EDEN, landscape fictions based on true stories by stella

ΕΔΕΜ τοπιακές φαντασιώσεις βασισμένες σε αληθινές ιστορίες

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΉ ΕΡΓΑΣΊΑ: Λιβιεράτου Στέλλα Χατζηιωακειμίδης Δημήτρης Επιβλέπων καθηγητής: Γ. Αίσωπος Μάρτιος, 2016 Πάτρα

ΕΔΕΜ τοπιακές φαντασιώσεις βασισμένες σε αληθινές ιστορίες

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΉ ΕΡΓΑΣΊΑ: Λιβιεράτου Στέλλα Χατζηιωακειμίδης Δημήτρης Επιβλέπων καθηγητής: Γ. Αίσωπος Μάρτιος 2016 Πάτρα 4

ΕΔΕΜ ABSTRACT

During the Parisian riots of May '68, one of the most widespread slogans was "Sous les pavés, la plage!" (Beneath the pavements, the beach!). The beach was the embodiment of a natural, non-utilitarian, common space contrary to the city, that was an organized and intolerable environment based on private property. One wonders if the meaning of the word beach in 2015 is equivalent with the word plage in '68. What is the imaginary of the beach nowadays and which is its relation to the city? Contrary to the idea of 'terrestrial paradise', which was on people’s mind in '68, the beach today appears to be an extremely artificial landscape, characterized by perpetual touristic infrastructures (umbrellas, sunbeds, walkways, toilets, cabins, beach bars, night clubs) that drive it towards total urbanization. The beach has been transformed into a utilitarian leisure park and its infrastructure is perceived as the simulation of the urban infrastructure, providing the same comforts and services which function according to what Agamben describes as the 'managerial paradigm'. Thus, we consider that these conditions -which are a product of politics for the touristic development of Greece and are in line with the politics of the construction development in the post-war era- transform the beach into a domesticated environment. Therefore, the beach is understood as the continuation of the contemporary city, and their common urbanized ground as a continuous 'interior'. The project is an archetypical proposal, an example situated in Palaio Faliro, but it could concern any point of the Athenian Riviera. Our basic aim is the demystification of the current condition of the coastal landscape, by analyzing its consisting elements and reorganizing them in a way that assumes their extreme conclusion. In contrast to the diffused situation of reality, here, we intend to present it as a whole, like a continental island, that through the framing power of its limits, a visualization of an overall view is accomplished. For this reason we choose as a spatial frame the wall -the architectural incarnation of the limit- aiming towards the distinction and the relation between exterior and interior. More specifically the wall acts as a medium of confrontation and possible conflict between two elements (natural-artificial, public-private), which are depicted in their extreme form, thus indicating the different meaning of the words plage and beach, and moreover the transformation of the imaginary of the beach. Within the frame lays the content, that is, the field, a continuous carpet of tempered consumerism, which is composed of perpetual infrastructure, rendering the beach as interior space. That is where their categorization and organization takes place on the grid, producing a kind of touristic Bürolandschaft. At this point, we notice an immediate relation between the beach and the concept of Hortus conclusus. Frame (wall) and content (field) constitute an enclosed garden, but in this case its sacredness has been violated by urbanization, which, like a cancer that expands to the next stage, penetrates from the city to the beach. Finally, EDEN does not represent an alternative solution to present-day reality rather it represents present-day reality itself. Based on the method of Archizoom, which P.V. Aureli comments as the combination of the idea of theory as the basic role of the architecture project (Α. Rossi), and the idea of opposing to the dominant ideology by making things visible (M. Tronti), we attempted to conceive our thesis not as a solution to a problem but as an invention of one. Hence, with this hyper-realistic method, we aim towards a cynical theory of the contemporary beach, which deconstructs its current situation. 5

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΉ ΕΡΓΑΣΊΑ: Λιβιεράτου Στέλλα Χατζηιωακειμίδης Δημήτρης Επιβλέπων καθηγητής: Γ. Αίσωπος Μάρτιος 2016 Πάτρα 6

ΕΔΕΜ 1. Zygmunt Bauman, Liquid Modernity, Oxford: Polity Press, 2000

2. Manuel Castells, "The Space of Flows", The Rise of the Network Society, New York: Blackwell, 2001

3. Arturo Soria y Puig, Ildefons Cerdà -The Five Bases of the General Theory of Urbanization, Madrid: Electa, 1999

4. όπως παραπάνω

Βρισκόμαστε πλέον στην εποχή όπου η παροδικότητα, η αβεβαιότητα και η μεταβατικότητα αποτελούν τα βασικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης ζωής. Αυτή η κατάσταση, την οποία ο κοινωνιολόγος Zygmunt Bauman1 περιγράφει ως το πέρασμα από την "στέρεη" νεωτερικότητα στην "ρευστή" και διάχυτη σημερινή μορφή της, έχει επιφέρει σημαντικές αλλαγές στην σύγχρονη πόλη. Σήμερα, ο αρχιτεκτονικά δομημένος χώρος που κυριαρχούσε στον καθημερινό βίο, δίνει την θέση του σε αυτό που ο Manuel Castells αποκαλεί "χώρο των ροών", ο οποίος οργανώνεται από την άυλη πραγματικότητα των δικτύων. 2 Η σύγχρονη πόλη απαρτίζεται από ένα είδος πλαγκτόν από υπηρεσίες, προϊόντα, διαφημίσεις και πληροφορίες, τα οποία ενορχηστρώνουν σκηνές του καθημερινού βίου, και καθιστούν την πόλη ως ένα ομοιογενές πεδίο επέκτασης υποδομών. Αυτές οι σύγχρονες μορφές οργάνωσης της πόλης οφείλονται στην αστικοποίηση (urbanization), ένας όρος ο οποίος επινοήθηκε από τον Καταλανό μηχανικό Ildefons Cerdà, και περιγράφει ένα μηχανισμό αχανής επέκτασης και αδιάκοπης κυκλοφορίας. Το 1867 ο Cerda δημοσιεύει την Γενική Θεωρεία της Αστικοποίησης3 , προκειμένου να υποστηρίξει την πρόταση του για την επέκταση της πόλης της Βαρκελώνης, μια απ’ τις πρώτες πολεοδομικές μελέτες που βασίζονταν σε επιστημονικά κριτήρια. Το σχέδιο του Cerda, βασισμένο σε έναν εν δυνάμει απέραντο και ισότροπο κάναβο από οικοδομικά τετράγωνα, είχε σκοπό να οργανώσει τον χώρο ανάμεσα στο ιστορικό κέντρο της πόλης και τα προάστιά της με επαναλαμβανόμενες αστικές υποδομές, δημιουργώντας, όπως γράφει και ο ίδιος, "έναν αχανή στροβιλίζων ωκεανό από ανθρώπους, από πράγματα, από ενδιαφέροντα όλων των ειδών". 4 Πιο συγκεκριμένα το σχέδιο προέβλεπε μια αγορά κάθε 4 τετράγωνα, ένα πάρκο κάθε 8, ένα νοσοκομείο κάθε 16 κ.ο.κ. Ιδιάζουσα σημασία στον κάναβο αυτό, κατέχει η απουσία τοποσήμων, η εξάλειψη δηλαδή κάθε διαφορετικότητας προς όφελος της λειτουργικότητας, πέρα από κάποιες εξαιρέσεις όπως η Gran Vía. Πλέον, η κυκλοφορία αποτελεί το διάγραμμα και την εικόνα της πόλης. Η πόλη παύει να είναι ένας τόπος και γίνεται, όπως συχνά αναφέρει και ο Andrea Branzi, μια 'συνθήκη', η πόλη είναι πλέον ένας μηχανισμός -είναι αυτό που κάνει. Δίνοντας προτεραιό7

