KringNieuws januari 2001

KRING n i e u w s uitgave van kring ‘vrienden van ‘s-Hertogenb o s c h ’

Jaargang 27

2001

nummer 1

INHOUD Rondleiding bij opgraving Keizershof.................... 1 Inleveren copij Kringnieuws 2001............................ 2 In memoriam, hans Verdonk........ 3 Excursie Aken: ................................. 4 zaterdag 12 mei 2001...................... 4 Rosmalen 700 jaar.......................... 6 Jacobus van Cruijsen, in 1820 veroordeeld door de krijgsraad........................................ 8 van de voorzitter januari 2001...................................... 9 ’s- Hertogenbosch Stad in het hertogdom Brabant, 1185-1629......................... 10 Vrijwilligers gevraagd........................................ 11 De Vughterdriehoek van Bossche Poort tot Piekenpoort ................................... 12 Vincent Verberk............................. 14 Bossche brokken........................... 15 Bericht uit het Noordbrabants Museum ............ 16 Ingezonden gedicht .................... 17 Stadspenning en stadszegel ................................ 20

november 2001

Rondleiding bij opgraving Keizershof van een natuurstenen omlijsting. Deze deur gaf toegang tot het terrein van de St. Joriskapel. Heel gemakkelijk voor de bewoners van het complex om zelf een ingang naar de kapel te hebben. En heel opmerkelijk om met een aantal vrijwilligers anno 2000 rondgeleid te worden en dit met eigen ogen te kunnen zien.

In de 17de en 18de eeuw functioneerde het complex als statenlogement. De leden van de Staten-Generaal in Den Haag, die in ’s-Hertogenbosch moesten zijn, logeerden hier. Uit deze tijd dateert een waterkelder, voorzien van een bekleding van ijsselsteen en een bodem van gele en groene plavuizen. In deze kelder werd regenwater opgevangen omdat het water uit de Binnendieze te vuil was om te gebruiken.

In de afgelopen maanden werd er bij de aangetroffen funderingen veel gemeten en gefotografeerd. Ook onze fotograaf Wim Schouten maakte verschillende opnamen die we in het archief (met gepaste trots) zullen bewaren. Enkele opnamen treft u bij dit artikel aan.

Zoals een ieder wel zal hebben vernomen, heeft de gemeente besloten om op deze historische plaats een nieuwe uitbreiding van het stadskantoor te plegen met daarbijbehorende parkeerkelder. Verzoeken en handtekeningenacties, ook van de Kring ‘Vrienden van ’s-Hertogenbosch’ mochten niet baten. Een minachtende column in het Brabants Dagblad over de Kring werd de schamele beloning voor de inzet en ijver ervan om het cultuurhistorisch erfgoed te bewaren en te bewaken. Hoe een en ander verder verloopt houdt u van ons tegoed, want het laatste woord zal er nog niet over gezegd zijn. In een artikel in het Brabants

van de redactie

Dagblad van 14 december jl. staat wel vermeld dat wethouder Van Beers met de ‘monumentenclubs’ om de tafel wil gaan zitten om te kijken of er mogelijkheden zijn voor een virtuele presentatie en of eventueel archeologische vondsten in het nieuwbouwplan ingepast kunnen worden. We houden u op de hoogte.

Gerdie de Zeeuw-Nieuwenhuis

Werkgroep Heraldiek................... 20

De uitgave van dit vernieuwde Kringnieuws is mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van Jacques Stienstra.

Kringnieuws januari 2001

1

Ongeveer twee maanden geleden or­ ga­ niseerde de werkgroep LEF een extra excursie in de vorm van een rondleiding bij de opgraving Keizershof in het hartje van de stad. Al eerder hadden de coördinatoren van de nieuwe stadsgidsenopleiding met hun cursisten hetzelfde gedaan: een unieke rondleiding langs een bijzonder plekje tussen de St. Jorisstraat en de Hof van Zevenbergen.

De heer drs. R. van Genabeek, medewerker van de BAM ’s-Hertogenbosch gaf hier een toelichting over de werkzaamheden en de bevindingen van het archeologisch onderzoek. Voor zowel de vrijwilligers van de Kring als de cursisten was dit een unieke rondleiding, zeker nu de gemeente ‘s-Hertogen­ bosch besloten heeft om op deze historische plaats toch nieuwbouw te plegen. Een korte terugblik.

Na de sloop van de Keizershofschool werd in juni 2000 gestart met archeologisch onderzoek op deze plaats. De opgraving was met name gericht op het Keizershof en de nog oudere gebouwen die er gestaan hebben.

Het Keizershof was een groot adellijk huis dat in 1525 werd gebouwd. Hendrick Proening van Deventer was schepen in de stad en kocht het bestaande pand dat er toen al prachtig uitzag. Hij liet het verbouwen tot het rijkste huis dat de stad in die tijd kende: het Keizershof. Het huis fungeerde verscheidene keren als logeeradres voor voorname gasten onder wie keizer Karel V en Philips II. Zo kwam het huis ook aan haar naam.

Het huis bestond uit vier vleugels rond een binnenplaats. De rechtervleugel, langs de Dieze, diende als woonvleugel. In de linker2

vleugel, het dichtst bij de St. Jorisstraat, waren vermoedelijk de keukens, een brouwerij en andere dienstgebouwen. Beide vleugels waren verbonden door een gebouw langs de straat en een galerij aan de achterzijde, voorzien van bogen met gotische gewelven en een rijk versierde houten gevel op de verdieping. In de hoek tussen de woonvleugel en de straatvleugel stond een hoge achthoekige traptoren, waarmee men de verschillende verdiepingen kon bereiken.

