przewodnik-suwalki-pl by Kostroma

PRZEWODNIK TURYSTYCZNY

Zaproszenie do Suwałk

Informacje ogólne 6 O mieście 7 Położenie 7 Dojazd do Suwałk 8

Historia i tradycje

Koordynacja: Dorota Bucka (Amistad sp. z o.o.), Magdalena Sierocka (UM w Suwałkach) Tłumaczenie: Maciej J. Jabłoński Redakcja: Aurelia Hołubowska Korekta: Barbara Gąsiorowska Projekt graﬁczny, skład: Michał Tincel Mapy: Sylwia Żmuda, UM Suwałki Zdjęcia na okładce: arch. UM w Suwałkach Druk: Comernet Wydawca:

Miasto Suwałki ul. Mickiewicza 1, 16-400 Suwałki tel. 87 562 80 00, org@um.suwalki.pl,www.um.suwalki.pl Przy współpracy Muzeum Okręgowego w Suwałkach oraz pomocy Archiwum Państwowego w Suwałkach

Dzieje miasta nad Czarną Hańczą 13 Architektura miasta 17 Tradycje i sztuka 25 Sławni suwalczanie 31

Zwiedzanie i kultura

Suwalskie Ścieżki Kulturowe 37 Instytucje kultury 67 Wydarzenia kulturalne 75 Atrakcje dla dzieci 77

Suwałki dla aktywnych 82 Obiekty rekreacyjne i sportowe 84 Ścieżki i trasy rowerowe 95

Wokół Suwałk 96 Wigierski Park Narodowy 97 Suwalski Park Krajobrazowy 101 Inne atrakcje Suwalszczyzny 107

Informacje praktyczne 114 Opracowanie wydawnicze: Amistad sp. z o.o. pl. Na Groblach 8/2, 31-101 Kraków tel. / faks: 12 422 99 22 e-mail: biuro@amistad.pl, www.amistad.pl Wydanie I, Suwałki 2020 ISBN 978-83-61494-50-8

Komunikacja miejska Parkingi Noclegi Gastronomia Przydatne adresy i telefony Zakupy i pamiątki Kalendarz imprez Indeks

115 115 115 116 118 120 120 125

spis treści

Zaproszenie do Suwałk

Drogi Czytelniku, cieszymy się, że sięgnąłeś po ten przewodnik – mamy nadzieję, że ta niewielka, ale pełna ciekawych informacji książka pomoże Ci w odkrywaniu naszej „małej ojczyzny”, będącej jednym z najbardziej urokliwych terenów w Polsce. Poprzez ten przewodnik chcemy zachęcić Cię do przyjrzenia się Suwałkom, ich atrakcjom i ofercie turystycznej. Chcemy poprowadzić Cię do ciekawych miejsc – i tych popularnych, i tych niemal nieznanych – w mieście i w jego najbliżej okolicy. Pragniemy, aby przewodnik ten był przydatnym i miłym towarzyszem zarówno dla wybierających się na wycieczkę turystów, jak i dla spacerujących po swoim mieście mieszkańców, publikacją, po którą sięga się, kiedy chce się poznać coś niezwykłego… W pierwszym rozdziale opisujemy niezwykłą lokalizację Suwałk i podpowiadamy, jak najlepiej do nich dojechać. Na kolejnych stronach opowiadamy o przeszłości, architekturze, tradycjach i znanych postaciach, które rozsławiły miasto w kraju i na świecie. W rozdziale poświęconym atrakcjom miasta i jego kulturze przedstawiamy propozycje spacerów, opisujemy szlaki, obiekty i najważniejsze wydarzenia kulturalne. Dla osób lubiących aktywnie spędzać czas w rozdziale Suwałki dla aktywnych zebraliśmy wiele informacji o lokalnej infrastrukturze sportowo-rekreacyjnej, a na kolejnych stronach przewodnika opisujemy niezwykłe miejsca w okolicy miasta oraz atrakcje Wigierskiego Parku Narodowego i Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Publikację zamykamy rozdziałem zawierającym informacje praktyczne – m.in. dane teleadresowe obiektów noclegowych i gastronomicznych oraz kalendarz imprez – które ułatwią planowanie pobytu w Suwałkach i wędrówek po mieście i okolicy. Mamy nadzieję, że wiadomości, jakie znajdziesz na kartach tego przewodnika, pozwolą Ci nie tylko cieszyć się udanym pobytem w malowniczych okolicach, ale też pomogą w ich poznaniu i – być może – pokochaniu…

Miś UśMich, fot. K. Mierzejewski

O mieście

Informacje ogólne

O mieście

zapleczem edukacyjnym, logistycznym i han-

Suwałki są największym miastem Suwal-

strukturę kulturalną, sportową i rekreacyjną

szczyzny i jej nieformalną stolicą oraz

oraz rozbudowaną bazę noclegową.

przejazdów turystycznych, ma bogatą infra-

Suwałki intensywnie rozwijają współpra-

ośrodkiem województwa podlaskiego. Znaj-

cę transgraniczną z sąsiednimi krajami oraz

dują się tutaj siedziby władz dwóch powia-

mają bliskie kontakty z kilkoma europejski-

tów: grodzkiego i ziemskiego. Miasto liczy

mi miastami partnerskimi: Grande-Synthe

ok. 70 tys. mieszkańców, obok Polaków

we Francji, Olitą i Mariampolem na Litwie,

żyją tu m.in. Litwini, Romowie oraz Rosja-

Waren w Niemczech, Võru w Estonii, Czer-

nie staroobrzędowcy.

niachowskiem w Rosji (w obwodzie kalinin-

Nawet będąc przejazdem w tej części

gradzkim) i Notodden w Norwegii. Ponadto

Polski, warto zatrzymać się w Suwałkach

Suwałki współpracują z: Amatą na Łotwie,

i zwiedzić starówkę, wybierając się na spa-

Grodnem i Wołowyskiem na Białorusi, Poti

cer jedną z Suwalskich Ścieżek Kulturowych

w Gruzji oraz Tarnopolem na Ukrainie.

(zob. s. 37), dzięki którym można m.in. po-

Położenie

najdywać ślady wielu kultur i religii. Na gości

dlowym. Stanowi ważny przystanek na trasie

drugim co do wielkości, po Białymstoku,

dziwiać architekturę klasycystyczną czy od-

czekają tutaj także galerie i muzea z cieka-

Suwałki leżą na wysokości ok. 170–

wą ofertą skierowaną nie tylko do dorosłych,

–190 m n.p.m., w większej części na san-

ale też do najmłodszych zwiedzających.

drze Równiny Augustowskiej. Miasto zajmu-

Suwałki mogą się pochwalić rozbudowa-

je 65,5 km², z czego ponad 70% to tereny

ną siecią ścieżek rowerowych, przez miasto

zielone, w tym dwa kompleksy leśne: las

przebiega też Wschodni Szlak Rowerowy

Szwajcaria (459 ha) i Las Suwalski (323 ha).

Green Velo, a osoby aktywnie spędzają-

Przez Suwałki – na odcinku 13 km – prze-

ce czas znajdą tutaj wiele nowoczesnych

pływa rzeka Czarna Hańcza.

obiektów sportowo-rekreacyjnych. W mie-

Ze względu na lokalizację w pobliżu gra-

ście co roku organizowanych jest kilka-

nic trzech państw – Białorusi, Litwy i Rosji

dziesiąt różnych imprez, w tym wydarzenie

(obwód kaliningradzki Federacji Rosyj-

o wyjątkowym charakterze, jakim jest Su-

skiej) – w pobliżu Suwałk przebiegają waż-

wałki Blues Festival.

ne szlaki komunikacyjne łączące Europę

Ze względu na swoje położenie Suwałki

Zachodnią i Południową z krajami nadbał-

stanowią doskonałą bazę wypadową w naj-

tyckimi i Skandynawią. Z uwagi na położe-

ciekawsze zakątki regionu. Miasto jest też

nie miasto często nazywane jest bramą na

przygranicznym centrum rozwijającej się

Wschód, a określenie to ma coraz częściej

gospodarki, z nowoczesnymi technologiami,

odzwierciedlenie praktyczne.

Dojazd do Suwałk Dojazd do Suwałk Samochodem

◗ trasa 1 (drogi nr E67 i S61): Warszawa –

◗ aby przekroczyć granicę z obwodem ka-

– Bruzgi. Więcej informacji na stronie www.

Wyszków – Ostrów Mazowiecka – Zambrów

liningradzkim, potrzebne są paszport

grodnovisafree.by. Pobyt w innych regio-

– Łomża – Grajewo – Augustów – Suwałki,

i wiza. Wniosek wizowy należy złożyć

nach Białorusi ciągle wymaga zarówno paszportu, jak i wizy.

◗ trasa 2 (droga nr 61): Warszawa – Legiono-

w Rosyjskim Centrum Wizowym (Olsz-

Przez Suwałki prowadzą dwa ważne mię-

wo – Pułtusk – Ostrołęka – Łomża – Gra-

tyn, Gdańsk), Konsulacie Generalnym

dzynarodowe szlaki transportowe:

jewo – Augustów – Suwałki,

Rosji lub skorzystać z pośrednictwa

Autobusem

agenta turystycznego;

Połączenia autobusowe z największych

◗ z Berlina przez Warszawę do Sankt Petersburga, ◗ z Warszawy do Helsinek.

◗ trasa 3 (drogi nr S8, E67, S61): Warszawa – Wyszków – Ostrów Mazowiecka – Zam-

◗ jadąc z Suwałk na Białoruś samocho-

miast w Polsce obsługiwane są głównie

brów – Białystok – Suchowola – Augustów.

dem, najłatwiej przekroczyć granicę na

przez spółkę PKS Nova w Suwałkach (tel.:

Trasa do Helsinek, czyli Via Baltica,

przejściu granicznym Raigardas – Pri-

87 5662763, 703302505, www.pksnova.pl).

ma w przyszłości łączyć kraje nadbałtyc-

PRZEJŚCIA GRANICZNE

wałka (Rajgród – Przewałka) w okolicy

Dworzec autobusowy w Suwałkach mie-

kie z Europą Zachodnią. Przez Suwałki ma

Suwałki położone są w pobliżu trzech gra-

Druskienik (Litwa). Podróżujący muszą

ści się przy ul. Utrata 1b, w centrum miasta.

również przebiegać Via Carpatia – plano-

nic: z Litwą, obwodem kaliningradzkim Fe-

posiadać aktualną wizę.

W jego kasie można nabyć bilety na połą-

wana europejska międzynarodowa trasa

deracji Rosyjskiej oraz Białorusią.

Szczegółowe informacje i formularze wi-

czenia krajowe.

relacji północ – południe, łącząca Kłajpedę na Litwie z Salonikami w Grecji. W Suwałkach krzyżują się także ważne

zowe dostępne są na stronie: http://poland.

PRZEJŚCIA GRANICZNE W POBLIŻU SUWAŁK

drogi krajowe i wojewódzkie:

Przejście graniczne

◗ droga krajowa nr 8 (część międzynaro-

Na granicy z obwodem kaliningradzkim:

dowej trasy E67) prowadząca w kierunku

Odległość od Suwałk

Gołdap

68 km

południowym do Augustowa, Białegosto-

NAJWAŻNIEJSZE BEZPOŚREDNIE POŁĄCZENIA AUTOBUSOWE

BEZ WIZ NA GRODZIEŃSZCZYZNĘ

Trasa

Od 26 października 2016 r. możliwy jest

Białystok – Suwałki

pobyt bez wizy w Grodnie i w jego oko-

Częstochowa – Suwałki

9,5 godz.

licy (na terenie Parku Rekreacyjno-Tu-

Ełk – Suwałki

1,5 godz.

rystycznego „Kanał Augustowski”) przez

Gdańsk – Suwałki

Czas przejazdu 2,5 godz.

ku i Warszawy oraz na północny wschód

Na granicy z Litwą:

do Szypliszek, Budziska, Kowna;

Budzisko

28 km

maksymalnie pięć dni. Chcąc przekro-

Katowice – Suwałki

Ogrodniki

43 km

czyć granicę z Białorusią, podróżujący

Kraków – Suwałki

11 godz.

Trakiszki (kolejowe)

33 km

musi mieć:

Lublin – Suwałki

6,5 godz.

◗ ważny paszport lub inny dokument

Łódź – Suwałki

8,5 godz.

◗ droga wojewódzka nr 655 prowadząca w kierunku południowo-zachodnim do Raczek, a na północ do Suwalskiego Parku Krajobrazowego i Rutki-Tartak; ◗ droga wojewódzka nr 652 prowadząca

Na granicy z Białorusią: Kuźnica Białostocka

do Gołdapi i obwodu kaliningradzkiego

Rudawka (wodne,

Federacji Rosyjskiej;

śluza Kurzyniec)

125 km 56 km

◗ droga wojewódzka nr 653 prowadząca

7 godz. 10,5 godz.

uprawniający do przekroczenia granicy,

Olsztyn – Suwałki

4 godz.

◗ dokument uprawniający do zwiedzania

Poznań – Suwałki

10,5 godz.

Parku „Kanał Augustowski” wydany przez

Toruń – Suwałki

7,5 godz.

białoruskie biuro podróży świadczące

Warszawa – Suwałki

5,5 godz.

usługi turystyczne na terenie Parku,

Wrocław – Suwałki

12 godz.

◗ ubezpieczenie medyczne,

w kierunku wschodnim do Wigierskiego

Uwagi dla podróżujących:

Parku Narodowego, Sejn, Ogrodnik, Oli-

◗ Wybierając się na Litwę, należy mieć

ty, Druskienik i Wilna, a na zachód do

przy sobie dowód osobisty. Osoby ma-

Przekroczenie granicy państwowej Białoru-

wałk na Litwę (do Mariampolu, Kow-

Olecka, Ełku i Olsztyna.

łoletnie mogą podróżować na podstawie

si ze strony polskiej bez wiz jest możliwe

na, Kłajpedy, Połągi, Wilna), Łotwę, do

Z Warszawy można tu dojechać nastę-

ważnego paszportu lub własnego dowo-

wyłącznie na przejściach granicznych Ru-

Estonii oraz do Rosji obsługują międzyna-

du osobistego;

dawka – Lesnaja oraz Kuźnica Białostocka

rodowe ﬁrmy: Ecolines (tel.: 22 6103366,

pującymi trasami:

mfa.gov.by/pl.

◗ środki płatnicze.

Połączenia

autobusowe

Su-

Dojazd do Suwałk www.ecolines.net) oraz LuxExpress (tel.:

Bilety na pociągi Polregio można kupić na

Międzynarodowy Port Lotniczy Kow-

22 2095059, www.luxexpress.eu). Pojaz-

stronie https://bilety.polregio.pl oraz na plat-

no (KUN), Oro uosto g. 4, Karmėlava

dy obu przewoźników odjeżdżają z przy-

formie KOLEO (https://koleo.pl); na pociągi

54460 (Litwa), tel.: +370 612 44442, www.

stanku autobusowego Utrata/Dworzec

TLK na stronie www.intercity.pl.

kaunas-airport.lt. Obsługuje loty linii Wizz-

Informacja turystyczna

Air oraz Rynair.

W miejskim Centrum Informacji Tury-

PKS (01) przy ul. Utrata 1.

Suwałki mają obecnie bezpośrednie połą-

ku Szyman).

czenia kolejowe z Białymstokiem, Warsza-

Międzynarodowy Port Lotniczy Wilno

stycznej (ul. ks. K. Hamerszmita 16, tel.:

kupić przez Internet, korzystając z wyszu-

wą i Krakowem, a także z Kownem na Litwie

(VNO), Rodūnios kl. 1-A, Vilnus 02189 (Li-

87 7351059, e-mail: cit@pogodnesuwalki.pl,

kiwarek połączeń przewoźników, lub w sta-

(połączenie weekendowe). W przyszłości

twa), tel.: +370 612 44442, www.vilnius-

www.pogodnesuwalki.pl; I–VI i IX–XII pn.–

cjonarnym punkcie sprzedaży Polskiego

przez Suwałki ma przebiegać trasa kolejo-

-airport.lt.

pt. 8.00–16.00, VII–VIII pn.–pt. 8.00–18.00,

Biura Podróży (ul. T. Noniewicza 48, tel.:

wa Rail Baltica, zapewniająca szybkie po-

Lotnisko Chopina Warszawa (WAW),

sb., nd. i święta 9.00–15.00) można dowie-

87 5665916, e-mail: pbp.suwalki@pro.

łączenie kolejowe z krajami nadbałtyckimi.

ul. Żwirki i Wigury 1, 00-001 Warszawa,

dzieć się, co i gdzie warto zwiedzić, gdzie

tel.: 22 6504220, www.lotnisko-chopina.

smacznie zjeść, gdzie przenocować i gdzie

pl. Lokalni przewoźnicy: PKS Nova w Su-

odpocząć – również aktywnie. Pracownicy

wałkach (zob. s. 9) oraz Żak Express

CIT wskażą najlepsze oferty wycieczek po

at.pl, www.pbpsuwalki.wakacyjnyswiat.pl). Inni przewoźnicy obsługujący kursy do

NAJWAŻNIEJSZE BEZPOŚREDNIE POŁĄCZENIA KOLEJOWE

Suwałk to m.in.:

Trasa

Czas przejazdu

(tel.: 726103103, 887103104, www.za-

okolicy i na Litwę. Podpowiedzą, gdzie moż-

◗ SuperPKS (tel.: 703402800, www.su-

Białystok – Suwałki

2 godz.

kexpress.com.pl), oferują transport bez-

na spędzić wieczór przy dźwiękach ulubionej

perpks.pl; trasa Suwałki – Warszawa);

Kowno – Suwałki

3 godz.

pośrednio z Suwałk na lotnisko i z lotniska.

muzyki, a także kiedy i gdzie w Suwałkach

◗ ŻakExpress (tel.: 703202022, www.za-

Kraków – Suwałki

7,5 godz.

Mazowiecki Port Lotniczy Warsza-

i regionie odbywają się najciekawsze impre-

Warszawa – Suwałki

5 godz.

wa-Modlin (WMI), ul. gen. Thomme 1a,

zy, koncerty, spektakle, festiwale i inne wy-

05-102 Nowy Dwór Mazowiecki, tel.: 22

darzenia kulturalne. Doradzą, który szlak

3151880, www.modlinairport.pl. Lokalny

rowerowy lub pieszy wybrać, gdzie popłynąć

przewoźnik Żak Express (zob. wyżej) za-

kajakiem oraz gdzie ten kajak wypożyczyć.

pewnia transport bezpośrednio z Suwałk

Centrum oferuje szeroki wybór map, prze-

na lotnisko i z lotniska.

wodników i publikacji o tematyce turystycz-

kexpress.pl; trasa Suwałki – Warszawa); ◗ Voyager Trans (tel.: 85 7445445, 513445445, www.voyagertrans.pl; trasa Białystok – Suwałki).

Więcej informacji: www.rozklad-pkp.pl.

Bilety można kupić również poprzez portal

Samolotem

www.e-podroznik.pl.

W odległości do 300 km od Suwałk znajduje się pięć międzynarodowych portów lotni-

Port Lotniczy Olsztyn-Mazury, Szyma-

nej. Można tam nabyć pamiątki z Suwałk

czych: w Kownie (135 km), Wilnie (196 km),

ny 150, 12-100 Szczytno, tel.: 89 5443434,

i regionu, karty pocztowe oraz elementy rę-

Dworzec PKP w Suwałkach znajduje się

Warszawie (290 km), Modlinie (282 km)

www.mazuryairport.pl. Linie lotnicze Wi-

kodzieła ludowego, a także bezpłatnie sko-

przy ul. Kolejowej, niedaleko od centrum

i Szymanach (190 km). W Suwałkach funk-

zzAir oraz Ryanair zapewniają regular-

rzystać z komputera z internetem.

miasta. Jego kasa biletowa obecnie jest

cjonuje lokalne lotnisko z utwardzonym pa-

ne połączenia z Londynem. Pasażerowie

CIT zaprasza również na spotkania

nieczynna, bilety kupić można jedynie

sem startowym o długości 1320 m, służące

podróżujący z Suwałk mogą dojechać tu

w Klubie Podróżnika z lokalnymi podróżni-

przez internet bądź bezpośrednio u obsłu-

do prywatnych lotów turystycznych, bizne-

samochodem (drogą nr 655, 661, kolejno

kami i pasjonatami, którzy dzielą się swo-

gi pociągu.

sowych i szkoleniowych. Obsługą obiektu

drogą nr 16 w kierunku Ełku, drogą nr 63

im sposobem na poznawanie regionu oraz

w kierunku Pisza, następnie drogą krajową

innych krajów i kultur.

Pociągiem

nr 58 w kierunku Szczytna i nr 57 w kierun-

Bilety na kursy międzynarodowe można

onet.pl, suwalki-centrum@wakacyjnyswi-

Dojazd od Suwałk pociągiem zapewnia-

zajmuje się Suwalska Szkoła Lotnicza tel.:

ją: Polregio (dawniej: Przewozy Regio-

602640355, 602273255, e-mail: lotnisko.

nalne; tel.: 703202020, www.polregio.pl)

suwalki@gmail.com. Bilety lotnicze w Su-

i obsługiwane przez PKP Intercity pocią-

wałkach można nabyć stacjonarnie w Pol-

gi TLK (tel.: 703200200, www.intercity.pl).

skim Biurze Podróży (zob. s. 10).

Dzieje miasta nad Czarną Hańczą

Historia i tradycje

Okolice Suwałk przed wiekami należały do bałtyjskiego plemienia Jaćwingów. Gdy w końcu XIII stulecia plemię to uległo niemal całkowitemu wyniszczeniu na skutek najazdów Krzyżaków, jego ziemie przez pewien czas przechodziły z rąk do rąk. Po 1422 r. obszar, na którym z czasem powstały Suwałki, znalazł się w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego. W tutejszych nieprzebytych puszczach polowali królowie i możnowładcy. W roku 1667 z nadania króla Jana Kazimierza ziemie te stały się własnością kamedułów, którzy rychło zaczęli zakładać w swych dobrach nowe osady. Suwałki powstały przed rokiem 1690. W 1710 r. istniały już Suwałki Wielkie i Suwałki Małe. Prawa miejskie, nadane

Suwałkom w 1715 r. przez przeora wigierskiego klasztoru, potwierdził przywilejem lokacyjnym August II Mocny w roku 1720. Po trzecim rozbiorze Polski (1795) Suwałki znalazły się pod panowaniem pruskim, po pokoju w Tylży (1807) – w Księstwie Warszawskim, a po kongresie wiedeńskim (1815) – w Królestwie Polskim. W latach 1815–1915, jako siedziba województwa, a potem guberni, przekształciły się w jeden z największych ośrodków miejskich w zaborze rosyjskim. Liczba mieszkańców Suwałk systematycznie rosła, a w 1872 r. stały się

Przywilej lokacyjny Suwałk z 2 marca 1720 r., fot. Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

one czwartym co do wielkości miastem Królestwa Polskiego. Znaczną część ludności

Dzieje miasta nad Czarną Hańczą

(1830–31, 1861, 1863–64, 1905). Po klęsce Rosji na początku I wojny światowej, w 1915 r. miasto zajęły wojska niemieckie. Dopiero 24 sierpnia 1919 r. do Suwałk wkroczyli polscy żołnierze, przywracając je Rzeczypospolitej Polskiej. W okresie międzywojennym Suwałki zostały włączone do województwa białostockiego. W 1921 r. liczyły 16 780 mieszkańców, a w 1931 – 21 826. Były jednym z największych garnizonów w kraju. Stacjonowało tutaj ok. 6 tys. żołnierzy, m.in. 2 Pułk Ułastanowili Żydzi, ponadto mieszkali tu Ro-

nów Grochowskich im. płk. J. Dwernickiego,

sjanie, Niemcy, Litwini i Tatarzy. W ciągu

3 Pułk Szwoleżerów im. płk. J. Kozietulskiego

wieku Suwałki rozbudowały się, rozwinęło się rzemiosło, handel, usługi, manufaktury, ukształtowały się zalążki przemysłu. Powstało też szkolnictwo powszechne i średnie, kwitło życie kulturalne i artystyczne, funkcjonowały drukarnie, czytelnie, księgarnie, zespoły amatorskie, muzeum (od 1909) i kina (pierwsze od 1909). Mieszkańcy Suwałk brali udział we wszystkich kolejnych zrywach niepodległościowych

Suwałki od strony Warszawy, litografia A. Misierowicza, 1855 r., fot. arch. Muzeum Okręgowego w Suwałkach Browar w Suwałkach z lat 60. XX w., fotografia T. Smagacza, fot. Archiwum Państwowe w Suwałkach Plan Suwałk z czerwca 1863 r., fot. Archiwum Państwowe w Suwałkach Oficerowie 2 Pułku Ułanów Grochowskich na terenie koszar przy ul. Kawaleryjskiej (obecnie ul. gen. K. Pułaskiego), ok. 1930 r., fot. arch. Muzeum Okręgowego w Suwałkach

Architektura miasta oraz 41. Suwalski Pułk

SYMBOLE MIASTA

Piechoty im. Marszałka

Herb Suwałk przed-

J. Piłsudskiego.

stawia na czerwonym

W latach 1939–44 Suwałki znajdowały się

tle, na złotej podstawie

pod okupacją niemiec-

św. Rocha i św. Romual-

ką. Wojska radzieckie

da w srebrnych szatach,

wkroczyły do miasta 23

a między nimi trzy

października 1944 r.

zielone góry. Na najwyższej górze umieszczony

W wyniku reformy administracyjnej w 1975 r.

jest złoty krzyż, a u jego podstawy – złota korona.

Suwałki otrzymały po

Św. Roch (z lewej strony herbowej) wspiera się na

raz drugi w swojej histo-

czarnej lasce, a u jego stóp widnieje czarny pies.

rii ogromną szansę roz-

Flaga Suwałk to prostokąt

wojową, stając się stolicą

o proporcjach szerokości

nowo utworzonego wo-

do długości 5 : 8. Płat

jewództwa suwalskiego,

ﬂagi podzielony jest na

drugiego pod wzglę-

dwie płaszczyzny w kolorach – patrząc od góry

dem powierzchni w kra-

– zielonym i czerwonym, w proporcjach 8 : 5. Na

ju. W ciągu niespełna

płacie centralnie umieszczony jest herb Suwałk.

24 lat przeobraziły się

Barwy ﬂagi wywodzą się z barw użytych w herbie

w średniej wielkości

miasta (trójwzgórze i pole tarczy herbowej). Flaga

miasto, a liczba jego

jest dwustronna.

1. poł. XIX w., okresu bardzo korzystne-

mieszkańców wzrosła

Oﬁcjalny hejnał Suwałk to utwór Fanfary suwalskie

go dla rozwoju miasta. Przyjęty wówczas

dwukrotnie. Na sku-

Pawła Łukowca – absolwenta i pracownika Akademii

kompleksowy plan regulacyjny na blisko

tek ostatniej reformy

Muzycznej im. K. Lipińskiego we Wrocławiu. Jest to

stulecie przesądził o kierunku rozwo-

terytorialnej doszło do

kompozycja na trąbki trwająca ok. 35 sekund.

ju urbanistycznego miasta i charakterze

likwidacji

Hymnem miasta jest pieśń Suwałki, moje miasto.

jego zabudowy. Rozwojem tym pokiero-

Autor słów to Leszek Aleksander Moczulski,

wali wybitni architekci – ludzie, którzy two-

muzykę zaś skomponował Jacek Zieliński.

rzyli najbardziej reprezentacyjne budowle

wojewódz-

twa suwalskiego. Od 1999 r. Suwałki są miastem na prawach powiatu w woje-

infrastruktury naukowej, sportowo-rekre-

Warszawy i całego kraju: Antonio Cora-

wództwie podlaskim. Po trudnym okre-

acyjnej i turystycznej.