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΉ ΕΡΓΑΣΊΑ: Λιβιεράτου Στέλλα Χατζηιωακειμίδης Δημήτρης Επιβλέπων καθηγητής: Γ. Αίσωπος

1. σχέδιο πόλης της Βαρκελώνης, Ildefons Cerda, 1860.

Μάρτιος 2016 Πάτρα 8

ΕΔΕΜ

5. Maria S. Giudici, " The Analogous Urbe: Rethinking Cerdà’s Legacy Within and Against Urbanization", The City as a Project, 2012

6. βλέπε Ross Exo Adams, "Natura Urbans, Natura Urbanata", Environment and Planning D: Society and Space, volume 32, 2014, σ. 12–29 / Στο The Possibility of an Absolute Architecture, ο P.V. Aureli αναφέρει πως αυτή η Φουκωική ανάγνωση του Cerda οφείλεται στον Andrea Cavalletti σύμφωνα με τον οποίο η Γενική Θεωρεία του Cerda έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εγκαθίδρυση της βιοπολιτικής διακυβέρνησης της επικράτειας στην μέθοδο δημιουργίας πόλεων. Andrea Cavalletti, La città biopolitica: Mitologie della sicurezza (Milan: Bruno Mondadori, 2005), 20–32.

7.Pier Vittorio Aureli, The Possibility of an Absolute Architecture, Cambridge, Mass: MIT Press, 2011, σ.11

8. Giorgio Agamben, The Kingdom and the Glory: For a Theological Genealogy of Economy and Government, Stanford University Press, 2011

9. Ross Exo Adams, "Natura Urbans, Natura Urbanata", Environment and Planning D: Society and Space, volume 32, 2014, σ. 22

τητα στην κατασκευή αστικών υποδομών, κάθε πολίτης θα μπορούσε να έχει ισάξιο μερίδιο στην διανομή προϊόντων και υπηρεσιών και ως αποτέλεσμα οι κοινωνικές συγκρούσεις θα εξαφανίζονταν από το νέο ομογενοποιημένο αστικό τοπίο. Όπως γράφει και η Maria Giudici, παραφράσσοντας τον Le Corbusier, "θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ύστερη καπιταλιστική κοινωνία καλείται να διαλέξει μεταξύ Αστικοποίησης ή Επανάστασης."5 Πέρα από τον θετικιστικό ιδεαλισμό στην τεχνολογία, μέσω μιας δεύτερης εξέτασης του έργου του Cerda, θα μπορούσε κανείς να διαβάσει το αστικό (urban) ως το χωρικό περιβάλλον όπου αναδύεται η βιοπολιτική ως τρόπος διακυβέρνησης. 6 Σύμφωνα με τον Pier Vittorio Aureli 7, αυτό που υπονοείται στην ιδέα του Cerdà περί αστικοποίησης, είναι μια μορφή εξουσίας η οποία υπονομεύει την πολιτική διάσταση της πόλης, ένας τρόπος διακυβέρνησης τον οποίο ο Giorgio Agamben περιγράφει ως το ‘διαχειριστικό-οικονομικό παράδειγμα’, δηλαδή η οικονομία με την αρχική (Αριστοτελική) σημασία της. 8 Στην σκέψη του Αριστοτέλη η πολιτική τέχνη αφορά τον κοινό χώρο ανάμεσα σε άτομα που συνυπάρχουν, και λαμβάνει χώρα στην δημόσια σφαίρα της αγοράς. Η πολιτική λοιπόν προέρχεται από την ύπαρξη της πόλης, και αφορά την λήψη αποφάσεων για χάρη του δημόσιου συμφέροντος. Αντιθέτως, η οικονομική τέχνη αφορά την διαχείριση του ιδιωτικού χώρου όπου κυριαρχούν τα ατομικά συμφέροντα του πολίτη, δηλαδή την διαχείριση του οίκου, απ’ όπου προέρχεται και η λέξη οικονομία. Οι αρχές της οικονομίας μπορούν λοιπόν να διαχωριστούν από αυτές τις πολιτικής με τον ίδιο τρόπο που ο οίκος διαχωρίζεται από την πόλη, με τον ίδιο τρόπο που η δημόσια σφαίρα διαχωρίζεται από την ιδιωτική. Επιστρέφοντας στον Cerda, θα μπορούσε κανείς να πει πως η έννοια της αστικοποίησης, σε αντίθεση με τους σαφώς ορισμένους χώρους της πόλης, προϋποθέτει την διάλυση οποιουδήποτε διαχωρισμού όπως: πολιτική-οικονομία, δημόσιο-ιδιωτικό, εξωτερικό-εσωτερικό, για χάρη μιας ενιαίας επέκτασης του δομημένου περιβάλλοντος, με κυρίαρχη μέθοδο διακυβέρνησης την οικονομία. Έχοντας λοιπόν ως μοντέλο διακυβέρνησης την διαχείριση του οίκου, η αστικοποίηση είναι η 'οικοσιτοποίηση' (domesticization) της πόλης 9, ή με άλλα λόγια η δημιουργία ενός συνεχούς εσωτερικού. 9

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΉ ΕΡΓΑΣΊΑ: Λιβιεράτου Στέλλα Χατζηιωακειμίδης Δημήτρης Επιβλέπων καθηγητής: Γ. Αίσωπος

2. Παρίσι, 1968. 3. Αθήνα, 2015.