Achter het complex lag een grote hof.

Een van de meest opmerkelijke vondsten tijdens het onderzoek was de zware fundering van de traptoren, die aansluit op de kelder van de straatvleugel. Van de keukenvleugel zijn veel funderingen blootgelegd, waaronder restanten van oudere voorgangers van het Keizershof. Ook deze voorgangers vormden een groot complex, bestaande uit verscheidene gebouwen rond een binnenplaats. De resten gaan terug tot de 14de eeuw. In die tijd was het huis eigendom van Lombarden, families die zich voornamelijk

foto’s : Wim Schouten

met bankzaken bezighielden Bij deze oudste gebouwen hoort ook een bestrating van baksteen op de binnenplaats. Rond 1425 werd het hele complex door een grote brand verwoest; in de opgraving is dit te zien aan een laag houtskool, puin en verbrande leien!

Na deze brand werd het complex geheel herbouwd. Daarbij kwam ook de linker zijmuur tot stand, die, geheel onverwacht, nog tot halverwege de eerste verdieping overeind bleek te staan! Deze muur heeft lange tijd gefunctioneerd als gemeenschappelijke zijmuur met het buurpand. Daarom heeft het vele verbouwingen overleefd en is tot op de huidige dag bewaard gebleven. In deze zijmuur is een deuropening te zien, voorzien van de redactie

Inleveren kopij

Kringnieuws 2001

Na enkele jaren van afwezigheid treft u in dit eerste Kringnieuws van het nieuwe jaar weer de data voor de uitgaven van van dit nieuwe jaar.

I: Woensdag 14 februari voor 17.00 uur V: Woensdag 14 maart I: Woensdag 19 april voor 17.00 uur V: Woensdag 16 mei I: Woensdag 13 juni voor 17.00 uur V: Woensdag 11 juli

I: V: I: V:

Woensdag 15 aug. voor 17.00 uur Woensdag 12 september Woensdag 10 oktober voor 17.00 uur Woensdag 14 november

I = Uiterste inleverdatum copy V = Datum verschijnen Alle data zijn onder voorbehoud. de redactie Kringnieuws januari 2001

Hans Verdonk

t dat ikte mij het berich Einde oktober bere d be ek zi een jarenlang Hans Verdonk na was overleden. de de oprichters van Hans behoorde tot tter zi or vo e rste formel Kring en was de ee t to j hi e : een functie di van de vereniging jn zi or bekleed. Vooral do maart 1983 heeft t ch gde hij erin een he persoonlijkheid slaa van een zeer divers bestuur te vormen npje mensen, die eige samengesteld groe sre te eenschappelijke in lijk maar één gem g fde en belangstellin se hadden: veel lie e stad. voor onze prachtig erisnog steeds karakt Veel zaken die nu der Kring, kwamen on tiek zijn voor onze en bloei. g tot ontwikkeling in id le ar een eigen de en el zi be zijn hter het streven na ac ht ac kr de en gen, ijv – Zo was hij de dr tijdelijke voorzienin ee tw Na g. in Kr ze on t eeronderkomen voor n de Stationsweg he aa 81 19 r be m ve in no kwam uiteindelijk inghuis.

Kr te tot grote ste permanen se steden, kwamen m aa Vl ar na al or en dergelij– De excursies, vo twerpen, Brussel, An , en uv Le ar na ousibloei. Acht bussen nu nog over de enth n ke re sp n le Ve l. aa ke waren heel norm geleidde. ns ‘zijn’ bussen be Ha op ar n contacten aste wijze wa tgebreid netwerk va ui n ee k oo er nd et de Leuvense – Hierdoor ontsto or die contacten m do e m na sen te et M . en in Leuv onze stad stadsgid in k oo ee id t he tond ds voortzet.

Gidsen Bond, onts g die zich nog stee lin ke ik tw on n Ee . gaan opleiden nog herllen zich Hans ook zu , en ar en ch ss Bo re erd werden in Velen, vooral oude den die georganise on av e ch ss Bo de bezieling en inneren van thoniegaarde. Zijn An en ns ha sc er id liefde en onder andere Zu t van hun terechte us w be n le ve en kt enthousiasme maa hun stad. belangstelling voor r in staat vele jaren niet mee al as la he j hi s wa aan liet hij Door zijn ziekte Bij het 25-jarig best g. in Kr de j bi jn zi lefoon en actief betrokken te blijken door per te g lin el st ng la be jn ezi jn persoonlijke aanw voor het laatst van zi ar da , en ak m te nbaar fax zijn mening ke ogelijk was. m r ee d die niet zigheid niet m rdenken als ieman he en ijv bl ij w n lle mens, een Hans Verdonk zu aar vooral ook als m g, in Kr de or vo k alleen door zijn wer . at la er dit voor hen leegte acht de kracht vinden om en er nd ki en w ou Mogen zijn vr vrede. en. Dat hij ruste in ag dr te s ie rl ve t oo zo gr Jan Kleyne

Kringnieuws januari 2001

3

Aankondiging

Excursie naar Aken:

zaterdag 12 mei 2001

De werkgroep LEF organiseert in het voorjaar opnieuw een boeiende excursie naar het buitenland. Eerst geef ik u wat informatie over het doel van deze tocht, Aken.

