het dr. Aletta Jacobs College staan bijvoorbeeld hoofdstukken over lesgeven vanuit leerdoelen, doelmatiger gebruik van de ELO en het uitbreiden van de ‘loopbaanbegelei ding’. Wout: “Wil je dat leerlingen uitgaan van leerdoelen, dan moet je als school ook doelen stellen en daarop reflecteren. Met een leermiddelenbeleidsplan kan je resultaatgericht werken.” Ook voor scholen die al eerder een leermiddelenbeleidsplan
Leermiddelenbeleid
schreven, kan het volgens Paul zinvol zijn om dat opnieuw te doen. “Ten eerste is het belangrijk om eerdere plannen te evalueren en eventueel bij te stellen. Ten tweede zijn de accenten verschoven. Veel scholen willen nieuwe devices financieren vanuit het leermiddelenbudget. Ook zijn er nieuwe vormen van leermiddelen, zoals de Stercollecties. We hebben in het verleden vaak gezien dat scholen vanuit de techniek dachten, maar je kunt je beter eerst de vraag stellen: wat willen we nu eigenlijk en waarom?”
OP EEN ENKELE SCHOOL NEEMT OOK EEN LEERLING DEEL: DIE HOUDT DE BOEL SCHERP Voor een breed draagvlak is het belangrijk dat het plan helder geformuleerd, concreet en haalbaar is. Het team dat het plan schrijft, bestaat volgens Paul minstens uit iemand uit het management, twee personen uit de onderwijslaag, een collega die betrokken is bij het ICT-beleid en iemand die het boekenfonds beheert. “Op een enkele school neemt ook een leerling deel: die houdt de boel scherp.” Komende maanden buigen de docenten zich in zes bijeenkomsten met Paul over de toepassing van het plan. Wout: “Als uit die training blijkt dat het materiaal van VO-content een bijdrage kan leveren aan onze doelstellingen, dan kan ik me voorstellen dat we deelnemer worden. We kijken vanuit de behoefte.”
5 jaar VO-content
13
Ontwikkeling Stercollecties 2011 - 2016
83 Stercollecties voor 10 vakken
Thema’s voor 5 vakken
14
2011
2012
2013
2014
72 Stercollecties voor 10 vakken
47 Stercollecties voor 9 vakken 26 Stercollecties voor 7 vakken
Geschikt voor alle devices
Eindtoetsen
Stercollecties voor andere leerjaren en vakken
Portfolio Stercollecties vmbo voor 7 vakken compleet Arrangeren in Wikiwijs Maken
Samenvattingen Oefenprogramma Engels
Beeld fragmenten Teleblik
Koppeling met
Stercollectie Informatica
bij aardrijkskunde en geschiedenis
Eindexamensite.nl
Adaptief rekenprogramma
2015
(i.s.m. Stichting Enigma)
2016
15
Leerlingen volgen in drie ELO’s
21-eeuwse vaardigheden uit Reisgids Digitaal Leermateriaal
8 x leren van elkaar
5 jaar VO-content
93 Stercollecties voor 10 vakken
Begrippenlijsten
Begin een digitaliseringsproject met een paar gemotiveerde docenten, dan kunnen obstakels voortijdig worden weggenomen. Wanneer zij resultaten boeken, werkt dat aanstekelijk.
16
‘Begin klein: d ocenten houden zichzelf en anderen gemotiveerd door resultaten te boeken’ Huub van Hove, Adjunct-directeur en Peter van Lamoen, ICT-coördinator / docent natuurkunde Newmancollege
Juist op een school die een technasium herbergt en ‘design en media’ als verplicht vak aanbiedt, is de groeiende vraag naar digitale leermiddelen goed voelbaar, vertelt Huub van Hove, adjunct-directeur van het Newmancollege in Breda.