Μάρτιος 2016 Πάτρα 10

ΕΔΕΜ Μάης '68. Κατά την διάρκεια των εξεγέρσεων στο Παρίσι, ένα από τα διάφορα συνθήματα που συναντούσε κανείς στους δρόμους ήταν το Sous les pavés, la plage! (Κάτω απ’τα πεζοδρόμια, η παραλία!). Στην σκέψη των εξεγερμένων φοιτητών, η παραλία αντιπροσώπευε ένα φυσικό, μη-ωφελιμιστικό, κοινόχρηστο χώρο σε αντίθεση με την πόλη, ένα σχεδιασμένο και καταπιεστικό περιβάλλον βασισμένο στην ατομική ιδιοκτησία. Σεπτέμβρης 2015. Κατά την διάρκεια μιας περιπλάνησης στο κέντρο της Αθήνας, συναντήσαμε τυχαία το εικονιζόμενο σύνθημα. Αναρωτηθήκαμε λοιπόν αν η έννοια της λέξης παραλία το 2015 είναι ταυτόσημη με αυτήν της λέξης plage του 1968. Ποιο είναι τελοσπάντων το φαντασιακό της παραλίας σήμερα και ποια η σχέση της με την πόλη; Δεδομένου ότι τα συνθήματα εμφανίζονται και στις δύο περιπτώσεις σε αστικά κέντρα, η ανάλυση επικεντρώνεται στην υφιστάμενη κατάσταση της παραλίας στην Αθήνα - στο παράκτιο τοπίο που αποκαλείται Αθηναϊκή Ριβιέρα - αν και είναι γνωστό πως η ίδια κατάσταση επικρατεί και στα νησιά.

ΕΔΕΜ-Π.ΦΑΛΗΡΟ

2016

ΠΑΡΑΛΙΑ ΑΛΙΜΟΥ

ΠΑΡΑΛΙΑ ΑΣΤΕΡΙΑ-ΓΛΥΦΑΔΑ

Α’ ΠΛΑΖ ΒΟΥΛΑΣ

Β’ ΠΛΑΖ ΒΟΥΛΑΣ

ΥΑΒΑΝΝΑΚΙ-ΒΑΡΚΙΖΑ ΜΕΓΑΛΟ ΚΑΒΟΥΡΙ ΠΛΑΖ ΒΟΥΛΙΑΓΜΕΝΗΣ ΑΣΤΕΡΑΣ ΒΟΥΛΙΑΓΜΕΝΗΣ

Ε Λ Ε ΥΘ Ε Ρ Η Π Α ΡΑ Λ Ι Α

Ο Ρ ΓΑ Ν Ω Μ Ε Ν Η Π Λ Α Ζ

ΙΔΙΩΤΙΚΗ ΧΡΗΣΗ

Α Σ Τ Ι ΚΟ Σ Ι Σ ΤΟ Σ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΉ ΕΡΓΑΣΊΑ: Λιβιεράτου Στέλλα

Ελεύθερη Παραλία

Ιδιωτική Χρήση

Οργανωμένη Παραλία

Χατζηιωακειμίδης Δημήτρης Επιβλέπων καθηγητής: Γ. Αίσωπος Μάρτιος 2016 Πάτρα 12

Πόλη

ΕΔΕΜ Η Αθηναική Ριβιερα Ένας παράδεισος σε 6 σημεία: - Η ικανοποίηση που προσφέρει η απόδραση από την ρουτίνα του σύγχρονου εργασιακού βίου, ξεκινά με την χρήση του αιγιαλού ως δημόσιο αγαθό που δεν ανήκει σε κανέναν και άρα είναι κοινόχρηστο μη-εμπορικό αγαθό. - Aφού πληρωθεί το αντίτιμο της απόλαυσης, ο λουόμενος εισέρχεται στον «παράδεισο», ένα φυσικό τοπίο απαλλαγμένο από διαδικασίες εδαφοκυριαρχίας όπως η οργάνωση, ο έλεγχος, και η επιτήρηση, όπου πλέον: - Ο λουόμενος κυριεύεται από μια αίσθηση σωματικής και ψυχικής ελευθερίας και απαλλάσσεται από τα κοινωνικά πρότυπα του καθώσπρεπισμού - εκτίθεται στην φύση - ξεφεύγει από τις καταναλωτικές επιβολές - αποσυμπιέζεται από τους φρενήρεις ρυθμούς της σύγχρονης πόλης.

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΉ ΕΡΓΑΣΊΑ: Λιβιεράτου Στέλλα Χατζηιωακειμίδης Δημήτρης Επιβλέπων καθηγητής: Γ. Αίσωπος

3. Athens Spread, Γιώργης Γερόλυμπος, 2012. 4. Ελληνική παραλία.

Μάρτιος 2016 Πάτρα 14

ΕΔΕΜ Παρατηρούμε λοιπόν ότι σε αντίθεση με την αρχική έννοια του παραδείσου την οποία είχαν στο μυαλό τους τον Μάη του '68 για την παραλία, σήμερα η κατάσταση είναι ελαφρώς διαφορετική. Η παραλία παρουσιάζεται ως ένας αυστηρά σχεδιασμένος χώρος, οργανωμένος με ελαφριές και μη κατασκευές όπως ομπρέλες, ξαπλώστρες, ξύλινοι διάδρομοι, τουαλέτες, αποδυτήρια, beach bar, νυχτερινά club, κ.ο.κ. που δεσπόζουν στο τοπίο και το καθιστούν άκρως τεχνητό. Όλες αυτές οι τουριστικές υποδομές σε επανάληψη, μετατρέπουν την παραλία σε ένα πάρκο αναψυχής με απώτερο σκοπό το κέρδος, και σε συνδυασμό με τον έλεγχο και την επιτήρηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς θα μπορούσαμε να πούμε πως την οδηγούν στην πλήρη αστικοποίηση της. Παρατηρείται λοιπόν ένα πεδίο, του οποίου η επιφάνεια χαρακτηρίζεται από ασφάλεια, έλεγχο και τυποποίηση, όπως στο εσωτερικό των θερμοκηπίων ή άλλων τύπων 'κλιματολογικά ελεγχόμενου καταναλωτισμού' όπως τα σουπερμάρκετ και τα μεγάλα εμπορικά κέντρα. Επομένως, οι υποδομές της παραλίας γίνονται αντιληπτές ως η προσομοίωση των αστικών υποδομών, αφού παρέχουν τις ίδιες ανέσεις και υπηρεσίες. Θεωρούμε λοιπόν πως οι συνθήκες αυτές - οι οποίες 10. Α. Βούγια, Θ. Ισαϊας, Π. Ισαϊας,