Aken is een waterstad. Het dankt er zelfs zijn naam aan: de Romeinen noemden deze plaats: Aquis Grani, dat is: aan de wateren van de Granus (een Keltische watergod). Later, na de grote volksverhuizing, noemden de Franken de stad: Ahha (= water). Onder onze Bossche binnen-

stad klotst de Binnendieze in allerlei vertakkingen, Aken heeft onder zijn binnenstad meer dan 30 warmwaterbronnen met temperaturen tot 74 graden. Het VVV van Aken heet dan ook nog steeds officieel Verkehrsverein Bad Aachen, nog 4

steeds is iedere badgast koning in Bad Aken.

Bij deze bronnen, gelegen in een bosrijke dalkom, vestigden zich reeds vroeg de Kelten; maar het zijn vooral de Romeinen geweest, die deze bronnen opzochten. Zij bouwden er thermen, tempels en woonhuizen (de oudste vondsten dateren uit het jaar 3 na Christus). Tegen het einde van de 2e eeuw was Aken een 20 ha grote badplaats met twee grote thermen. Na de volksverhuizing woonden in de plaats Aken en op de omringende heuvels de Franken. Alle Merovingen hadden er een residentie. In 765 verbleef Pippijn, koning van de Franken, in deze stad.

Door zijn bosrijke omgeving, zijn warme baden en zijn gunstige ligging in het rijk, dat zich steeds verder naar het oosten uitbreidde, werd Aken door Karel de Grote (768814) in 778 tot zijn lievelingsverblijf gemaakt. De plaats werd zo het middelpunt van het grote Frankische Rijk en van de Karolingische cultuur. Na Karel de Grote werden er tot 1531 ruim 30 keizers gekroond. Nog in 1520 werd Karel de Vijfde in Aken gekroond.

De Dom Karel de Grote liet tegen het einde van de 8e eeuw een groot paleis bouwen in Aken, een Palts, met een mengeling van Ro­mein­se, By­zantijnse en Ger-maanse bouwstijlen. Het werd door tijdgenoten ‘een tweede Rome’ genoemd. De kern van dit paleis was de achthoekige Pfalz­kapelle, bestaande uit een centrale bouw (de oudste van Europa) met omgang en galerij en

een zogenaamd westelijk werk, het belangrijkste voorbeeld van Karo­ling­ische bouwkunst.

Ook de Sint-Jan van ’s-Hertogenbosch kent zo’n westelijk werk.

Deze hofkapel is geïnspireerd door de San Vitalis in Ravenna, de stad die Karel zeer bewonderde. De vorm is achthoekig, een octogoon, met een omringende zestienhoek. De achthoekige vorm was in feite een nieuw constructiesysteem, om de 30,5 meter hoge koepel te schragen. Later, in 1355-1414, is een gotisch koorgedeelte toegevoegd aan de Karolingische koepelbouw; tezamen vormen zij de huidige Domkerk.

Hoogtepunten in de Domkerk? We noemen er enkele. Onder de koepel de beroemde koperen kroonluchter, geschonken door Frederik I Barbarossa; het gouden antependium (1010-1020, de Pala d’Oro) van het hoofdaltaar. In de koorafsluiting (alleen toegankelijk bij geleid bezoek) staat het Karlschrein (1200-1215) met de relieken van Karel de Grote. Voorts de marmeren troon van Otto I, de voorouder van Hendrik II en een met ivoren reliëfs en edelstenen versierde kansel. Tot slot de marmeren Proserpina-sarcofaag uit de 2e eeuw. Kortom een historisch rijke kerk.

Het Raadhuis In het begin van de 14e eeuw werd op de fundamenten van een ander deel van de Karolingische Palts een gotisch stadhuis gebouwd. Met het oog naar het verleden verplichtte men zich hier wederom een koningshal te vestigen. Deze Karolingische Kroningszaal bevindt zich op de tweede verdieping. In de 17e en 18e eeuw werd het stadhuis naar de smaak van die tijd omgebouwd tot een barok gebouw. Bij de restauratie na de grote brand van 1656 werd de barokstijl nog sterker geaccentueerd. Omstreeks het midden van de 19e eeuw streefde men ernaar het stadhuis weer in de oorspronkelijke staat terug te brengen; men begon er historiestukken in aan te brengen. Tijdens de laatste wereldoorlog heeft het gebouw veel geleden, maar het is nu weer gerestaureerd.

Ondanks de verschillende bouwstijlen is het een fraai en bezienswaardig gebouw.

Kringnieuws januari 2001

Zeker ook het interieur is een bezoek waard.

De binnenstad Aken heeft een oergezellige binnenstad: een aaneenschakeling van mooie straten en vele driehoekige Frankische pleintjes, uitdrukkelijk gestoffeerd met expressieve, speelse fonteinen. Een lust voor het oog.

We zien oude huizen (onder andere Haus Eulenspiegel en de Postwagen), hier en daar nog Romeinse resten (zoals een Romeinse badinrichting onder de Dom tot aan het Hof) en een Granustoren uit 788, nog een deel van het oude Palts.De stad is een genoegen voor voetgangers. De straten nodigen uit tot flaneren, wandelen en winkelen.

De excursie ‘Aken is liefde op het eerste gezicht’, zo luidt de eerste zin in de toeristenfolder van Aken. Naar dit Aken gaan we op excursie op zaterdag 12 mei 2001. We hebben een interessant dagprogramma kunnen vastleggen met goede gidsen voor de rondleidingen. We reizen met comfortabele bussen. Een aangeklede koffie, een warme maaltijd en een stevige avondboterham zijn inbegrepen.