Architektura miasta

zzi, Chrystian Piotr Aigner, Henryk Marconi

Architektura Suwałk jest bardzo zróżnico-

z dobrze zachowanym XIX-wiecznym

prężnym centrum życia społeczno-gospo-

Zawieszenie tablicy informującej o utworzeniu Urzędu Wojewódzkiego w Suwałkach w 1975 r., fot. Archiwum Państwowe w Suwałkach

wana. Najcenniejsze obiekty zachowane-

układem przestrzennym i klasycystyczną

darczego, w którym nie brak nowoczesnej

Hymn oraz hejnał miasta

go krajobrazu historycznego są spuścizną

zabudową głównej arterii komunikacyjnej,

sie transformacji i utracie statusu ośrodka wojewódzkiego sytuacja ekonomiczna Suwałk ustabilizowała się i stały się one

i Karol Majerski. Historyczne śródmieście Suwałk –

Architektura miasta

tj. ul. T. Kościuszki, oraz otoczenia pobli-

Jednym z nich jest gmach na rogu ulic

SŁYNNI ARCHITEKCI W SUWAŁKACH

na pl. Trzech Krzyży w Warszawie i kościoła

T. Kościuszki 74 i Chłodnej 2, będący

do nielicznych tego typu zespołów w Pol-

Antonio Corazzi (ur. 1792 w Livorno, zm. 1877

św. Aleksandra w Suwałkach.

dawniej siedzibą Komisji Wojewódzkiej

sce. W grupie stu kilkudziesięciu budynków,

we Florencji). To jemu przypada naczelne miejsce

Henryk Marconi (ur. 1792 w Rzymie, zm. 1863

i Trybunału, wzniesiony prawdopodob-

w których architekturze widoczne są związ-

wśród twórców architektury klasycystycznej czasów

w Warszawie). Choć urodził się w Rzymie, uważał

nie na początku XIX w. Równie ciekawy

ki z klasycyzmem, kilkanaście reprezentu-

Królestwa Kongresowego. Do Warszawy sprowadził

Polskę za swą drugą ojczyznę. Sprowadził go

architektonicznie jest usytuowany przy

je bardzo wysoki poziom architektoniczny.

go Stanisław Staszic w 1818 r. w celu podniesienia

z Toskanii hrabia Ludwik Michał Pac z majątku

południowo-wschodnim narożniku rynku

(Więcej informacji o opisanych niżej zabyt-

architektury krajowej do rangi europejskiej. Przez

Dowspuda na Suwalszczyźnie. Już 20 lat później

zespół ratuszowy, który pierwotnie skła-

kach zob. Ścieżka klasycystyczna, s. 38).

kolejne 27 lat prace Corazziego kolejno upiększały

Marconi stał się najbardziej popularnym architek-

dał się z dwóch budynków: parterowego

nie tylko Warszawę, ale i inne polskie miejscowości.

tem w Królestwie Polskim. Warszawa zawdzięcza

odwachu (1834–35) z czterokolumno-

Architekt zaprojektował m.in. Pałac Staszica, Teatr

mu m.in. pałac Ludwika Paca przy ul. Miodowej,

wym portykiem wspierającym trójkątny

Wielki, pałacyk Komisji Rządowej Przychodów

kościół św. Karola Boromeusza, dworzec Kolei

tympanon ozdobiony żeliwną rzeźbą orła

i Skarbu w Warszawie oraz ratusz i budynek dawne-

Warszawsko-Wiedeńskiej, Hotel Europejski, a Su-

oraz dziewięcioosiowego ratusza (1842;

go gimnazjum męskiego w Suwałkach.

wałki – kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa.

prace projektowe m.in. Antonio Corazzi)

skiego parku Konstytucji 3 Maja – należy

Chrystian Piotr Aigner (ur. 1756 w Puławach, zm. 1841 we Florencji). Polski architekt i teoretyk architektury, współpracownik i przyjaciel Stanisława Kostki Potockiego, profesor Uniwersytetu Warszawskiego. Jest autorem m.in. oranżerii na zamku w Łańcucie, pałacyku oraz Świątyni Sybilli w Puławach, pałacu Radziwiłłów (obecnie Pałac Prezydencki), kościoła św. Aleksandra

z bramą przejazdową oraz wieżą na osi Gmach gimnazjum męskiego w Suwałkach, pocztówka z lat 1910–14, fot. arch. Muzeum Okręgowego w Suwałkach Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa, fot. arch. UM w Suwałkach Zbieg ulic Kościuszki, 3 Maja (obecnie Chłodnej) i Piłsudskiego, pocztówka z okresu międzywojennego, fot. arch. Muzeum Okręgowego w Suwałkach

symetrii połączonych gmachów, nad przejazdem bramnym. W centrum miasta nie można też nie zauważyć gmachu dawnego gimnazjum męskiego (obecnie liceum ogólnokształcące) z lat 40. XIX w. Jego projekt wykonał wybitny architekt Antonio Corazzi.

Architektura miasta Od lat 20. do lat 50. XIX w. przy głównej

oﬁcyn w podwórzu z lat 20. XIX w. Sąsia-

ulicy Suwałk powstało kilkadziesiąt okaza-

duje z nim dom nr 47, o długiej, jedena-

łych kamienic, wśród których kilka zasługuje

stowersowej elewacji z bogatym wystrojem

na uwagę. Pierwsza z nich – parterowy bu-

klasycystycznym.

dynek przy ul. T. Kościuszki 31 – to obecnie

Uwagę zwraca także okazały budynek przy

siedziba Muzeum im. Marii Konopnickiej.

ul. T. Kościuszki 89, znany jako kamienica

Wyróżnia się on bardzo prostą architektu-

bankowa, z trójkondygnacyjną fasadą i ma-

rą, noszącą cechy lat 20. XIX stulecia. Tak

sywnym tympanonem. Właściciel tej i dwóch

wyglądała zapewne zabudowa powstająca

sąsiednich kamienic (nr 87 i 91), Antoni Sud-

w pierwszej fazie rozwoju miasta. Ma on

nik, zabudował je najprawdopodobniej w roku

większą wartość historyczną niż architek-

1838. Kamienica przy ul. T. Kościuszki 87

toniczną. Dużą wartość architektoniczną

zachowała klasycystyczny charakter, zaś

przedstawia za to budynek dawnej pocz-

dom nr 91 otrzymał na przełomie XIX i XX w.

ty (ul. T. Kościuszki 45) wraz z zespołem

wystrój eklektyczny. Na uwagę zasługują też

dwa pobliskie, ale odbiegające stylem budowle – kościół NSPJ (dawniej cerkiew) oraz siedziba Muzeum Okręgowego, pierwotnie modernistyczna resursa obywatelska z lat 1911–14. Wartościową grupę zabytków stanowią świątynie. W latach 1820–25 wzniesiono klasycystyczny kościół św. Aleksandra projektu Chrystiana Piotra Aignera, przebudowywany kilka razy, m.in. po 1845 r. wg planów Henryka Marconiego. Nieco później, bo w latach 40. XIX stulecia w stylu klasycystycznym zbudowano kościół ewangelicko-augsburski Świętej Trójcy (projekt W. Ritschela i K. Majerskiego). Pozostałe charakterystyczne dla Suwałk obiekty zabytkowe to cztery zespoły Ratusz w Suwałkach, pocztówka międzywojenna, fot. arch. Muzeum Okręgowego w Suwałkach

koszarowe, budowane w ostatnim ćwier-

Kościół św. Aleksandra, pocztówka z okresu I wojny światowej, fot. arch. Muzeum Okręgowego w Suwałkach

oraz zespół cmentarzy, na który składają

Kościół ewangelicko-augsburski Świętej Trójcy, fot. arch. UM w Suwałkach

ćwieczu XIX w. w stylu rusko-bizantyjskim, się nekropolie: katolicka z kaplicą neogotycką (1853–54, proj. K. Majerski), wiekowym drzewostanem i wieloma starymi

Architektura miasta

Cmentarz prawosławny, fot. K. Mierzejewski Plan położenia cmentarza katolickiego z września 1902 r., fot. Archiwum Państwowe w Suwałkach

Widok ulic Targowej i Moskiewskiej (obecnie pl. M. Konopnickiej), pocztówka z ok. 1912 r., fot. arch. Muzeum Okręgowego w Suwałkach

Tradycje i sztuka nagrobkami, prawosławna z cenną ar-

niepowtarzalny smak i są przygotowywane

chitekturą z 2. poł. XIX w. oraz połączo-

z regionalnych produktów. Co ważne, miej-

ny z nią cmentarz staroobrzędowców,

scowe restauracje, masarnie i piekarnie ko-

kirkut z resztkami macew, a także cmen-

rzystają z dawnych receptur i stosują metody

tarze ewangelicki (luterański i kalwiński)

tradycyjnego przygotowania potraw.

oraz tatarski.

Kartacze, babka i kiszka ziemniaczana,

W Suwałkach nie brakuje również obiektów

kołduny, bliny litewskie czy soczewiaki są

współczesnej architektury z ostatnich lat

serwowane nie tylko od święta, ale i na co

rozwoju miasta. Należą do nich niewątpliwie:

dzień, a przepisy na nie przekazuje się ko-

siedziba Suwalskiego Ośrodka Kultury, aqua-

lejnym pokoleniom jak cenny skarb. Wypie-

park, hala sportowo-widowiskowa Suwałki

ka się tutaj słynne sękacze, mrowiska czy

Arena, budynki Parku Naukowo-Technolo-

chleb na kalmusie (tataraku). Ryby z su-

gicznego, Centrum Handlowo-Rozrywkowe

walskich jezior również wyróżniają miejsco-

„Plaza” i hotel Loft 1898. Z kolei interesu-

wą kuchnię. Do najsmaczniejszych należą

jącym przykładem zmiany wyglądu i funkcji

wędzone sielawy i sieje. Z mleka krowiego

obiektu publicznego na przestrzeni wieków

i koziego wytwarzane są znakomite sery

jest obecny pl. Marii Konopnickiej.

białe i dojrzewające.

Tradycje i sztuka

Muzyka W Suwałkach od blisko 70 lat działa popularyzujący rodzimą kulturę Zespół Pieśni

Suwałki, jak i cała Suwalszczyzna, zna-

i Tańca „Suwalszczyzna” – jeden z najstar-

ne są z bogactwa tradycji i różnorodności

szych zespołów folklorystycznych w Polsce.

sztuki, będących wynikiem przenikania się

Pasję i umiejętności zespół prezentował do-

kultur pogranicza. Wszystkie mieszkające

tychczas na koncertach, festiwalach i tour-

tu nacje wniosły swój wkład do tego nie-

née zarówno w Polsce, jak i w wielu innych

zwykłego tygla kulturowego.

krajach, m.in. na Litwie, Białorusi, Ukrainie,

Tradycje kulinarne

Łotwie, w Estonii, Francji, Niemczech, Rosji, Belgii, Gruzji oraz Turcji.

Ważnym elementem miejscowego dziedzic-

Muzyczną historię miasta współtworzą

twa jest tradycja kulinarna. Na Suwalszczyźnie

również Miejska Orkiestra Dęta oraz Su-

podawane w restauracjach, barach i obiek-

walska Orkiestra Kameralna. W skład ist-

tach turystycznych tradycyjne dania mają

niejącej od 1997 r. Miejskiej Orkiestry Dętej wchodzą uczniowie i absolwenci

Suwalski Ośrodek Kultury, fot. K. Mierzejewski Aquapark, fot. K. Mierzejewski

Państwowej Szkoły Muzycznej I i II stopnia w Suwałkach oraz muzycy z Suwałk i Suwalszczyzny. Specyﬁka orkiestry sprawia, że do

Tradycje i sztuka

jej celów należy udział w wychowaniu mło-

i ogólnopolskim, których organizatorem jest

dzieży w duchu patriotycznym, umacnianie

miasto Suwałki.

tożsamości lokalnej, pogłębianie wiedzy na

Suwalska Orkiestra Kameralna powsta-

temat historii miasta i regionu. Orkiestra jest

ła w lipcu 2007 r. z inicjatywy prezydenta

gościem honorowym wielu wydarzeń orga-

Suwałk Józefa Gajewskiego oraz kompozy-

nizowanych przez zaprzyjaźnione miasta.

tora i dyrygenta Grzegorza Bogdana. Grupy

Uświetnia też liczne lokalne uroczystości,

tej można posłuchać m.in. podczas koncer-

np. rocznice świąt narodowych i poświęce-

tów muzyki klasycznej składających się na

nia sztandarów suwalskich szkół i instytucji.

kolejne odsłony cyklu Filharmonia Suwałk,

Jej występy rozpoczynają również impre-

których repertuar przybliża wybrane gatun-

zy sportowe o zasięgu międzynarodowym

ki muzyczne, epoki bądź twórców. Artyści

pokazują przy tym, że muzyka klasyczna

Kartacze – suwalskie przysmaki, fot. arch. UM w Suwałkach

nie zawsze jest poważna. Orkiestra towa-

Międzynarodowy Festiwal Kulinarny „Sąsiedzi przy stole”, fot. K. Mierzejewski

polskim i światowym, występuje też na kon-

Zespół Pieśni i Tańca Suwalszczyzna, fot. arch. Suwalskiego Ośrodka Kultury

rzyszy na scenie najznakomitszym solistom certach muzyki rozrywkowej. Współpracuje

Tradycje i sztuka

m.in. z Chórem Miasta Białegostoku i cenio-

codziennego użytku, a większość po-

nym suwalskim chórem żeńskim Cantilena.

trzebnych rzeczy trzeba było wykonać we

Rękodzieło i sztuka ludowa

własnym zakresie. Pomimo że dziś sytuacja jest zgoła inna, rękodzieło w regio-

Tradycje rzemieślnicze Suwalszczyzny

nie bynajmniej nie zanikło. Najbardziej

wywodzą się z czasów, gdy nie istniała

rozpowszechnione są plecionkarstwo,

jeszcze masowa produkcja przedmiotów

zwłaszcza najróżnorodniejszych koszy: z wikliny, korzeni, słomy, deszczułek, oraz

Rękodzieło, fot. K. Mierzejewski

tkactwo – na krosnach powstają tkaniny

Suwalska Orkiestra Kameralna, fot. P. Kopciał

dekoracyjne, narzuty, dywany. Gorzej jest

U kowala – Jaćwieski Festyn Archeologiczny „Szwajcaria”, fot. J. Siemaszko

z garncarstwem i bednarstwem. Zanikła

Sławni suwalczanie niestety tradycja dekorowania ornamen-

w Suwałkach, skąd w wieku siedmiu lat wy-

tami drewnianych ganków i okiennic, na

jechała z rodzicami do Kalisza. Była autorką

popularności nie straciło za to zdobienie

m.in. słów słynnej Roty („Nie rzucim ziemi,

wielkanocnych pisanek.

skąd nasz ród…”), pieśni patriotycznej uzna-

Z dawnymi tradycjami i sztuką ludową

wanej za drugi polski hymn narodowy. Pisała

Suwalszczyzny można się zapoznać, m.in.

także dla dzieci i głównie ta twórczość przy-

zwiedzając muzea i izby regionalne. Boga-

niosła jej uznanie i sławę. W Suwałkach od

te zbiory udostępnia Muzeum Okręgowe

1973 r. istnieje Muzeum im. Marii Konopnic-

w Suwałkach (ul. T. Kościuszki 81). Szcze-

kiej (w budynku, w którym urodziła się poetka

gólną wagę dla poznawania tradycji rze-

– obecnie ul. T. Kościuszki 31), jej imię noszą

mieślniczych regionu ma tamtejsza kolekcja

m.in. I Liceum Ogólnokształcące, Biblioteka

etnograﬁczna, na którą składają się liczne

Publiczna i jeden z placów miejskich.

tkaniny ludowe i inne wytwory tradycyjnych rzemiosł, a także przykłady plastyki obrzędowej oraz dzieła sztuki ludowej. Placówka jest też organizatorem wydarzeń popularyzujących wiedzę o tradycjach i historii Suwalszczyzny, takich jak np. Jaćwieski Festyn Archeologiczny „Szwajcaria”. (Więcej informacji o Muzeum – zob. s. 67).

Sławni suwalczanie Z Suwałkami związanych jest wiele znanych postaci, których prace i działalność cenione są nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Maria Konopnicka, z domu Wasiłowska (1842–1910), wielka poetka, nowelistka i pisarka, która zajmuje ważne miejsce w dziejach literatury polskiej, urodziła się Muzeum Okręgowe, wystawa Najstarsze dzieje, fot. arch. Muzeum Okręgowego w Suwałkach Jaćwieski Festyn Archeologiczny „Szwajcaria”, fot. W. Arasimowicz Pomnik Marii Konopnickiej, fot. K. Mierzejewski

Sławni suwalczanie KONOPNICKIEJ WSPOMNIENIE Z DZIECIŃSTWA

Andrzej Wajda (1926–2016), wybitny reżyser, współtwórca polskiej szkoły ﬁlmowej, zdobywca Oscara i laureat najważniejszych

[…] Pierwszym cmentarzem, jaki poznałam

nagród na krajowych i zagranicznych festi-

w mojem życiu, były tak zwane „Mogiłki” w Suwał-

walach ﬁlmowych, urodził się w Suwałkach

kach. Kiedy w mieście zaczęły bić dzwony, nie ta-

i tu spędził pierwsze lata życia. Na Suwal-

kie, jak na mszę, jasne i wesołe, ale takie, co jęczą,

szczyznę wrócił m.in. pod koniec lat 90., by

wołając: „O!… O!… O!…” – biegło się co tchu przez

w Smolnikach nakręcić kilka scen do Pana

ogród na sam dół, nad Hańczę i patrzyło, patrzyło,

Tadeusza, a w 2000 r. otrzymał tytuł Hono-

aż po drugiej stronie ukazały się światełka i zaczęły

rowego Obywatela Suwałk. Jedne z jego

się posuwać równo, równo, właśnie jakby kto

najwybitniejszych dzieł są ﬁlmowymi ada-

gwiazdy nanizał i różaniec odmawiał na nich. Jeśli

ptacjami polskiej literatury.

był wiatr, to nawet śpiewy słychać było. Nie takie

zwykle śpiewy, jak przy fortepianie na przykład, ale

OBRAZ Z DZIECIŃSTWA WAJDY

inne, bardzo żałobne, które mówiły:

[…] Moje pierwsze dziecinne wspomnienia łączą

– O, jak smutno w grobie!… O, jak smutno

się z garnizonem w Suwałkach… To był duży

w trumnie!…

garnizon, łączył wiele pułków, w tym również kilka

A drugie zaraz im odpowiadały:

pułków kawalerii. Łatwo zrozumieć, że z tego

– Boże! Boże! Boże! zmiłuj się nad nami!

dzieciństwa wyniosłem także obrazy, jak parady

Czasem aż coś cierpło w sercu przy słuchaniu

wojskowe, orkiestra kawaleryjska, zajeżdżający ga-

tych śpiewów.

lopem działon konny… Należę do nielicznych osób,

Na wiosnę i w jesieni, kiedy Hańcza deszczami wez-

które oglądały ćwiczenia kawalerii, cięcie szablą

brała, dwoiły się w niej światełka i szły rzeką, szły, aż

i pchnięcie lancą, ekwilibrystykę na koniach, powrót

stawić w Lotnej [ﬁlm wg opowiadania Wojciecha

Czesław często też przebywał w Krasnogru-

znikały tam, gdzie zarastała trzcina i tatarak. Wtedy

do koszar całego pułku na nartach, pogrzeby

Żurowskiego – przyp. autora].

dzie, u ciotek z rodziny Kunatów, spędzając

wracało się do domu jawnie lub skrycie […].

z trumną na lawecie działa – wszystko to są utrwa-

Za: Wajda mówi o sobie: wywiady i teksty, Kraków

tam wakacje. Ma to odbicie w jego twórczo-

W wieczory wiosenne podnosiły się z Hańczy

lone obrazy, które musiały później znaleźć odbicie

1991, s. 19, 48.

ści i licznych wywiadach. Już po otrzymaniu

mgły białe i płynęły w powietrzu leciuchne,

w moich ﬁlmach. Ale myślę, że jeszcze w pełni nie

powiewne. Marynka pokojówka mówiła, że to są

wykorzystałem tych doświadczeń i może kiedyś

Czesław Miłosz (1911–2004) urodził się

Suwalszczyznę w 1989 r., potem bywał tu

„duszyczki”. Niekiedy napełniały one sobą cały

uda mi się zrobić ﬁlm, który będzie opowiadał

wprawdzie na Litwie, lecz jego związki

jeszcze kilka razy.

ogród. Na pierwszy rzut oka niby nic. Ot, mgła

o takim dalekim, prowincjonalnym garnizonie […].

z Suwalszczyzną w latach młodzieńczych

i tyle. Dobrze się wszakże wpatrzywszy, jeśli

To nie byli ci kawalerzyści, których ogląda się

były dość bliskie i ważne. Rodzice noblisty

jeszcze księżyc wtedy świecił, wyraźnie można

w Londynie przy zmianie warty; to była prawdziwa

w latach 1926–37 mieszkali w Suwałkach.

było widzieć, jak się między drzewami przesuwają

kawaleria, która miała prowadzić wojnę i znisz-

cienie, jak się słaniają, nikną i znów płyną, długie,

czyć przeciwnika. To byli dla mnie żywi ludzie, któ-

Andrzej Wajda, fot. arch. UM w Suwałkach

Rozpoznałem zapachy, linie polodowcowych

białe rąbki powłócząc nogami.

rych widziałem, lubiłem, znałem, nie marionetki.

pagórków, owalne misy jezior.

Za: M. Konopnicka, Z cmentarzy, [w:] taż, Trzy

Więc jakże nie miałem ich akceptować?

nowele, Suwałki 1992, s. 71–75.

Żałuję, że nie udało mi się tego dobrze przed-

Odręczny podpis Czesława Miłosza zachowany w AP w Suwałkach, fot. Archiwum Państwowe w Suwałkach

Literackiej Nagrody Nobla (1980) odwiedził

POWRÓT W starości wybrałem się do miejsc, po których kiedyś błądziła moja wczesna młodość.

Przedzierałem się gąszczem, tam gdzie kiedyś był park, ale nie znalazłem śladów alei.

Sławni suwalczanie Stanąłem nad wodą i tak jak wtedy lekko łusz-

narodowych nagród w konkursach forte-

W Suwałkach urodził się i tutaj zdawał

Z Suwałkami związani są także wybitni

czyła się fala, niepojęta identyczność, niepojęte

pianowych był absolwent suwalskiego

maturę Leszek Aleksander Moczulski

przedstawiciele społeczności żydowskiej.

oddzielenie.

gimnazjum – Jerzy Lalewicz (1875–1951).

(1938–2017) – znany poeta, dramaturg, au-

W XIX stuleciu świetnie wyposażoną księ-

A jednak nie zaprę się ciebie, nieszczęsny

Jego brat Marian Lalewicz (1876–1944)

tor tekstów piosenek. Wydał kilka tomików

garnię oraz drukarnię założył w Suwałkach

młodziku i powodów twoich cierpień nie nazwę

pełnił funkcję profesora Akademii Sztuk

poezji, a jego Księga psalmów dla dzieci

Leon Hollaenderski (Leib Ben Dawid;

głupimi. […]

Pięknych i Instytutu Komunikacji w Sankt

małych i dużych dzięki muzyce Jana Kan-

1808–78) – przyjaciel Lelewela na emigracji.

Tylko dla ciebie – kiwam głową i patrzę na jezioro

Petersburgu.

tego Pawluśkiewicza zmieniła się w pięk-

Księgarnię i czytelnię założył w Suwałkach

ne oratorium.

również Samuel Orgelbrand (1810–68)

– tylko dla ciebie i tak od milleniów, żeby sławione było piękno ziemi […].

przyjaciel Norwida, inżynier Mieczysław

Wpływ na wydarzenia historyczne w kraju

– warszawski drukarz i księgarz, wydaw-

Za: Cz. Miłosz, Dalsze okolice, Kraków 1991, s. 54–55.

Geniusz (1853–1920) – był jednym z bu-

w 1. poł. XX w. miała suwalczanka Aleksan-

ca m.in. słynnej 28-tomowej Encyklopedii

downiczych Kanału Sueskiego. Syn suwal-

dra Piłsudska z domu Szczerbińska (1882–

powszechnej.

Suwalczanin Alfred Wierusz-Kowalski

skiego adwokata Kazimierz Białaszewicz

1963), żona Marszałka Józefa Piłsudskiego.

Moris Rosenfeld (1862–1923), który

(1849–1915), jeden z najpopularniejszych

(1882–1943) to jeden z najznamienitszych

Dywizjonem 303 w bitwie powietrznej o An-

w 1886 r. wyjechał z Suwałk na stałe do

malarzy polskich za granicą, był honorowym

polskich naukowców w dziedzinie biochemii

glię w 1940 r. dowodził gen. Witold Urba-

Ameryki, był prekursorem poezji w języku

profesorem monachijskiej akademii sztuk

porównawczej i ﬁzjologii.

nowicz (1908–96), jeden z najsłynniejszych

jidysz. Napisał m.in. słowa popularnej pie-

pięknych, artystą wywierającym wpływ na eu-

W „złotej księdze” najlepszych uczniów

lotników świata, a zarazem dawny uczeń su-

śni proletariatu angielskiego, niemieckiego

ropejskie trendy w malarstwie. W Suwałkach

suwalskiego gimnazjum gubernialnego wid-

walskiego gimnazjum. Dowódcą Dywizjonu

i żydowskiego w USA pt. Mój chłopczyk.

do dziś stoi kamienica, w której się urodził (ul.

nieje nazwisko Karola Brzozowskiego

317, także walczącego we wspomnianej bi-

Ostatni suwalski rabin – Dawid Lipszyc

T. Kościuszki 16), a w Muzeum Okręgowym

(1821–1904), działacza niepodległościowe-

twie, został inny wybitny pilot z Suwałk – mjr

(1907 lub 1906–1993) – po II wojnie świa-

można podziwiać część jego dzieł.

go, naukowca, poety; ojca sławnych poetów

Józef Brzeziński (1909–42).

towej został jednym z głównych rabinów

Zaszczytny tytuł Honorowego Obywatela Suwałk otrzymali także: prof. Edward

młodopolskich – Stanisława i Wincentego Korab-Brzozowskich.

Ministrem w polskim rządzie emigracyj-

Nowego Jorku i dyrektorem najbardziej re-

nym był kolejny wychowanek gimnazjum

nomowanej nowojorskiej szkoły kształcącej

Franciszek Szczepanik (1915–2005) –

Wychowanek suwalskiego gimnazjum

w Suwałkach: płk Adam Koc (1891–1969)

rabinów (jesziwy). Z Suwałk pochodzili ro-

suwalczanin, absolwent suwalskiego gim-

Kazimierz Kulwieć (1871–1943) – na-

– szef Obozu Zjednoczenia Narodowego

dzice Maurice’a (Mosze) Bokanowskiego

nazjum, ostatni premier rządu polskiego

ukowiec, pedagog, krajoznawca – był

w kraju, po wojnie współzałożyciel i dyrek-

(1879–1928), deputowanego do parlamen-

w Londynie na uchodźstwie (jego prochy

współorganizatorem Polskiego Towarzy-

tor Instytutu im. J. Piłsudskiego w Nowym

tu francuskiego oraz ministra kilku resortów

spoczywają na suwalskim cmentarzu przy

stwa Krajoznawczego. Rodzina znakomi-

Jorku. Suwalczanin, gen. dywizji Henryk

w rządzie Francji. Urodzony w Suwałkach

ul. Bakałarzewskiej), oraz Andrzej Stru-

tego polskiego aktora Jana Ciecierskiego

Minkiewicz-Odrowąż (1880–1940) od

Aaron Szejnman (1886–1937) wywodził

miłło (1927–2020) – malarz, poeta, publi-

(1899–1987) również mieszkała w gro-

1924 r. dowodził Korpusem Ochrony Po-

się z zamożnej rodziny bankierów, był dy-

cysta, znany w Polsce i poza jej granicami.

dzie nad Czarną Hańczą, w budynku przy

granicza. Wywodzący się z Suwalszczy-

rektorem Gosbanku (Centralnego Banku

ul. T. Kościuszki (obecnie nr 82).

zny ppłk Zygmunt Rylski (1898–1945),

Związku Radzieckiego).

W Suwałkach mieszkali rodzice jednego z wybitnych polskich muzyków, słynnego

Suwalczaninem z urodzenia był Le-

przez pewien czas dowódca kompanii ka-

W kamienicy Minców na rogu ul. T. Ko-

dyrygenta i kompozytora Emila Młynar-

chosław Marszałek (1922–91) – autor,

rabinów maszynowych 41. Pułku Piechoty

ściuszki i Jatkowej (obecnie ul. Waryńskie-

skiego (1870–1935), który przyszedł na

scenarzysta i reżyser wielu ﬁlmów rysun-

w Suwałkach, był dowódcą Obwodu Pra-

go 2) mieszkali Mordechaj (Mordechel)

świat w Kibartach na Litwie.

kowych. Jemu zawdzięczamy m.in. po-

skiego Okręgu Warszawa Armii Krajowej.

i Hadasa-Leja Sternowie, rodzice Abra-

wstanie znanej serii ﬁlmów rysunkowych

Zginął w hitlerowskim obozie koncentra-

hama Sterna (1907–42) – poety, języko-

dla dzieci Reksio.

cyjnym Stutthof.

znawcy, bojownika o powstanie Izraela.