είναι προϊόν της πολιτικής για την τουριστική ανάπτυξη

"Μηχανισμός Αναίρεσης", στο Τοπία

της Ελλάδας και συμπλέουν με την πολιτική της οικοδο-

Τουρισμού-Ανακατασκευάζοντας

μικής ανάπτυξης της μεταπολεμικής περιόδου (και oι δύο

την Ελλάδα, επιμ: Γιάννης Αίσωπος, La Biennale di Venezia, 2014. Για

περιπτώσεις βασίστηκαν σ’ένα μοντέλο, όπου ο δημόσιος

μια κριτική μελέτη σχετικά με τον

τομέας κατασκεύαζε τα προτόκολα, και ο ιδιωτικός το-

ρόλο της οικοδομικής ανάπτυξης στην Ελλάδα, βλέπε: Platon Isaias, Beyond the Informal City: Athens and the Possibility of an Urban Common, TU Delft, 2014. Το επιχείρημα της διατριβής είναι ότι, στην περίπτωση της Ελλάδας, αυτό που παρουσιάζεται ως αυθόρμητη και ασχεδίαστη αστική και αρχιτεκτονική τυπολογία είναι στην πραγματικότητα το αποτέλεσμα ενός σαφούς θεσμικού και ρυθμιστικού μηχανισμού που εξελίχθηκε στρατηγικά μέσα στο χρόνο.

μέας αναλάμβανε την χωρική διεκπεραίωσή τους, φαινομενικά αυθόρμητα και δίχως πλάνο10), έχουν μετατρέψει την παραλία σε εξημερωμένο ή πιο απλά οικόσιτο περιβάλλον. Επομένως αντιλαμβανόμαστε την σύγχρονη παραλία, όχι ως εξωτερικό χώρο, κάτι 'άλλο' εκτός πόλης, αλλά ως συνέχειά της, και το κοινό τους έδαφος ως ένα συνεχές αστικό εσωτερικό. Αυτό το εσωτερικό το οποίο ουδεμία σχέση έχει με την διακοπή, χαρακτηρίζεται από απεριόριστη επανάληψη και αφθονία διάχυτων υποδομών, ατελείωτη επέκταση, και παραγωγή ουδετερότητας που υπηρετεί την συσσώρευση και κυκλοφορία του κεφαλαίου.

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΉ ΕΡΓΑΣΊΑ: Λιβιεράτου Στέλλα Χατζηιωακειμίδης Δημήτρης Επιβλέπων καθηγητής: Γ. Αίσωπος

5-6. No-Stop City, Archizoom Associati, 1968-1972.

Μάρτιος 2016 Πάτρα 16

ΕΔΕΜ Το πρότζεκτ που εξέφρασε στο έπακρο τις συνθήκες της πόλης ως ένα αχανές πεδίο εσωτερικών χώρων, ήταν το No-Stop City (1969) των Archizoom Associati.11 Σε 11. Για μια εκτενή ανάγνωση και εικονογράφηση βλέπε: Andrea Branzi, No-Stop City: Archizoom Associati, Orleans: HYX, 2006

αντίθεση με την Γενική Θεωρεία του Cerdà η οποία προόριζε την αστικοποίηση ως ένα νέο εργαλείο οργάνωσης της πόλης, η ερμηνεία των Αrchizoom προοριζόταν κυρίως ως μια 'θεραπεία σοκ'. Η No-Stop City δεν πρότεινε ούτε ένα νέο πολεοδομικό μοντέλο, ούτε άλλη μια ουτοπική μεταμόρφωση της (όπως γινόταν για πραράδειγμα με τους Βρετανούς Archigram), αλλά μια εννοιολογική ακτινογραφία της υφιστάμενης καπιταλιστικής μητρόπολης.12 Πιο συγκεκριμένα η πόλη αντιμετωπίζεται ως

12. P.V. Aureli & M. Tattara, Dogma: 11 projects, London: AA, 2013, σ. 12. Για μια κριτική μελέτη της No-Stop City βλέπε: P.V. Aureli, The Project of Autonomy: Politics and Architecture within and against Capitalism, New York: Princeton Architectural Press, 2008, σ. 69-79

πειραματόζωο προκειμένου να γίνει κατανοητός ο σχηματισμός και οι επιπτώσεις της. Σύμφωνα με τον Kazys Varnelis, αυτό που κατάφεραν οι Archizoom, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους αρχιτέκτονες της λεγόμενης Architettura radicale, ήταν το να διακρίνουν από πολύ νωρίς τον πλήρη εποικισμό του κόσμου απ’ το κεφάλαιο και την απορρέουσα απώλεια του διαχωρισμού μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού χώρου.13 Διαφορές όπως μέσα-έξω, τοπίο-πόλη, δημόσιος χώρος-ιδιωτικός χώρος, παραγωγή-κατανάλωση, απορροφούνται εντός ενός ισότροπου συστήματος υποδομών: ένας ανελκυστήρας κάθε

13. Αυτή η διορατικότητα της No-Stop City έχει ιδιαίτερη σημασία, αφού όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, έλαβε χώρα πριν την έκδοση του βιβλίου του Ernest Mandel, Late Capitalism (1972)

100 μέτρα, ένα μπάνιο κάθε 50 ή ένας υπολογιστής κάθε 40... Η μητρόπολη γίνεται αντιληπτή σαν ένα γιγαντιαίο εσωτερικό, ένας ενιαίος χώρος, κλιματιζόμενος και τεχνητά φωτισμένος.