Voor de middag maken we een wandeling door de binnenstad van Aken met een bezoek aan de Dom en het Rathaus. Om de vermoeidheid niet ten top te drijven, maken we ‘s middags na de warme maaltijd een rondrit door Aken met de eigen bus en met een Nederlandstalige gids; we besluiten deze rit in Kornelimünster, een stadsdeel op circa10 kilometer van Aken.

Een juweel van een plaatsje uit de GalloRomeinse tijd rond het begin van onze jaartelling. Toen heette het Varmenum. In 814 werd hier een grote Benedictijner abdij gevestigd. Het historisch stadsbeeld is hier volledig bewaard gebleven. Op de Korneliusmarkt vertelt ieder huis zijn eigen geschiedenis. Het is zeer de moeite waard om na de bustocht hier ontspannen een korte wandeling te maken, voordat we ons begeven naar de avondmaaltijd vlakbij.

Programma: 08.00 uur Vertrek ’s-Hertogenbosch Station Oost 10.00 uur Aankomst in Aken. Koffie (thee) met warme Apfelstrudel 10.30 uur Stadswandeling met bezoek aan Dom en Rathaus o.l.v.

Nederlandstalige gidsen Kringnieuws januari 2001

13.15 uur Warme maaltijd in Aachener Brauhaus 14.45 uur Stadrondrit (met eigen bus) door Aken o.l.v.

Nederlandstalige gids met op het einde naar Kornelimünster 17.00 uur Een uurtje vrij in Kornelimünster 18.00 uur Avondboterham in Restaurant Birkenhof in Venwegen (nabij Kornelimünster) 19.30 uur Vertrek naar huis 21.30 uur Aankomst Station Oost.

Vincent Verberk

De kosten zijn all-in ƒ 120,– per persoon (opgebouwd uit: buskosten ƒ 30,–; aangeklede koffie ƒ 10,–; hoofdmaaltijd (excl. dranken) ƒ 30,–; gidsen en entrees ƒ 23,–; avondmaal ƒ 17,– ; voorbereidingskosten + fooien + verzekering+ administratiekosten ƒ 10,–).

Op het moment van verschijnen van dit nummer van het Kringnieuws wordt de inschrijving opengesteld. Behandeling geschiedt op volgorde van ontvangst van inschrijving.

U betaalt pas na ontvangst van een acceptgirokaart. Na ontvangst van het verschuldigde bedrag bent U officieel ingeschreven.

Het maximum aantal personen is 100 (twee bussen van 50); wacht niet te lang met opgeven.

Inschrijving voor de excursie naar AKEN zaterdag 12 mei 2001 Onderstaande gegevens opsturen naar: Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch”.

Postbus 1162 5200 BE ’s-Hertogenbosch

Lezing Als voorbereiding op de excursie van 12 mei hebben wij de kunsthistoricus Christ Strijbos, bekend als docent bij de cursus Boschlogie, bereid gevonden een lezing te geven over Aken. Deze vindt plaats op donderdag 3 mei. Naast een algeheel beeld van Aken zal Christ Strijbos vooral ook ingaan op de cultuur-historische betekenis van het zgn. westelijk werk (Aken, ’s-Hertogenbosch, Maastricht). De lezing begint om 20 uur in de Azijnfabriek aan de Bethaniestraat en is uiteraard voor iedereen gratis toegankelijk, ook voor de nietmeegaander.

of afgeven: Kruisstraat 34, ’s-Hertogenbosch.

Of faxen: 073-614 60 21,

Fotowedstrijd Aken en Kornelimünster zijn zo fotogeniek, dat we overwegen om de deelnemers, die dat willen, te vragen deel te nemen aan een fotowedstrijd. De foto’s worden beoordeeld door een jury en later getoond in een speciale tentoonstelling. We komen hier nog op terug.

Datum en Handtekening

of e-mail: werkgroepen@kringvriendenvanshertogenbosch.nl Naam + Voorl; Adres, Postcode, Plaats en Tel.nr.; Lidmaatschapsnr.; Ontvangstdatum van dit Kringnieuws; Aantal personen.

Hij/Zij zal het verschuldigde bedrag ad ƒ 120,- per persoon direct overmaken na ontvangst van de acceptgirokaart.

5

Rosmalen 700 jaar 22 augustus 2000 was het 700 jaar geleden dat hertog Jan II van Brabant grond uitgaf aan de gemeenschap Rosmalen. Die gebeurtenis is in de week van 20 tot en met 28 oktober 2000feestelijkherdachtmeteenhistorischetentoonstelling,eenherfstparade en tal van andere feestelijkheden.

Na afloop van de feestweek praat ik met Dorry Derhaag, voorzitter van de Heemkundekring Rosmalen en de motor achter al deze activiteiten.

Het is de Rosmalense gemeenschap die 700 jaar bestaat, benadrukt Dorry.

Rosmalen, ‘Rosmalla’, wordt al in 815 genoemd. Het betreft dan enkele boerderijen op een terp op de plek waar nu de Lambertuskerk staat. In 1300 was er sprake van een gemeenschap die grond in bezit krijgt.

Een nieuwe dorpsvlag Een aanleiding voor de feestelijkheden was het ontwerpen van een nieuwe vlag.

Na het samengaan van de gemeenten Rosmalen en ‘s-Hertogenbosch was een nieuwe dorpsvlag nodig. De vlaggen van de voormalige zelfstandige gemeenten zijn bij de samenvoeging vervallen.