Profesorem Konserwatorium Wiedeńskiego (od 1912 r.), zdobywcą między-

Inny uczeń gimnazjum suwalskiego –

Suwalskie Ścieżki Kulturowe

Zwiedzanie i kultura

Zwiedzanie Suwałk warto zaplanować tak,

przemierzyło się je już wzdłuż i wszerz,

by uwzględnić zarówno zainteresowania,

warto cofnąć się w wyobraźni w czasie

jak i czas, którym dysponujemy. Poznawa-

o dwa albo trzy wieki, stanąć w parku Kon-

nie miasta usatysfakcjonuje m.in. osoby

stytucji 3 Maja – jak na środku gwarnego

zainteresowane architekturą i historią po-

niegdyś rynku – i pójść wolnym krokiem

granicza. Nie zabraknie tu również atrakcji

śladami dziejów ludzi i kultur, gmachów

dla miłośników rozrywki i osób lubiących

i instytucji…

aktywnie spędzać czas. Wiele propozycji

Suwalskie Ścieżki Kulturowe to szla-

przygotowano też dla gości, którzy szuka-

ki wiodące do „zaginionego czasu” XIX-

ją możliwości rodzinnego wypoczynku po-

-wiecznego miasta. Nie warto się śpieszyć.

łączonego np. z rozwiązywaniem zagadek

Zresztą wydaje się, że czas płynął wówczas

(questów) lub poszukiwaniem… skarbów.

wolniej… Podróżujący traktem warszaw-

Suwalskie Ścieżki Kulturowe

sko-petersburskim tutaj zmieniali konie w swoich powozach, zostawali na nocleg w jednym z hoteli, robili zakupy w żydowskich sklepach i kramach, a wstąpiwszy do jednej z czterdziestu piwiarni, spotykali się

Długa ulica, a wzdłuż niej niskie kamieni-

z miejscowymi i wymieniali wieści ze świa-

ce, urząd, park, kościół… Czy spaceruje

ta. W XIX stuleciu w Suwałkach był czas na

się przez Suwałki pierwszy raz, czy też

spacer nad Czarną Hańczą, na podziwianie

03 36

ul. T. Kościuszki, fot. arch. UM w Suwałkach

Suwalskie Ścieżki Kulturowe dzieł najznamienitszych architektów i na

nicką, Alfredem Wieruszem-Kowal-

aromatyczną herbatę z samowara.

skim, Edwardem Szczepanikiem,

1 Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa

Lechosławem Marszałkiem, a także

2 Dawne gimnazjum męskie

z rodziną Czesława Miłosza.

3 Ratusz i dawny odwach

Opisane dalej trasy składają się na niezwykłą opowieść o mieście. Pomagają znaleźć ślady utalentowanych suwalczan, wciąż ważnych dla polskiej kultury, pozwa-

ŚCIEŻKA KLASYCYSTYCZNA

ŚCIEŻKA SPACEROWA Zespół cmentarzy siedmiu wyznań 1 Cmentarz rzymskokatolicki Cmentarze ewangelickie (luterański i kalwiński) Cmentarz prawosławny

4 Dawna Izba Skarbowa 5 Dawna Poczta

i – kto wie – może nawet poczuć atmos-

Klasycyzm to kierunek w sztuce ukształtowany

8 Kościół ewangelicko-augsburski Świętej Trójcy

ferę dawnych, wielokulturowych Suwałk.

pod wpływem kultury antycznej. Występował

z informacjami historycznymi w językach

dowli starożytnej Grecji i Rzymu: świątyni Zeusa

polskim i angielskim oraz fotokody (kody

w Olimpii, Panteonu w Rzymie, świątyń w Tivoli,

14 Apteka

QR) umożliwiające zapoznanie się z roz-

na Sycylii, rzymskich łuków triumfalnych.

15 Dawny szpital

szerzonymi opisami i ich wersją dźwiękową.

Klasycyzm powstał w epoce oświecenia –

pl. Marszałka J. Piłsudskiego – ul. ks. K. Hamerszmita

klasycystycznej to oszczędność wyrazu, zrównoważona kompozycja i spokój – przeciwieństwo

12 Dawna księgarnia 13 Dawny gmach Komisji Wojewódzkiej i Trybunału 18

16 Kamienica bankowa

20 Dom Miłoszów 21 Dom Karola Majerskiego

Wa wr zy

– porządki architektoniczne: dorycki, joński,

najważniejszą arterię suwalskiej

koryncki, toskański,

starówki. Na trasie znajduje się 21

– kolumny, ﬁlary, pilastry,

przystanków, na których można

– duże kwadratowe okna,

podziwiać zabytki architektury kla-

– kolumnady, portyki kolumnowe ze zwieńcze-

sycystycznej: kościoły, ratusz, uro-

niem w postaci trójkątnych frontonów,

cze kamieniczki z XIX i początków

– w opozycji do baroku przeważają fasady

XX w. Obiekty zaprojektowane przez

o liniach prostych, bez wygięć i skrętów.

znanych architektów mają własną,

Typowe budowle klasycystyczne to obiekty uży-

niepowtarzalną historię. Spacerując

teczności publicznej: szkoły, teatry, kamienice

Ścieżką klasycystyczną, poznaje się

wielkomiejskie. Charakterystyczne dla tego

także miejsca związane ze znanymi

kierunku są też układy urbanistyczne z wielkimi

suwalczanami, m.in. Marią Konop-

placami i szerokimi arteriami.

12 11

ńc a

G a ł a ja

M i ck iewicza

ryński Ludwika Wa

1 3

4 5

Cza r

ego

wicza

przez ul. Tadeusza Kościuszki –

e Teofila Noni

– centralne plany oparte na kole i kwadracie,

Ad a

6 7

Wigierska

dzi przez centrum miasta, głównie

ń sk a S e jne

Chłodna

ań c z na H

stycznej:

19 Kościół św. Aleksandra

ecze Za r z

styczna, o długości 2 km – prowa-

17 Archiwum Państwowe

uważali ją za doskonałą. Najważniejsze cechy architektury klasycy-

Ulica Chłodna 6 Park Konstytucji 3 Maja 7

18 Dawna resursa obywatelska

barokowej ekspresji. Zwolennicy sztuki klasycznej

Pierwsza ze ścieżek – klasycy-

Dawny Nowy Rynek 5

1 Maja

ul. A. Mickiewicza – ul. T. Kościuszki –

harmonii, symetrii i rytmu. Cechy architektury

Czarna Hańcza 4 17

11 Dom pod kolumnami

tektura klasycystyczna inspiracje czerpała z bu-

Ścieżka klasycystyczna

Zalew Arkadia 2 Most na Czarnej Hańczy 3

9 Dom Alfreda Wierusza-Kowalskiego 10 Dom prof. Edwarda F. Szczepanika

atrakcyjnych miejsc umieszczono tablice

wiąże się z ideą racjonalizmu, który dążył do

7 Dom Lechosława Marszałka

ściuszki Tadeusza Ko

(tylko w niektórych krajach!) w XVIII–XIX w. Archi-

Cmentarz żydowski Cmentarz muzułmański

KLASYCYZM

Na zabytkowych obiektach i w pobliżu

Cmentarz staroobrzędowców

6 Dom Marii Konopnickiej

lają zobaczyć budowle z epoki klasycyzmu

ie 24 S

a rpn i 4

3 2

Z a lew

Arkadia

100

200 500

300 metrów 1000 feet

39 Zas t

Suwalskie Ścieżki Kulturowe

1. KOŚCIÓŁ NAJŚWIĘTSZEGO SERCA PANA JEZUSA ul. A. Mickiewicza Kościół został zbudowany w latach 1838– 40 wg projektu Henryka Marconiego, na podstawie wytycznych Konstantego Tona (projektanta soboru Chrystusa Zbawiciela w Moskwie). Pierwotnie była to cerkiew prawosławna Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny (sobór Uspieński), wzniesiona na planie krzyża greckiego, z kopułą główną usytuowaną na przecięciu naw. Z powodu rosnącej liczby wiernych w 1873 r. cerkiew rozbudowano. Zatraciła wówczas pierwotną bryłę z czterema niewielkimi kopułami na niskich wieżach. Dobudowano obecną część południową i zamiast kopuł wystawiono wyniosłe wieże. Od 1915 r. funkcjonuje jako kościół rzymskokatolicki. Przebudowano go

Ogólnokształcące z Oddziałami Dwuję-

Długa na 51 m elewacja frontowa to

jednokondygnacyjne skrzydła, te zaś mają

ponownie w 1923 r.

zycznymi im. Marii Konopnickiej. Historia

przykład realizacji zasad klasycyzmu – do-

połączenie z dawną kaplicą, obecnie aulą.

Świątynia cały czas charakteryzuje się

szkoły sięga 1835 r. Jej absolwentami są

skonale widać symetrię i harmonię planu

bardzo dobrą akustyką, właściwą świą-

takie znane postaci jak Karol Brzozowski,

obiektu oraz staranne opracowanie detali.

tyniom prawosławnym, w których śpiew

Andrzej Miłosz, Edward Szczepanik, Kazi-

Główną oś budowli akcentuje dwukondy-

wielogłosowy jest „wielokrotnością modli-

mierz Kulwieć, Mieczysław Geniusz.

gnacyjny, szeroki ryzalit zamknięty trój-

ul. A. Mickiewicza 1

twy”. Przez lata kościół służył duszpaster-

kątnym frontonem. Ozdobą piętra są trzy

Wiek XIX był okresem szybkiego rozwoju Su-

stwu młodzieży gimnazjalnej.

wysokie okna zwieńczone pełnymi łukami.

wałk – zarówno gospodarczego, jak i architek-

Fasadę z dwóch stron zamykają mniej-

tonicznego. Nowy, murowany ratusz, siedziba

sze ryzality, również zamknięte frontonika-

władz młodego miasta, został wzniesiony

mi. Wejście główne prowadzi do dużego

w stylu klasycystycznym. Ratusz (1843–44,

wielobocznego hallu, który do dziś odda-

od strony ul. T. Kościuszki) i odwach (1834–

Obiekt powstał jako budynek szkolny

je zabytkowy charakter dawnego gimna-

35, od strony ul. A. Mickiewicza) zaprojektował

w latach 1843–46 wg projektu włoskie-

zjum. Z budynkiem głównym łączą się dwa

prawdopodobnie Antonio Corazzi, a rozbudo-

2. DAWNE GIMNAZJUM MĘSKIE ul. A. Mickiewicza 3

go architekta Antonia Corazziego, czoło-

wał w latach 1855–57 Karol Majerski. Elewację

wego przedstawiciela epoki klasycyzmu.

Ratusz miejski, fot. K. Mierzejewski

ratusza, jak wszystkich wówczas budynków

Początkowo mieściło się w nim gimna-

Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa, fot. arch. UM w Suwałkach

państwowych, pomalowano na jednolity jasno-

zjum męskie, obecnie działa tu I Liceum

3. RATUSZ I DAWNY ODWACH

I LO im. M. Konopnickiej w Suwałkach, fot. arch. UM w Suwałkach

żółty kolor z białymi gzymsami.

Suwalskie Ścieżki Kulturowe

Fasada budynku prezentuje wyraźne cechy klasycyzmu: przeważają linie pro-

5. DAWNA POCZTA

ste i rytmicznie powtarzające się elementy.

ul. T. Kościuszki 45

Charakterystycznym akcentem jest zachowane czterokolumnowe wejście.

W XIX w. budynek był siedzibą poczty i pełnił ważną funkcję na trakcie warszaw-

4. DAWNA IZBA SKARBOWA ul. T. Kościuszki 47

zarówno do dworków szlacheckich, jak i do

zakłóciło układ tego bardzo cennego zespołu.

kamienic mieszczańskich z początku XIX w.

6. DOM MARII KONOPNICKIEJ ul. T. Kościuszki 31

sko-petersburskim. W apartamentach na

W tym domu 23 maja 1842 r. urodziła się

piętrze nocowali podróżujący tędy carowie

Maria Stanisława z Wasiłowskich Konop-

i inne osobistości.

nicka, wybitna poetka i pisarka. Autorka

Budynek powstał w latach 30. XIX w. Przed

Zbudowany ok. 1830 r. (przebudowany

baśni O krasnoludkach i sierotce Marysi.

I wojną światową mieściły się tu Izba

ok. 1900 r.) obiekt jest przykładem harmo-

Spędziła tu dzieciństwo (do 1849 r.). Obec-

Skarbowa i pierwsza w Suwałkach stacja

nijnej i symetrycznej architektury klasycy-

nie w kamienicy mieści się muzeum imie-

meteorologiczna.

stycznej. Półkolumny przechodzą przez

nia poetki.

Kamienica zachowuje zasadnicze cechy klasycyzmu: symetrię długiej, rytmicznej, je-

Jeden z przejazdów został zabudowany, co

dwie kondygnacje i zwieńczone są okazałym tympanonem.

denastoosiowej fasady oraz starannie do-

Dla podkreślenia monumentalności za-

pracowane detale. Centralnie usytuowaną

łożenia fasada była ﬂankowana przez dwa

sień przejazdową zaakcentowano pilastra-

przejazdy prowadzące na podwórze, gdzie

mi w stylu jońskim.

następowała wymiana koni w dyliżansach.

Architektura budynku z kolumnowym wejściem usytuowanym na osi nawiązuje Dom Marii Konopnickiej, fot. arch. UM w Suwałkach Dawna Izba Skarbowa, fot. arch. UM w Suwałkach Ławeczka przy Muzeum im. Marii Konopnickiej, fot. arch. UM w Suwałkach

Suwalskie Ścieżki Kulturowe

płyt kamiennych stanowiących okładzinę ścian, 7. DOM LECHOSŁAWA MARSZAŁKA ul. T. Kościuszki 27a W domu znajdującym się w podwórzu tej

dzięki czemu powstają poziome lub pionowe rowki podkreślające układ płyt. Często bywa imitowane w tynku, gdyż nadaje elewacji dostojeństwa i ciężkości.

posesji wychował się Lechosław Marszałek (1922–91), autor bajek o Bolku i Lolku oraz

8. KOŚCIÓŁ EWANGELICKO-

psie Reksiu, najpopularniejszych bohaterach

AUGSBURSKI ŚWIĘTEJ TRÓJCY

polskiego ﬁlmu animowanego dla dzieci. Urodzony w Suwałkach reżyser, animator i scena-

ul. T. Kościuszki 12

rzysta był jednym z czołowych twórców Studia

Kościół został zaprojektowany przez Wa-

Filmów Rysunkowych w Bielsku-Białej.

cława Ritschela, wzniesiono go w latach

Architektura ceglanej oﬁcyny utrzymana

1839–41. Wewnątrz zachowane są ele-

jest w stylistyce carskich koszar suwalskich

menty typowe dla kościołów ewangelickich:

końca XIX w.

ołtarz ambonowy oraz konstrukcja z drew-

ŚCIĄGA Z TERMINÓW ARCHITEKTONICZNYCH

nianych słupów podtrzymujących empory. Na przełomie XVIII i XIX w. nastąpił rozwój osadnictwa ewangelickiego na terenie

Fronton, szczyt trójkątny – efektowne zwieńcze-

Suwalszczyzny. Obecnie kościół w Suwał-

nie kolumnady.

kach jest jedyną czynną, zabytkową świą-

Tympanon – pole zewnętrzne frontonu, gładkie

tynią ewangelicką na terenie województwa

lub z płaskorzeźbą.

podlaskiego.

Pilaster – płaski ﬁlar przyścienny. Zarówno podpiera, jak i zdobi. Może posiadać wszystkie elementy

9. DOM ALFREDA

kolumny, tzn. bazę, trzon i głowicę. Tutaj pilaster

WIERUSZA-KOWALSKIEGO

zaprojektowany jest w porządku jońskim: głowicy przydano tzw. ślimacznice, czyli „baranie rogi”.

ul. T. Kościuszki 16

Gzyms – poziomy, wystający ze ściany pas o pro-

W tym domu w dzieciństwie mieszkał Al-

ﬁlowanych krawędziach. Prócz funkcji praktycznej

fred Wierusz-Kowalski (1849–1915), ma-

(chroni ściany przed ściekającą wodą) pełni

larz, wybitny przedstawiciel tzw. szkoły

ważną rolę dekoracyjną, m.in. dzieląc poszczegól-

monachijskiej. Zdobywał nagrody i złote me-

ne kondygnacje.

dale w Wiedniu, Berlinie, Paryżu. Pozostał

Ryzalit – wystająca z lica elewacji część budynku (tutaj sześciokolumnowa). Ryzalit ożywia elewację i zwiększa powierzchnię pomieszczeń. Boniowanie – dekoracyjne wykończenie muru elewacji, które polega na wyproﬁlowaniu krawędzi

tympanon

fronton

gzyms

ryzalit pilastry

boniowanie

Mural z Reksiem, fot. arch. UM w Suwałkach Kamienica bankowa z zaznaczonymi elementami architektonicznymi, fot. arch. UM w Suwałkach

Suwalskie Ścieżki Kulturowe

wierny pejzażom Suwalszczyzny, gdzie spędził pierwszych 16 lat życia. Budynek jest przykładem typowej suwalskiej kamienicy klasycystycznej, siedmioosiowej, symetrycznej, z sienią przejazdową.

11. DOM POD KOLUMNAMI ul. T. Kościuszki 62 Klasycystyczna kamienica została wybudowana przez Lewina Białostockiego w latach

10. DOM PROF. EDWARDA

30. XIX w. Cechą charakterystyczną budyn-

F. SZCZEPANIKA

ku jest umieszczony na drugiej kondygnacji

ul. T. Kościuszki 46

portyk wgłębny wsparty na sześciu kolumnach toskańskich.

W tym domu wychował się Edward Fran-

W latach 30. XIX w. założył tu swój zakład

ciszek Szczepanik (1915–2005), żołnierz,

Leon Hollaenderski (Leib ben Dawid), sław-

ekonomista i polityk. Przeszedł szlak bojo-

ny księgarz, litograf i drukarz pochodzący

wy z armią gen. Władysława Andersa. Był

z północnej Suwalszczyzny. W oﬁcynie ka-

ostatnim premierem Rządu RP na Uchodź-

mienicy w połowie XIX stulecia mieściła się

stwie (1986–90); 22 grudnia 1990 r. w War-

sala widowiskowa, w której występowały

szawie przekazał wraz z prezydentem

wędrowne teatry.

Ryszardem Kaczorowskim insygnia władzy prezydentowi III RP Lechowi Wałęsie. Dom to klasycystyczna siedmioosiowa kamienica o dwóch piętrach.

Dom Alfreda Wierusza-Kowalskiego, fot. arch. UM w Suwałkach Dom prof. Edwarda F. Szczepanika, fot. arch. UM w Suwałkach Dom Pod Kolumnami, fot. arch. UM w Suwałkach

Suwalskie Ścieżki Kulturowe

13. DAWNY GMACH KOMISJI

Szwejkowscy. Zachowały się tutaj meble

WOJEWÓDZKIEJ I TRYBUNAŁU

i sprzęty apteczne oraz fotograﬁe z począt-

ul. T. Kościuszki 74

ku XX w. W okresie międzywojennym w budynku mieściły się również znana czytelnia

To jeden z pierwszych murowanych budyn-

i księgarnia Stefanii i Jadwigi Zielonkówien.

ków w XIX-wiecznych Suwałkach. Miały tu

Kamienica klasycystyczna, dziewięcio-

siedzibę władze wojewódzkie i gubernial-

osiowa, z centralnie usytuowaną sienią

ne (1817–1915), lecz sam obiekt został

przejazdową.

wzniesiony jeszcze przed ulokowaniem w Suwałkach siedziby województwa augustowskiego w 1816 r. Kamienica zachowuje doskonałe proporcje całej 49-metrowej klasycystycznej fasady.

15. DAWNY SZPITAL ul. T. Kościuszki 101 W tym zespole budynków mieściły się od połowy XIX w. dwa szpitale: katolicki i ży-

14. APTEKA 12. DAWNA KSIĘGARNIA ul. T. Kościuszki 72

w Królestwie Polskim, inicjator 28-tomowej Encyklopedii powszechnej (1858–68).

ul. T. Kościuszki 78

Kamienica prezentuje czytelne cechy kla-

Apteka działa tu od połowy lat 40. XIX w.,

W 1841 r. otworzył tu księgarnię i wypoży-

sycyzmu: symetrię, rytmiczny układ okien,

kiedy to kamienicę nabył aptekarz Mikołaj

czalnię książek Samuel Orgelbrand (1810–

szczyt zwieńczony tympanonem, osiowo

Zawadzki. Później aptekę prowadził jego

68), jeden z najbardziej znanych wydawców

usytuowaną sień przejazdową.

syn Jan, a po nim Bolesław i Romuald

dowski. Pracował tu doktor Teoﬁl Noniewicz (1851–1928), lekarz i społecznik. W 1918 r. został prezesem pierwszej w II RP Rady Dawna księgarnia przy ul. T. Kościuszki, fot. arch. UM w Suwałkach Apteka przy ul. T. Kościuszki, fot. arch. UM w Suwałkach Dawny szpital przy ul. T. Kościuszki, fot. arch. UM w Suwałkach

Suwalskie Ścieżki Kulturowe

Gmach został doskonale wkomponowany w klasycystyczną zabudowę ulicy. Jest to budynek dwukondygnacyjny, z wysuniętym ryzalitem zwieńczonym trójkątnym tympanonem. 19. KOŚCIÓŁ ŚW. ALEKSANDRA pl. Marszałka Józefa Piłsudskiego Kościół został zbudowany wg projektu Chrystiana Piotra Aignera w latach 1820– 29 w stylu klasycystycznym – z zastosowaniem symetrii, kolumnowego portyku i oszczędnego zdobnictwa. Świątynia była wielokrotnie przebudowywana, a w czasie II wojny światowej uległa poważnym zniszczeniom. W 1992 r. papież Jan Paweł II podniósł kościół do godności konkatedry w nowo powstałej diecezji ełckiej. Miejskiej Suwałk. Jego imię nosi obecnie

rokiem 1939 mieścił się tu oddział Ban-

obywatelską, od której przyjął zwyczajową

jedna z głównych ulic miasta.

ku Polskiego.

nazwę. W 1919 r. w resursie gościł Naczel-

Lewą część klasycystycznego budyn-

Jedna z bardziej okazałych klasycystycz-

ku zaprojektował Józef Górecki, a prawą

nych kamienic suwalskich. Bogato zdobioną

Architekturę budynku skomponowano

– prawdopodobnie Karol Majerski. Obec-

fasadę akcentuje szeroki, sześciokolumno-

z elementów historyzujących: neorenesanso-

nie mieści się tu Karczma Polska serwująca

wy portyk zwieńczony tympanonem.

wych, neobarokowych, neoklasycystycznych.

nik Państwa Józef Piłsudski.

Obecnie mieści się tu Muzeum Okręgowe.

kuchnię regionalną. 17. DAWNA RESURSA 16. KAMIENICA BANKOWA ul. T. Kościuszki 89

OBYWATELSKA ul. T. Kościuszki 81

18. ARCHIWUM PAŃSTWOWE ul. T. Kościuszki 69

Do kamienicy, wzniesionej w końcu lat

Budynek wzniesiono w latach 1912–13 ze

Reprezentacyjny gmach został wzniesiony

30. XIX w., przeniesiono rosyjski lazaret.

składek społecznych jako siedzibę Towa-

w latach 1853–55 (część frontowa) i 1876–

Na początku XX w. Rosjanie zgromadzi-

rzystwa Oszczędnościowo-Pożyczkowego.

77 (oﬁcyny i pawilon). Do 1939 r. budynek

li w Suwałkach ok. 10 tys. żołnierzy – był

Mieścił siedziby licznych związków i stowa-

pełnił funkcje sądownicze. W 1955 r. otwar-

to drugi co do wielkości, po Warszawie,

rzyszeń, czytelnię, redakcję „Tygodnika Su-

to tu Archiwum Państwowe, które funkcjo-

garnizon w Królestwie Polskim. Przed

walskiego”, drukarnię, restaurację i resursę

nuje do dzisiaj.

Muzeum Okręgowe, dawniej Resursa Obywatelska, fot. arch. UM w Suwałkach Archiwum Państwowe w Suwałkach, fot. arch. UM w Suwałkach Kościół św. Aleksandra, fot. arch. UM w Suwałkach

Suwalskie Ścieżki Kulturowe Skromny parterowy budynek, w którym

na i park Konstytucji 3 Maja. Idąc tą

mieszkał, ma cechy architektury klasycy-

trasą, można zobaczyć Suwałki jako

stycznej: symetrię i rytmiczny układ okien.

wielokulturowe miasto pogranicza,

Ścieżka spacerowa ul. Zarzecze – zalew Arkadia – most na Czarnej Hańczy – ścieżka nad Czarną Hańczą – ul. Noniewicza – pl. M. Konopnickiej – ul. Chłodna – ul. Kościuszki – park Konstytucji 3 Maja – ul. W. Gałaja

20. DOM MIŁOSZÓW ul. ks. K. Hamerszmita 10

obliczu Suwałk. W latach 1838–65 pełnił

usytuowane pośród cennej przyrody, nad malowniczą Czarną Hańczą i zalewem Arkadia. 1. ZESPÓŁ CMENTARZY SIEDMIU WYZNAŃ Cmentarz rzymskokatolicki. Został założony na przełomie XVIII i XIX w. Podobnie

Ścieżka spacerowa ma długość 3 km

jak w przeszłości, tak i dziś jest największą

i pozwala na poznawanie bogactwa

suwalską nekropolią. Pośrodku jej najstar-

kultur, religii i przyrody Suwałk. Na

szej części w 1853 r. wystawiono neogo-

jej trasie znajduje się siedem przy-

tycką kaplicę Przemienienia Pańskiego,

stanków, wśród których są: „cmen-

dzieło architekta Karola Majerskiego. Na

tarz siedmiu wyznań”, zalew Arkadia,

cmentarzu znajdują się zabytkowe nagrob-

most na Czarnej Hańczy, ul. Chłod-

ki z XIX w. oraz pomniki i mogiły wojskowe,

funkcję budowniczego guberni augustowskiej. W Suwałkach zaprojektował budo-

Na piętrze tej kamienicy w latach 1926–35

wę lub przebudowę ponad 150 obiektów,

mieszkała rodzina Miłoszów: Aleksander

w tym świątyń, kamienic mieszczańskich

i Weronika z synem Andrzejem, młodszym

i gmachów publicznych.

bratem późniejszego laureata Literackiej Nagrody Nobla Czesława Miłosza. Poeta kilkakrotnie odwiedzał Suwalszczyznę w latach 90. XX w. Interesująca kamienica klasycystyczna jest dziewięcioosiowa, zdobi ją trójkondygnacyjny, środkowy ryzalit. 21. DOM KAROLA MAJERSKIEGO ul. ks. K. Hamerszmita 5 W tym domu mieszkał Karol Majerski (1800– 70), architekt, którego praca w największym stopniu zdecydowała o klasycystycznym

Dom Miłoszów, fot. arch. UM w Suwałkach Dom Karola Majerskiego, fot. arch. UM w Suwałkach

Suwalskie Ścieżki Kulturowe

Paraﬁa prawosławna została utworzona w połowie XIX w., kiedy do Suwałk przybyli rosyjscy urzędnicy państwowi wraz z rodzinami oraz żołnierze stacjonującego tu carskiego wojska. Cmentarz staroobrzędowców. Południowo-zachodnią część cmentarza prawosławnego zajmują groby staroobrzędowców. To mniejszość religijna pochodzenia rosyjskiego, która nie uznała reformy liturgicznej przeprowadzonej w Kościele prawosławnym w latach 1652–56. Prześladowani, opuszczali Rosję i osiedlali się na ziemiach Rzeczypospolitej i Prus Wschodnich, od XVIII w. m.in. na Suwalszczyźnie. Wzniesiona w latach 1910–12 molenna (dom modlitwy) suwalskich staroobrzędowców znajduje się przy ul. Sejneńskiej. Cmentarz żydowski. Kirkut w Suwałkach powstał w początkach XIX w. Podczas II wojny światowej zniszczyli go Niemcy, w tym pomnik członków Polskiej Organiza-

(luteranie) i ewangelicko-reformowanego

Cmentarz prawosławny. Znajdują-

wykorzystując macewy (płyty nagrobne)

cji Wojskowej poległych w 1919 r. w wal-

(kalwini). Groby kalwińskie zajmują niewiel-

ca się tu drewniana cerkiew Wszystkich

jako materiał budowlany. W latach 70.

kach o niepodległość.

ką, południowo-zachodnią część cmentarza.