“D
e technasiumklassen konden al werken op Chromebooks van school en we waren al deelnemer van VO-content. Toch kwam het allemaal niet goed van de grond. Toen vanuit het bestuur het ambitieuze plan kwam om in een jaar alle leerlingen met een device te laten werken, hebben Peter van Lamoen en ik een voorstel op tafel gelegd: We willen het klein kunnen opbouwen. Dan laten we docenten zelf ontdekken en kunnen we kijken waar we tegenaan lopen.” In 2015-2016 werd daarom een pilot gestart waarin twee van de drie reguliere havo 2-klassen de beschikking kregen over eigen Chromebooks. ICT-coördinator Peter: “We wilden één klas ernaast houden om te kunnen vergelijken.” Toen werd gepolst welke docenten met de devices wilden gaan werken. Huub: “Ik wilde ze zelf selecteren om zeker te weten dat ze gemotiveerd waren om het werk af te maken.” Daar zaten in ieder geval de docenten bij die al met eigen of open digitaal leermateriaal werkten. Peter: “We hebben gekozen voor vijf vakken om het stuurbaar te houden; steeds twee docenten per sectie, zodat je wel samen kunt werken en elkaar kunt ondersteunen.” Huub: “Ik werd gevraagd of iedereen in een sectie nu exact hetzelfde moest doen. Deed je dat met boeken ook dan?”
Verandermanagement
Het team ging enthousiast aan de slag en er werden creatieve oplossingen verzonnen voor onverwachte problemen. Een docent keek niet graag tegen de achterkant van de schermpjes aan en besloot de tafels van de leerlingen dan maar om te draaien. Uiteindelijk bleek een groepsopstelling voor haar het beste te werken. Peter: “Docenten hou den zichzelf en elkaar gemotiveerd door resultaten te boeken. Als je zegt dat er volgend jaar geen boek meer in komt, dan maak je het docenten erg moeilijk. Wij zijn daarom een voorstander van blended learning. En met de Stercollecties heeft iedereen in ieder geval een basis om mee te werken.”
IK WERD GEVRAAGD OF IEDEREEN IN EEN SECTIE NU EXACT HETZELFDE MOEST DOEN. DEED JE DAT MET BOEKEN OOK DAN? Het huidige project loopt in havo 3 door en is nu voor alle vier klassen in havo 2 ingevoerd met nog eens twee extra vakken. Totaal zijn er nu 25 docenten bij betrokken. Huub: “Steeds meer docenten krijgen nu door dat je devices nodig hebt om maatwerk te kunnen leveren. Daarmee worden de resultaten niet zozeer beter, maar de motivatie groeit. Er worden nu enthousiast ervaringen gedeeld aan de koffietafel.”
5 jaar VO-content
17
Er valt veel te ontdekken als je voor het eerst met digitaal leermateriaal gaat werken. Zorg daarom dat je er niet alleen voor staat. De sectie Engels van de Melanchthon Business School in Bleiswijk schakelde de hulp in van een Ster@dviseur.
“A
ls je een nieuwe weg inslaat, kom je nogal wat tegen”, vertelt sectieleider Bram Rodenburg. “Inhoudelijk weten we wel wat we willen, maar we zijn vooral tegen het technische gedeelte aangelopen. Hoe kun je in een arrangement werken? Hoe kun je daar iets aan toevoegen? Sommige collega’s hoef je niets uit te leggen, andere collega’s kost het meer moeite.”
18
Voor ondersteuning klopte de sectie aan bij Ster@dviseur Marian Schelvis. Een Ster@dviseur kan bijvoorbeeld meedenken over hoe een school digitaal leermateriaal kan implementeren en kan begeleiden bij het arrangeren. Marian: “Mijn opdracht op deze school was: ondersteun deze docen ten zodat ze het materiaal voor een aantal weken klaar hebben staan.” Marian: “Ik vind het zo goed van deze school dat curriculumontwikkeling niet tussen de bedrijven door plaatsvindt: het is echt teamwerk. Bij een bijeenkomst is de hele sectie aanwezig. Wanneer zo’n project door individuen gedragen wordt, dan ebt het snel weg. Als ik word uitgenodigd voor een training vraag ik daarom altijd eerst: ‘Wat gaan jullie hierna doen?’ Directies verwachten soms dat de docenten het na een training zelf wel
oppakken; vaak valt dat tegen. Het staat of valt bij de steun en de tijd die de docenten van de school krijgen.” Een keer in de week komen de vier docenten Engels van Melanchthon Business School twee klokuren bij elkaar om te arrangeren en te bespreken waar ze tegenaan lopen. In Wikiwijs hebben ze teams aangemaakt, zodat ze elkaars arrangementen kunnen zien en daarin kunnen samenwerken. “Maak een concrete taakverdeling”, adviseert Marian, “Je hoeft niet allemaal hetzelfde te doen en te kunnen.” Bram: “Ook als sectieleider moet je kunnen aangeven dat je iets niet snapt. Een collega heeft me weleens aan de hand genomen en me als een leerling aangewezen waar ik moest klikken.” Inmiddels heeft de sectie de eerste arrangementen op orde. Marian: “Na een training van een dag kunnen ze weer een hele tijd vooruit. Ik kan ook op afstand helpen: als ze mij lid maken van die groep in Wikiwijs kan ik meekijken. En misschien word ik gevraagd om nog een keer langs te komen. Maar uiteindelijk moeten ze het toch zelf doen.”