Martien Veekens heeft heraldisch onderzoek gedaan en kwam tot een aantal ontdekkingen. De kleuren van de oude vlag waren historisch niet juist en het

Rosmalense klaverblad in de vlag was oorspronkelijk een vierblad.

De nieuwe vlag heeft banen in de Brabantse kleuren rood en wit en een Maaslands vierblad in rood. Die vlag werd in augustus van het afgelopen jaar gepresenteerd. Samen met het zevende eeuwfeest van de Rosmalense gemeenschap was dat een mooie gelegenheid voor allerlei activiteiten.

DeHeemkundekringpresenteertzich De Heemkundekring Rosmalen bestaat 12 jaar en telt rond de 300 leden/abonnees Aanvankelijk waren het vooral de verzamelaars die de vereniging droegen: historische foto’s, bidprentjes, kleding en oude gebruiksvoorwerpen. Het bestuur wil nu verder. Een van de doelstelling van de feestelijkheden was om de heemkundevereniging te profileren. Dat is zeker gelukt. Een relatief kleine vereniging die een hele feestweek organiseert, dat is niet niks. Zeker niet omdat de voorbereidingstijd kort was: in vier maanden zijn de plannen bedacht en gerealiseerd! Natuurlijk hebben ze hulp gekregen: de horeca, de middenstand, andere verenigingen hebben zich van hun beste kant laten zien. De gemeente ‘s-Hertogenbosch verstrekte een bescheiden subsidie. Maar het echte werk is verzet door de leden van de vereniging.

De heemkundevereniging heeft een behoorlijke dosis ‘Rosmalengevoel’. Dat

Hertog Jan II en burgemeester Rombouts bekijken de tentoonstelling foto’s: Heemkundekring Rosmalen; Jan Hessels

6

Rosmalense historie

kan niet anders. Maar de feestelijkheden rond het 700-jarig bestaan van de Rosmalense gemeenschap waren allerminst een late reactie op het samengaan met de gemeente ‘s-Hertogenbosch.

Dorry: “In die 700 jaar is de bestuursvorm in Rosmalen diverse malen veranderd. Nu heeft kortgeleden weer een verandering plaatsgevonden. Dat is het. Niet meer en niet minder. De Rosmalense gemeenschap blijft bestaan.”

De historische tentoonstelling Dat was de topper van de activiteiten. Een mooi verzorgde historische tentoonstelling over Rosmalen, met het accent op de periode 1300-2000.

Bij de opening van de expositie werd burgemeester Rombouts verwelkomd door niemand minder dan hertog Jan II van Brabant zelf in authentiek kostuum Hij las nogmaals de oorkonde voor die hij in 1300 opgesteld had en nodigde de burgemeester uit door de poort te gaan die de overgang markeerde van 1300 naar 2000.

Via oorkonden, oude kaarten, prenten en voorwerpen konden we een indruk krijgen van de ontwikkeling van Rosmalen, waarvan eens werd gezegd: Rosmalen, een ellendig land, ’s winters onder water, ’s zomers in het zand.

Een deel van de tentoonstelling was gewijd aan het Birgittinessen dubbelklooster Mariënwater dat op het landgoed Cou­ dewater stond. Er was veel informatie uit de beginperiode van het Rosmalense klooster. Aanvullend materiaal kwam vanuit Uden, Vadstena, Hoboken en Mariën­ baum. Een Zweedse ex-Birgittines is op bezoek geweest. Zij was geïnteresseerd in de Rosmalense aanpak. In 2003 is er een tentoonstelling over de Birgittinessen orde in Zweden.

Jammer dat de tentoonstelling maar drie dagen te bezichtigen was. De Heem­ kundekring kon beschikken over de aula van het Rodenborchcollege. Dat was een prachtige ruimte. Maar maandag moest de school de lokaliteit weer gebruiken.

Op de tentoonstelling werden markante perioden uit de Rosmalense geschiedenis belicht. De Tweede Wereldoorlog is ook zo’n periode. Dorry Derhaag: “Die recente historie hebben we aandacht willen geven door een bloemenhulde te brengen bij de oorlogsmonumenten in Rosmalen.

Ontroerende momenten waren dat.

Nabestaanden en anderen waardeerden Kringnieuws januari 2001

Dorry Derhaag overhandigt burgemeester Rombouts een aandenken

bij de poort met het opschrift van 1300 naar 2000 leest hertog Jan II nogmaals de oorkonde voor

het zeer, dat we ook bij deze momenten uit de geschiedenis stilstonden.”

Van de activiteiten rond het 700-jarig bestaan is een film gemaakt. Immers, over een poosje is ook dit feest historie. En de beelden van het feest willen we voor de toekomst bewaren.

omgeving en de stad ‘s-Hertogenbosch was in het verleden van belang, maar is dat nu ook. Daar willen we vanuit de invalshoek Heemkunde op inspelen.”

De Heemkundekring wil concreet contacten zoeken met de heemkundekringen in de omgeving. En ze denken aan het uitgeven van lesbrieven voor scholen. Plannen genoeg dus.

Het verleden bewaren en naar de toekomst kijken Het bestuur van de Kring wil nu verder beleid ontwikkelen. Het gaat niet alleen om verzamelen. We moeten mensen interesseren voor het verleden, maar we moe-

ten ook naar de toekomst kijken, aldus Dorry Derhaag. Voor de Kring betekent het dat we meer naar buiten willen treden.