Świętych została wybudowana w latach

XX w. cmentarz uporządkowano, a ocalałe

Cmentarze ewangelickie. Znajdują się

Ewangelicy przybyli na Suwalszczyznę

1891–92 w stylu rusko-bizantyjskim, na pla-

macewy wmurowano w tzw. ścianę płaczu.

tutaj groby członków dwóch Kościołów pro-

w XVIII w. z sąsiednich Mazur. Kościół

nie krzyża greckiego (równoramiennego).

Do 1939 r. Żydzi stanowili znaczną część

testanckich: ewangelicko-augsburskiego

ewangelicko-augsburski Świętej Trójcy

Obecnie pełni funkcję cerkwi paraﬁalnej.

społeczności Suwałk. Klasycystyczna syna-

znajduje się przy ul. T. Kościuszki. Współ-

goga znajdowała się przy ul. T. Noniewicza.

cześnie paraﬁa skupia wyznawców z Su-

Po II wojnie światowej popadła w ruinę; ro-

walszczyzny i Mazur.

zebrano ją w roku 1956. Cmentarz

Kaplica Przemienienia Pańskiego, fot. arch. UM w Suwałkach Cerkiew Wszystkich Świętych, fot. arch. UM w Suwałkach Cmentarz ewangelicki, fot. arch. UM w Suwałkach

Macewa na cmentarzu żydowskim, fot. arch. UM w Suwałkach Cmentarz staroobrzędowców, fot. arch. UM w Suwałkach

muzułmański.

Niewielki

cmentarz muzułmański powstał na początku XX w. dla wyznawców islamu służących w armii rosyjskiej. Od połowy XIX w. do I wojny światowej w Suwałkach stacjonował duży rosyjski garnizon, w którego składzie niewielki odsetek stanowili muzułmanie (głównie

Suwalskie Ścieżki Kulturowe

Tatarzy). Na początku XX w. zezwolono im

województwa w 1816 r., miasto stało się

60. XX stulecia plac został przekształcony

dokonywać tutaj pochówków i tak powstał

ważnym przystankiem na trasie Warsza-

w zadrzewiony skwer, na którym w 1963 r.

cmentarz. Do czasów współczesnych nie

wa – Sankt Petersburg. Wzdłuż widocz-

stanął wykonany z piaskowca pomnik

zachowały się na nim żadne nagrobki.

nej z mostu osi kompozycyjnej rozwinął się

Marii Konopnickiej dłuta Jana Bohdana

układ przestrzenno-urbanistyczny z szere-

Chmielewskiego. Obecna rzeźba z brązu

2. ZALEW ARKADIA

giem klasycystycznych budynków. Układ

(tego samego autora) została odsłonięta

Zbiornik wodny utworzony sztucznie w pod-

ten, stworzony przez najwybitniejszych ar-

w 2010 r., w setną rocznicę śmierci poet-

mokłym zakolu Czarnej Hańczy powstał na

chitektów Królestwa Polskiego, stanowi

ki. W 2014 r. – po przebudowie – dawny

początku XVIII w. na potrzeby kamedulskiego

jeden z najlepiej zachowanych zespołów

Nowy Rynek został oddany do użytku jako

młyna. W XIX w. zalew przestał pełnić pier-

urbanistycznych z tej epoki w Polsce.

pl. M. Konopnickiej.

kreacji. W 1911 r. w pobliżu stanął budynek

4. DAWNY NOWY RYNEK

5. ULICA CHŁODNA

Teatru Arkadia, w 1927 r. otwarto kompleks

Plac został wytyczony na początku lat

Suwałki są nazywane polskim biegunem

obiektów sportowych. Podczas II wojny świa-

20. XIX w. Nazywany był Nowym Rynkiem,

zimna. Choć lato jest tu ciepłe (do 35 st. C),

towej zalew został zasypany przez Niemców;

ponieważ tutaj przeniesiono targi i jarmar-

to długa i mroźna zima trwa od końca listo-

po wojnie odbudowali go polscy saperzy.

ki z dawnego rynku przy ul. T. Kościusz-

pada do początków kwietnia. Ulica Chłodna

ki, gdzie utworzono park miejski. W latach

swoją nazwę zawdzięcza nie tylko tempe-

wotną funkcję i zaczął służyć jako miejsce re-

3. MOST NA CZARNEJ HAŃCZY

raturom – ze względu na stałe zacienienie

Pierwotnie most na Czarnej Hańczy witał

Zalew Arkadia, fot. arch. UM w Suwałkach

i przebiegający tędy korytarz powietrzny

wjeżdżających do Suwałk od strony War-

Czarna Hańcza, fot. arch. UM w Suwałkach

(wiatr najczęściej wieje tu z zachodu) bywa

szawy. Gdy Suwałki ustanowiono stolicą

Dawny Nowy Rynek, obecnie pl. M. Konopnickiej, fot. K. Mierzejewski

tu… chłodno. Atmosferę ulicy tworzą także

Suwalskie Ścieżki Kulturowe

Na uwagę zasługuje tu Dąb Wolności, zasadzony w 1923 r. w rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja. Ponadto w parku znajdują się: zegar słoneczny z huty K. Brzostowskiego i ﬁgurka św. Jadwigi z 1862 r.

ŚWIĄTYNIE RÓŻNYCH OBRZĄDKÓW W SUWAŁKACH W Suwałkach funkcjonują świątynie różnych obrządków, dzięki czemu osoby szczególnie zainteresowane architekturą sakralną i różnorodnością religijną mogą wybrać się na wędrówkę trasą tematyczną o długości ok. 4,5 km, na której znajduje się pięć przystanków. Na cmentarzu prawosławnym (ul. Zarzecze 6) znajduje się drewniana cerkiew Wszystkich Świętych (1891–92) wzniesiona w stylu zabytkowe kamienice, wśród których klasy-

rusko-bizantyjskim. (Więcej zob. s. 55).

cystyczną fasadą wyróżnia się dom nr 16.

Warto odwiedzić znajdujący się przy ul. T. Ko-

Deptak stał się również aleją Gwiazd Blu-

ściuszki 19 kościół ewangelicki (1839–41)

esa, na której można odpocząć, siadając na

zaprojektowany przez Wacława Ritschela. (Więcej

wyjątkowej ławeczce bluesmana.

zob. s. 44). Ciekawym zabytkiem drewnianej architektury

6. PARK KONSTYTUCJI 3 MAJA

sakralnej jest molenna (1910–12), największa

Pierwotnie w tym miejscu znajdował się ry-

w Polsce świątynia staroobrzędowców, znajdująca

nek oraz pierwszy w Suwałkach drewnia-

się przy ul. Sejneńskiej.

ny, rzymskokatolicki kościół Podwyższenia

Na uwagę zasługują również dwa kościoły

Krzyża Świętego wraz z cmentarzem. Park

rzymskokatolickie usytuowane w centrum miasta.

utworzono w latach 20. XIX w. Jest typowym

Pierwszy to kościół Najświętszego Serca

przykładem miejskich założeń ogrodowych

Pana Jezusa (1838–40) przy ul. A. Mickiewicza

tamtej epoki. Służył całorocznej rekreacji

3, zbudowany wg projektu Henryka Marconiego

mieszkańców: latem organizowano w nim

i pierwotnie funkcjonujący jako cerkiew Zaśnięcia

koncerty, zimą alejki zamieniano w ślizgawki.

Najświętszej Maryi Panny. (Więcej zob. s. 40). Drugi to konkatedra św. Aleksandra

Dąb Wolności w parku Konstytucji 3 Maja, fot. UM w Suwałkach

(1820–29) na pl. Marszałka Józefa Piłsudskiego,

Ulica Chłodna, fot. arch. UM w Suwałkach

Chrystiana Piotra Aignera. (Więcej zob. s. 51).

Zegar słoneczny w parku Konstytucji 3 Maja, fot. arch. UM w Suwałkach

wybudowana w stylu klasycystycznym wg projektu

Suwalskie Ścieżki Kulturowe Szlak żydowski ul. Zarzecze – ul. A. Mickiewicza – ul. T. Kościuszki – ul. Wigierska – ul. T. Noniewicza – ul. gen. J. Dwernickiego

Synagogę przy obecnej ul. T. Noniewicza. Niestety, bożnica została ostatecznie zburzona w 1956 r. W latach 20. XX w. założono cmentarz żydowski. Przy obecnej ul. T. Noniewicza znajdowały się domy modlitwy

– ul. T. Kościuszki

i szkoły wyznaniowe.

Wędrówka tą trasą pozwala odnaleźć

kładali w mieście pierwsze małe fabryki – ka-

miejsca związane z licznymi niegdyś

peluszy (Ejzyk Lichtensztejn), octu (Abram

żydowskimi mieszkańcami Suwałk.

Goldbroch) czy tytoniu i tabaki, należące do

Zawierucha dziejowa sprawiła, że po

sieci zakładów Leopolda Kronenberga. Pro-

tej społeczności ocalało niewiele pa-

wadzili browary, garbarnie, młyn oraz licz-

miątek. Należą do nich m.in. zabytko-

ne sklepy.

Żydzi zajmowali się głównie handlem. Za-

wy cmentarz (kirkut) przy ul. Zarzecze

Znaczący jest także dorobek kulturalny

oraz kilka kamienic. W pozostałych

suwalskich Żydów. Zajmowali się działalno-

miejscach podczas wędrówki jedynie

ścią wydawniczą, zakładali księgarnie i czy-

oczyma wyobraźni można zobaczyć

telnie oraz prowadzili zakłady fotograﬁczne

dawne obiekty. Na trasie umieszczo-

i byli właścicielami pierwszych kin powsta-

no tablice informacyjne.

łych w Suwałkach: Edisson i Momus. Prowadzili własne szkoły, szpital, dom starców

Obecność społeczności żydowskiej w Su-

oraz kluby sportowe Makkabi i Haszachar.

wałkach wiąże się ściśle z historią miasta.

Według różnych źródeł Żydzi stanowili

W 1821 r. została tutaj założona gmina ży-

ok. jednej trzeciej ogółu mieszkańców Su-

dowska, zbudowano też wtedy Wielką

wałk. Na przykład w 1827 r. było ich 32%,

Pieczęć Zarządu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Suwałkach z 20 czerwca 1925 r., fot. Archiwum Państwowe w Suwałkach

Suwalskie Ścieżki Kulturowe

20. XIX w. w kompleksie innych cmentarzy wyznaniowych. Z II wojny światowej ocalało jednak niewiele nagrobków. Kirkut został zniszczony w 1941 r. przez Niemców, którym kamienne macewy (nagrobki) posłużyły za materiał do budowy zbiorników przeciwpożarowych oraz jako krawężniki utwardzanych dróg. Najstarszy z zachowanych ok. 20 nagrobków pochodzi z 1856 r. Z ocalałych macew zbudowano w latach 70. XX lapidarium – tzw. ścianę płaczu, upamiętniającą suwalskich Żydów. Na cmentarz żydowski prowadzi oddzielna brama z wkomponowaną w nią gwiazdą Dawida. Obszar kirkutu obrazuje, jak dużą w 1931 – ok. 34%. Jednak pod koniec

część społeczności suwalskiej stanowili Ży-

o powstanie państwa Izrael. Zginął w 1942 r.

kamienicy przy ul. T. Kościuszki (od strony

1939 r., po deportacji przeprowadzonej

dzi. Cmentarz znajduje się pod opieką Fun-

w Tel Awiwie zastrzelony przez brytyjską

ul. F. Waryńskiego) znajduje się tablica po-

przez Niemców, społeczność żydowska

dacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.

policję. Dawid Stern (brat Abrahama) – in-

święcona Abrahamowi Sternowi.

w mieście praktycznie przestała istnieć.

żynier budownictwa, był działaczem rządo2. DOM RODZINNY ABRAHAMA

1. CMENTARZ ŻYDOWSKI (KIRKUT) ul. Zarzecze

STERNA róg ulic T. Kościuszki i F. Waryńskiego

wym i prezesem Związku Inżynierów. Na

3. GIMNAZJUM ŻYDOWSKIE ul. T. Kościuszki 47 Budynek ten wzniesiono w latach 1836–39

Cmentarz żydowski, mający 3,8 ha po-

W kamienicy Minców mieszkali Morde-

wg projektu Karola Majerskiego. W okresie

wierzchni, został założony na początku lat

chaj i Hadasa Leja Sternowie. W grudniu

międzywojennym mieściło się tutaj gimnazjum

1907 r. urodził im się syn Abraham – póź-

żydowskie. Współzałożycielem szkoły gimna-

niejszy poeta, językoznawca i bojownik

zjalnej był Samuel Mohylewer – rabin Suwałk. W szkole uczył m.in. Szmul Aaron Liberman –

Ksuba – umowa przedmałżeńska zawarta pomiędzy narzeczonymi Mowszą Arie, synem Izraela, a panną Itą Rejzą, córką Abrahama Izaka, Suwałki, grudzień 1932 r., fot. Archiwum Państwowe w Suwałkach Cmentarz żydowski, fot. arch. UM w Suwałkach Plan młyna wodnego na rzece Czarnej Hańczy w Suwałkach z 1869 r., fot. Archiwum Państwowe w Suwałkach

Odpis z księgi udziałów spółki Suwalskiego Browaru Udziałowego z 14 kwietnia 1939 r., fot. Archiwum Państwowe w Suwałkach

wydawca pisma „Ho-Emes” („Prawda”). 4. MŁYN ADELSONA I STARY BROWAR ul. T. Noniewicza i ul. Wigierska Kolejne pamiątki po społeczności suwalskich Żydów to zarządzany niegdyś przez nich browar, znany jako browar pana Kunca, oraz młyn wodny należący do rodziny Adelsonów.

Suwalskie Ścieżki Kulturowe

Raczkami. Budowla na planie prostokąta

polityki okupanta niemieckiego. W tym miej-

o wymiarach 30 × 16 m, o bardzo cieka-

scu znajdowała się synagoga zdewastowa-

wej architekturze, otynkowana na jasny ko-

na przez Niemców”. Kamień Pamięci został

lor, była jednym z najcenniejszych zabytków

oﬁcjalnie odsłonięty 21 stycznia 2016 r. Au-

wielowyznaniowych Suwałk. Po wybuchu

torem projektu monumentu jest Bartosz Ży-

II wojny światowej hitlerowcy deportowali

liński, suwalski architekt.

suwalskich Żydów na teren Litwy i zdewa5. DOMY MODLITWY: BEIT JAKOW I CHEWRA MIDRASZ ul. T. Noniewicza

stowali synagogę. Po wojnie bożnica popa6. SYNAGOGA róg ulic T. Noniewicza i L. Waryńskiego

Domy modlitwy funkcjonowały obok sy-

Klasycystyczna Synagoga Główna zosta-

nagogi, przy ul. Jerozolimskiej (obecnej

ła wybudowana w 1821 r. w dawnym cen-

ul. T. Noniewicza).

trum dzielnicy żydowskiej, zwanej Małymi

dła w ruinę i ostatecznie została rozebrana w 1956 r.

8. DOM STARCÓW DLA ŻYDÓW ul. T. Noniewicza 42 Dom starców został ufundowany przez su-

7. KAMIEŃ PAMIĘCI ul. T. Noniewicza W miejscu dawnej synagogi znajduje się kamień upamiętniający społeczność żydowską mieszkającą w Suwałkach. Na tablicy

walskiego Żyda, ﬁlantropa Joszuę Buraka w 2. poł. XIX w. 9. DAWNY SZPITAL ŻYDOWSKI ul. T. Kościuszki 101

umieszczono napis w językach polskim, an-

Od 1842 r. budynek ten mieścił pierwszy pu-

gielskim i hebrajskim: „Pamięci około 5500

bliczny szpital w Suwałkach. W 1860 r. zo-

przedwojennych żydowskich mieszkańców

stał przekazany Żydom.

Suwałk zamordowanych w czasie II wojny światowej w wyniku eksterminacyjnej

10. KAMIENICA SAMUELA ORGELBRANDA

Synagoga Główna w Suwałkach, pocztówka z okresu II wojny światowej, fot. arch. Muzeum Okręgowego w Suwałkach Fotograﬁa lekarzy i personelu szpitala w Suwałkach z lat 30., fot. Archiwum Państwowe w Suwałkach

Pieczęć szpitala żydowskiego w Suwałkach z 24 lipca 1925 r. i podpis naczelnego lekarza, fot. Archiwum Państwowe w Suwałkach

ul. T. Kościuszki 72 W tej kamienicy mieściła się księgarnia i wypożyczalnia książek założona w 1841 r. przez Samuela Orgelbranda, znanego księgarza i wydawcę. Był on polskim Żydem i zwolennikiem asymilacji

Instytucje kultury kulturowej ludności żydowskiej w społeczeństwie polskim. Wydawał książki w językach polskim i hebrajskim. W 1858 r. rozpoczął dziesięcioletnią pra-

Szlak turystyczny im. Marii Konopnickiej „Krasnoludki są na świecie”

cę nad wydaniem pierwszej w Polsce Encyklopedii powszechnej. W działalno-

Podczas wędrówki tym szlakiem

ści wydawniczej potraﬁł omijać problemy

można spotkać dziesięciu bohate-

stwarzane przez cenzurę carską.

rów baśni Marii Konopnickiej O kra-

11. KAMIENICA HOLLAENDERSKICH komitych ilustracji Jana Marcina Szance-

1. Żagiewka, miłośnik ziół – przed wejściem

pozostawała miejscem, w którym toczyło

do budynku administracyjno-socjalnego na

się życie towarzyskie i gdzie organizowa-

terenie stadionu piłkarskiego

ne były wydarzenia kulturalne. W dniach

2. Pakuła i Mikuła, strażnicy – przed wejściem do Muzeum im. Marii Konopnickiej 3. Sikorek, miłośnik ptaków – w pobliżu fon-

oświetleniowej na ul. Chłodnej 5. Król Błystek i Kocie Oczko – przy po-

ra przez wytwórnię rzeźby

mniku Marii Konopnickiej w samym sercu

nym domem Pod Kolumnami założył swój

Piotra Makały we Wro-

pl. M. Konopnickiej

zakład Leon Hollaenderski (Leib ben Da-

cławiu. Spacer tym

wid), pochodzący z północnej Suwalsz-

bajkowym szlakiem

czyzny księgarz, litograf i drukarz. Zyskał

to także okazja do

uznanie także jako ﬁlozof, historyk i tłu-

poznania najcie-

macz. W 1842 r. w jego księgarni znalezio-

kawszych miejsc

no zakazane publikacje, skutkiem czego

w Suwałkach.

ków narodowowyzwoleńczych Polski, zaś

ałka Plac Marsz ego J. Piłsudski

Polaków namawiał do „chrześcijańskiej mi-

Park Konstytucji 3 Maja

łości i otwartości serca”. W 1846 r. opublikował dzieło O Żydach polskich przedstawiające ich historię na

M ickiewicza

pi e

Pa ata Utr

wał Żydów do aktywnego poparcia wysił-

J. Korczaka

T. Kościuszki

się w działalność patriotyczną. Przekony-

a T. Noniewicz

emigracji we Francji, gdzie czynnie włączył

ego cki

Pasaż Grande -Synthe

Chłodna

Plac Marii Konopnickiej

L. Waryńskie

ecze Zarz

ska Wigier

ierp 24 S

0 Zalew Arkadia

200

400 metrów 500 feet

Od 1975 r. w budynku ma siedzibę Muzeum Okręgowe. Przed gmachem znajduje się obelisk upamiętniający wybitnego badacza i miłośnika Suwalszczyzny, szwedzkiego slawistę Knuta Olafa Falka (1906–90) i Szwedzką Ekspedycję Jaćwieską. Eksponaty zgromadzone przez Muzeum

de-Synthe, vis-à-vis Domu Handlowego

nym, etnograﬁcznym, historycznym, doku-

„Arkadia”

mentacji historii najnowszej, geologicznym, historii sztuki i kultury literackiej.

w pobliżu fontanny przed Suwalskim

Prowadzący szeroko zakrojone badania

Ośrodkiem Kultury u zbiegu ulic K. Brzo-

pradziejów Suwalszczyzny i wschodnich

stowskiego i Papieża Jana Pawła II

Mazur Dział Archeologiczny udostępnia bo-

8. Pietrzyk, miłośnik sportów – przed wejściem

gatą kolekcję zabytków z epoki kamienia

do aquaparku (ul. Papieża Jana Pawła II 7)

oraz związanych z kulturami bałtyjskimi od

9. Krężołek z czytnikiem e-booków – przed

wczesnej epoki żelaza po wczesne średnio-

wejściem do budynku Biblioteki Publicznej

wiecze. Dział Etnograﬁi prowadzi badania

im. Marii Konopnickiej

oraz gromadzi zabytki kultury ludowej z te-

Instytucje kultury

renów Pojezierza Suwalsko-Augustowskie-

Zwiedzając miasto, warto odwiedzić muzea

oraz wytworów tradycyjnych rzemiosł ludo-

i liczne galerie sztuki, a także zapoznać się

wych. W kolekcji Działu Geologii, w dużej

z bogatą ofertą Suwalskiego Ośrodka Kultury.

mierze składającej się z darów, znajdują

Muzeum Okręgowe w Suwałkach

nia

Państwa Józef Piłsudski.

prezentowane są w działach: archeologicz-

przestrzeni wieków.

12–13 września 1919 r. gościł tu Naczelnik

6. Koszałek Opałek, kronikarz – pasaż Gran-

7. Modraczek, miłośnik muzyki i kwiatów –

r ni gen. J. D w e

uciekł z więzienia i od 1843 r. przebywał na

ż a Ja na P aw ła I I

W latach 30. XIX stulecia w budynku zwa-

Hollaenderski został aresztowany. Cudem

Do wybuchu II wojny światowej resursa

4. Podziomek, łasuch – na słupie latarni Figurki krasnali zostały wykonane wg zna-

i początkowo pełnił rolę resursy miejskiej.

krasnoludków:

tanny w parku Konstytucji 3 Maja

snoludkach i sierotce Marysi. ul. T. Kościuszki 62

Oto miejsca, gdzie należy szukać

go. Na uwagę zasługują zwłaszcza zbiory tkanin, sztuki ludowej i plastyki obrzędowej

się okazy skał narzutowych i skamieniałości z terenu Suwalszczyzny. Dział Historii gromadzi muzealia dokumentujące historię

Budynek, w którym dziś mieści się Muze-

regionu, przede wszystkim XIX w. i okre-

um, został wzniesiony na początku XX w.

su międzywojennego. Powojenną historią

Instytucje kultury

miasta i regionu zajmuje się Dział Doku-

popularnością wśród dzieci i młodzieży lek-

kultury Bałtów Zachodnich i okres schyłko-

mentacji Historii Najnowszej.

cje muzealne z zakresu archeologii, etno-

wy wczesnego średniowiecza, gdy plemię

Na zbiory Działu Sztuki składają się

graﬁi, sztuki i historii regionu. Placówka jest

Jaćwingów uległo podbojowi krzyżackiemu.

obrazy, rzeźby i sztuka użytkowa XVIII–

także wydawcą wielu publikacji związanych

Ekspozycja Na dziejowym trakcie pre-

XX w. W suwalskim Muzeum znajduje

z jej działalnością oraz organizatorem sesji

zentuje dzieje Suwałk od czasów kame-

się jedna z największych w kraju kolek-

naukowych i popularnonaukowych.

dulskich po współczesność. Ukazuje różne

Muzeum Okręgowe w Suwałkach, ul. T. Kościuszki 81, 16-400 Suwałki; tel.: 87 5665750; www.muzeum.suwalki.pl; IX–VI wt.–pt. 8.00–16.00 (pierwsze wejście o 8.15, ostatnie wejście o 15.15), sb.–nd. 9.00–17.00 (pierwsze wejście o 9.15, ostatnie wejście o 16.15), VII–VIII wt.–nd. 9.00–17.00 (pierwsze

cja obrazów i szkiców Alfreda Wierusza-

W suwalskim Muzeum Okręgowym moż-

aspekty dziejów regionu i miasta: wielokul-

-Kowalskiego, a także obrazy m.in. Jacka

na zwiedzać liczne wystawy czasowe oraz

turowość mieszkańców, ich aktywność na

Malczewskiego, Juliana Fałata, Christiana

wystawy stałe: Najstarsze dzieje, Na dzie-

polu społecznym, gospodarczym, kultural-

Breslauera, Teodora Axentowicza, Leona

jowym trakcie i Alfred Wierusz-Kowalski

nym, oświatowym, życie codzienne, dzia-

Muzeum im. Marii Konopnickiej

Wyczółkowskiego, Stanisława Ignacego

1849–1915.

łalność niepodległościową oraz obecność

W domu, w którym obecnie mieści się Mu-

wojska w życiu miasta.

zeum, w 1842 r. urodziła się Maria Ko-

wejście o 9.15, ostatnie wejście o 16.15).

Witkiewicza oraz zbiory porcelany miśnień-

Ekspozycja Najstarsze dzieje. Suwalsz-

skiej i secesyjnych szkieł Émile’a Gallégo.

czyzna i Wschodnie Mazury od schyłku

Alfred Wierusz-Kowalski 1849–1915,

nopnicka, z domu Wasiłowska, znana

Celem Działu Kultury Literackiej Suwalsz-

epoki lodowej do upadku Jaćwieży stano-

to zajmująca trzy sale wystawa, która przy-

poetka, nowelistka i publicystka, a także

czyzny jest otoczenie opieką spuścizny i pa-

wi podróż przez kilkanaście tysięcy lat, które

bliża życie i twórczość artysty.

ceniona autorka utworów dla dzieci. Od lat

miątek związanych z literaturą, jej twórcami,

upłynęły od czasu, gdy lodową pustynię na

a także z szeroko pojętym życiem literackim

naszych ziemiach zastąpiła tundra nadają-

regionu i północno-wschodniej Polski.

ca się do zamieszkania przez zwierzęta i lu-

Dział Promocji i Upowszechniania oprócz

dzi. Kolejne części wystawy przybliżają m.in.

obsługi wystaw prowadzi cieszące się dużą

rozwój niezwykle interesującej i bogatej

Wizyta Józefa Piłsudskiego w Suwałkach, fot. arch. Muzeum Okręgowego w Suwałkach Wystawa Alfred Wierusz-Kowalski 1849– 1915, fot. arch. Muzeum Okręgowego w Suwałkach

70. XX w. w kamienicy mieści się muzeum poświęcone poetce. Wystawa stała Maria Konopnicka 1842–1910. Za zamkniętymi drzwiami czasu przybliża biograﬁę pisarki oraz wybrane zagadnienia istotne w jej

Instytucje kultury

twórczości. Muzeum organizuje również spotkania autorskie i wykłady, prowadzi lekcje muzealne i zajęcia dla młodzieży. W ogrodzie przy Muzeum można natomiast znaleźć bajkowy Zaułek Krasnoludków (zob. s. 77). Muzeum im. Marii Konopnickiej, oddział Muzeum Okręgowego w Suwałkach, ul. T. Kościuszki 31, 16-400 Suwałki; tel.: 87 5664133; www.mk.mu-

go, ul. Wojska Polskiego 40, 16-400 Suwałki; tel.: 261347382, 261347380; https://14pppanc. wp.mil.pl; termin zwiedzania należy wcześniej uzgodnić telefonicznie.