και σχεδόν μια δεκαετία πριν το δοκίμιο του Fredric Jameson, " Postmodernism, or the Cultural Logic of Late Capitalism"(1983). Kazys Varnelis, "Programming After Program: Archizoom’s No-Stop City", Praxis(2006)

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΉ ΕΡΓΑΣΊΑ: Λιβιεράτου Στέλλα Χατζηιωακειμίδης Δημήτρης Επιβλέπων καθηγητής: Γ. Αίσωπος Μάρτιος 2016 Πάτρα 18

ΕΔΕΜ

Η περιοχή της παρούσας μελέτης είναι η παραλία του Παλαιού Φαλήρου και πιο συ γ κεκ ρ ιμέ να η τοποθεσία Ε Δ ΕΜ, της οποίας η ονομασία θα μας απασχολήσει αργότερα. Παρ’ όλα αυτά θεωρούμε το εγ χείρημα μας περισσότερο ως ένα παράδειγμα, δηλαδή μια πρόταση αρχετυπικής φύσεως που θα μπορούσε να αφορά οποιοδήποτε σημείο της Αθηναϊκής Ριβιέρας. Βασικός σκοπός της πρότασής μας είναι η απομυθοποίηση της υφιστάμενης κατάστασης του παραλιακού τοπίου, αναλύοντας τα στοιχεία από τα οποία αποτελείται και αναδιοργανώνοντας τα μέσα σε ένα συγκεκριμένο χωρικό πλαίσιο. Σε α ν τίθεση με την γε νικ ή κα τάσ ταση της ασ τικοποίησης προς όλες τις κατευθύνσεις την οποία πρα γματεύεται το πρότζεκ τ των Archizoom, σ την παρα λία η ε πέ κ τα σ η παρ α τ η ρε ί τα ι σ τον άξονα κάθετα στην ακτογραμμή, με κατεύθυνση προς την θάλασσα. Με αυτό το δεδομένο, το χωρικό πλαίσιο που επιλέγουμε για να μελετήσουμε το παραλιακό τοπίο είναι τα τείχη.

Εκ τός από τον προφανή λόγο χρήσης του τείχους για την κατάδειξη της παραλίας ως περιφραγμένης ζώνης υπάρχουν δυο ακόμη βασικοί λόγοι αυτής της επιλογής: Ο πρώτος αφορά την πλαισιωτική ισχύ των ορίων, η οποία σύμφωνα με τον Georg Simmel είναι και αυτή που οργανώνει ένα τοπίο, σε αντίθεση με την 'φύση' που απο τελεί την κατεξοχήν χωρίς όρια οντότητα.1 Το τοπίο λοιπόν διαφοροποιείται από την φύση, αφ ού "α να λαμβά νει να παρ ά γει από τα πολ λαπλά βαθιά χαρακτηριστικά κά π ο ι ας π ολυ δ ι ά σ τ α τ ης οπ τ ι κ ής σ υλ λογής μία μοναδική, εικονική εν τύπωση. Συναιρεί και α πλοποιεί, (...) εικονοποι εί το συνολικό κοίτα γμα." 2 Σε α ν τίθεση λοιπόν με την διάχυτη μορφή της πρα γματικότητας επιχειρούμε να την παρουσιάσουμε ως ολότητα, σαν ένα νησί και πιο συγκεκριμένα ηπειρωτικό. 3 Όπως λοιπόν οι ακ τές ενός ηπειρωτικού νησιού πλαι σιώνουν τον μικρόκοσμο της ηπειρωτικής χερσονήσου απ’ την οποία αποσπάσθηκε, έτσι και τα τείχη πλαισιώνουν την υφιστάμενη κατάσ ταση με σ τόχο την κα λύτερη κατανόηση της. Ο δεύτερος λόγος αφορά την χρήση του τείχους ως την αρχιτεκτονική ενσάρκωση του ορίου στοχεύοντας στον διαχωρισμό και την σχέση ανάμεσα στο έξω και το μέσα. Πι ο συγκεκ ριμέ να το τείχος λειτουργεί ω ς μέσο α ν τ ι π α ρ ά θ εσ ης κα ι π ι θ α ν ής σύγκρουσης

με ταξύ

δύο

σ τοιχείων

(φυσικό -τεχ νητό, δημό σι ο - ιδιωτικό), τα οποία παρουσιάζον ται στην ακραία τους μορφή, καταδεικνύοντας την διαφορετική σημασία

των

εικόνων- συνθημάτων

πο υ π αρ ο υ σ ι ά σ τ η κα ν σ τ ην αρχ ή, κα ι κα τ’ επέκ ταση τον μετασ χηματισμό του φαντασιακού της παραλίας.

1. βλέπε: "Φιλοσοφία του τοπίου", στο Georg Simmel, Joachim Ritter, Ernst Gombrich- Το τοπίο, επιμ: Διον. Καββαθάς, Αθήνα: Ποταμός, 2004

2. Αριστείδης Αντονάς, "Η εικόνα που κρύβει ό,τι παρουσιάζει", Αρχιτεκτονικά Θέματα, τ. 28, 2004 3. βλέπε: Gilles Deleuze, Desert Islands and Other Texts 1953–1975, Semiotext(e), 2004

Από το πλαίσιο, το περιέχον, περνάμε στο περιεχόμενο- το ίδιο το τοπίο της παραλίας το οποίο αντιλαμβανόμαστε ως ένα πεδίο. Τα στοιχεία τα οποία απαρτίζουν το εν λόγω πεδίο είναι οι διάχυτες υποδομές της παραλίας, ο εξοπλισμός εκείνος που την καθιστά ως εσωτερικό χώρο. Γίνεται λοιπόν μία κατα λογοποίηση του εξοπλι σμού και σ την συνέχεια η κατηγοριοποίηση και η αναδιοργάνωσή του πάνω στο πεδίο. Η πρώτη κατηγορία αφορά τον κ λιματιζόμε νο χώρ ο. Κ λιμα τιζόμε νος είναι ο χώρος του οποίου οι συνθήκες ελέγχονται και ρυθμίζονται τεχνητά. Για παράδειγμα η ρύθμιση της θερμοκρασίας (α νεμισ τή ρες) και της φωτεινότητας (ομπρέλες), ο έλεγχος της ασφάλειας (ναυαγοσωστικός πύργος) και η διασφάλιση της επικοινωνίας (δίκτυο wifi). Η δεύτερη κα τηγορία είναι η τεχ νητή φύση, η οποία αφορά την προσομοίωση των φυσικών χαρ ακ τηρι σ τικών της παραλίας και αποτελείται από τα jacuzzi, τα δέντρα και τους αμμόλοφους. Η τρίτη αφορά τον οικόσιτο χώρο. Πιο συγκεκριμένα η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει τα έπιπλα (ξαπλώστρες, καρέκ λες, τραπέζια), και τις υποδομές όπως: απο δυτήρια, ν τουζιέρες, τουα λέτες, αυτόματους πωλητές, σκουπιδοτενεκέδες, beach bar, αθλητικές εγκαταστάσεις και γενικό τερα τον εξοπλισμό μέσα απ’ τον οποίο ένας χώρος γίνεται πιο άνετος, πιο εξευγενισμένος ή πιο πολιτισμένος όπως το δωμάτιο ή ένα αστικό τοπίο.