HET STAAT OF VALT BIJ DE STEUN EN DE TIJD DIE DE DOCENTEN VAN DE SCHOOL KRIJGEN
Maak een concrete taakverdeling. Je hoeft niet allemaal hetzelfde te doen en te kunnen.
19
‘Curriculum ontwikkeling is teamwerk’ Bram Rodenburg, sectieleider Engels en Marian Schelvis, Ster@dviseur VO-content Melanchthon Business School
Curriculumontwikkeling
5 jaar VO-content
20
Wij werken samen met --- Agrarisch Opleidingscentrum Terra, Groningen - Alkwin Kollege, Uithoorn Heerlen - SG Augustinianum, Eindhoven - Baudartius College, Zutphen - Beatrix College, Tilburg - Bl College, Heerenveen - Candea College, Duiven - Charlemagne College, Landgraaf - Chr Scholengem Gymnasium, Utrecht - Christelijk Lyceum Scholengemeenschap, Veenendaal - Christelijke Scholen Papendrecht - Christelijke Scholengemeenschap Eekeringe, Steenwijk - Christelijke Scholengemeens College Den Hulster Scholengemeenschap, Venlo - Commanderij College, Gemert - Coornhertlyceum Compagnie SVO Praktijkonderwijs, Heerenveen - De Goudse Scholengemeenschap Leo Vroman, Gou Gouda - Dunamare Vellesan College, IJmuiden - Emmacollege, Heerlen - Farel College, Ridderkerk - For - Greijdanus College, Zwolle - Stedelijke Scholengemeenschap Grotiuscollege, Heerlen - Guido De Bre Heerlen - Het College Vos, Vlaardingen - Het Hooghuis, Oss - Het Nieuwe Lyceum, Bilthoven - Het Noo College, Amsterdam - IJsselcollege, Capelle aan den IJsseL - Inspecteur Boelensschool, Schiermonniko Roelandslyceum, Boxtel - CSG Jan Arentsz, Alkmaar - Kaj Munk College, Hoofddorp - Katholieke Krimpenerwaard College, Krimpen aan den IJssel - Libertad Democratische School, Breda - Centraa Lyceum Schravenlant, Schiedam - Maaswaal College, Wijchen - Maris College, 's-Gravenhage - Marnix Breda - Niftarlake College, Maarssen - Northgo College, Noordwijk ZH - Nuborgh College, Elburg - Nu Zuid-Hollandse Waarden, Ridderkerk - Oosterlicht College, Nieuwegein - Openbaar Stedelijk Colleg Scholengroep Schoonoord, Zeist - Openbare School voor Praktijkonderwijs, Heerlen - Oranje Nassau Praktijkschool Hulst, Hulst - Mavo Waldheim, Baarn - Purmerendse Scholengemeenschap, Purmerend Scholengemeenschap Het Rhedens, Rozendaal - Regionale Scholengemeenschap Pantarijn, Wagenin Slingerbos/Levant, Harderwijk - Regionale Scholengemeenschap Stad en Esch, Meppel - Regionale Sch - Regius College Schagen, Schagen - Roelof van Echten College, Hoogeveen - Romboutscollege, Bru (Beroepsonderwijs), Den Helder - Scholen aan Zee 2 (Lyceum), Den Helder - Scholen Combinatie Zoe Scholengemeenschap Panta Rhei, Amstelveen - Scholengemeenschap Were Di, Valkenswaard Sintermeertencollege, Heerlen - Sint-Janscollege, Hoensbroek - SOML Bisschop College Broekhin, Roe Stichting Scholengroep Den Haag Zuid-West, 's-Gravenhage - Centraal bureau Quadraam Symbion, D Utrecht - SCOL Visser t Hooft Lyceum, Leiden - Werkplaats Kindergemeenschap, Bilthoven - Willem De Tilburg - 2college locatie Ruiven, Berkel-Enschot - 2college locatie Jozefmavo, tilburg - Ashram College De Triade, Hoorn NH - Cambium College locatie Buys Ballot, Zaltbommel - Christelijk College Zeist Rotterdam - CSG Calvijn locatie Meerpaal, Rotterdam - Clusius College locatie Castricum, Alkmaar Winschoten - Dollard College locatie Oude Pekela, Winschoten - Dr Nassau College locatie Noord Dre Assen - Elzendaalcollege locatie Gennip, Boxmeer - Etty Hillesum Lyceum locatie Het Stormink, Deven - Het Baken locatie