Biblioteka Publiczna im. Marii Konopnickiej

wi-ﬁ. Placówka jest przyjazna ludziom starszym i osobom z niepełnosprawnościami – dysponuje podjazdem dla wózków inwalidzkich i windą. Od 2015 r. oddziałem Biblioteki jest Midicentrum – Kreatywny Ośrodek Nauki i Technologii. To placówka dydaktyczna wykorzystująca nowoczesne osiągnięcia

Biblioteka Publiczna im. Marii Konopnic-

technologii informatycznych podczas za-

17.00, w okresie wakacyjnym wt.–nd. 9.00–17.00.

kiej w Suwałkach zbiera, opracowuje, prze-

jęć organizowanych dla szkół, przedszkoli,

z graﬁką komputerową, naukami ścisłymi,

Klub Wojskowy

chowuje i udostępnia zasoby biblioteczne

świetlic, a także indywidualnych użytkow-

w tym robotyką i automatyką, techniką, na-

ze szczególnym uwzględnieniem materia-

ników. W Midicentrum odbywają się m.in.

ukami przyrodniczymi, muzyką, sztukami

W muzeum gromadzone są pamiątki po su-

łów dotyczących Suwałk i regionu. Zgro-

kursy językowe oraz zajęcia związane

plastycznymi (m.in. rysunkiem) czy anima-

walskich jednostkach wojskowych, głównie

madziła ok. 200 tys. woluminów, a z jej

po żołnierzach Suwalskiej Brygady Kawa-

zbiorów korzysta ponad 12 tys. czytelni-

lerii, biorącej udział w walkach obronnych

ków. Biblioteka prowadzi również działal-

w 1939 r. Można tu zobaczyć m.in. zbio-

ność z zakresu upowszechniania wiedzy

ry broni palnej oraz białej, proporce i mun-

o regionie, kulturze słowa, sztuce książ-

dury. Na zewnątrz prezentowane są także

ki i edukacji kulturalnej społeczeństwa. Na

działa i czołgi.

miejscu można skorzystać z bezpłatnego

zeum.suwalki.pl; wt.–pt. 8.00–16.00, sb.–nd. 9.00–

Klub Wojskowy 14 Pułku Przeciwpancerne-

cją. Z oferty Midicentrum grupy zorganizoNoc Muzeów – Muzeum im. Marii Konopnickiej, fot. arch. Muzeum Okręgowego w Suwałkach Biblioteka Publiczna im. Marii Konopnickiej, fot. arch. Biblioteki Publicznej im. Marii Konopnickiej w Suwałkach Zajęcia w Midicentrum – Kreatywnym Ośrodku Nauki i Technologii, fot. arch. Midicentrum w Suwałkach

wane mogą korzystać od poniedziałku do piątku, natomiast pozostali chętni mają do dyspozycji popołudnia i soboty. Biblioteka Publiczna im. Marii Konopnickiej w Suwałkach, ul. E. Plater 33a, 16-400 Suwałki; tel.: 87 5656246; http://bpsuwalki.pl.

Instytucje kultury

Wystaw Artystycznych w Suwałkach to właśnie w tej galerii można było zobaczyć prace współcześnie żyjących artystów – tak jest do dzisiaj. Galeria organizuje wystawy indywidualne i zbiorowe, wystawy poplenerowe, spotkania autorskie, pokazy i warsztaty, od lat dba o wysoki poziom prezentowanych prac. Galeria Sztuki Współczesnej „Chłodna 20”, Suwalski Ośrodek Kultury, ul. Noniewicza 71, 16-400 Suwałki; tel.: 87 5664211; www.soksuwalki.eu/galerie.

Galeria Sztuki Stara Łaźnia Galeria Sztuki Stara Łaźnia Suwalskiego ok. 650 widzów, sąsiadującą z obszernym

Ośrodka Kultury mieści się w bezpośrednim

foyer, oraz Sala Kameralna, miejsce pre-

sąsiedztwie bulwarów nad Czarną Hańczą,

zentacji małych form muzycznych i teatral-

w zabytkowym, zrewitalizowanym budynku

nych, projekcji ﬁlmowych i multimedialnych

dawnej suwalskiej łaźni. Galeria organizuje

oraz spotkań, z modułową sceną i mobil-

zajęcia i warsztaty z zakresu edukacji kultu-

ną widownią na ok. 100 widzów. Obie sale

ralnej, artystycznej, ekologicznej i sportowej,

wyposażone są w najwyższej klasy sprzęt

działania pedagogiczno-społeczne i stre-

www.midicentrum.pl.

nagłośnieniowy, oświetleniowy i urządzenia

etworkingowe, a także spotkania, debaty,

Suwalski Ośrodek Kultury

multimedialne.

spektakle i koncerty plenerowe. W budynku

Suwalski Ośrodek Kultury, ul. Papieża Jana Paw-

znajduje się również wypożyczalnia sprzętu

Filia Biblioteczna nr 1, ul. Szpitalna 60; tel.: 87 5629474. Filia Biblioteczna nr 2, ul. Klonowa 41; tel.: 87 5671109. Filia Biblioteczna nr 3, ul. Północna 26 (os. Kamena); tel.: 87 5674815. Midicentrum, ul. W. Witosa 4a; tel.: 87 5656247;

Suwalski Ośrodek Kultury powstał w listopadzie 2012 r. z połączenia Młodzieżowego Domu Kultury oraz Regionalnego Ośrodka

rekreacyjnego oraz kawiarnia.

www.soksuwalki.eu.

Galeria Sztuki Stara Łaźnia, Suwalski Ośrodek

instytucją kultury na Suwalszczyźnie oraz

Galeria Sztuki Współczesnej „Chłodna 20”

nowoczesnym centrum życia kulturalnego Suwałk i okolic.

Kultury i Sztuki. Obecnie jest największą

ła II 5, 16-400 Suwałki; tel.: 87 5638510;

Kultury, ul. A. Wajdy 3, tel.: 87 5651130, adres

jako rogatka miejska, w kolejnych dekadach

e-mail: staralaznia@soksuwalki.eu

istniania kilkukrotnie zmieniał swoje prze-

„Chłodna 20” jest miejscem rozpoznawal-

Galeria Jednego Obrazu

stał wyremontowany i obecnie pełni funkcję

znaczenie. W 2008 r. zaniedbany obiekt zo-

nym na kulturalnej mapie Polski. Założo-

Galeria Jednego Obrazu mieści się w małym

galerii, w której co miesiąc prezentowane są

W trzypiętrowej siedzibie ośrodka znaj-

na w roku 1990 galeria może poszczycić

budynku na rogu ul. T. Kościuszki i pl. J. Pił-

prace artystów z regionu, kraju i zagranicy.

dują się pomieszczenia wykorzystywane

się wieloma bardzo dobrymi wystawami –

sudskiego. Pierwotnie budynek ten służył

podczas zajęć edukacji kulturalnej i anima-

uznanych artystów krajowych i zagranicz-

Galeria Jednego Obrazu, Suwalski Ośrodek Kultury,

cji artystycznej (świetnie wyposażone pra-

nych oraz debiutujących artystów młodego

cownie muzyczne, taneczne, teatralne oraz

pokolenia. Prezentuje głównie malarstwo,

sztuk plastycznych), a także Sala im. An-

ale również rzeźbę, graﬁkę, rysunek, foto-

drzeja Wajdy z dwupoziomową widownią na

graﬁę i nowe media. Po rozwiązaniu Biura

Suwalski Ośrodek Kultury, fot. K. Mierzejewski

pl. J. Piłsudskiego, przy parku Konstytucji 3 Maja, 16-400 Suwałki; www.soksuwalki.eu/galerie.

Galeria Jednego Obrazu, fot. arch. UM w Suwałkach

Galeria Patio, Suwalski Ośrodek Kultury (foy-

Galeria Sztuki Stara Łaźnia, fot. arch. UM w Suwałkach

tel.: 87 5638500; www.soksuwalki.eu/galerie.

er), ul. Papieża Jana Pawła II 5, 16-400 Suwałki;

Wydarzenia kulturalne

Stacja Pogodne Suwałki Styczniowa impreza promuje Suwałki jako „polski biegun zimna”. W bogatym programie znajdują się m.in. biegi zimowe, zimowy marsz nordic walking, pokazy Klubu

Suwalski kalendarz imprez kulturalnych

Morsów, wyścigi i rajdy psich zaprzęgów,

jest bardzo bogaty i zróżnicowany, szcze-

gry i zabawy z misiem UśMichem. Towa-

gólnie w okresie wiosenno-letnim, więc

rzyszą temu spotkania ze znanymi po-

każdy znajdzie w nim coś dla siebie. Do

dróżnikami i polarnikami, projekcje ﬁlmów

najbardziej popularnych imprez cyklicznych

o tematyce polarnej, koncerty, pokazy oraz

należą: Suwałki Blues Festival, Jarmark Ka-

degustacja potraw charakterystycznych dla

medulski, Piknik Kawaleryjski oraz Stacja

zimowej kuchni. Jedną z głównych atrakcji

Pogodne Suwałki. (Szczegółowy kalendarz

Stacji Pogodne Suwałki jest osada psich

imprez zob. s. 120).

zaprzęgów.

Piknik Kawaleryjski, fot. K. Mierzejewski Stacja Pogodne Suwałki, fot. arch. UM w Suwałkach Suwałki Blues Festival, fot. „Dwutygodnik Suwalski”

Piknik Kawaleryjski Organizowany w czerwcu Piknik Kawaleryjski to impreza plenerowa, której celem jest przypomnienie i podtrzymanie

Atrakcje dla dzieci Atrakcje dla dzieci

poszukiwaczy czeka Zaułek Krasnoludków

Warto wiedzieć, że to w Suwałkach urodził

ła pierwsze lata życia. W malowniczym

się Lechosław Marszałek – współtwórca

ogródku na tyłach Muzeum im. Marii Ko-

popularnych ﬁlmów o psie Reksiu oraz Bol-

nopnickiej patroni Zaułka Krasnoludków,

ku i Lolku. Także w Suwałkach urodziła się

król Błystek wraz ze swoją świtą i niania

Maria Konopnicka, której opowieści stały

Anusia, przeprowadzą najmłodszych przez

się inspiracją do utworzenia suwalskiego

przygodę w bajkowym świecie.

przy dawnym domu Marii Konopnickiej, gdzie pisarka przyszła na świat i spędzi-

Zaułka Krasnoludków i szlaku „Krasnolud-

Magiczni przewodnicy przygotowali dla

ki są na świecie” – atrakcji dla młodych

małych poszukiwaczy przygód specjalne za-

(i nie tylko) turystów, które pozwolą cieka-

dania. Potrzebna jest pomoc w odnalezie-

wie spędzić czas i rozbudzą wyobraźnię.

niu zagubionych gąsek sierotki Marysi, które

Miasto oferuje także wiele innych atrak-

rozbiegły się po całym ogrodzie. Wędrowcy

cji dla dzieci – od ciekawych imprez przez

spróbują swoich sił również podczas poszu-

questy po miejsca takie jak np. aquapark.

kiwań skarbu siedmiu krasnoludków – klu-

kawaleryjskich tradycji Suwałk. Program

i nocne koncerty klubowe połączone z jam

imprezy obejmuje przemarsz oddziałów

session – to marzenie każdego fana. Na

Zaułek Krasnoludków

kawalerii ulicami Suwałk, zawody kawale-

festiwalu można usłyszeć zarówno uznane

W opowieści O krasnoludkach i sierotce

stek opowiedzą legendę o powstaniu Su-

ryjskie i pokazy sprawności ułańskiej oraz

gwiazdy, jak i nowe brzmienia, a wszystko

Marysi Maria Konopnicka zapewnia, że

wałk, a potem na wszystkie dzieci czeka gra

inscenizacje i rekonstrukcje walk, zawody

to w doskonałej atmosferze, którą docenia-

baśniowe postacie żyją wśród nas. Gdzie

o mieście na bardzo nietypowej planszy –

hippiczne i otwarte zawody w powożeniu

ją tysiące odwiedzających z całego świata.

je znaleźć? W Suwałkach na młodych

pionki do gry są naprawdę ogromne!

bryczką o nagrodę dyrektora Muzeum. Pik-

Więcej zob. www.suwalkiblues.com.

nikowi towarzyszą pokazy sprzętu wojskowego 14 Pułku Przeciwpancernego, giełda

Jarmark Kamedulski

kolekcjonerska i przejażdżki konne. Jest to

To impreza organizowana każdego roku

największa na wschód od Wisły impreza

w sierpniu w ramach święta miasta. Pach-

kawaleryjska.

nące chleby, kiełbasy i wędliny, aroma-

Suwałki Blues Festival

cza, korony i klejnotów króla Błystka. Obok zaczarowanej studni niania Anusia i król Bły-

tyczne miody, ale też wyroby rękodzieła ludowego: koronki, rzeźby – wszystko to

To jedno z najważniejszych i największych

można obejrzeć i kupić podczas Jarmarku

wydarzeń bluesowych w Polsce i Europie,

Kamedulskiego.

organizowane zawsze w pierwszej połowie lipca. Kilka dni koncertów, trzy profesjonalne sceny plenerowe, koncerty na kameralnych scenach w centrum miasta, śniadania

Jarmark Kamedulski, Suwałki Gospel Choir, fot. arch. Suwalskiego Ośrodka Kultury Dzień dziecka w SOK, fot. arch. Suwalskiego Ośrodka Kultury

bluesowe, liczne koncerty akustyczne

Atrakcje dla dzieci

KRASNOLUDKI SĄ NA ŚWIECIE Czy to bajka, czy nie bajka, Myślcie sobie, jak tam chcecie. A ja przecież wam powiadam: Krasnoludki są na świecie! Za: M. Konopnicka, O krasnoludkach i sierotce Marysi, https://wolnelektury.pl.

Inne atrakcje dla dzieci Pośród innych suwalskich atrakcji dla rodzin z dziećmi warto wymienić: ◗ ciekawe imprezy kulturalne, np. Międzynarodowy Festiwal Teatrów Dzieci i Młodzieży „Wigraszek” czy Międzynarodowy Festiwal Piosenki i Tańca „Muszelki WiTo nie koniec atrakcji! W Zaułku są też: altana teatralna, krzesełka i stoły krasno-

◗ lekcje muzealne i wystawy, m.in. arche-

magiczne zwierciadła oraz karuzela rodem

ologiczna Najstarsze dzieje i historyczna

z epoki Marii Konopnickiej. Podróż w czasie

Na dziejowym trakcie w Muzeum Okrę-

ułatwią niedzisiejsze dźwięki katarynki. Na

gowym oraz wystawa plenerowa sprzę-

koniec małych wędrowców czeka miła nie-

tu wojskowego przy Klubie Wojskowym;

spodzianka oraz możliwość zrobienia sobie

◗ zajęcia edukacyjne w Midicentrum – intelające rozwijać umiejętność korzystania ze

przystankiem na Baśniowym Szlaku Su-

zdobyczy technologicznych. Dotyczy to za-

walszczyzny (więcej o szlaku na stronie

równo sprawności poruszania się w skom-

www.basniowyszlak.pl).

puteryzowanym środowisku edukacyjnym,

Zaułek Krasnoludków, ogród przy Muzeum im. Ma-

jak i możliwości poszerzania zainteresowań;

16-400 Suwałki; tel.: 87 5664133; wt.–pt. 8.30–15.30 (ostatnie wejście o 14.30), sb.–nd.

Zajęcia w Midicentrum, fot. arch. Biblioteki Publicznej im. Marii Konopnickiej w Suwałkach

raktywnej placówce dydaktycznej, pozwa-

Zaułek Krasnoludków jest pierwszym

rii Konopnickiej, ul. Tadeusza Kościuszki 31,

Krasnoludek Sikorek przy fontannie w Parku Konstytucji 3 Maja, fot. arch. UM w Suwałkach

ranki teatralne;

ludków i olbrzymów, lustra działające jak

zdjęcia na… królewskim tronie.

Międzynarodowy Festiwal Teatrów Dzieci i Młodzieży Wigraszek, fot. arch. Suwalskiego Ośrodka Kultury

gier”, a także wakacyjne niedzielne po-

9.30–16.30 (ostatnie wejście o 15.30), w okresie wakacyjnym wt.–nd. 9.00–17.00 (pierwsze wejście do ogrodu o 9.30, a ostatnie o 15.30).

◗ aquapark i plac zabaw; ◗ skatepark, plac zabaw, parkour park oraz korty tenisowe przy zalewie Arkadia; ◗ questy, czyli znakomita forma rodzinnych (i nie tylko) spacerów, zabawy i zwiedzania, połączonych z rozwiązywaniem zagadek i odkrywaniem tajemnic. A tych w Suwałkach naprawdę nie brakuje…

Plan miasta

a Łąkow

dskiej

Łąkow

u A. Piłs

12 14 10 13 11

1 Muzeum Okręgowe w Suwałkach

pogotowie/szpital

Biblioteka Publiczna

2 Muzeum im. M. Konopnickiej

kina

Straż Pożarna

stacje paliw

cmentarz (siedmiu wyznań)

Policja

ośrodki akademickie

kąpielisko miejskie

Eurocamping

poczty

ścieżki piesze/rowerowe

Urząd Gminy

gastronomia

Suwałki Arena

Starostwo Powiatowe

apteki

Szlak „Krasnoludki są na świecie”

Galeria Sztuki Stara Łaźnia

hotele

Szlak żydowski

kładki piesze

Szlak rowerowy

stacje rowerowe z ładowaniem

kładki pieszo-rowerowe

Ścieżka spacerowa

stacje rowerowe

slipy

Ścieżka klasycystyczna

Miejsca Obsługi Rowerzystów

pomosty

parkingi

Suwalski Ośrodek Kultury

Bulwarowa

20 1

6 2

Park Konstytucji 3 Maja z 1820 r.

Bulwary nad 22 Hańczą Czarną

6 37

Bulwary nad Czarną Hańczą

STADION PIŁKARSKI

pe Sa rsk

a le

ryjs

pe Sa rsk

Konkatedra św. Aleksandra

Park 6 Konstytucji 19 11 318 Maja z 1820 r.

2 3

Kaw

miejsca noclegowe

1 20

Ratusz Miejski

STADION STADION LEKKOATLETYCZNY LEKKOATLETYCZNY

Kaw

CIT (Centrum Informacji Turystycznej)

9 10 12 14 10 13 11

3 1611

Łąkowa

SZ Y BU PLIS DZ ZK ISK I O

7Plac Marii Konopnickiej

Zespó sportowo-rł obiektów ekreacyjnyc h (OSiR)

Plac Marii 8 Konopnickiej

Zespó sportowo-rł obiektów ekreacyjnyc h (OSiR)

wła

PNT PW

kościoły

PNT PW

Jan

wła

SZ Y BU PLIS DZ ZK ISK I O

dskiej

go Jan

LEGENDA

u A. Piłs

M łynarskie

a le

ryjs

Suwałki dla aktywnych Będąc w Suwałkach, można aktywnie spędzać czas o każdej porze roku. Przez mia-

Suwałki dla aktywnych

SPORTOWE SUWAŁKI

sto przepływa rzeka Czarna Hańcza, a w jej

Suwałki są dobrze znane z wielu dyscyplin

zakolu znajduje się zalew Arkadia z bogatą

sportu, a wybitni sportowcy rozsławiali miasto

infrastrukturą rekreacyjno-sportową. W pół-

już w pierwszych dekadach ubiegłego stulecia.

nocnej części miasta działa największy

Przed wojną największe sukcesy odnosili jeźdźcy

w tej części Polski aquapark, a na obrze-

i łyżwiarze, a przez ostatnich kilkadziesiąt lat

żach Suwałk, zaledwie 3 km od centrum

suwalczanie ze świetnymi wynikami grają

w kierunku północno-wschodnim, miłośni-

w badmintona. Znani debliści z Suwalskiego

cy rekreacji zimowej znajdą wyciąg nar-

Klubu Badmintona Litpol-Malow – Michał Logosz

ciarski Dąbrówka z wypożyczalnią sprzętu

i Robert Mateusiak, zaliczający się do światowej

narciarskiego i snowboardowego. Większy

czołówki w badmintonie – wywalczyli miejsca

ośrodek sportów zimowych WOSiR Szel-

w najlepszej szesnastce świata na igrzyskach

ment znajduje się w odległości ok. 15 km

olimpijskich w Sydney w 2000 r. i w Atenach

na północ od Suwałk (zob. s. 108). Można

w 2004 r., zdobyli też medale w mistrzostwach

też skorzystać z rozbudowanej sieci miej-

Europy. Najbardziej znaną sportsmenką z Suwałk

skich ścieżek rowerowych i pozamiejskich

jest Maria Andrejczyk, reprezentująca suwalski

tras rowerowych, prowadzących m.in. do

klub LUKS Hańcza Suwałki. Zajęła czwarte

Suwalskiego Parku Krajobrazowego, Wi-

miejsce w rzucie oszczepem na igrzyskach

gierskiego Parku Narodowego, Puszczy

olimpijskich w Rio de Janeiro w 2016 r. Znakomite

Augustowskiej czy odległych o 30 km Sejn

wyniki w karate (styl kyokushin) osiągnął Marek

(więcej o okolicach miasta w rozdziale 5:

Krejpcio, zdobywając dwukrotny tytuł mistrza

Wokół Suwałk, s. 96).

Polski, a Suwalski Klub Karate Kyokushin cieszy

Rowerem w świat, fot. K. Mierzejewski

Obiekty rekreacyjne i sportowe

się renomą kuźni talentów w tej dyscyplinie sportu. Ogromne sukcesy osiągają żeglarze w młodzieżowej klasie Cadet, z tytułami mistrzów świata włącznie. Sukcesy odnoszą też szachiści. Z Suwałk pochodzi arcymistrz szachowy Tomasz

Obiekty rekreacyjne i sportowe

z elementów centrum wypoczynkowo-roz-

w północno-wschodniej Polsce. Kompleks

rywkowego w Suwałkach, w skład którego

składa się z części rekreacyjnej i sportowej

wchodzą również pobliski Suwalski Ośro-

oraz łaźni, saun i groty solnej. Baseny znaj-

dek Kultury oraz hotel Loft 1898.

dujące się w aquaparku mają różne wymia-

Aquapark Suwałki, ul. Papieża Jana Pawła II 7,

ry, dostosowane do potrzeb różnych grup

16-400 Suwałki; tel.: 87 5626222; e-mail: info@

Warakomski. Olbrzymimi osiągnięciami miasto

Suwałki zajęły trzecie miejsce wśród miast

klientów. Chcąc zafundować sobie np. wod-

może się poszczycić także w pływaniu. Suwalska

na prawach powiatu w rankingu „Lider

ny masaż, warto skorzystać m.in. z biczy

pływaczka Joanna Mendak wielokrotnie zdoby-

wspierania sportu masowego”. Wyróżnie-

wodnych, kaskady, gejzerów, parasola wod-

Eurocamping

wała medale na paraolimpiadach i złote medale

nie to przyznano nie bez powodu – w mie-

nego oraz masaży dwudyszowych i trzech

Eurocamping nr 133, należący do między-

w mistrzostwach świata.

ście nie tylko wspiera się różne aktywności

whirpooli. Osobom liczącym na relaks i chwi-

narodowej sieci campingów ACSI (Auto

Wśród obecnie istniejących suwalskich klubów

sportowe, ale też z każdym rokiem rozbu-

le spokoju poleca się leżaki z masażem pod-

Camper Service International), to jeden

sportowych, które odnoszą znaczące sukcesy,

dowuje się nowoczesną infrastrukturę spor-

wodnym, natomiast dla miłośników silnych

z najnowocześniejszych parkingów cam-

należy wymienić przede wszystkim grający

towo-rekreacyjną, z której mogą korzystać

wrażeń przygotowano zjeżdżalnię otwar-

perowych w województwie podlaskim.

w PlusLidze Miejski Klub Sportowy Ślepsk

także turyści.

tą o długości 56 m oraz dwie zjeżdżalnie

Nawierzchnia ogrodzonego terenu cam-

rurowe o długości ponad 100 m, z licznymi

pingu jest częściowo trawiasta, a częścio-

zakrętami.

wo żwirowa. Na gości czekają 42 wygodne

Malow Suwałki (piłka siatkowa), Suwalski Klub

aqupark.suwalki.pl, www.aquapark.suwalki.pl.

Badmintona Litpol-Malow i drugoligowe Wigry

Aquapark Suwałki

Suwałki (piłka nożna). Wojciech Kowalewski,

Aquapark jest jedną z największych suwal-

W suwalskim aquparku dostępne są

stanowiska caravaningowe oraz motocara-

były bramkarz suwalskich Wigier, grał w Legii

skich inwestycji sportowych ostatnich lat. Jest

również punkty gastronomiczne, sala kon-

vaningowe z przyłączami oraz miejsca na

Warszawa, w klubach zagranicznych, a także

to również jeden z najnowocześniejszych

ferencyjna, przychodnia rehabilitacyjna,

namioty, które zachęcają do zatrzymania

klub ﬁtness, usługi fryzjersko-kosmetycz-

się na tym campingu. Do dyspozycji go-

ne i sklep sportowy. Obiekt jest jednym

ści są tu: umywalnie, natryski, WC (w tym

w reprezentacji Polski na mistrzostwach Europy w Austrii i Szwajcarii w 2008 r.

wodnych obiektów rekreacyjno-sportowych

Aquapark, fot. K. Mierzejewski Eurocamping, fot. arch. UM w Suwałkach

Obiekty rekreacyjne i sportowe

Ścianka wspinaczkowa, pływalnia i siłownia Suwalski Ośrodek Sportu i Rekreacji zachęca do wielu form aktywności ﬁzycznej, udostępniając różnego rodzaju obiekty. Jednym z nich jest ścianka wspinaczniezbędne media i oferuje kompleksowe

nością), WC chemiczne, pralka, suszarka

zaplecze techniczno-socjalne w budynku

Hostel Wigry

odzieży, stanowisko do przyrządzania po-

administracyjno-biurowym, w tym szatnie

Hostel Wigry, znajdujący się przy stadio-

nie skalne, co umożliwia wspinaczkę

siłków i zmywania naczyń, telefon stacjo-

dla zawodników i dla sędziów, pomiesz-

nie piłkarskim nad zalewem Arkadia, jest

o różnym stopniu skomplikowania. Zale-

narny, sieć Wi-Fi oraz duży parking. Chętni

czenia dla opieki medycznej, trenerów,

obiektem chętnie odwiedzanym przez

tą ścianki niewątpliwie jest jej powierzch-

mogą zamówić catering i zapłacić kartą

szkoleniowców, obsługi boisk, VIP-ów,

osoby prywatne, a także często wybie-

nia – 165 m2 (wymiary: 18 × 9 m), dzięki

kredytową, a wartościowe rzeczy zostawić

prasy, radia i telewizji, a także salę kon-

ranym przez grupy sportowe i kolonijne

czemu jednocześnie może z niej korzy-

w depozycie. Na miejscu istnieje też moż-

ferencyjno-prasową, pomieszczenie spi-

oraz biura podróży. Hostel oferuje 24 po-

stać do 20 osób (wspinających się i ase-

liwość opróżnienia przenośnych kaset WC

kera, sanitariaty, kompleks rekreacyjny

koje (jedynki, dwójki, trójki, czwórki i piąt-

kurujących). Osoby dopiero zaczynające

i zbiorników wody szarej oraz zatankowa-

(siłownia, salka do ćwiczeń, gabinet odno-

ki) oraz 2 pokoje typu studio – w sumie

wspinaczkową przygodę mogą liczyć tu na

nia wody pitnej. Dodatkowo Eurocamping

wy biologicznej). Obiekt wyposażony jest

54 wygodne miejsca noclegowe. Oprócz

pomoc instruktorów, którzy udzielą wszyst-

jest miejscem przyjaznym zwierzętom.

w stanowiska spikerskie i telebim z tablicą

tego istnieje możliwość odpłatnego wy-

kich niezbędnych informacji oraz nauczą

Eurocamping, ul. Zarzecze 26, 16-400 Suwałki;

wyników. W pobliżu płyty głównej boiska

najmu trzech profesjonalnych boisk pił-

bezpiecznej asekuracji. Wstępne prze-

znajduje się parking dla wozów transmi-

karskich na potrzeby treningów, meczów

szkolenie jest bezpłatne i obowiązkowe

pl, www.osir.suwalki.pl.

syjnych. W kompleksie są też dwa boiska

lub zabaw dla dzieci. Do dyspozycji go-

dla osób początkujących.

Stadion miejski

boczne.

ści jest również przestronny, monitoro-

Stadion miejski, ul. Zarzecze 26.

wany parking.

walnia. To jeden z pierwszych obiektów

Hostel Wigry, ul. Zarzecze 26, 16-400 Suwałki; tel.:

sportowych tego typu, który powstał w daw-

tel.: 87 5673307; e-mail: hostelwigry@osir.suwalki.