Een van de grote wensen van de Heemkundekring is een eigen ruimte, een Heemhuis waar een bescheiden tentoonstelling gehuisvest kan worden en van waaruit activiteiten ondernomen kunnen worden. “We verzorgen nu lezingen en we geven een periodiek uit. De activiteiten willen we uitbreiden en kwalitatief verbeteren. Bovendien moeten we wat meer om ons heen zien. Rosmalen bestaat niet op zichzelf. De relatie met dorpen in de

(advertentie)

Marjan Vonk

De redactie wens alle lezers van het Kringnieuws een gelukkig, voorspoedig en creatief nieuwjaar.

Uw bijdrage aan het blad blijft ook in 2001 van harte welkom !

Kringnieuws januari 2001

7

nader bekeken

Jacobus van Cruijsen, in 1820 veroordeeld door de krijgsraad Criminaliteitenstamboomonderzoek vormen voor vele genealogen een niet-ideale combinatie. Het is immers niet leuk om in een archief te ontdekken, dateenouderof grootouder met justitie in aanraking is geweest. Gaat het om oudere generaties, dan is het vaakwélinteressantomeencriminele misstap te ontdekken. Kinderen en kleinkinderenvanzo’nvoorouderzijn immers meestal al overleden en niemandhoeftzichaangesprokentevoelen. Dat was ook bij mij het geval. Een vanmijnbetovergrootvaders,Jacobus van Cruijsen, is in 1820 door de krijgsraadveroordeeldwegensdiefstalvan kledinguiteenBosschekazerne.Nader onderzoek heeft geleerd dat er veel gegevensoverdezevoorouderboven water zijn gekomen, die anders niet bekend waren geworden.

Biografie van Jacobus van Cruijsen Jacobus van Cruijsen is op 24 februari 1795 te Boscapelle in Zeeuws-Vlaanderen gedoopt als zoon van Petrus van Cruijsen en Petronella Heijman. Begin 1822 vestigt hij zich als burger te ’s-Hertogenbosch; hij is van beroep zadelmaker (1). Op 4 mei 1822 is hij aldaar getuige bij het huwelijk van zijn latere schoonzus Maria Anna Willemijna Lemmens met Sijbren Huizinga.

Hij heet dan Jacobus van Kruissen en is van beroep opperman. Op 26 november 1822 doet Jacobus bij de burgerlijke stand aangifte van de geboorte van Pieter, zijn zoon, verwekt bij Joanna Maria Lemmens.

Hij is ongehuwd en van beroep opperman en woont in de Peperstraat wijk E nummer 144. Op hetzelfde adres wordt op 10 januari 1824 hun tweede kind geboren: Joanna Maria. Jacobus is dan sjouwer. Hun derde kind, Joannes Petrus, wordt op 23 december 1826 geboren. Jacobus is nog steeds sjouwer en woont in de Kloostersgang wijk B nummer 316. Op 17 januari 1829 trouwt Jacobus met de op 3 maart 1799 in ‘s-Hertogenbosch gedoopte Joanna Maria Lemmens. Hij is dan lakmoeswerker. Bij dit huwelijk worden twee van de drie genoemde kinderen gewettigd (zoon Pieter was reeds op 8 maart 1823 overleden).

Uit hun huwelijk worden nog vier kinderen geboren: 8

- Andries Jacobus, geboren 9 februari 1830. Vader is lakmoeswerker en woont aan de Oude Dieze wijk F nummer 48. Andries Jacobus is de stamvader van alle huidige naamdragers van Cruijsen.

- Theodorus, geboren 7 april 1833 en Joannes Stephanus, geboren 3 augustus 1835.

Vader is bij beide geboorteaangiftes zoutziedersknecht en woont op het Hinthamereinde wijk D nummer 81.

- Maria, geboren 17 augustus 1838.

Jacobus is loodgietersknecht en woont Achter het Vuurstaal wijk C nummer 52.

De volkstellings- en bevolkingsregisters vermelden overigens nooit Boscapelle als geboorteplaats van Jacobus. In het register van 1822 worden zowel Stoppeldijk als Hulst vermeld als geboorteplaats (1) en in dat van 1830 heet Jacobus geboortig van Luntershoek (2).

Vanaf 1840 wordt Hulst als geboorteplaats opgegeven (3).

Jacobus en zijn echtgenote overlijden beiden kort na elkaar in 1870 in ’s-Hertogenbosch: Jacobus op 17 februari en Joanna Maria Lemmens op 14 maart. In de overlijdensakte van Jacobus wordt overigens wel de juiste geboorteplaats Boscapelle vermeld.

De veroordeling door de krijgsraad Uit de hiervoor genoemde volkstellingsen bevolkingsregisters en registers van de burgerlijke stand blijkt niet, dat Jacobus van Cruijsen ooit door de krijgsraad veroordeeld is. Dat blijkt echter wél uit het register van vestiging van ‘s-Hertogen­ bosch (4): “Voor burgemeesteren der stad ‘s-Hertogenbosch den vijf en twintigsten dag der maand Januarij des jaars achttienhondert twee en twintig is gecompareerd: Jacobus van Kruijssen welken ons heeft geexhibeert eene verklaring van den Heere Auditeur Militair dezer Provincie van dato 15 dezer waaruit blijkt dat de comparant door de krijgsraad veroordeelt geweest zijnde thans aan de aan hem opgelegde straf is voldaan en ontslagen is uit zijne gevangenis hebbende de comparant voor zijn indiensttreding gewoond te Ulst prov.