Poort, Almere - Het Schoonhovens College, Schoonhoven - Interconf Hofstadco Naaldwijk - Jan van Brabant College locatie Deltaweg, Helmond - Johan de Witt Scholengroep loc Leeuwarder Lyceum, Leeuwarden - Piter Jelles locatie Het Stedelijk Gymnasium, Leeuwarden - Piter Je locatie De Foorakker, Leeuwarden - Piter Jelles locatie Dalton, Leeuwarden - Linnaeus College Haarle Amersfoort - Minkema College locatie Steinhagenseweg, Woerden - Omo scholengr. Mollerlyceum loc - Omo Scholengr. Mollerlyceum locatie Ravelijn, Bergen op Zoom - OSG Het Stedelijk locatie Junior Vakcollege, Enschede - OSG Singelland locatie VHS-Burgum, Drachten - Over Betuwe College locat West-Brabant locatie Effent, Etten-Leur - rsg de Borgen Locatie Nijeborg, Leek - rsg de Borge Scholengemeenschap van de Capellen locatie Lassuslaan, Zwolle - SG Amsterdam-Zuid locatie Vins locatie Krakeelpolderweg, Delft - OSC Zwolle en Regio locatie Thorbecke Scholengem, Zwolle - Ubbo Amersfoort - Van Maerlant locatie onderwijsboulevard, 's-Hertogenbosch - Verenigde Scholen J.A. Albe Hilversum - Verenigde Scholen J.A. Alberdingk Thijm loc. St. Aloysius, Hilversum - Verenigde Schole Hilversum - Voortgezet Onderwijs Veghel locatie Fioretti College, Veghel - Wolfert van Borselen sch Nieuw-Buinen - VSO Heliomare College, Wijk aan Zee - VSO Mytylschool De Brug, Rotterdam - VSO Chalcedoon, Meppel - VSO Stichting onderwijsgroep Amersfoort, Amersfoort - VSO Werkenrode, G Katholiek Centraal Schoolbestuur Curacao, Curacao - De Zandloper NTC school, Mali - Het Schakel Co - Penta college locatie Hoogvliet, Rotterdam - Mariendael Mavo, Arnhem - Wellant college locatie Mheenpark, Apeldoorn - Amadeus Lyceum, Vleuten - Johannes Fontanus College, Barneveld - Bonnefa
n - Aloysiuscollege, 's-Gravenhage - Anna Van Ryn College, Nieuwegein - Ath vh Bernardinuscollege, lariacumcollege, Venlo - SCOL Bonaventuracollege, Leiden - Bonhoeffer College, Castricum - Bornego meenschap Groene Hart, Alphen aan den Rijn - Christelijk College Groevenbeek, Ermelo - Christelijk ngemeenschap A.M. van Schurman, Franeker - Christelijke Scholengemeenschap De Lage Waard, schap CSV Het Perron, Veenendaal - Christiaan Huygens College, Eindhoven - Citadel College, Lent m, Haarlem - CSV Walcheren, Middelburg - Da Vinci College, Leiden - De Baander, Amersfoort - De uda - De Meerwaarde, Barneveld - De Waerdenborch Scholengemeenschap, Holten - Driestar College, rtes Lyceum Omnia, Gorinchem - Graaf Huyn College, Geleen - Grafisch Lyceum Rotterdam, Rotterdam es, Amersfoort - Bernardinuscollege, Heerlen - Herbert Vissers College, Nieuw-Vennep - Herlecollege, ordik, Almelo - Hondsrug College, Emmen - Ichthus College Scholengemeenschap, Veenendaal - IJburg oog - Interconfessionele Scholengemeenschap Arcus, Lelystad - Isendoorn College, Warnsveld - Jacob Scholengemeenschap St.- Canisius, Almelo - Katholieke School voor Praktijkonderwijs, Heerlen al bureau Quadraam Liemers College, Zevenaar - Linde College, Wolvega - Lorentz Groep, Arnhem x College, Ede GLD - Martinus College, Grootebroek - Mundium College, Roermond - Newmancollege, uovo Scholengroep, Utrecht - Centraal bureau Quadraam Olympuscollege, Arnhem - Onderwijsgroep ge Eindhoven, Eindhoven - Openbare Scholengemeenschap Sevenwolden, Heerenveen - Openbare College, Zoetermeer - OSG Erasmus Lyceum, Almelo - Ostrea Lyceum, Goes - Pius X College, Almelo d - Randstad Lyceum, Rotterdam - Regionale Scholengemeenschap Enkhuizen, Enkhuizen - Regionale ngen - Regionale Scholengemeenschap Simon Vestdyk, Harlingen - Regionale Scholengemeenschap holengemeenschap Tromp Meesters, Steenwijk - Regius College Emmalaan Praktijkonderwijs, Schagen unssum - RSG 't Rijks, Bergen op Zoom - Scala College, Alphen aan den Rijn - Scholen aan Zee 1 etermeer - Picasso Lyceum, Zoetermeer - Scholen Gemeenschap Goeree Overflakkee, Middelharnis - Bernardinuscollege, Heerlen - SG Groenewald, Stein LB - Sint Maartenscollege, Voorburg ermond - SOML K. Sg t Ursula, Horn - St Bonifatius Mavo, Emmeloord - Stichting Juzt.nl, Teteringen Didam - Trajectum College, Utrecht - Twents Carmel College, Oldenzaal - Udens College, Uden - Unic, e Zwijger, Schoonhoven - 2college locatie Durendael, Oisterwijk - 2College locatie De Nieuwste School, locatie Alphen, Alphen aan den Rijn - Atlas College locatie SG De Dijk, Hoorn NH - Atlas Colege locatie locatie Adolflaan, Zeist - CSG Calvijn locatie Lombardijen, Rotterdam - CSG Calvijn locatie Juliana, Develsteincollege, locatie Zwijndrechtse Waard, Zwijndrecht - Dollard College locatie Hommesplein, enthe, Assen - Dr Nassau College locatie Juniorcollege, Assen - Dr Nassaucollege locatie Oost Drenthe, nter - Gelders Mozaiek locatie Beekdal Lyceum, Arnhem - Gelders Mozaiek locatie 't Venster, Arnhem ollege locatie Hofstadcollege, 's-Gravenhage - Interconf. Scholengroep Westland locatie Irenestraat, catie Duinweg, 's-Gravenhage - Lauwers College locatie Grijpskerk, Buitenpost - Piter Jelles locatie elles locatie De Dijk, Leeuwarden - Piter Jelles locatie Montessori High School, Leeuwarden - Piter Jelles em locatie Paulus Mavo, Haarlem - Melanchthon, Rotterdam - Meridiaancollege, locatie Muurhuizen, catie Bolwerk, Bergen op Zoom - Omo Scholengr. Mollerlyceum locatie Zuidwesthoek, Bergen op Zoom College Zwering, Enschede - OSG Het Stedelijk locatie Innova, Enschede - OSG Het Stedelijk locatie tie Junior College, Bemmel - Pax Christi College locatie Beneden Leeuwen - Druten, Druten - ROC en Locatie Ronerborg, Roden - Scholengemeenschap Breda locatie Mencia Sandrode, BREDA se school, Amsterdam - Solyvius College locatie Hoofdvaartcollege, Hoofddorp - St Stanislascollege o Emmius SGM, Stadskanaal - Vallei College, Amersfoort - Van Lodensteincollege locatie Barneveld, erdingk Thijm Loc. Laar en Berg, Hilversum - Verenigde Scholen J.A. Alberdingk Thijm Loc. Gr. Goylant, en J.A. Alberdingk Thijm loc. Mavo, Hilversum - Verenigde Scholen J.A. Alberdingk Thijm loc. Thijm, holengroep locatie PRO, Rotterdam - VSO Altra College Centrum, Amsterdam - VSO De Ontdekking, Onderwijscentrum Het Roessingh, Enschede - VSO Pleysier College, Den Haag - VSO Stichting Ibbo Groesbeek - VSO De Kleine Prins locatie Trappenberg, Baarn - VSO Xaveriusschool, Geleen - Rooms ollege Aruba, Oranjestad Aruba - Vereniging voor Protestants Christelijk Onderwijs Curacao, Curacao mavo Stek, Dordrecht - Wellant college locatie mavo Westplas, Aalsmeer - Veluws college locatie anten College, Maastricht --- Jouw school hier? Oktober 2016
8 x leren van elkaar
5 jaar VO-content
21
22
‘Docenten maken hun eigen leerlijnen en leggen dwarsverbanden’ Koen Evers, docent / projectleider en Tom van den Brink, conrector havo Cambium College
Kom mensen tegemoet in het taakbeleid. En wil je een grote slag maken, dan moet je mensen ook fysiek bij elkaar brengen. Inroosteren dus.