Jest to stadion piłkarski z podgrzewaną płytą główną boiska, co oznacza, że

Stadion Wigry, fot. K. Mierzejewski

może być eksploatowany przez cały rok.

Hala OSiR-u, fot. arch. Ośrodka Sportu i Rekreacji w Suwałkach

Stadion jest wyposażony we wszystkie

kowa wykonana z paneli imitujących

kabina i natrysk dla osób z niepełnospraw-

Hostel Wigry, fot. arch. Ośrodka Sportu i Rekreacji w Suwałkach

87 5667220; e-mail: hostelwigry@osir.suwalki.pl, https://hostelwigry.pl.

kształtem i fakturą prawdziwe powierzch-

W sąsiednim budynku znajduje się pły-

nym województwie suwalskim. Niecka basenowa o wymiarach 25 × 12,50 m podzielona jest na sześć torów. Jej minimalna

Obiekty rekreacyjne i sportowe

głębokość wynosi 1,20 m, natomiast mak-

znajduje się sprzęt do ćwiczeń siłowych,

◗ bieżnia okrężna ośmiotorowa o długo-

◗ trybuny z zadaszeniem na 1040 miejsc,

symalna – 3,80 m. W bezpośrednim są-

kulturystycznych i rehabilitacyjnych. Do

ści 400 m (nawierzchnia Mondo), bież-

z pomieszczeniem na aparaturę do elek-

siedztwie basenu znajduje się widownia

dyspozycji klientów są tu maszyny do ćwi-

nia prosta ośmiotorowa do biegu na 100

tronicznego pomiaru czasu (fotoﬁniszu)

mogąca pomieścić 250 osób. Ze względu

czeń klatki piersiowej, mięśni grzbietu, ob-

m i 110 m, do biegu przez płotki/rów

i jej obsługi.

na parametry basen wykorzystywany jest

ręczy barkowej, mięśni ud, łydek, mięśni

z wodą oraz do biegu z przeszkodami,

do szkolenia nurków, natomiast na co dzień

trójgłowych i dwugłowych. W sali dostęp-

◗ czterościeżkowa skocznia do skoku

odbywają się tu treningi zawodników Mię-

ne także: sztangi oraz sztangielki (od 12

dzyszkolnego Uczniowskiego Klubu Spor-

kg do 35 kg), hantelki od 1 kg do 10 kg,

◗ skocznia do skoku wzwyż,

mi dla autokarów i osób z niepełnospraw-

towego Olimpijczyk Suwałki oraz zajęcia

talerze na sztangę do 300 kg oraz uniwer-

◗ skocznia do skoku o tyczce (jedna

nością, a także korty tenisowe i treningowe

wychowania ﬁzycznego dla dzieci prowa-

salne ławeczki.

dzone przez nauczycieli ze szkół w Suwałkach i okolicy. Siłownia znajdująca się w budynku pływalni składa się z dwóch sal. W pierwszej

Ścianka wspinaczkowa, pływalnia, siłownia, ul. Wojska Polskiego 2, 16-400 Suwałki; tel.: 87 5650236; www.osir.suwalki.pl.

w dal i trójskoku,

dwukierunkowa),

Ponadto na terenie obiektu znajdują się miejsca noclegowe dla 30 osób, sanitariaty (szatnie z natryskami), parkingi z miejsca-

boisko piłkarskie. Kompleks stanowi świet-

◗ dwie rzutnie do pchnięcia kulą,

ną bazę do organizacji obozów sportowych

◗ rzutnia z klatką do rzutu dyskiem

oraz adaptacyjnych.

i młotem, ◗ dwie rzutnie do rzutu oszczepem,

Stadion lekkoatletyczny, ul. Wojska Polskiego 17, 16-400 Suwałki; tel.: 87 5664187, 501805285;

(85,50 m²) można korzystać ze sprzętu

Stadion lekkoatletyczny

aerobowego: bieżni, wioślarza, narciarza,

Suwalski stadion lekkoatletyczny był miej-

gi dla kategorii IIIA stadionu lekkoatle-

steperów (elektrycznego i manualnych)

scem zmagań sportowych podczas 70.

tycznego określone przez Polski Związek

Street workout i parkour park

oraz rowerów. Znajdują się tu również

Mistrzostw Polski Juniorów U20 w Lekko-

Lekkiej Atletyki,

Street workout został zaprojektowany

maszyny do ćwiczeń grzbietu, nóg, klatki

atletyce, 34. PZLA Mistrzostw Polski U23

piersiowej oraz brzucha. Z akcesoriów do-

oraz PZLA Mistrzostw Polski w Wielobo-

stępne są piłki, materace, skakanki, gumy

jach i Sztafetach. Na terenie obiektu znaj-

do rozciągania. W sali drugiej (130,50 m²)

dują się:

◗ arena rozgrzewkowa spełniająca wymo-

www.osir.suwalki.pl.

w taki sposób, aby umożliwić bezpieczne Stadion lekkoatletyczny, fot. arch. UM w Suwałkach

treningi wszystkim chętnym, bez wzglę-

Street Workout i Parkour Park, fot. arch. 1Move Street Workout & Parkour

wyposażony jest w oprzyrządowanie

du na stopień zaawansowania. Kompleks

Obiekty rekreacyjne i sportowe

oraz trzy pełnowymiarowe boiska do siatkówki plażowej. Bezpośrednio przy nich znajduje się trybuna z ponad 300 miejscami siedzącymi. Obiekt niemal od samego powstania cieszy się ogromną popularnością. Co roku jest gospodarzem coraz popularniejszego turnieju Pogodne Suwałki Cup, który ściąga do miasta czołowych graczy siatkówki plażowej. Organizowane są tu również liczne inne turnieje siatkówki plażowej i piłki nożnej plażowej. Suwałki Beach Arena, przy zalewie Arkadia, ul. Wojska Polskiego 2, 16-400 Suwałki; www.osir.suwalki.pl.

Korty tenisowe trawiaste Zmodernizowane korty tenisowe ze sztuczną nawierzchnią trawiastą znajdują się przy zalewie Arkadia. Do dyspozycji graczy są

najwyższej jakości, m.in. różnego rodzaju drążki, poręcze, murki i inne przeszkody. Street workout i parkour park umożliwiają urozmaicone treningi wykonywane z uży-

Korty tenisowe ceglane

nowocześniejszym obiektem tego typu

(50 min) zależy od dnia oraz pory wynaję-

Korty tenisowe ze sztuczną nawierzchnią

w województwie podlaskim. Jego powierzch-

cia kortów.

ceglaną znajdują się obok stadionu lekko-

nia użytkowa wynosi ponad 6600 m². Hala

Korty tenisowe trawiaste, ul. Zastawie, 16-400 Su-

atletycznego przy ul. Wojska Polskiego.

o wysokości 12,80 m ma powierzchnię spor-

Cena za godzinę treningową gry (50 min.)

tową 1745 m². Znajdują się tutaj boiska do

zależy od dnia oraz pory wynajęcia kortów.

siatkówki (9 × 18 m), koszykówki (15 × 28 m)

Korty tenisowe ceglane, ul. Wojska Polskiego 17,

i piłki ręcznej (20 × 40 m), a także trybuny

wałki; tel.: 87 5650236; www.osir.suwalki.pl.

16-400 Suwałki; tel.: 87 5664187; www.osir.suwalki.pl.

na 2121 miejsc. Można również korzystać

nie sylwetki oraz aktywne spędzanie cza-

Suwałki Arena

8 m i łącznej powierzchni 340 m². Obiekt

su na świeżym powietrzu.

Hala sportowo-widowiskowa Suwałki Are-

udostępniany jest szkołom, osobom in-

Street workout i parkour park, ul. Zastawie 35, 16-

na, sąsiadująca ze stadionem miejskim

dywidualnym i ﬁrmom do prowadzenia

przy ul. Zarzecze, jest największym i naj-

zajęć sportowych i treningów, organiza-

ciem „małej architektury”. Jest to świetny sposób na poprawę kondycji, kształtowa-

400 Suwałki; www.osir.suwalki.pl.

Suwałki Beach Arena Suwałki Beach Arena jest jednym z najnowocześniejszych obiektów tego typu w regionie. W jego skład wchodzą: pełnowymiarowe boisko do piłki nożnej plażowej

dwa korty. Cena za godzinę treningową gry

z sali treningowej (14 × 24 m) o wysokości

cji zawodów sportowych oraz imprez reSuwałki Beach Arena, fot. arch. Ośrodka Sportu i Rekreacji Korty tenisowe trawiaste, fot. arch. Ośrodka Sportu i Rekreacji Suwałki Arena, fot. arch. UM w Suwałkach

kreacyjnych. Pełni również funkcję sali widowiskowo-koncertowej. Suwałki Arena, ul. Zarzecze 26, 16-400 Suwałki; www.osir.suwalki.pl.

Obiekty rekreacyjne i sportowe

Centrum Rozrywki MK Bowling

Wigierskiego Parku Narodowego. Amato-

Suwałk. Bezpośrednie sąsiedztwo Wigier-

rzy białego szaleństwa znajdą tu sztucznie

skiego Parku Narodowego sprawia, że pa-

MK Bowling to centrum rozrywkowe znajdu-

dośnieżany, ratrakowany i oświetlony stok

nuje tu niezwykły klimat i wspaniałe warunki

jące się na drugim poziomie Centrum Han-

o długości ponad 300 m. Sam wyciąg ta-

zarówno do relaksu, jak i aktywnego wypo-

dlowego Plaza Suwałki. Na powierzchni

lerzykowy ma przepustowość ok. 900 os./

czynku. Przystań Stary Folwark oferuje 20

Czarna Hańcza

ponad 1600 m² mieści się m.in. sześć torów

godz. Na miejscu działają też: wypożyczal-

miejsc noclegowych oraz salę konferencyjną

Czarna Hańcza jest największą rzeką Su-

do gry w kręgle, są także stoły bilardowe.

nia sprzętu narciarskiego i snowboardowe-

na 30 osób. Do dyspozycji gości są: obszerny

walszczyzny. Jej całkowita długość to

MK Bowling ma również ofertę restauracyj-

go oraz bar i sauna. Do dyspozycji gości

taras z widokiem na jezioro Wigry, wypoży-

141,70 km, z czego 107,80 km znajduje się

ną – można tutaj zjeść pizzę z pieca opala-

pozostaje bezpłatny parking, a początkują-

czalnia sprzętu wodnego oraz rowerów, miej-

po stronie polskiej; przez Suwałki przepły-

nego drewnem.

cym pomocą służą instruktorzy narciarstwa

sce na ognisko, wiata i grill, a także sauna,

wa na odcinku 13 km. Rzeka zaczyna swój

Centrum Rozrywki MK Bowling, ul. gen. J. Dwer-

i snowboardu.

chętnie odwiedzana szczególnie w jesienne

bieg wśród morenowych wzgórz północnej

nickiego 15, 16-400 Suwałki; tel.: 87 6182200;

Wyciąg narciarski Dąbrówka, Dąbrówka 10, 16-400

i zimowe wieczory. W okolicy znajduje się

Suwalszczyzny i płynie przez tereny o uni-

www.mkbowling.pl.

Suwałki; tel.: 87 5630978, 722310688, 509690925,

wiele atrakcji, które warto zobaczyć pod-

katowych walorach krajobrazowych, geolo-

czas pobytu w Przystani, m.in. dawny klasz-

gicznych, historycznych i etnograﬁcznych,

tor Kamedułów.

m.in. przez Suwalski Park Krajobrazowy,

Ośrodek Narciarski Dąbrówka

501269888; www.dabrowka.suwalki.pl.

Przystań Stary Folwark, Stary Folwark 55d, 16-412 Suwałki, tel.: 602230106, e-mail: przystan@strefasport.pl, www.przystanstaryfolwark.pl.

Zimą w Suwałkach działa wyciąg narciarski

Przystań Stary Folwark

usytuowany niedaleko (ok. 3 km) od cen-

Obiekt ten powstał nad malowniczym jezio-

Przystań Stary Folwark, fot. K. Mierzejewski

rodowy i Puszczę Augustowską. Na wyso-

trum miasta, w bezpośrednim sąsiedztwie

rem Wigry, w odległości ok. 12 km od centrum

Bulwary nad Czarną Hańczą – Galeria Sztuki Stara Łaźnia, arch. UM Suwałki

kości wsi Rygol Czarna Hańcza włącza się

jeziora Hańcza i Wigry, Wigierski Park Na-

Ścieżki i trasy rowerowe

kawiarnia oraz plac zabaw, a także korty tenisowe, skate park, siłownia plenerowa, a nawet street workout i parkour park.

Suwalskie bulwary Bulwary nad Czarną Hańczą położone są pomiędzy ulicami 24 Sierpnia i A. Mickiewicza. Jest to niezwykły teren, na który składają się: ścieżki piesze i rowerowe, parkingi, trawniki i łąki kwiatowe oraz nabrzeża rekreacyjne. Charakteru temu miejscu dodaje odrestaurowana, zabytkowa łaźnia. Oprócz działań kulturalnych, prowadzone są tam również zajęcia rekreacyjne skierowane do w system Kanału Augustowskiego i kieruje

stanowiąca doskonałe środowisko życia dla

najmłodszych. W budynku mieści się Galeria

którym można przemierzyć całą wschodnią

do granicy białoruskiej, doprowadzając swo-

wielu gatunków zwierząt wodnych i ziem-

Sztuki Stara Łaźnia, wypożyczalnia sprzętu

Polskę. Więcej na jego temat można dowie-

je wody do Niemna na granicy litewsko-bia-

no-wodnych, zarówno latem, jak i zimą.

rekreacyjnego oraz kawiarnia.

dzieć się w Centrum Informacji Turystycznej

łoruskiej. Rzeka ma zróżnicowany charakter

Obserwuje się tu kaczki krzyżówki, mewy,

– na kolejnych odcinkach zmienia się z nie-

łyski i łabędzie. W obecnym kształcie za-

wielkiego strumienia w bystry potok o dużym

lew zajmuje ok. 11 ha. Jego maksymalna

spadku, głośno szumiący pośród licznych

głębokość wynosi ok. 5 m, długość (wzdłuż

głazów. Na odcinku od jeziora Wigry po Ka-

osi) to ok. 700 m, zaś maksymalna szero-

nał Augustowski jest jednym z najpiękniej-

kość – 400 m.

Ścieżki i trasy rowerowe

Punkt ten ma status miejsca przyjaznego rowerzystom (MPR) na szlaku Green Velo, co oznacza, że zapewnia cyklistom bezpieczny, nieodpłatny parking, przestrzeń do

Cykliści w Suwałkach mają do dyspozycji

odpoczynku, a także informacje o wypoży-

szych szlaków kajakowych w Polsce. Na

Latem na tutejszej plaży miejskiej nad

rozbudowaną sieć ścieżek rowerowych (są

czalniach rowerów, pobliskich serwisach

uwagę zasługuje fakt, że Czarna Hańcza

bezpieczeństwem wypoczywających czu-

to głównie trasy rowerowo-piesze). Najbar-

i sklepach rowerowych czy ofertach wycie-

została uhonorowana tytułem Rzeki Roku

wają ratownicy – pracownicy suwalskiego

dziej atrakcyjna ścieżka biegnie wzdłuż ulicy

czek rowerowych oraz informację i pomoc

2016, wyprzedzając w głosowaniu Wisłę

OSiR-u. Na obszarze kąpieliska wydzielo-

T. Kościuszki i Czarnej Hańczy oraz wokół

w zakresie znalezienia i rezerwacji nocle-

(odcinek bydgoski) i Bzurę.

no strefy dla nieumiejących (o głębokości do

zalewu Arkadia. Warto również wybrać się

gów w obiektach przyjaznych rowerzystom.

1,20 m) oraz dla umiejących pływać (do 2,50

na przejażdżkę dwiema najdłuższymi miej-

MPR-ów na terenie miasta jest kilkana-

m głębokości). Własną strefę (o głębokości

skimi ścieżkami: jedna wiedzie wzdłuż ulic

ście. Pozostałe znajdują się przy obiektach

do 30 cm) mają również dzieci.

gen. K. Pułaskiego i M. Reja, a druga wzdłuż

Ośrodka Sportu i Rekreacji oraz przy Muzeum

Zalew Arkadia z plażą miejską Zalew Arkadia to malowniczo położony

Nad zalewem można wypożyczyć sprzęt

ulic Sejneńskiej, Filipowskiej, I. Krasickiego

Okręgowym, Muzeum im. Marii Konopnickiej,

sztuczny zbiornik wodny, zasilany wodami

pływający (łódki, kajaki, rowery wodne).

oraz 1 Maja. Przy ul. Utrata, nieopodal dwor-

pl. M. Konopnickiej, aquaparku, Eurocam-

Czarnej Hańczy. Został utworzony na po-

W sąsiedztwie kąpieliska znajdują się

ca autobusowego, znajduje się MOR (miej-

pingu OSiR-u, hotelu Loft 1898 i restauracji

sce obsługi rowerzystów).

Tatarak, hotelu Logos, stacji paliw Orlen, kom-

czątku XVIII w. jako staw przy młynie wodnym. Na środku zalewu znajduje się urocza wysepka. Zbiornik wypełnia czysta woda,

w Suwałkach (ul. ks. K. Hamerszmita 16).

Zalew Arkadia, fot. arch. UM Suwałki Dzień bez samochodu, fot. arch. UM Suwałki

Przez

miasto

przebiega

również

Wschodni Szlak Rowerowy Green Velo,

pleksie hotelarsko-gastronomicznym Hańcza i ośrodku narciarskim Dąbrówka.

Wigierski Park Narodowy

Wokół Suwałk

Z Suwałk warto wybrać się na wędrówkę kra-

się 42 naturalne zbiorniki wodne, których

joznawczą do Wigierskiego Parku Narodo-

łączna powierzchnia wynosi ok. 28 km²

wego i Suwalskiego Parku Krajobrazowego.

(19% powierzchni WPN), a w centrum Par-

W obu Parkach – znajdujących się w bliskim

ku leży malownicze jezioro Wigry (po-

sąsiedztwie miasta i obﬁtujących w atrakcje

wierzchnia 2118,30 ha, średnia głębokość

– dostępna jest bogata infrastruktura do upra-

15 m, głębokość maksymalna 74,20 m),

wiania turystyki aktywnej: wypraw pieszych,

największe i drugie pod względem głębo-

rowerowych, spływów kajakowych, jazdy

kości na Suwalszczyźnie. Północna część

konnej, żeglarstwa, wędrowania czy też nur-

Parku, znajdująca się w zasięgu Pojezierza

kowania. Na odwiedzających czekają m.in.

Wschodniosuwalskiego, jest pagórkowata,

zagospodarowane szlaki turystyczne i ścieżki

natomiast południowa – jako fragment Rów-

edukacyjne oraz inne obiekty umożliwiające

niny Augustowskiej – bardziej płaska. Lasy,

poznanie niezwykłych walorów tych miejsc.

które stanowią północny fragment Pusz-

Wigierski Park Narodowy

czy Augustowskiej, zajmują ponad 60% powierzchni WPN. Leśno-jeziorny krajobraz uzupełniają otwarte tereny wsi, pól i łąk. Główne drogi w Parku są otwarte dla samochodów, ale najlepiej zwiedzać go, prze-

Kilka kilometrów na wschód od Suwałk prze-

mieszczając się rowerem (z Suwałk prowadzi

biegają granice Wigierskiego Parku Naro-

do Parku ścieżka rowerowa), pieszo lub ka-

dowego (WPN). Na jego terenie znajdują

jakiem, a zimą na nartach biegowych. Park

05 Wigierski Park Narodowy, jezioro Suchar, fot. P. Pajer-Giełażys

Wigierski Park Narodowy

przed wyginięciem. Należy do nich przede wszystkim bóbr europejski, który stał się symbolem Parku. Od powstania WPN (1989) zamieszkały w nim także pary bielików. Wśród ryb skutecznie utrzymuje się populacje sielawy i siei. Regularnie obserwuje się tu takie ssaki jak wilki, rysie oraz zające bielaki (gatunek północny). jest celem wędrówek turystów, którzy mogą

ŚCIEŻKI EDUKACYJNE

skorzystać z wielu szlaków przygotowanych

Na szczególną uwagę zasługują niewiel-

specjalnie dla nich. Łączna długość oznako-

kie śródleśne jeziora – tzw. suchary, które

wanych szlaków lądowych – pieszych, ro-

można oglądać dzięki ścieżce edukacyjnej

werowych oraz ścieżek edukacyjnych – na

„Suchary”. Ścieżka ta prowadzi wokół śród-

terenie WPN to ok. 300 km. Towarzyszy im

leśnych jezior, przez lasy i torfowiska z charak-

niezbędna infrastruktura. Tam, gdzie szlaki

terystycznymi roślinami i zwierzętami. Z kolei

prowadzą przez cenne i łatwe do zniszczenia

ścieżka „Las” wiedzie przez zróżnicowane

cel budynku gospodarczym pochodzącym

przez króla Jana Kazimierza w 1667 r.,

ekosystemy bagienne, zbudowano drewnia-

zespoły leśne. W Parku można skorzystać

z lat 20. XX w.

jednak po upadku Rzeczypospolitej za-

ne kładki, mostki i pomosty, które stano-

również z innych ścieżek edukacyjnych przy-

W miejscowości Czerwony Folwark mie-

wią zarówno ułatwienie komunikacyjne, jak

bliżających niezwykłą naturę tego obszaru:

ści się kolejna wystawa Dzieje i tradycje

i atrakcję turystyczną. W Parku znajdują się

„Płazy”, „Jeziora”, „Puszcza”, „Eksploatacja

rybołówstwa nad Wigrami. Poza liczny-

Obecnie na terenie klasztoru funkcjonu-

też wieże, platformy i pomosty widokowe

dóbr puszczańskich”, „Dary natury”.

mi posterami można tu zobaczyć wiele cie-

je Fundacja Wigry Pro. Działa tu również

szeni do wyjazdu.

kawych eksponatów, m.in. dłubankę, łódź,

Muzeum Jana Pawła II z pamiątkami po

Podczas wędrówki można odpocząć w wia-

WYSTAWY

kuter, kruszarkę do lodu, model aparatu in-

wizycie papieża Jana Pawła II, który odpo-

tach ze stołami i ławkami.

Na terenie Wigierskiego Parku Narodowe-

kubacyjnego ikry oraz sprzęt rybacki stoso-

czywał w tym miejscu podczas swojej piel-

go można zwiedzić kilka wystaw. W Krzy-

wany do połowu ryb i raków. Są tu również

grzymki do Polski w czerwcu 1999 r. Do

służące prezentacji interesujących miejsc.

Atrakcje Parku

wem, gdzie znajduje się Centrum Informacji

wypreparowane okazy niektórych gatunków

zwiedzania udostępniono także krypty, wy-

Oprócz dzikiej przyrody i malowniczych kra-

Turystycznej i siedziba Parku, na odwie-

zwierząt oraz ﬁlmy o tematyce rybackiej.

stawy i ogrody klasztorne.

jobrazów atrakcją Wigierskiego Parku Na-

dzających czekają dwie wystawy – przy-

rodowego są też obiekty kultury materialnej,

rodnicza Nad Wigrami oraz etnograﬁczna

Centrum Informacji Turystycznej WPN,

Pokamedulski Klasztor w Wigrach Fundacji Wigry

w tym najcenniejszy z nich – pokamedulski

Ocalić od zapomnienia. Tę drugą, składa-

Krzywe 82, 16-400 Suwałki; tel.: 87 5632562,

Pro, Wigry 11, 16-402 Suwałki; tel.: 87 5662499;

zespół klasztorny.

jącą się z 800 eksponatów, przygotowano

5632540, 510992672; www.wigry.org.pl.

www.wigry.pro.

KLASZTOR POKAMEDULSKI

REJS WYCIECZKOWY

w leśniczówce, w zaadaptowanym na ten ZWIERZĘTA Wśród zwierząt Parku na szczególną uwagę zasługują te, które dzięki ochronie gatunkowej i rezerwatowej zostały uratowane

mieszkujący go zakonnicy zostali zmu-

W WIGRACH

Przy klasztorze w Wigrach znajduje się

Kulig w Wigierskim Parku Narodowym, fot. B. Perkowska

Wzniesiony na półwyspie zespół budyn-

przystań, z której można wyruszyć na rejs

Pokamedulski klasztor w Wigrach, fot. H. Stojanowski

ków wyróżnia się w krajobrazie okolic je-

statkiem po jeziorze Wigry, często uzna-

ziora Wigry. Klasztor został ufundowany

wanym za najpiękniejsze polskie jezioro.

Suwalski Park Krajobrazowy

Warto, bo taka wycieczka dostarcza nie-

multimedialne. Muzeum jest również

zapomnianych wrażeń. W czasie rejsu

ośrodkiem edukacyjnym, gdzie prowa-

statek pokonuje kilkanaście kilometrów.

dzone są zajęcia dla dzieci i młodzieży. Latem można pływać łodzią z prze-

we, przez które przepływa także rzeka

szklonym dnem – „Leptodorą II”. Na jej po-

Suwalski Park Krajobrazowy (SPK) powstał

Czarna Hańcza. Po pokonaniu przez sta-

kładzie dziewięć osób jednocześnie może

w 1976 r. jako pierwsza tego typu forma

tek plosa środkowego z pokładu widać,

podziwiać podwodny świat jeziora Wigry.

ochrony w Polsce. Dzięki niezwykłej rzeź-

jak bardzo zróżnicowany jest nadwigier-

Muzeum Wigier im. A. Lityńskiego, Stary Folwark

bie terenu jest to wyróżniający się w kraju

pionier polskiej limnologii – Alfred LityńMUZEUM WIGIER W STARYM

ski. W tym miejscu można wiele dowie-

50, 16-402 Stary Folwark; tel.: 87 5630152;

zakątek o pięknym krajobrazie i unikato-

www.wigry.org.pl/mw.

wej przyrodzie. Na niewielkim obszarze madzenie niepowtarzalnych, różnorodnych

(6284 ha) występuje niespotykane nagro-

FOLWARKU

dzieć się o jeziorze Wigry, poznając jego

SZLAK GREEN VELO

Na terenie Wigierskiego Parku Narodo-

różne części – od głębin i żyjących w nich

Przez WPN wiedzie Wschodni Szlak Ro-

i szczególnie wyrazistych form polodow-

wego – w Starym Folwarku – znajduje

organizmów aż po przyrodę na jego brze-

werowy Green Velo. Cykliści mogą skorzy-

cowych. To właśnie tutaj można obejrzeć

się Muzeum Wigier z wystawą prezen-

gach, także poprzez ﬁlmy i prezentacje

stać ze znajdującej się na nim infrastruktury

przykłady najpiękniejszych moren, kemów

w postaci miejsc obsługi rowerzystów

i ozów. I tylko tutaj można zobaczyć wiszą-

(MOR) i miejsc przyjaznych rowerzystom

cą dolinę i ogromne głazowiska.

tującą przyrodnicze i kulturowe walory chronionego obszaru. Muzeum mieści się w budynku dawnej stacji hydrobiologicznej, w której w latach 1927–39 pracował

100

Suwalski Park Krajobrazowy

Płynie m.in. przez ploso (głębię) środko-

ski krajobraz.

Jezioro Wigry od strony wsi Bryzgiel, fot. P. Pajer-Giełażys Muzeum Wigier, fot. arch. WPN Widok na Górę Cisową w Suwalskim Parku Krajobrazowym, fot. arch. UM Suwałki

(MPR). Do wjazdu na teren Parku upoważnia karta wstępu.

SPK to także kraina wysokich wzgórz oraz głębokich dolin i rynien, często wypełnionych

101

Suwalski Park Krajobrazowy jeziorami. Takie deniwelacje i silne nachyle-

GŁAZOWISKA I MARTWY LÓD

nie zboczy, przypominające krajobraz pod-

Wielką atrakcję Parku stanowią liczne gła-

górski, na niżu spotyka się bardzo rzadko.

zy i głazowiska. Nie ma w kraju podobne-

Blisko 65% powierzchni Parku zajmują te-

go miejsca, gdzie na tak małym obszarze

reny rolnicze, głównie pola i łąki, i dlatego

skupionych jest tak dużo głazów.

te niezwykłości rzeźby są bardzo dobrze widoczne.