Σύμφωνα με τον Stan Allen 4 , ένα πεδίο

κλιματιζόμενος χώρος

δεν οργανώνεται απαραίτητα ως κάναβος, αλλά ο κάναβος είναι εξορισμού ένα πεδίο. Για τον λόγο αυτό επιλέγουμε την ιδα νικότερη αντιπροσώπευση του πεδίου- τον κά ναβο, ως την ε πιφ ά νει α πά νω σ την οποία γίνε ται η οργά νω ση των εξοπλι σμών. Η πρώτη κατηγορία επειδή αφορά τον έ λεγ χο των συνθηκών οργα νώνεται με βάση τον αυσ τηρ ό κά ναβο της ε πι φάνειας. Έχουμε λοιπόν ανά 5 μέτρα μια πι θα νή θέση ομπρέ λας, α νά 15μ έ να ν ανεμιστήρα και ανά 30μ έναν ναυαγοσωστικό πύργο. Η δεύτερη κατηγορία επειδή μιμείται την φύση, την κατεξοχήν μη περιορίσιμη οντότητα, οργανώνεται ‘τυχαία’, επιτρέποντας την πιθανότητα της διάσπασης του κανάβου. Τέλος η κατηγορία των επίπλων, οργανώνεται σε συνάρτηση με τις πρ οηγούμενες κα τηγορίες, ώσ τε να προσαρμόζεται κάθε φορά στις διαφορετικές α νά γκες. Παρατηρείται λοιπόν ένα είδος τουριστικού Bürolandschaft που δημιουργεί ένα μη-ιεραρχημένο και αχανές περιβάλ λον.

4. Stan Allen, "From Object to Field", Architectural Design 67, 1997

τεχνητή φύση

οικόσιτος χώρος

Εφαρμογή περιέχον και περιεχομένου. Όπως προα ναφέρθηκε, η ασ τικοποίηση της παρ α λ ί ας εξε λ ί σσε τα ι σ τον άξονα κάθετα στην ακτογραμμή με κατεύθυνση από την πόλη προς την θάλασσα. Παρακάτω παρουσιάζονται τα 3 βασικά σημεία αυτής της πορείας, σ τα οποία βασίζεται το πρότζεκτ. Το πρώτο σημείο (Α), αντιπροσωπεύει την πρώτη ε παφή με την παρα λία, την ε ί σ ο δ ο, ό π ο υ γ ί ν ον τ α ι πρ ο φ α ν ε ί ς ο ι σχέσεις της με άλ λες τυπολογίες εμπορικής και καταναλωτικής φύσεως, όπως το σουπερμάρκετ, το mall, το καζίνο κ.ο.κ Το δεύτερο σημείο (Β), το οποίο είναι και το κυριότερο διότι αντιπροσωπεύει την ζώνη της ακτής, απεικονίζει την εφαρμο γή του πεδίου. Η ουδέτερη επιφάνεια του κα νάβου από ταρτά ν, επιτρέπει την ισό τροπη κα τα νομή συνθηκών, μέσω προ κατασκευασμένων εξοπλισμών. Σε αυτό το σύστημα δεν υπάρχουν εμπόδια, κάθε γωνία είναι ίδια, κάθε σ τοιχείο είναι το ίδιο, μια συλ λογή 'οργάνων χωρίς σώμα' που ε πεκ τείνε ται για ό σο το ε πιτρέ πει η επιφά νεια. Πά νω σε αυτήν την αχα νή επιφάνεια, που οδηγείται απ’ το ιδιωτικό συμφέρον, προτεραιότητα έχει πά ν τα η ποσότητα και όχι η ποιότητα των στοιχείων από τα οποία αποτελείται. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν το έδαφος της παραλίας σαν ένα συνεχές χαλί κατανάλωσης, όπου δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ φυσικού-τεχνητού, μέσα-έξω, πόλης-υπαίθρου, εργασίας- διακοπής, τα πάν τα καταρρέουν σε μία κ λιματολογικά ελεγχόμενη και πλήρως εξοπλισμένη επιφάνεια. Το τρίτο σημείο (Γ) αντιπροσωπεύει το πέρας αυτής της αξονικής πορείας, την θάλασσα, η οποία είναι και ο λόγος που πηγαίνει κανείς στην παραλία. Η θάλασσα λοιπόν, παίρνει την μορφή μιας μεγάλης πισίνας της οποίας η α πλότητα αρχικά έρχεται σε σύγκρουση με το πεδίο. Εδώ ο λουόμενος ίσως για πρώτη φορά, κατά την διάρκεια αυτής της αξονικής πασαρέλας, έχει την πιθανότητα να ξεφύγει από το τεχνητό τοπίο. Παρ’ όλα αυτά και η πισίνα αποτελεί ελεγχόμενο και τεχνητό περιβάλλον, και καθιστά για μια ακόμη φορά την σχέση με την φύση, ψευδαίσθηση.

Î&#x2018;i

Î&#x2018; ii

Î&#x2019;i

Î&#x2019; ii

Î&#x201C;i

Î&#x201C;ii

"Hortus conclusus soror mea, sponsa, hortus conclusus, fons signatus" (κῆπος κεκλεισμένος, ἀδελφή μου νύμφη, κῆπος κεκλεισμένος, πηγὴ ἐσφραγισμένη) Σολομών, Άσμα Ασμάτων, 4:12 Ο όρος Hortus conclusus είναι λατινικός, και μεταφράζεται κυριολεκ τικά ως "περίκλειστος κήπος". Κατά την ύστερη μεσαιωνική και την αναγεν νησιακή τέχνη, ο όρος Hor tus conclusus αποτέλεσε κοινό τόπο γ ι α την εικονογρ άφηση της α γ νότητας της Παναγίας. Η αναπαράστασή της κατ’ αυτόν τον τρόπο, (αειπάρθενος Μαρία) συμβολίζει το αδιαπέραστο της μήτρας της και την προσ τασία της από την αμαρτία, μέσω του τείχους. Στο σημείο αυτό, γίνεται αντιληπτή μια άμεση σχέση της παραλίας με την έν νοια του Hor tus conclusus. Πιο συγκεκ ριμέ να, περιέχον(τείχος) και περιεχόμενο(πεδίο), συνισ τούν ένα ν περίκ λειστο κήπο, όμως στην προκειμένη περίπτωση η ιερότητα του έχει παραβιαστεί από την αστικοποίηση, η οποία σαν καρκίνος που επεκτείνεται στο επόμενο στάδιο, διεισδύει από την πόλη στην παραλία. Η παρ α τήρηση αυτή παρ ουσι άζει με γά λο ενδιαφέρον, διότι καταδεικνύει και το παράδοξο της ονομασίας της γύρω περιοχής, αφού το όνομα Ε ΔΕΜ της προσδόθηκε προς τιμήν του ισ τορικού παρε λθόν τος του ομώνυμου εστιατορίου που είναι κτισμένο κυριολεκτικά πάνω στην παραλία. 5 Θα μπορούσε κανείς να πεί πως η Εδέμ -το εστιατόριο- αποτελεί ένα μνημείο στον μηχα νισμό της αυθαίρετης δόμησης του αιγιαλού.