Iedere donderdagmiddag komt op het Cambium College in Zaltbommel een ‘leergemeenschap’ van docenten bij elkaar die het brugklascurriculum voor volgend jaar ontwerpen. De bijeenkomsten worden voorbereid door een projectleider, die er ook op toeziet dat de doelen worden behaald.
N
og maar anderhalf jaar geleden werd ICT op het Cambium College slechts mondjesmaat gebruikt. Inmiddels is er flink geïnvesteerd in de infrastructuur en is er een laptoppilot van start gegaan in twee brugklassen. De sleutel van succes lijkt te liggen in planning en coördinatie. Terwijl conrector havo Tom van den Brink verantwoording aflegt aan de directie, stuurt projectleider Koen Evers de docenten aan. “Het eerste cohort leraren dat in de pilotklassen lesgeeft, heeft zich daarvoor zelf aangemeld”, vertelt Tom. “Die docenten vormen nu een ‘leergemeenschap’ om het curriculum voor de brugklas te ontwikkelen. Volgend jaar zullen ook hun collega’s met dat materiaal moeten werken.”
De bijeenkomsten volgen een cyclus van vier weken. Tijdens de eerste bijeenkomst wordt de leerlijn uitgezet. De week erna gaan de docenten in werkgroepen aan de slag, bijvoorbeeld om te kijken hoe Officevaardig heden bij verschillende vakken ondergebracht kunnen worden. In de derde week is er ruimtevoor scholing, waarvoor externe experts kunnen worden ingeschakeld. In de laatste bijeenkomst van de cyclus wordt gekeken naar wat verschillende onderwijsideeën voor het curriculum kunnen betekenen. Belangrijkste leerpunt tot nu toe? Tijd. Tom: “Je moet je mensen tegemoetkomen in het taakbeleid. Iedere docent krijgt 90 uur om te professionaliseren, die kan je hiervoor volledig inzetten.” Koen: “Maar willen we een grote slag maken, dan moeten we mensen ook fysiek bij elkaar brengen. Inroosteren dus.” Het is de verantwoordelijkheid van de projectleider om ‘het vuurtje brandend te houden’. Koen: “Ik zorg ervoor dat de docen ten zelf doelen stellen en zie erop toe dat die worden behaald.” Daar ligt ook een belang rijke taak voor Tom: “Ik ben verantwoordelijk voor het functioneren van het personeel.”
Iedere donderdagmiddag gaan de docenten aan de slag met hun eigen lesprogramma. Door dat in één ruimte te doen, kunnen ze onder andere gemakkelijker dwarsverbanden tussen vakken leggen en proefwerkroosters afstemmen. Koen: “Het is belangrijk dat de agenda van die bijeenkomsten er zó uitziet dat je elkaar nodig hebt, anders gaan mensen hun lessen thuis voorbereiden.”
Samenwerken aan maatwerk
IK ZORG ERVOOR DAT DE DOCENTEN ZELF DOELEN STELLEN
5 jaar VO-content
23
Gepersonaliseerd leren vraagt om een andere houding van leerling en docent, maar ook van de school als geheel. Het onderwijs op het Picasso Lyceum in Zoetermeer draait om persoonlijke begeleiding, van leerling én docent.