Atrakcje Parku

Centralną część SPK tworzy rozległa, głęboka kotlina, otoczona ze wszystkich stron wysokimi krawędziami, nazwana – od płynącej jej dnem rzeki – Zagłębieniem

By poczuć niezwykłą atmosferę SPK, warto

Szeszupy. Znajduje się w nim najpiękniej-

skorzystać z wytyczonych ścieżek poznaw-

sze w Polsce zgrupowanie form martwe-

czych oraz szlaków pieszych i rowerowych,

go lodu.

odkrywających kulturowe i przyrodnicze tajemnice tego obszaru. (Dokładne infor-

JEZIORA

macje o ich przebiegu można znaleźć na

Leżące w Parku jeziora – ze względu na

stronie internetowej Parku: www.spk.org.pl,

bardzo duże zasilanie przez źródła wód

w zakładce turystyka).

podziemnych oraz brak zanieczyszczeń powierzchniowych – należą do najczyst-

GÓRA CISOWA

szych w Polsce. W zachodniej części

Z wielu miejsc można dostrzec najbardziej

Parku usytuowana jest głęboka rynna,

charakterystyczne wzgórze na terenie Par-

a w niej najgłębsze polskie jezioro – Hań-

ku – Górę Cisową. Wzniesienie o regu-

cza (108,50 m głębokości).

larnym, stożkowym kształcie i wysokości

Jeziora Kleszczowieckie (w okolicy wsi

256 m n.p.m. bywa nazywane suwalską

Smolniki) uchodzą za najpiękniejszą pod

Fudżi-jamą. Znane jest też jako Góra Gu-

względem krajobrazowym grupę jezior ni-

lbieńska lub Góra Sypana. Tę ostatnią na-

zinnych w Polsce. Wśród nich najwięk-

zwę ludowa legenda łączy z leżącym u jej

szą urodą odznacza się Jaczno (34 ha).

stóp jeziorem Kopanym.

Przy jego brzegu występują największe w SPK różnice poziomów terenu, sięga-

ANOMALIA MAGNETYCZNA

jące 120 m. Nie mniej atrakcyjne są Je-

Teren Suwalskiego Parku Krajobrazowe-

ziora Szurpilskie z Szurpiłami na czele

go wyróżnia się nie tylko niezwykłym kra-

(80,9 ha) i wznosząca się pośród nich Góra

jobrazem, ale też występowaniem złóż rud

Zamkowa (zob. s. 104).

polimetalicznych zalegających na głębokości 800–2000 m, przez co występuje tu anomalia magnetyczna – strzałki kompasów odchylają się do kierunku północnego.

102

Jezioro Kleszczowieckie, fot. arch. Suwalskiego Parku Krajobrazowego Suwalski Park Krajobrazowy, fot. H. Stojanowski

103

Suwalski Park Krajobrazowy

SMOLNIKI Na obszarze Suwalskiego Parku Krajobrazowego znajduje się duża wieś letniskowa – Smolniki, która swą nazwę zawdzięcza smolarzom, w XVI w. zakładającym w środku Puszczy Mereckiej pierwsze, niewielkie osady przemysłowe, zwane budami. W Smolnikach znajduje się punkt widokowy, z którego można oglądać najpiękniejsze krajobrazy Suwalszczyzny. W pobliżu tego miejsca nagrywane były sceny do ﬁlmu Pan Tadeusz w reżyserii Andrzeja Wajdy, w tym przemarsz wojsk napoleońskich idących na Moskwę. MOLENNA W WODZIŁKACH Suwalski Park Krajobrazowy zachwyca

się tu jedno z centrów plemiennych Jaćwin-

bogactwem zabytków kultury materialnej.

gów, zamieszkujących w okresie wczesnego

Wśród obiektów sakralnych wymienić trze-

średniowiecza Jaćwież – krainę obejmującą

ba drewnianą molennę, czyli świątynię sta-

dzisiejszą Suwalszczyznę oraz tereny roz-

roobrzędowców, we wsi Wodziłki. Obiekt

ciągające się od Wielkich Jezior Mazurskich

pochodzi z 1921 r.

na zachodzie po rzekę Niemen na wschodzie, dorzecze Szeszupy na północy i Bie-

ŚLADY JAĆWINGÓW

brzę na południu.

Do najciekawszych zabytków archeolo-

W pobliżu Góry Zamkowej – we wsi

gicznych na terenie SPK należy usytuowa-

SZURPIŁY – znajduje się Izba Pamię-

ny pośród Jezior Szurpilskich pojaćwieski

ci Jaćwieskiej. Można tu obejrzeć makie-

zespół osadniczo-obronny. Na trzech

tę przedstawiającą część Góry Zamkowej

okolicznych wzgórzach: Górze Zamkowej,

i otaczające ją jeziora, na której przedsta-

Górze Kościelnej i Górze Cmentarnej, znaj-

wiono scenę ataku Rusinów na grodzisko

oraz przedmioty z XII–XIII w. pochodzące

z Jaćwingami. Pierwsza tablica znajduje się

dują się pochodzące z z VIII–XIII w. ślady

Jaćwingów. Wśród eksponatów są też kopie

z cmentarzyska na „Mosiężysku”.

na parkingu przy wejściu do Izby Pamięci Ja-

budownictwa obronnego bałtyjskiego ple-

zabytków, które zostały odkryte przez arche-

Z Szurpił w kierunku Góry Zamkowej pro-

ćwieskiej. Trasa jest uzupełnieniem ścieżki

mienia Jaćwingów. Z płaskiego szczytu do-

ologów w okolicach Góry Zamkowej. Do naj-

wadzi trasa turystyczna „Tropem Sziur-

poznawczej „Na Górę Zamkową” (6 km)

minującego wzniesienia, tj. Góry Zamkowej

ciekawszych należą ozdoby jaćwieskie, broń

py” o długości 3,2 km (początek na parkingu

oraz szlaku rowerowego „Na Górę Zam-

w Szurpiłach, 350 m od Izby Pamięci Ja-

kową” (Malesowizna – Wodziłki; 15,10 km).

ćwieskiej). Wzdłuż trasy ustawiono osiem ta-

Izba Pamięci Jaćwieskiej, Szurpiły 32, 16-404 Jele-

(228,10 m n.p.m.), roztaczają się wspaniałe widoki na leżące u jego podnóża jeziora: Szurpiły, Kluczysko i Jeglówek. Znajdowało

104

Izba Pamięci Jaćwieskiej w Szurpiłach, fot. arch. SPK

blic, na każdej opisano inny temat związany

niewo; tel.: 504775660; www.spk.org.pl.

105

Inne atrakcje Suwalszczyzny RUINY DWORU W STAREJ HAŃCZY

księcia Tomasza Bogumiła Światopełka-

Na terenie SPK, w kolonii Stara Hań-

-Mirskiego – patrioty, senatora Królestwa

cza, znajdują się ruiny dworu z przeło-

Polskiego, powstańca listopadowego,

mu XVIII i XIX w. Należał on m.in. do

przedsiębiorcy, który popadł pod koniec

życia w niesławę za sprawą oskarżeń o zdradę i oszustwa. W XIX w. dwór często zmieniał właścicieli, ale dotrwał w dobrym stanie do końca II wojny światowej. Został zniszczony po 1945 r. SIEDZIBA SPK W siedzibie SPK w Turtulu można uzyskać informacje turystyczne, kupić mapy

i przewodniki oraz zwiedzić Izbę Regionalną, gdzie prezentowana jest wystawa poświęcona suwalskiej wsi. Daje ona możliwość obejrzenia zabytkowych przedmiotów codziennego użytku, takich jak krosna, do wyciskania sera, a także innych sprzę-

Rezerwat Cmentarzysko Jaćwingów

tów używanych dawniej podczas prac do-

Około 5 km na północny wschód od cen-

mowych. Warto tu również przespacerować

trum Suwałk znajduje się leśny rezerwat

się po ciekawie zagospodarowanej ścieżce

przyrody Cmentarzysko Jaćwingów. Leży

„Opowieści Turtula”.

on na terenie os. Szwajcaria (dawniej osob-

Suwalski Park Krajobrazowy, Malesowizna 24,

nej wsi) w granicach administracyjnych

kołowrotek, kopańka, masielnica czy prasa

16-404 Jeleniewo; tel.: 87 5691801; https://www.spk.org.pl.

106

Inne atrakcje Suwalszczyzny

miasta Suwałki. Rezerwat o powierzchni 3,39 ha utworzono w 1959 r. w celu ochrony rosnącego tu boru świeżego, a także

Suwalski Park Krajobrazowy, fot. arch. UM Suwałki

odkrytego na tym terenie cmentarzyska

Zagłębie Szeszupy, fot. arch. Suwalskiego Parku Krajobrazowego

sko było badane przez Kompleksową Eks-

Rezerwat Cmentarzysko Jaćwingów, fot. arch. Muzeum Okręgowe w Suwałkach

Jaćwingów. W latach 1955–56 cmentarzypedycję Jaćwieską. Na zalesionym terenie

107

Inne atrakcje Suwalszczyzny

i wspinaczkowym (trzy trasy o różnej skali trudności rozwieszone na 46 podporach), na wspaniałym polu do paintballa oraz na 18-dołkowym polu do minigolfa. Jest tu również baza noclegowa i gastronomiczna. W latach międzywojennych Góra Jesionowa służyła do startów szybowców. W ostatnich latach wielokrotnie organizowano tu obozy lotniarskie. WOSiR Szelment Sp. z o.o., Szelment 2, 16-404 Jeleniewo; tel.: 87 5683007; https://wosir-szelment.pl.

zobaczyć można kurhany – okrągłe ka-

Ośrodek Narciarski Dąbrówka

mienne usypiska. Ich średnica wynosi od

Zaledwie ok. 3 km od centrum Suwałk dzia-

6 do 21 m. Ponadto na terenie cmenta-

ła ośrodek narciarski umożliwiający przed-

rzyska znajdują się pochówki całopalne

nią zabawę wszystkim miłośnikom białego

i szkieletowe. W grobach szkieletowych ar-

szaleństwa. Zimą na gości czeka sztucznie

cheolodzy odnaleźli liczne ozdoby, a także

dośnieżany, oświetlony i ratrakowany stok

narzędzia, naczynia i broń – w zależności

o długości 300 m, a także wyciąg talerzy-

od statusu zmarłego.

kowy o przepustowości ok. 900 os./godz.

WOSiR Szelment

sprzętu narciarskiego i snowboardowego,

W północnej części Suwalszczyzny, przy

bar i sauna oraz bezpłatny parking. Począt-

przepięknym jeziorze Szelment Wielki

kujący narciarze i snowboardziści mogą

wznosi się Góra Jesionowa (252 m n.p.m.).

stawiać swoje pierwsze kroki na stoku pod

Obecnie znajduje się na niej WOSiR Szel-

opieką instruktora.

ment – nowoczesny kompleks sportowo-

Ośrodek działa także latem, m.in. ofe-

-rekreacyjny, który już od szeregu lat jest

rując możliwość pływania kajakiem, rowe-

całorocznym centrum wypoczynku na Su-

rem wodnym czy łódką, dostęp do sauny,

Wiżajny

walszczyźnie. Ośrodek oferuje siedem

organizację ognisk oraz imprez dla grup

Na północ od Suwałk, niedaleko grani-

szą się te zabytki, prawdopodobnie niegdyś

wyciągów oraz przenośnik taśmowy, tra-

zorganizowanych i imprez okolicznościo-

cy państwa leży miejscowość Wiżajny.

znajdowało się grodzisko jaćwieskie.

sy biegowe, snowpark i wypożyczalnię

wych. Ośrodek dysponuje również cało-

Warto tu zobaczyć kościół św. Teresy

sprzętu narciarskiego. Latem działa tu-

roczną bazą noclegową

taj elektryczny wyciąg nart wodnych (dł.

Ośrodek Narciarski „Dąbrówka”, ul. Dąbrówka 10,

1000 m) i wypożyczalnia rowerów, można też próbować swoich sił w parku linowym

108

Na miejscu dostępne są: wypożyczalnia

16-400 Suwałki; tel.: 87 5630978; www.dabrowka. suwalki.pl.

z Ávila z 1825 r. oraz drewnianą dzwonnicę z 1862 r. Na wzgórzu, na którym wzno-

Wiżajny uważane są za polski biegun zimna, ponieważ odnotowuje się tu naj-

WOSiR Szelment zimą, fot. arch. WOSiR Szelment

niższe w kraju średnie miesięczne tempe-

WOSiR Szelment – wyciąg nart wodnych i park linowy, fot. arch. WOSiR Szelment

roczne temperatury średnie (poniżej 6°C,

ratury stycznia (poniżej -4°C) i najniższe

109

Inne atrakcje Suwalszczyzny turystycznych regionu. Jej szlak wiedzie

Przez pałacowy park prowadzi dobrze ozna-

przez Wigierski Park Narodowy i Pusz-

kowana i opisana ścieżka „Park w Dowspu-

czę Augustowską. W najatrakcyjniejszych

dzie – natura i historia”, o długości 1,6 km.

miejscach trasy urządzone są przystanki

Centrum Obsługi Turysty Kordegarda w Dowspu-

widokowe: Binduga, Bartny Dół, Krusznik, Powały. Przy początkowej stacji zabytkowej kolei mieści się muzeum, w którym

5671219, 887318000; www.kordegarda.dowspuda.pl.

Kanał Augustowski

nictwem wąskotorowym. Można tutaj posłu-

Kanał Augustowski to cud XIX-wiecznej

chać historii „Leśnej Kolei Wąskotorowej”.

techniki, który łączy Wisłę z Niemnem,

Wigierska Kolej Wąskotorowa, Płociczno-

wykorzystując polodowcowe obniżenie

697075906, 603165390; http://augustowska.pl.

rynnowe, tworzące pasmo Jezior Augustowskich oraz doliny rzek Biebrzy, Netty,

przy średniej w Polsce wynoszącej ponad

jeziora i łąki. Przy dobrej widoczności moż-

7°C). Śnieg zalega tutaj naprawdę długo

na dojrzeć Puszczę Romnicką, Góry Su-

(w 1928 r. zima w tych okolicach trwała aż

dawskie, a także Dolinę Rowelską. Na

Ruiny pałacu Paca w Dowspudzie

do… czerwca), co sprzyja uprawianiu spor-

wzniesieniu znajduje się ferma wiatrowa.

W dolinie Rospudy, w Dowspudzie znajdują

technicznych, w tym 18 śluz, utworzyły

Stowarzyszenie Macierzanka, ul. Suwalska 17A,

się otoczone parkiem pozostałości pałacu

drogę wodną o długości 103,60 km. Zbu-

hrabiego Ludwika Michała Paca, wznie-

dowany ponad 170 lat temu Kanał Augu-

ny.org.pl.

sionego w latach 1820–27. Jest to miejsce

stowski miał ogromne znaczenie zarówno dla gospodarki, jak i środowiska, a rozpo-

w Wiżajnach jest długa. W posiadaniu kilku

Trójstyk granic w Bolciach

trwale wpisane w krajobraz i historię Suwalszczyzny. Tutaj znajdowała się jedyna

rządzeniem Prezydenta RP z 2007 r. został

gospodarstw są formy do serów pochodzą-

W miejscowości Bolcie zbiegają się granice

prawdziwie magnacka rezydencja regionu.

uznany za pomnik historii.

ce jeszcze z XIX w. Przed II wojną światową

Polski, Litwy i Rosji (obwodu kaliningradzkie-

Od 1830 r., po skonﬁskowaniu przez rząd

W zrekonstruowanym budynku, nazywa-

duża serowarnia znajdowała się w mająt-

go). Jest to jeden z sześciu tego typu punktów

rosyjski dóbr dowspudzkich za udział Paca

nym dworkiem Prądzińskiego, mieści się

ku Sudawskie należącym do rodziny Re-

styku znajdujących się na obrzeżach Polski

w powstaniu listopadowym, zaczęła się

Muzeum Kanału Augustowskiego. Obok

koszów, skąd sery dostarczano do Gdańska

(na Suwalszczyźnie są dwa trójstyki, drugi

systematyczna dewastacja pałacu. Z tego

znajdują się budynek zarządu wodnego,

i Poznania. W 2005 r. ser z Wiżajn został

jest na styku granic polskiej, białoruskiej i li-

wspaniałego obiektu zachowały się arka-

śluza i port.

wpisany na Listę produktów tradycyjnych,

tewskiej). Trójstyk granic w Bolciach jest łatwo

dowy portyk fasady, narożna wieżyczka

jako ser podpuszczkowy dojrzewający.

dostępny, znajduje się ok. 100 m od szosy.

korpusu, nazywana Wieżą Bocianią, oraz

Muzeum Kanału Augustowskiego, ul. 29 Listopa-

tów zimowych. Wiżajny słyną również ze znakomitych serów. Ich produkcji patronuje Stowarzyszenie Macierzanka. Tradycja serowarska

W okolicy Wiżajn znajdują się Góry Su-

16-407 Wiżajny; tel.: 516107004; http://serywizaj-

dwie kondygnacje piwnic (pod dawnym za-

Czarnej Hańczy i Niemna. Naturalne zbiorniki i cieki, połączone za pomocą sztucznie wykonanych przekopów i urządzeń hydro-

da 5a, 16-300 Augustów; tel.: 87 6432360.

morenową tuż przy granicy z Litwą i Góra

Wigierska Kolej Wąskotorowa

chował się zabytkowy budynek kordegardy,

Klasztor dominikanów w Sejnach

Rowelska (299 m n.p.m.), która ma kształt

Wigierska Kolej Wąskotorowa w Pło-

funkcjonujący obecnie jako miejsce obsługi

Do najcenniejszych zabytków architek-

garbu i jest najwyższym wzniesieniem na

cicznie jest jedną z większych atrakcji

turystycznej z bazą noclegową. W obiekcie

tury na Suwalszczyźnie należy podomi-

można też obejrzeć wystawę poświęconą

nikański zespół klasztorny w Sejnach.

sylwetce gen. Ludwika Michała Paca.

Kościół, wzniesiony jako budowla gotycka

dawskie z bogato urzeźbioną wysoczyzną

Suwalszczyźnie. Z jej szczytu widać Wiżajny, dolinę jeziora Wistuć oraz pobliskie

110

dzie, Dowspuda 9a, 16-420 Raczki; tel.: 87

zgromadzono eksponaty związane z kolej-

-Tartak 40, 16-402 Suwałki; tel.: 87 5639263,

Ośrodek Narciarski „Dąbrówka”, fot. arch. UM Suwałki

chodnim skrzydłem budowli). W całości za-

111

Inne atrakcje Suwalszczyzny na początku XVII w, ostatecznie po przebudowie w 2. poł. XVIII w. uzyskał formę

Puńsk

późnobarokową. Sąsiadujący ze świąty-

Puńsk, odległy od Suwałk o niespełna

nią monumentalny klasztor z cylindryczny-

30 km, nazywany jest stolicą Litwinów

mi basztami w narożach przypomina nieco

mieszkających w Polsce. Docierając do

zamek. Pierwotnie renesansowy gmach ma

miejscowości, turyści często odnoszą wra-

barokowe akcenty w postaci hełmów baszt.

żenie, że znajdują się w innym kraju, ponie-

Klasztor podominikański w Sejnach, pl. św. Aga-

waż wszędzie słychać język litewski, łatwo

ty 6, 16-500 Sejny; tel.: 87 5621755.

Dwór Eysmontów w Krasnogrudzie

też dostrzec napisy po litewsku. W Puńsku można zwiedzić zabytkowy kościół, Muzeum Regionalne z wystawami rękodzieła ludowego i dawnych strojów

Dwór Eysmontów w Krasnogrudzie zwią-

oraz skansen.

zany jest z postacią wybitnego poety uho-

Muzeum Regionalne „Stara Plebania”, ul. Mickiewi-

norowanego Nagrodą Nobla – Czesława Miłosza. Z drewnianego majątku zachował się budynek nazywany dworem, otoczony parkiem krajobrazowym. Czesław Miłosz w Krasnogrudzie nad jeziorem Hołny spędzał wakacje w latach szkolnych

cza 57, 16-515 Puńsk; tel.: 87 5161324, 5161505, 5161406. Muzeum Etnograﬁczne, ul. Szkolna 67, 16-515 Puńsk; zwiedzanie po uzgodnieniu z Domem Kultury Litewskiej (tel.: 87 5161032).

się również we wspomnieniach oraz twór-

Osada jaćwiesko-pruska w Oszkiniach

czości autora, np. w powieści Dolina Issy.

Będąc w okolicach Puńska, warto zobaczyć

Wolą rodziny Miłoszów – ostatnich spad-

osadę jaćwiesko-pruską w Oszkiniach. Jest

kobierców Krasnogrudy – jest stworzenie

to miejsce, w którym dawni mieszkańcy

Ośrodka Małych Ojczyzn Europy Środ-

tych terenów, Jaćwingowie i Prusowie, od-

kowowschodniej pod patronatem Ośrod-

prawiali obrzędy rytualne. Znajduje się tutaj

ka „Pogranicze – sztuk, kultur, narodów”

kamienno-drewniany kompleks odwzoro-

i Fundacji „Pogranicze”.

wujący dawny gród Jaćwingów – Bałtów.

Międzynarodowe Centrum Dialogu w Krasno-

W tym miejscu można przenieść się w cza-

i uniwersyteckich. Krasnogruda pojawiała

grudzie, Krasnogruda 14, 16-500 Sejny; tel.: 87 5650369; www.pogranicze.sejny.pl.

sie i przestrzeni, zobaczyć i poczuć, jak żyli Jaćwingowie ponad 1000 lat temu.

Śluza Białobrzegi, fot. J. Koniecko Śluza Przewięź, fot. 3dpanorama.pl

112

113

Komunikacja miejska

Informacje praktyczne

Komunikacja miejska

podlega opłacie w wysokości 50% ceny bile-

Suwalska sieć komunikacji miejskiej – za któ-

B – cennik na stronie www.pgk.suwalki.pl.

Suwałki, należy kupić bilet na strefę A lub

Komunalnej w Suwałkach – łączy poszcze-

trum Obsługi Klienta ZKM Suwałki (budy-

gólne dzielnice miasta oraz tereny pod-

nek administracji bazaru, ul. Sejneńska 6d).

miejskie. Korzystanie z niej jest idealnym

Parkingi

snego środka transportu. Z przystanku przy pl. M. Konopnickiej można dojechać do czę-

W centrum miasta wyznaczona jest stre-

ści największych atrakcji regionu: siedziby

fa płatnego parkowania. Obejmuje ona:

Wigierskiego Parku Narodowego w Krzywem

◗ ul. T. Kościuszki – odcinek od skrzyżo-

(autobus nr 2) oraz stacji kolejki wąskotorowej

wania z ul. Wigierską do skrzyżowania

w Płocicznie (autobus nr 4).

z ul. gen. J. Dwernickiego;

Rozkład jazdy autobusów dostępny jest

◗ ul. A. Mickiewicza – na odcinku od skrzy-

na tablicach przystankowych oraz na stronie

żowania z ul. T. Kościuszki do skrzyżo-

internetowej www.pgk.suwalki.pl. Zwolennicy

wania z ul. ks. K. Hamerszmita; ◗ pl. Marszałka J. Piłsudskiego.

w ogólnokrajowej aplikacji myBus online, któ-

Strefa płatnego parkowania obowią-

ra pozwala na łatwe zlokalizowanie najbliż-

zuje od poniedziałku do piątku w godz.

szego przystanku.

8.00–16.00, z wyłączeniem dni ustawo-

Bilety komunikacji miejskiej dostępne są

wo wolnych od pracy. Bilety można kupić

w kioskach, sklepach znajdujących się nieopo-

w parkomatach umieszczonych w SPP oraz

dal przystanków oraz w biletomacie (przysta-

za pomocą aplikacji moBiLET.

nek przy pl. M. Konopnickiej). Istnieje również

Więcej

informacji

można

uzyskać

możliwość zakupu tzw. biletu telefonicznego

w biurze SPP w Suwałkach (ul. T. Ko-

za pośrednictwem aplikacji mobilnych: Go-

ściuszki 78b/15; tel.: 505464457; pn.–pt.

Pay (https://gopay24.pl), mPay (www.mpay.

8.00–16.00).

pl), SkyCash (www.skycash.com) i moBiLET

Noclegi

(www.mobilet.pl). Bilety są także do nabycia u kierowców w trakcie postojów autobusów (w postaci „karnetów” – czterech ulgowych bi-

Apartamenty Europejska, ul. Wojska Pol-

letów jednoprzejazdowych).

skiego 102, tel.: 87 5642626, 515213993

Przewóz bagażu o wymiarach przekraczających 20 × 40 × 60 cm oraz psów

114

rowerów. Chcąc odbyć podróż poza miasto

Więcej informacji można uzyskać w Cen-

aplikacji mobilnych mogą znaleźć go również

tu normalnego. Nie ma możliwości przewozu

rą odpowiada Przedsiębiorstwo Gospodarki

rozwiązaniem dla podróżujących bez wła-

Dom Studenta, ul. Szkolna 2, tel.: 87 5172500.

115

Gastronomia Fresco Hostel & Food, ul. ks. J. Zawadzkie-

Fantazja Nad Zalewem, ul. Zastawie 42,

PIZZERIE

NALEŚNIKARNIE I PIEROGARNIE

go 7, tel.: 501370877, www.frescohostel.pl

tel.: 512601588, www.fantazja.suwalki.pl/

Al Capone Pizza Suwałki, ul. T. Kościusz-

Naleśnikarnia Lemon, ul. T. Noniewicza

Hostel Wigry, ul. Zarzecze 26, tel.: 87

fantazja-nad-zalewem.html

ki 76 (wejście od ul. Chłodnej), tel.: 87

37/1, tel.: 515388172, www.lemon.suwalki.pl

5667220, www.hostelwigry.pl

Galeria ze Smakiem, ul. T. Kościuszki

5640209, 539447744, www.alcaponepizza.pl

Naleśnikarnia Pod Chmurką, ul. T. Ko-

Hotel Akvilon ***, ul. T. Kościuszki 4, tel.:

82, tel.: 509094183

Amaro Pizza & Bistro, ul. Papieża Jana

ściuszki 86, tel.: 690464285,

87 5635940, www.akvilon.pl

Karczma Polska, ul. T. Kościuszki 101a,

Pawła II 7 (budynek aquaparku), tel.: 87

www.nalesnikarniapodchmurka.eatbu.com

Hotel Velvet ***, ul. T. Kościuszki 128,

tel.: 87 5664860, www.karczmasuwalki.pl

5655776

Pierogarnia Rita, ul. T. Noniewicza 85b,

tel.: 87 5635252, www.hotelvelvet.pl

Kuchnia Tatarska u Alika, ul. T. Ko-

Chilli Pizza, ul. M. Reja 2 (stacja Circle K),

tel.: 664561136, http://ritapierogarnia.pl

Hotel Loft 1898 ***, ul. gen. K. Pułaskiego

ściuszki 98, tel.: 885385723,

tel.: 87 5671515, www.chillipizza.pl

24k, tel.: 87 7395900, www.hotelloft.pl

www.kuchniaualika.pl

Da Grasso, ul. gen. K. Pułaskiego 30,

BARY

Hotel Logos **, ul. T. Kościuszki 120, tel.:

Laguna, ul. Zastawie 6, tel.: 509155154,

tel.: 87 5678223, 7331785, 504907918,

Bar mleczny Pod Śliwą, ks. K. Ha-

87 5666900, www.suwalki.hotellogos.pl

https://laguna-restauracja-wesela-hotel.