5. Στο 'ιστορικό' αυτό παρελθόν, το οποίο ξεκινά από το 1919, εκτός από την κληροδότηση της ονομασίας στην γύρω περιοχή, την τοπική παραλία και την στάση του τραμ, περιλαμβάνεται και μια ανακατασκευή του κτίσματος(1932) από τον αρχιτέκτονα Στάμο Παπαδάκη. Αξίζει να σημειωθεί πως ο Παπαδάκης θεωρείται ένας από τους πρωτοπόρους του Μοντέρνου Κινήματος στην Ελλάδα και ήταν επικεφαλής των νέων αρχιτεκτόνων της ελληνικής ομάδας για το 4ο CIAM στην Αθήνα το 1933.

Όπως προαναφέρθηκε το τείχος αποτελεί την ενσάρκωση του ορίου, την σχέση ανάμεσα στο 'έξω' και το 'μέσα', την αντιπαρ άθεση των μερών. Σε α ν τίθεση με την διάχυτη και απρόβλεπ τη κατάσ ταση που ε πικ ρα τεί σ το εσωτερικό, τα τείχη α ποτε λούν το μόνο σημείο με α πόλυτα καθ ορ ι σμέ νο πρ όγρ αμμα, την δ ι αμον ή των λουόμε νων. Εκεί, "η αρχιτεκ τονικ ή δεν σχετίζεται πια με την ανάπτυξη, την επέκταση, και την ευελιξία", δηλαδή τα χαρακτηριστικά της αστικοποίησης, "αλλά με την πράξη που περιορίζει αυτήν την πιθα νότητα". 6 Η διαμονή των λουομένων, οργανώνεται με βάση τον κοινότοπο αντιπροσώπευσης του ξενοδοχείου, την τυπολογία του διαδρόμου. Ο διάδρομος παίρνει την μορφή της στοάς και τα δωμάτια την μορ φή του κε λι ού, εξυπηρε τών τας την έσ τω και παρ ο δ ικ ή α πο κοπή του λου ομένου από το 'πεδίο'. Μέσω αυτής της αποτμητικής χειρονομίας αντιλαμβάνεται κα νείς κα λύτερα την σ χέση του με αυτό α πό το οποίο α ποσ πά ται. Σύμφωνα με τον ορισμό του θεωρητικού Carl Schmitt 7 για την έν νοια του πολιτικού, η ιδέα του εχθρού σε αν τίθεση με αυτήν του φίλου, μας αποξενώνει από την κατάσ ταση της αυτα πάτης και δημιουργεί τις συνθήκες για να πάρουμε θέση. Στην προκειμένη περίπτωση το υποκείμενο, κατανοών τας ποιο είναι αυτό σ το οποίο ενα ν τιώνεταιδηλώνον τας τον εχθρ ό του, μπορεί να συνειδητοποιήσει - να συν ταχθεί με ένα μέρος, είτε αυτό είναι η ελεύθερη κοινό χρηστη παραλία είτε αυτό είναι η σημερινή κατάστασή της. "Αυτό υποδηλώνει ότι είναι δυνατόν να θεωρήσουμε μια φαινο μενική και συμβολική αντιστοιχία ανάμεσα στην πολιτική ενέργεια και την δημιουργία της μορφής ενός αντικειμένου. Και οι δύο πρ α γμα τεύον ται το θεμε λιώδες ζήτημα του καθορισμού των ορίων που συγκρο τούν σχετικά αλ λά διαφορετικά μέρη." 8

6. P.V. Aureli & M. Tattara, Dogma: 11 projects, London: AA, 2013, σ. 13 7. Carl Schmitt, Η Έννοια του Πολιτικού, μτφρ: Αλίκη Λαβράνου, Αθήνα: Κριτική, 2009 8. Pier Vittorio Aureli, The Possibility of an Absolute Architecture, Cambridge, Mass: MIT Press, 2011, σ. 29-30

διαμήκης τομή

εγκάρσια τομή

Συμπερασματικά, θα μπορούσε κανείς να πει πως η Ε ΔΕΜ με μια πρώτη α νάγ νωση αφορά τη δημιουργία ενός ενα λλακ τικού μον τέ λου τουρι σ τικ ής α ναψυ χής. Παρ’ όλα αυτά το μον τέλο αυτό δεν α ν τιπρ ο σωπεύει μι α ε να λ λακ τικ ή λύση γι α τη σημερ ινή πρ α γμα τικότητα α λ λά α ν τ ι πρ ο σωπ εύε ι τ ην ί δ ι α τ ην σ η με ρ ι ν ή πρ α γμα τι κότητα. Βασι ζόμε νο ι σ την μέθοδο των Archizoom, την οποία ο P.V. Aureli 9 σ χολιάζει ως τον συνδυασμό της ιδέας του Aldo Rossi για την θεωρεία ως το βασικό ρόλο ενός αρχιτεκτονικού έργου, και την ιδέα του Mario Tronti για την εναντίωση στην κυρίαρχη ιδεολογία με το να κά νεις τα πρά γμα τα φα νερά 10 (sichtbar machen), προσ παθήσαμε να συλ λάβου με την διπλωματική εργασία μας όχι ως την επίλυση ενός προβλήματος αλ λά την επινόηση του. Έτσι μέσα από αυτήν την υπερ - ρεα λισ τική μέθοδο, αποσκοπούμε σε μια κυνική θεωρεία για την σύγχρονη παρα λία, η οποία αποδομεί την υφισ τάμενη κα τάσ ταση της. Παραφράσσον τας λοιπόν τον Andrea Branzi, η παρα λία είναι αυτό που κά νει: μία ομπρέ λα α νά 5 μέτρα, ένα beach bar ανά 15 κ.ο.κ, και κατ’ επέκταση η παραλία είναι αυτό που η πόλη κάνει.