Zeeland verklarende denzelven zich thans met er woon binnen deze stad neder te

zetten een jaar na de dagteekening dezes, hebbende denzelven verklaard niet te kunnen schrijven.”

De veroordeling door de krijgsraad maakte mij nieuwsgierig: wat zou Jacobus hebben misdaan en welke straf heeft hij gekregen?

Om op deze vragen antwoord te vinden verplaats ik mijn onderzoek van het gemeentearchief naar het rijksarchief, alwaar zich de archieven van de krijgsraad en de Bossche gevangenissen bevinden.

Onderzoek in het archief van de Bossche gevangenissen levert na enig zoekwerk al meteen resultaat. In de inschrijvingsregisters van het provoosthuis (de militaire gevangenis) wordt onder nummer 262 vermeld (5): “J. van Kreusen, 21 jaar, geboren Stoppel­ dijk, kanonnier bij de Rijdende Artillerie, misdaad: diefstal in de kaserne gepleegd op 21 december 1819. Vonnis krijgsraad NB (Noord-Brabant) 15 januari 1820, condemnatie: 2 jaar kruiwagen. Als opmerking wordt nog vermeld: Bij besluit van Z.M. (Zijne Majesteit) in dato den 13 augustus 1820 no.71 het verzoek om gratie gewezen van de hand”. Onderzoek in het archief van de krijgsraad zou zeer veel informatie opleveren. In de notulen van de vergaderingen van de krijgsraad van 30 december 1819 wordt vermeld dat o.a is voorgeleid: J. van Kreusen, gedetineerd in het provoosthuis te ‘s-Bosch (6). Nadere bijzonderheden worden niet gegeven. Het dossier betreffende Jacobus van Cruijsen bevat tal van wetenswaardigheden, onder andere een extract uit het militaire stamboek, een overzicht van klachten tegen Jacobus en het vonnis door de krijgsraad (7).

1 Extract uit het stamboek van onderofficieren en manschappen van mindere graden van het Korps Rijdende Artillerie d.d. 26 december 1819.

Hierin wordt het signalement van Jacobus vermeld, nu geheten: Jacobus van Kruizen.

• Vader Pieter • Moeder Peternella Eijmand • Geboren Stoppeldijk 23 februari 1795 vervolg op pagina 18

Kringnieuws januari 2001

van het bestuur

van de voorzitter ’s-Hertogenbosch is 800 jaar een vestingstad geweest. Die functie heeft zijn stempel gedrukt op de huidige binnenstad. Een vestingstad is kleinschalig met veel open ruimte, stadsboerderijen en groentetuinen. Kleinschalig, omdat elke vierkante meter maximaal benut moet worden en er geen mogelijkheid overblijft tot uitbreiding. Veel open ruimte, omdat er in het geval van een beleg binnen de muren voorzien moest worden in voedsel voor de burgers. De vestingwerken van ‘s-Hertogenbosch staan volop in de belangstelling. Er wordt veel geïnvesteerd in de restauratie. Ik ben van mening dat het stedenbouwkundig beleid ten aanzien van de binnenstad ook gebaseerd moet zijn op het gegeven dat ‘s-Hertogenbosch een vestingstad is. Dat betekent dat voor dit beleid kleinschaligheid en het bewaren van open ruimten uitgangspunten moeten zijn.

In de besluitvorming rond een drietal belangrijke monumenten in de stad heeft het bestuur van de Kring een standpunt ingenomen. Die mening is gebaseerd op het bovenomschreven uitgangspunt: de binnenstad van ‘s-Hertogenbosch is van oudsher de binnenstad van een vesting. Die culturele historie moet bepalend zijn voor het stedenbouwkundig beleid. Dat wil zeker niet zeggen dat we tegen moderne architectuur zijn. ‘s-Hertogenbosch kan terecht trots zijn op het nieuwe Paleiskwartier.

Maar moderne, uitdagende en contrasterende architectuur past niet in de binnenstad.

De Keizershof Zoals bekend mogen de resten van de Keizershof afgebroken worden ten gunste van een parkeergarage onder het stadskantoor. Dat is deprimerend. Economische belangen gaan ook in dit geval weer voor cultuurhistorische belangen. Samen met andere belangenorganisaties bekijken we of er mogelijkheden zijn om delen van het Keizershof te bewaren.

Kringnieuws januari 2001

Het Kruithuis Het Kruithuis is in gebruik als museum voor hedendaagse kunst. Toentertijd was dat een goed besluit dat leidde tot een passende herbestemming. De promotie van ‘s-Hertogenbosch als vestingstad was niet in beeld. Die identiteit wil men nu wel, en wel zeer bepalend, naar buiten uitstralen.

Naar onze mening kan de beeldbepalende functie van het unieke Kruithuis daar in belangrijke mate toe bijdragen.

Er is inmiddels een verzoek bij de Rijksmonumentenzorg ingediend om het Kruithuis aan te mogen passen overeenkomstig de wensen van het museum. Ook is een bouwvergunning aangevraagd voor het hele project.

De Kring ‘Vrienden van ’s-Hertogenbosch’ heeft in beide gevallen bezwaar aangetekend. De verbouw van het Kruithuis en de bebouwing van de omgeving van het Kruithuis staan uitsluitend ten dienste van de museumfunctie ervan. Dat is ongerijmd, daar het Kruithuis een specifieke functie had in de vestingstad. De uiterlijke kenmerken en de inwendige herkenning van die functie moeten behouden blijven.