T
waalf jaar geleden wilde het Picasso Lyceum een nieuw gebouw bouwen. Dat riep de vraag op hoe het onderwijs als geheel vorm gegeven moest worden. “We besloten dat we wilden werken aan talentontwikkeling”, vertelt rector Jeroen van Grunsven. “Vandaar onze slogan ‘Onderwijs op maat voor jou’.”
24
De school deed vervolgens mee met twee projecten, die gaandeweg invloed hadden op de cultuur op school. In het kader van de pilot Meerdere Examenmomenten konden leerlingen in het examenjaar op drie momenten examen doen. Deze OCW-pilot is in 2008 gestopt ondanks erg goede ervaringen. “Sinds 2008 is wel de wet- en regelgeving steeds versoepeld, zodat leerlingen eerder of op een hoger niveau examen mogen doen. Wij hebben steeds op deze versoepeling proberen in te spelen.” In het project ‘Durven, delen, doen’ van de VO-raad, liet het Picasso daarna onderzoe ken hoe je het effect van het onderwijs op een leerling kunt meten. “De conclusie was dat je leerlingen alleen goed kan monitoren als je ze intensief coacht: als je ze doelen laat stellen en daarop laat reflecteren.” Dat gebeurt sindsdien stelselmatig. Omdat coaching en maatwerk gemeengoed werden op het Picasso, werd de school ook aantrekkelijk voor topsporters en hoogbegaafden.
En zo is zitten blijven niet altijd nodig: een leerling hoeft alleen de vakken over te doen waarvoor hij niet goed scoorde. “De ‘doubleur’ zit dus niet meer ongemotiveerd achterin de klas.” Ongeveer twintig procent van de leerlingen volgt inmiddels een aangepast lesprogramma.
DE STERCOLLECTIES ZIJN VOOR ONS WAARDEVOL OMDAT DE LEERLING ER ALTIJD MEE AAN DE SLAG KAN, WAAR EN WANNEER HET HÉM UITKOMT De maatwerkleerling is zelf verantwoordelijk voor zijn rooster. Dat maakt hij in overleg met de mentor en de vakdocent. Jeroen: “De Stercollecties zijn voor ons waardevol omdat de leerling er altijd mee aan de slag kan, waar en wanneer het hém uitkomt.” Iedere docent op het Picasso volgt een cursus resultaatgerichte coaching om de leerlingen nog beter te kunnen begeleiden. En: het managementteam voert op dezelfde manier begeleidingsgesprekken met de docenten. “Dat is mijn belangrijkste advies: zorg dat je in alles wat je als school doet hetzelfde doel nastreeft. Geef docenten hetzelfde vertrouwen als dat je wil dat zij aan hun leerlingen schenken.”
‘Coach de docenten net zo goed als de leerlingen’ Jeroen van Grunsven, Rector Picasso Lyceum
25
Zorg dat je in alles wat je als school doet hetzelfde doel nastreeft. Geef de docenten hetzelfde vertrouwen als dat je wil dat zij aan hun leerlingen schenken.
Onderwijsvernieuwing
5 jaar VO-content
Geef het door! Ik geef dit boekje door aan Mijn tip is
Hartelijke groet van
Ik geef dit boekje door aan 26
Mijn tip is
Hartelijke groet van
Ik geef dit boekje door aan Mijn tip is
Hartelijke groet van
Ik geef dit boekje door aan Mijn tip is
Hartelijke groet van
Ik geef dit boekje door aan Mijn tip is
Hartelijke groet van
27
Ik geef dit boekje door aan Mijn tip is
Hartelijke groet van
colofon tekst Van Moll Media - fotografie Annelies Verhelst Fotografie - ontwerp Mevrouw van Mulken drukwerk Zwaan Printmedia - eindredactie Karen van Herpen - coördinatie Monique Schreurs
8 x leren van elkaar
5 jaar VO-content
Dit is een uitgave van Stichting VO-content ter ere van het 5-jarig jubileum. Stichting VO-content werkt samen met scholen in het voortgezet onderwijs aan de geleidelijke overgang naar onderwijzen en leren op maat. Basis hiervoor vormt open en online leermateriaal dat maatwerk mogelijk maakt: de Stercollecties. Naast de open digitale leermiddelen ondersteunt Stichting VO-content scholen met extra programma’s, trainingen en begeleiding. vo-content.nl