9. Pier Vittorio Aureli, The Project of Autonomy: Politics and Architecture within and against Capitalism, New York: Princeton Architectural Press, 2008, σ. 72 10. Tο "Sichtbar machen" του Tronti βασίζεται στην ιδέα του Paul Klee πως, "η τέχνη δεν αναπαριστά το φανερό", αυτό που συνήθως φαίνεται, "αλλά κάνει φανερό", αυτό που συνήθως δεν φαίνεται. βλέπε: Mario Tronti, "Poscritto di Problemi" στο Operai e Capitale, Turin: Einaudi, 1971, https://libcom.org/library/ postscript-problems. / Paul Klee, "Creative Credo", 1920

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΉ ΕΡΓΑΣΊΑ: Λιβιεράτου Στέλλα Χατζηιωακειμίδης Δημήτρης Επιβλέπων καθηγητής: Γ. Αίσωπος Μάρτιος 2016 Πάτρα 48

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΉ ΕΡΓΑΣΊΑ: Λιβιεράτου Στέλλα Χατζηιωακειμίδης Δημήτρης Επιβλέπων καθηγητής: Γ. Αίσωπος Μάρτιος 2016 Πάτρα 50

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΉ ΕΡΓΑΣΊΑ: Λιβιεράτου Στέλλα Χατζηιωακειμίδης Δημήτρης Επιβλέπων καθηγητής: Γ. Αίσωπος Μάρτιος 2016 Πάτρα 52

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΉ ΕΡΓΑΣΊΑ: Λιβιεράτου Στέλλα Χατζηιωακειμίδης Δημήτρης Επιβλέπων καθηγητής: Γ. Αίσωπος Μάρτιος 2016 Πάτρα 54

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΉ ΕΡΓΑΣΊΑ: Λιβιεράτου Στέλλα Χατζηιωακειμίδης Δημήτρης Επιβλέπων καθηγητής: Γ. Αίσωπος Μάρτιος 2016 Πάτρα 56

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΉ ΕΡΓΑΣΊΑ: Λιβιεράτου Στέλλα Χατζηιωακειμίδης Δημήτρης Επιβλέπων καθηγητής: Γ. Αίσωπος Μάρτιος 2016 Πάτρα 58

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Alex Coles & Catharine Rossi, Ep Vol 1: The Italian Avant-Garde: 1968-1976, Berlin: Sternberg Press, 2013 Andrea Branzi, No-Stop City: Archizoom Associati, Orleans: HYX, 2006 Andrea Branzi, Weak and Diffuse Modernity: The World of Projects at the beginning of the 21st Century, Milan: Skira, 2006 Arturo Soria y Puig, Ildefons Cerdà:The Five Bases of the General Theory of Urbanization, Madrid: Electa, 1999 Carl Schmitt, Η Έννοια του Πολιτικού, (μτφρ. Αλίκη Λαβράνου), Αθήνα: Κριτική, 2009 Γιάννης Αίσωπος, Τοπία Τουρισμού-Ανακατασκευάζοντας την Ελλάδα, Αθήνα: Δομές, 2015 Γ. Αίσωπος & Γ. Σημαιοφορίδης, Η σύγχρονη (ελληνική) πόλη, Αθήνα: Metapolis Press, 2001 Διονύσης Καββαθάς, Το τοπίο: Georg Simmel, Joachim Ritter, Ernst Gombrich, Αθήνα: Ποταμός, 2004 Gilles Deleuze, Desert Islands and Other Texts 1953–1975, Semiotext(e), 2004 Giorgio Agamben, The Kingdom and the Glory: For a Theological Genealogy of Economy and Government, Stanford University Press, 2011 Hannah Arendt, Υπόσχεση πολιτικής, (μτφρ. Κ.Χαλμούκου), Αθήνα: Κέδρος, 2009 Jean -Didier Urbain, Στην ακροθαλασσιά: Η μεταμόρφωση του ταξιδιώτη σε παραθεριστή, (μτφρ. Τ. Πλυτά), Αθήνα: Ποταμός, 2000 Manuel Castells, The Rise of the Network Society, New York: Blackwell, 2001 Martin Van Schaik & Otakar Macel, Exit Utopia: Architectural Provocations 1956-76, Munich: Prestel, 2005 Paulo Virno & Michael Hardt, Radical Thought in Italy: A Potential Politics, Minneapolis: University of Minnesota Press,1996 Pier Vittorio Aureli, The Possibility of an Absolute Architecture, Cambridge, Mass: MIT Press, 2011 Pier Vittorio Aureli, The Project of Autonomy: Politics and Architecture within and against Capitalism, New York: Princeton Architectural Press, 2008 Pier Vittorio Aureli & Martino Tattara, Dogma: 11 projects, London: AA, 2013 Platon Issaias, Beyond the Informal City: Athens and the Possibility of an Urban Common, TU Delft, 2014 Rob Aben & Saskia de Wit, The Enclosed Garden: History and development of the Hortus Conclusus and its reintroduction into the present-day urban landscape, Rotterdam: 010 publishers, 1999 Zygmunt Bauman, Liquid Modernity, Oxford: Polity Press, 2000 ΚΕΙΜΕΝΑ

Aldo Rossi, "Architecture for museums", (μτφρ Luigi Beltrandi), Aldo Rossi: selected writings and projects, 1983 Αριστείδης Αντονάς, "Η εικόνα που κρύβει ό,τι παρουσιάζει", Αρχιτεκτονικά Θέματα, τ. 28, 2004 Douglas Spencer, "No Room for the Weak: Form, Process and the Existential Territory of Landscape Urbanism", 2012, (https://terraincritical.wordpress.com/2012/05/17/no-room-for-the-weak-form-process-and-the-existentialterritory-of-landscape-urbanism/) Felicity D. Scott, "Involuntary Prisoners of Architecture", October Journal, τ. 106, 2003 Kazys Varnelis, "Programming After Program: Archizoom’s No-Stop City", Praxis, 2006 Maria S. Giudici, "The Analogous Urbe: Rethinking Cerdà’s Legacy Within and Against Urbanization", The City as a Project, 2012, Mario Tronti, "Poscritto di Problemi", Operai e Capitale, 1971, (https://libcom.org/library/postscript-problems) Paul Klee, "Creative Credo", Paul Klee Notebooks Volume 1 The Thinking Eye, 1961 Ross Exo Adams, "Natura Urbans, Natura Urbanata", Environment and Planning D: Society and Space, volume 32, 2014 Ross Exo Adams, "The Burden of the Present: On the Concept of Urbanisation", Societyandspace.com, 2014 Stan Allen, "From Object to Field", Architectural Design 67, 1997

2016