664041848, www.dagrasso.pl

merszmita 8, tel.: 519847556, www.pods-

Hotel Szyszko ***, ul. Innowacyjna 3,

business.site

Fantazja, ul. L. Waryńskiego 21, tel.: 87

liwa.suwalki.pl

tel.: 87 5654646, 504467467, www.hotel-

Ludowa, ul. Sportowa 8, tel.: 503079087,

5653749, www.fantazja.suwalki.pl

Bar Ratuszowy w Urzędzie Miejskim,

-szyszko.pl

www.restauracjaludowa.com.pl

Gruby Benek, ul. T. Kościuszki 78, tel.: 87

ul. A. Mickiewicza 1, tel.: 87 5628040

Hotel Villa Eden ***, ul. T. Noniewicza 37,

Piwiarnia Warki Suwałki, ul. Chłodna 2,

5662896, www.grubybenek.pl

Bar Suwalski, ul. A. Mickiewicza 5,

tel.: 87 7377796, www.hotelvillaeden.pl

tel.: 666468842

Planeta Pizzy, ul. P. Suzina 12,

tel.: 514632830

Pokoje noclegowe – PKS Nova,

Rozmarino, ul. T. Kościuszki 75, tel.: 87

tel.: 888810610, www.planetapizzy.pl

Fabryka Smaku, ul. R. Minkiewicza 1,

ul. Wojska Polskiego 100, tel.: 87

5632400, www.rozmarino.pl

5665241, 503675099, https://www.pk-

Tatarak, ul. gen. K. Pułaskiego 24k,

snova.pl/pl/uslugi-dodatkowe/hotel/

tel.: 87 7395900, www.hotelloft.pl/

Cukiernia Jana, ul. Sejneńska 7, ul. T. Ko-

5650054

suwalki-pokoje-noclegowe

restauracja_suwalki

ściuszki 52, tel.: 87 5650056, www.cukier-

Na Rogu, ul. Krótka 10, tel.: 87 5640118

Zajazd Private, ul. Polna 9, tel.: 87

Tomcio Paluch Pasta, ul. T. Noniewi-

niajana.com.pl

Obiadkowo, ul. Krótka 6a, ul. Sejneńska

5665362, 5632335, www.private.ﬁrmy.su-

cza 44a, nr. tel.: 795666915

Delissa, ul. Chłodna 18, tel.: 608707791,

7b, tel.: 500333737, 572614053

Na Chłodnej, ul. Chłodna 16, tel.: 87

www.delissa.pl

walki.pl

116

tel.: 500808086, www.fabryka-smaku.com.pl KAWIARNIE I CUKIERNIE

Gastronomia

KUCHNIA AZJATYCKA

EMMI Suwalska Manufaktura Lo-

KLUBY I PUBY

Azumi Sushi By Izumi, ul. Chłodna 3a,

dów i Czekolady, ul. T. Kościuszki 82,

Black Pub Komin, ul. E. Plater 1,

tel.: 511600277, www.azumisushi.pl

tel.: 601492818

tel.: 508995364

RESTAURACJE

Fuki Sushi, ul. W. Polskiego 23, nr tel.:

Grycan, CH Suwałki Plaza, ul. gen.

Klub Brama, ul. L. Waryńskiego 7, tel.:

Browar Północny, ul. T. Noniewicza 42/1,

66072996

J. Dwernickiego, tel.: 795529181, www.

87 5631039, www.pubbrama.pl

tel.: 502699399, www.browarpolnocny.pl

Kamai Sushi & Thai, ul. M. Konopnic-

grycan.pl/lodziarnie/suwalki

Metro Shot Bar, ul. Konopnickiej 4,

Ciao Amore Pasta & Pizza, ul. T. Ko-

kiej 6, tel.: 534364000, www.kamaisushi.pl

LORD KOT Kocia kawiarnia, ul. Sportowa 8,

tel.: 698860364

ściuszki 128, tel.: 87 5635225

Sajgon, ul. Utrata 4a, tel.: 518373473,

nr tel.: 733744743

Retro Pub, ul. Chłodna 2,

Czar Północy Bistro & Restaurant,

Sayuri Sushi, ul. T. Noniewicza 35,

Sugar, ul. T. Kościuszki 76, tel.: 87

tel.: 539447744

ul. A. Wierusza-Kowalskiego 17, nr tel.:

tel.: 798842599, www.sayurisushi.pl

5682707, www.sugar.com.pl

Wesoła Wiśnia, ul. Krótka 4/2,

515596982

tel.: 728493551

117

Przydatne adresy i telefony FAST FOOD I KEBAB

Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratun-

Apteka Dbam o Zdrowie Homeopatycz-

ul. gen. K. Pułaskiego 52, tel.: 87

Kebab Super King, ul. L. Waryńskiego

kowego, ul. A. Mickiewicza 11, tel.: 87

na, ul. W. Witosa 13

5650670

12, tel.: 87 5687750

5662268

Apteka Dbam o Zdrowie im. św. Kingi,

ul. Sejneńska 13, tel.: 87 5651772

ul. Nowomiejska 4

ul. T. Kościuszki 25, tel.: 87 5656613

KFC, CH Plaza, ul. gen. J. Dwernickiego 15, tel.: 713861924, www.kfc.pl/

Apteka Dbam o Zdrowie, ul. A. Wieru-

ul. T. Noniewicza 10, tel.: 87 5651773

restauracje/suwalki/kfc-suwalki-plaza

Telefon ratunkowy – 112

sza-Kowalskiego 2

Taksówki

King Kebab, ul. L. Waryńskiego 14,

Policja – 997

Apteka Dbam o Zdrowie, ul. T. Noniewi-

EuroTaxi, tel.: 19662, 800219662

tel.: 515036180

Straż pożarna – 998

cza 85d

iTaxi Taxi, tel.: 660429134

McDonald’s, ul. gen. J. Dwernickiego 10,

Pogotowie ratunkowe – 999

Apteka DR.MAX, ul. T. Kościuszki 103

Radio Taxi Suwałki Express, tel.: 87

tel.: 694495991, www.mcdonalds.pl

Straż miejska – 986

Apteka Gemini, ul. 1 Maja 6

5679000, 19626, 19623

Apteka Gemini, ul. Noniewicza 93a

Radio-Taxi, tel.: 19622, 800202020

Apteka im. św. Kosmy i Damiana,

Taxi Club Suwałki – JartaxTrans,

Sano Sicilian Street Food, ul. T. Noniewicza 26, tel.: 882272418

Szpitale

Szama Kebab, ul. T. Noniewicza 26,

Szpital Wojewódzki im. dr. L. Rydygie-

ul. W. Gałaja 4

tel.: 570604570

tel.: 791022650

ra w Suwałkach, ul. Szpitalna 60, tel.: 87

Apteka Na Krótkiej Nowa Farmacja, Ar-

Taxi Euro Hańcza Suwałki,

Wół i Buła, ul. T. Noniewicza 33,

5629421, www.szpital.suwalki.pl

kadia II, ul. Krótka 4

tel.: 800219664

tel.: 733947331, www.wolibula.pl

Medica-Vision Suwałki, ul. Nowomiej-

Apteka Na Noniewicza Nowa Farmacja,

Taxi Okey Suwałki, tel.: 87 5652277

Zapieksy, ul. T. Noniewicza 28,

ska 15, tel.: 87 5647444, ul. T. Noniewi-

Arkadia, ul. T. Noniewicza 42

Taxi Suwałki – Wojciech Huszcza,

tel.: 512850056

cza 93, tel.: 87 5632060,

Apteka Na Waryńskiego Nowa Farma-

tel.: 662079745

www.medicavision.pl

cja, ul. 1 Maja 21

Tele-Taxi, tel.: 19624, 800400400

Specjalistyczny Psychiatryczny Sa-

Apteka ogólnodostępna, ul. Kościuszki 78

modzielny Publiczny Zakład Opieki

Apteka ogólnodostępna, ul. Szpitalna 71/5

Kantory

Zdrowotnej, ul. Szpitalna 62, tel.: 87 562

Apteka Pod Złotym Lwem, ul. L. Waryń-

Kantor Boss, ul. T. Noniewicza 44a

Przydatne adresy i telefony

64 00, 87 562 64 01, www.spspzoz.pl

skiego 19

Kantor Exchange, ul. T. Kościuszki 60

Dworzec autobusowy PKS Nova w Su-

SP ZOZ Ośrodek Rehabilitacji,

Apteka prywatna, ul. A. Lityńskiego 10

Kantor Non Stop, ul. gen. K. Pułaskie-

wałkach, ul. Utrata 1b, tel.: 87 5662763,

ul. L. Waryńskiego 22, tel.: 87 566 22 33,

Apteka prywatna, ul. A. Patli 6

go 40

703302505, www.pksnova.pl

www.spzozor.pl

Apteka Wigierska, ul. Wojska Polskiego

Kantor Non Stop, ul. T. Kościuszki 71

23abc/u4a

Kantor Panama, ul. E. Plater 9a/3

Apteka Z Różą, ul. Klonowa 40

Kantor Zenit, ul. Sejneńska 6

Perkowscy Sp. j., ul. E. Plater 20b

Kantor, ul. A. Wierusza-Kowalskiego

Dworzec kolejowy w Suwałkach,

118

TELEFONY ALARMOWE

ul. Kolejowa.

Apteki

Urząd Miejski w Suwałkach, ul. A. Mickiewi-

Apteka w Szpitalu Wojewódzkim

cza 1, tel.: 87 5628000, www.um.suwalki.pl

im. dr. L. Rydygiera w Suwałkach,

Komenda Miejska Policji w Suwałkach,

ul. Szpitalna 60

Poczta

ul. Pułaskiego 26, tel.: 87 5641503, www.

Apteka, ul. E. Plater 45

ul. gen. J. Dwernickiego 15/206,

Plaza)

suwalki.policja.gov.pl

Apteka CEF@RM 36,6, ul. E. Młynar-

tel.: 507164551

Kantor, ul. T. Kościuszki 78

Straż Miejska w Suwałkach, ul. T. No-

skiego 9

ul. Klonowa 41A, tel.: 87 5673435

Kantor, ul. gen. K. Pułaskiego 107

niewicza 71a, tel.: 87 5635620

Apteka CEF@RM 36,6, ul. M. Konopnickiej 2

ul. L. Waryńskiego 24, tel.: 87 5653581

Kantor, ul. Wojska Polskiego 77

Apteka CEF@RM 36,6, ul. T. Noniewicza 48

ul. Północna 27a, tel.: 87 5673400

2 (Kauﬂand) Kantor, ul. gen. J. Dwernickiego 15 (CH

119

Kalendarz imprez Luty

wyroby garncarskie i wiele innych. Atrakcją

JUWENALIA PWSZ

jarmarku są występy artystów i zespołów

Zgodnie z tradycją corocznego majowego

GALA WRĘCZENIA NAGRÓD

ludowych prezentujących tradycyjną kul-

święta żaków na czas juwenaliów władzę

PREZYDENTA MIASTA SUWAŁK

turę muzyczną regionu. Podczas imprezy

w mieście przejmują studenci. W pierwszy

Centrum Handlowe Suwałki Plaza,

„WŁÓCZNIA JAĆWINGÓW”

odbywają się też pokazy dawnego rzemio-

dzień święta odbywają się koncerty plene-

ul. gen. J. Dwernickiego 15, www.suwal-

Doroczna nagroda Prezydenta Miasta

sła ludowego.

rowe, drugiego dnia natomiast przed żaka-

kiplaza.com.pl

Suwałk za wybitne zasługi dla miasta we

Organizator: Suwalski Ośrodek Kultury

mi podwoje otwierają kluby.

Kauﬂand, ul. A. Wierusza-Kowalskiego 2,

wszystkich dziedzinach życia publicznego

(www.soksuwalki.eu)

Organizator: PWSZ w Suwałkach (www.

tel.: 87 5627300, www.kauﬂand.pl

przyznawana jest osobom ﬁzycznym, praw-

Miejsce: ul. Patli, ul. Witosa, kościół

pwsz.suwalki.pl)

Multishop Suwałki, ul. Armii Krajowej 33,

nym i innym podmiotom. Od kilku lat moż-

św. Kazimierza Królewicza

Miejsce: park Konstytucji 3 Maja

tel.: 22 243 99 62, www.multishopsuwalki.pl

na również zgłaszać wnioski o nagrodę dla przedsiębiorcy prowadzącego działalność

ROZGRZEWKA SBF

JAĆWIESKI FESTYN

gospodarczą na terenie Suwałk, którego

Rozgrzewka przed Suwałki Blues Festival

ARCHEOLOGICZNY „SZWAJCARIA”

Centrum Informacji Turystycz-

nagradzane produkty lub usługi są przed-

to już tradycja. Co roku bluesową ucztę

Muzeum Okręgowe w Suwałkach od

nej, ul. ks. K. Hamerszmita 16, tel.: 87

miotem własnej działalności i cieszą się

zapewniają artyści z Polski i zagranicy.

1999 r. organizuje w połowie roku dwudnio-

5662079

uznaniem konsumentów. Wydarzeniu to-

Organizator: Suwalski Ośrodek Kultury

wy festyn archeologiczny. Odbywa się on

warzyszy uroczysty bal karnawałowy.

(www.soksuwalki.eu)

w dawnej wsi Szwajcaria (obecnie w grani-

Organizatorzy: Miasto Suwałki (www.

Miejsce: Suwalski Ośrodek Kultury

cach miasta Suwałki), w pobliżu słynnego

Zakupy i pamiątki Centra handlowe

Pamiątki

Kalendarz imprez Styczeń STACJA POGODNE SUWAŁKI

um.suwalki.pl), Suwalski Ośrodek Kultury (www.soksuwalki.eu)

Marzec

Wydarzenie promujące Suwałki w odsłonie

120

Maj

Miejsce: hala Ośrodka Sportu i Rekreacji

cmentarzyska kurhanowego z okresu rzymskiego i wędrówek ludów, przebadanego w latach 50. i 60. ubiegłego wieku przez

SUWAŁKI MISS RUN

Kompleksową Ekspedycję Jaćwieską. Po-

Suwałki Miss Run to wydarzenie, które jest

kazy odbywają się w miejscu, gdzie przed

stałym punktem kalendarza imprez biego-

laty znajdowało się obozowisko ekspedycji.

zimowej już na stałe wpisało się w kalen-

KAZIUK SUWALSKI

wych. Bieg jest przeznaczony wyłącznie dla

Organizator: Muzeum Okręgowe w Suwał-

darz miejskich imprez. Projekt ukierun-

Kaziuk Suwalski, czyli „jarmark odpusto-

pań i początkowo związany był z obchoda-

kach (www.muzeum.suwalki.pl)

kowany jest na pokazanie Suwałk jako

wy w nowomiejskich realiach” wywodzi się

mi Dnia Kobiet.

Miejsce: dawna wieś Szwajcaria, obecnie

atrakcyjnego miejsca organizacji wydarzeń

ze wspólnej dla Polski i Litwy tradycji. Dziś

Punktem kulminacyjnym imprezy jest bieg

północne przedmieścia Suwałk, ul. Studzie-

zimowych. Więcej zob. s. 75.

to impreza plenerowa, która w Suwałkach

wokół zalewu Arkadia na dystansie ok. 5 km.

niczne, przy drodze nr 8 do Budziska

Organizatorzy: Suwalski Ośrodek Kultury

odbywa się w pobliżu kościoła, któremu

Tradycją jest też bieg w szpilkach na dystan-

(www.soksuwalki.eu), Ośrodek Sportu i Re-

patronuje św. Kazimierz Królewicz. Impre-

sie 100 m. Podczas imprezy odbywają się

kreacji (www.osir.suwalki.pl), Miasto Suwał-

za ma charakter obrzędowy. Na stoiskach

wybory Suwałki Miss Fashion Run oraz Su-

ki (www.um.suwalki.pl)

z rękodziełem i sztuką ludową Suwalsz-

wałki Miss Foto.

Miejsce: Suwalski Ośrodek Kultury, zalew

czyzny oraz sąsiedniej Litwy można zaku-

Organizator: Ośrodek Sportu i Rekreacji

Arkadia

pić tradycyjne pisanki, podwileńskie palmy

(www.osir.suwalki.pl)

wielkanocne, tradycyjne zabawki ludowe,

Miejsce: zalew Arkadia

121

Kalendarz imprez Czerwiec

dnia imprezy odbywa się Bieg na Wyspę,

Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimie-

MARATON FOLKOWO-SZANTOWY

czyli happeningowy bieg śniadaniowy, któ-

rzu nad Wisłą.

Święto piosenki żeglarskiej i muzyki fol-

PIKNIK KAWALERYJSKI – DNI

rego głównym celem jest promocja biegania

Organizator: Suwalski Ośrodek Kultury

kowej. Impreza cieszy się niesłabnącym

KAWALERYJSKIE W SUWAŁKACH

i który kończy się śniadaniem na urokliwej

(www.soksuwalki.eu)

powodzeniem wśród miłośników pieśni że-

Co roku w trakcie tej imprezy odbywa się

wyspie na zalewie Arkadia.

Miejsce: park Konstytucji 3 Maja

glarskich i nie tylko. Na scenie pojawiają się

Konkurs Sprawności Kawaleryjskiej obejmu-

Organizator: Ośrodek Sportu i Rekreacji

jący kros, konkurs władania szablą i konkurs

(www.osir.suwalki.pl)

władania lancą, pokazy historyczne, prze-

Miejsce: zalew Arkadia

najlepsze zespoły z Polski, wpisujące się w bogaty nurt tradycji żeglarskiego, a także folkowego muzykowania.

MAJSTER – FESTIWAL SIŁY

Organizatorzy: Suwalski Ośrodek Kultury

w skokach. Więcej zob. s. 75.

SUWAŁKI BLUES FESTIVAL

Impreza dla strongmenów, która przyciąga

(www.soksuwalki.eu)

Organizator: Muzeum Okręgowe w Suwał-

Suwalski festiwal bluesowy organizowany

do Suwałk najsilniejszych ludzi w kraju. Dzię-

Miejsce: bulwary nad Czarną Hańczą

kach (www.muzeum.suwalki.pl)

jest od 2008 r. Impreza tradycyjnie odby-

ki temu można podziwiać widowiskową ry-

Miejsce: zalew Arkadia, plac komunalny po-

wa się w drugi weekend lipca i ściąga do

walizację w takich konkurencjach jak: spacer

między ulicami Świerkową i Nowomiejską

miasta rzesze fanów bluesowego brzmie-

farmera, wyciskanie belki, martwy ciąg czy

marsze, wieczór kawaleryjski oraz zawody

Wrzesień

nia. Festiwal znany jest również na arenie

też przenoszenie kegów, gdzie oprócz po-

MIĘDZYNARODOWY FESTIWAL

POWITANIE LATA

międzynarodowej i gości muzyków spoza

nadprzeciętnej siły liczy się także technika

KULINARNY „SĄSIEDZI PRZY STOLE”

Cykliczne wydarzenie organizowane ostat-

Polski. Więcej zob. s. 76.

i ogólna sprawność.

I PIKNIK Z OGRODAMI

niego dnia roku szkolnego. Swój udział

Organizator: Suwalski Ośrodek Kultury

Organizator: Ośrodek Sportu i Rekreacji

Od kilku lat do Suwałk zapraszani są ku-

w organizacji ma suwalska młodzież, któ-

(www.soksuwalki.eu)

(www.osir.suwalki.pl)

charze z miast partnerskich, którzy stają

ra w ankiecie wskazuje wykonawców ma-

Miejsce: ul. T. Kościuszki, park Konstytucji

Miejsce: stadion lekkoatletyczny, ul. Woj-

przed wyzwaniem – co roku innym. Poka-

jących wystąpić na tej imprezie.

3 Maja, ul. Chłodna, suwalskie kluby

ska Polskiego 17

zom kulinarnym, degustacjom i konkurso-

Organizatorzy: Miasto Suwałki (www.

Strona www: www.suwalkiblues.com

um.suwalki.pl), Suwalski Ośrodek Kultur

wi towarzyszą występy artystyczne. Udział JARMARK KAMEDULSKI

w imprezie mają również suwalscy dział-

(www.soksuwalki.eu)

SUWALSKI JARMARK FOLKLORU

Oprócz kiermaszu regionalnych smakoły-

kowcy, którzy na swoich stoiskach podsu-

Miejsce: park Konstytucji 3 Maja

Najważniejsza doroczna impreza folklory-

ków, zachwycającego rękodzieła i lokal-

mują sezon.

styczna promująca tradycje ludowe całej

nego rzemiosła atrakcjami jarmarku są

Organizator: Miasto Suwałki

wielokulturowej Suwalszczyzny i przygrani-

m.in. występy lokalnych artystów i koncer-

(www.um.suwalki.pl)

cza. Głównym celem jarmarku jest ochrona,

ty gwiazd polskiej sceny muzycznej. Wię-

Miejsce: park Konstytucji 3 Maja

RESO SUWAŁKI PÓŁMARATON

wspieranie i promocja folkloru i rękodzieła

cej zob. s. 76.

Nowa odsłona ćwierćmaratonu znanego

ludowego narodów zamieszkujących ma-

Organizatorzy: Miasto Suwałki (www.

MIĘDZYNARODOWY DZIEŃ BEZ

pod nazwą RESO Suwałki 10,5. Nocny

kroregion. Podczas tej imprezy w formie

um.suwalki.pl), Ośrodek Sportu i Rekre-

SAMOCHODU

półmaraton to jedno z największych wy-

konkursowej odbywają się przesłucha-

acji (www.osir.suwalki.pl), Suwalski Ośro-

Co roku 22 września zachęca się kie-

darzeń biegowych w północno-wschodniej

nia w kategoriach: śpiewaków solistów,

dek Kultury (www.soksuwalki.eu)

rowców do rezygnacji z użytkowania

Polsce. Unikalna formuła oraz konsekwen-

zespołów śpiewaczych oraz w katego-

Miejsce: bulwary nad Czarną Hańczą, park

samochodów przez jeden dzień. Suwal-

cja w realizacji przyjętej strategii sprawiły, iż

rii mistrz–uczeń, kwaliﬁkujące do udziału

Konstytucji 3 Maja, ul. T. Kościuszki, po-

czanie tłumnie włączają się w działania

od 2016 r. w Suwałkach wystartowało po-

w ogólnopolskich festiwalach folklorystycz-

kamedulski klasztor w Wigrach, Suwalski

mające wspomóc proekologiczne idee

nad 4500 biegaczy z 11 krajów. Drugiego

nych, m.in. w Ogólnopolskim Festiwalu

Ośrodek Kultury

i zmniejszyć ilość spalin wytwarzanych

Lipiec

122

Sierpień

123

Indeks przez miliony aut poruszających się po

JARMARK ŚWIĄTECZNY I WIGILIA

miastach.

MIEJSKA

Organizator: Miasto Suwałki

W wyjątkowym okresie poprzedzającym

(www.um.suwalki.pl)

Boże Narodzenie suwalczanie mogą wziąć

Miejsce: parking pod sklepem Kauﬂand,

udział w kiermaszu oryginalnych świątecz-

park Konstytucji 3 Maja

nych upominków i bożonarodzeniowych

Listopad

specjałów, a także w koncertach, warsztatach zdobienia pierników i spotkaniu z Mikołajem. To również okazja do wspólnego

SUWAŁKI DLA NIEPODLEGŁEJ

zaśpiewania kolęd, podzielenia się opłat-

Suwalczanie znaleźli sposób na sportowe

kiem i złożenia sobie życzeń.

uczczenie rocznicy Narodowego Święta Nie-

Organizator: Suwalski Ośrodek Kultury

podległości. Tradycją stało się, że 11 listopa-

(www.soksuwalki.eu)

da dzieci biegną w Biegu Małych Patriotów

Miejsce: pl. M. Konopnickiej

na odcinku 1 km, a młodzież i dorośli w Biegu Patriotów na dystansie 5 km.

SYLWESTER MIEJSKI

Organizator: Miasto Suwałki (www.um.su-

Suwalczanie co roku tłumnie spotykają się,

walki.pl), Ośrodek Sportu i Rekreacji (www.

by wspólnie powitać Nowy Rok w towarzy-

osir.suwalki.pl)

stwie gwiazd polskiej sceny muzycznej.

Miejsce: Suwałki

Organizator: Miasto Suwałki

Grudzień ROZŚWIETLENIE CHOINKI MIEJSKIEJ Rozświetlenie to coroczna inauguracja okresu przedświątecznego w Suwałkach. Wydarzeniu towarzyszą występy artystyczne, a najmłodsi mogą wówczas liczyć na drobne upominki. Organizatorzy: Miasto Suwałki (www. um.suwalki.pl), Suwalski Ośrodek Kultury (www.soksuwalki.eu), Zarząd Dróg i Zieleni w Suwałkach (www.zdiz.suwalki.pl) Miejsce: pl. M. Konopnickiej

124

(www.ums.uwalki.pl) Miejsce: pl. M. Konopnickiej

Indeks A

Apteka 49 Aquapark Suwałki 84 Archiwum Państwowe 51 B

Biblioteka Publiczna im. Marii Konopnickiej 70 C

Centrum Informacji Turystycznej 11 Centrum Rozrywki MK Bowling 92 Cerkiew Wszystkich Świętych 55, 59 Cmentarze ewangelickie 54 Cmentarz muzułmański 55 Cmentarz prawosławny 55 Cmentarz rzymskokatolicki 53 Cmentarz staroobrzędowców 55 Cmentarz żydowski (kirkut) 55, 62 Czarna Hańcza (rzeka) 93 D

Dawna Izba Skarbowa 42 Dawna księgarnia 48 Dawna poczta 21, 42 Dawny gmach Komisji Wojewódzkiej i Trybunału 19, 49 Dawny szpital 49 Dawny szpital żydowski 49, 65 Dąb Wolności 59 Dom Alfreda Wierusza-Kowalskiego 44 Dom Karola Majerskiego 52 Dom Lechosława Marszałka 44 Dom Marii Konopnickiej 43 Dom Miłoszów 52 Dom nr 91 21 Dom Pod Kolumnami 46 Dom prof. Edwarda F. Szczepanika 46 Dom rodzinny Abrahama Sterna 62 Dom starców dla Żydów 65 Domy modlitwy: Beit Jakow i Chewra Midrasz 64

Dworzec autobusowy 9 Dwór Eysmontów w Krasnogrudzie 113 E

Eurocamping 85 F

Figurka św. Jadwigi 59 G

Galeria Jednego Obrazu 73 Galeria Patio 73 Galeria Sztuki Stara Łaźnia 73 Galeria Sztuki Współczesnej „Chłodna 20” 72 Gimnazjum męskie 40 Gimnazjum żydowskie 63 Góra Cisowa 102 Góra Rowelska 110 Góry Sudawskie 110 H

Hostel Wigry 87 I

Izba Pamięci Jaćwieskiej 104 Izba Regionalna 107 J

Jeziora Szurpilskie 102 Jezioro Hańcza 102 Jezioro Wigry 97 K

Kamienica bankowa 21, 50 Kamienica Hollaenderskich 66 Kamienica przy ul. T. Kościuszki 87 21 Kamienica Samuela Orgelbranda 65 Kamień Pamięci 65 Kanał Augustowski 111

125

Kaplica Przemienienia Pańskiego 53 Klasztor dominikanów w Sejnach 111 Klasztor pokamedulski w Wigrach 99 Klub Wojskowy 70 Korty tenisowe ceglane 91 Korty tenisowe trawiaste 90 Kościół ewangelicko-augsburski Świętej Trójcy 21, 44, 59 Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa 21, 40, 59 Kościół (konkatedra) św. Aleksandra 21, 51, 59 M

Młyn Adelsona 63 Molenna w Suwałkach 55, 59 Molenna w Wodziłkach 104 Most na Czarnej Hańczy 56 Muzeum im. Marii Konopnickiej 21, 69 Muzeum Okręgowe w Suwałkach 21, 50, 67 Muzeum Wigier w Starym Folwarku 100 N

Nowy Rynek 57 O

Odwach 19, 41 Osada jaćwiesko-pruska w Oszkiniach 113 Ośrodek Narciarski Dąbrówka 92, 108 P

Park Konstytucji 3 Maja 59 Pływalnia i siłownia 87 Pojaćwieski zespół osadniczo-obronny 104 Pomnik Marii Konopnickiej 57 Przystań Stary Folwark 92 Puńsk 113

Smolniki 104 Stadion lekkoatletyczny 88 Stadion miejski 86 Stary browar 63 Street workout i parkour park 89 Suwalski Ośrodek Kultury 72 Suwalski Park Krajobrazowy 101 Suwalskie bulwary 95 Suwałki Arena 91 Suwałki Beach Arena 90 Synagoga 64 Ś

Ścianka wspinaczkowa 87 T

Trójstyk granic w Bolciach 110 U

Ulica Chłodna 57 W

Wigierska Kolej Wąskotorowa 110 Wigierski Park Narodowy 97 WOSiR Szelment 108 Z

Zalew Arkadia z plażą miejską 56, 94 Zaułek Krasnoludków 77 Zegar słoneczny 59 Zespoły koszarowe 21 Zespół cmentarzy 21

Ratusz 19, 41 Resursa obywatelska 50 Rezerwat Cmentarzysko Jaćwingów 107 Ruiny dworu w Starej Hańczy 106 Ruiny pałacu Paca w Dowspudzie 111

126

127

128

Suwałki

PRZEWODNIK TURYSTYCZNY

Publikacja jest efektem partnerskiej współpracy z Muzeum Okręgowym w Suwałkach

ISBN 978-83-61494-50-8