Bovendien is het Bossche Kruithuis een uniek gebouw. Er is maar één Kruithuis in Nederland met een dergelijke constructie.

Dat mag niet gewijzigd worden omdat een museum voor hedendaagse kunst een grotere ruimte nodig heeft. Ook de bouw van nieuwe vleugels op het terrein van het Kruithuis strookt niet met de historische functie. De onbebouwde omgeving was een inherent onderdeel van een kruithuis in verband met het altijd aanwezige ontploffingsgevaar.

De Moriaan De gemeente wil in het centrum van de stad een bezoekerscentrum realiseren. Als locatie is de Moriaan aangewezen. Aan de Marktstraat zal een aanbouw verrijzen. De Kring is niet tegen uitbreiding van de Moriaan. In het verleden heeft op die plaats ook een gebouw gestaan. De Kring is wel tegen het zeer moderne ontwerp van deze aanbouw. Dat past niet in het cultuurhistorische beeld van de stad zoals de Kring dat voor ogen staat.

Een ander verhaal is, dat de Kring genoemd wordt als een van de gebruikers van het

gebouw, naast onder andere het VVV. Het bestuur van de Kring wil graag met het VVV samenwerken. Maar werken in een organisatorisch verband met een commerciële organisatie als het VVV en publieke organisaties als het Stadsarchief en het Noordbrabants Museum is voor een vrijwilligersorganisatie als de Kring geen haalbare kaart. Dat vraagt om moeilijkheden. Dus wel samenwerken, maar niet samenwonen.

Architectuurprijs Ik wil nog iets zeggen over de architectuurprijs van de stad ‘s-Hertogenbosch. Die prijs is ingesteld door een aantal organisaties, waaronder de Kring. Inmiddels is de eerste prijs uitgereikt, aan Marius van den Wildenberg voor de glazen gang naast het Diezehuis. Een stuurgroep bereidt een nieuwe wedstrijd voor in 2002. De Kring vindt dat haar doelstelling, meer aandacht voor de architectuur in de binnenstad, bereikt is.

Daarnaast deelt de Kring de visie op de architectuur van een cultuurhistorische binnenstad, zoals die leeft bij de stuurgroep, niet. Wanneer de Kring door een van de partners in de organisatie in een beledigend artikel wordt betiteld als besmet met het oude-heren virus, is de basis voor een coöperatieve samenwerking weggeslagen. Het bestuur van de Kring heeft besloten zich uit de stuurgroep van de Architectuurprijs terug te trekken.

Cor Gillhaus

(advertentie)

9

’s-Hertogenbosch

bosch nieuws

Stad in het hertogdom Brabant, 1185-1629 Boekpresentatie Eind november 2000 werd het boek ’s-Hertogenbosch Stad in het hertogdom Brabant gepresenteerd in de Hervormde Kerk in het centrum van de stad.

In de drukke kerk was het goed toeven.

Na de ontvangst werd het welkomstwoord gesproken door drs.R.C. Hage van het Stadsarchief. Vervolgens sprak T. Meulman namens boekhandel Adr. Heinen en uitgeverij Waanders. Hij zei blij te zijn

dat het boek verschenen was. “Kuijer heeft ons werkelijk een juweel gegeven,” aldus Meulman, die tevens zijn spijt uitsprak over het feit dat het boek dat aansluit op de periode na 1629 niet meer te verkrijgen is. “Maar,” zei hij hoopvol, “misschien brengen we in 2002 wel twee paperbacks uit van beide boeken. Met het oog op de jongere generatie en de nieuwe poorters van ‘s-Hertogenbosch is het van belang dat zoiets gebeurt.”

Heel sfeervol was vervolgens het optreden van een blazersensemble, bestaande uit een groep leerlingen van het Brabants Conservatorium, dat Middeleeuwse muziek ten gehore bracht.

Daarna hield prof. dr. A.J.A. Bijsterveld, bijzonder hoogleraar Cultuur aan de KUB in Tilburg, een inleiding onder de titel Een veste ende een slot, Kuijers magnum opus als mijlpaal en sluitstuk van de Bossche geschiedschrijving. In het volgende Kringnieuws kunt u een stukje van Nik de Vries hierover lezen. Wat de aanwezigen zeker bijbleef, was de bewondering van de heer Bijsterveld voor het werk van Kuijer. “Twintig jaar vrije tijd investeren na je pensionering om zo’n werk te schrijven, dat is geweldig,” aldus de jeugdige professor die tevens adviseur is van de Kring ‘Vrienden van ’s-Hertogenbosch’.

Vervolgens bood de heer Kuijer het eerste exemplaar van zijn boek aan aan de locoburgemeester van ’s-Hertogenbosch, F. van Beers. Enige zelfspot was Kuijer niet vreemd toen hij opmerkte: “Toen ik na mijn pensionering als stadsarchivaris in de zomer van 1980 de opdracht aanvaardde om een boek te schrijven dat de periode

het eerste boek wordt overhandigd aan Van Beers

de heer Kuyer met de twee adviseurs van de Kring, rechts Prof. dr. Bijsterveld, links Rolf Hage, directeur van het Stadsarchief

10

de Stadspenning voor Kuyer

Kringnieuws januari 2001

1185 tot 1629 behelst, werd er bij gezegd dat het in ’85 klaar moest zijn. Ik heb kennelijk begrepen dat ik er tot mijn 85ste over mocht doen; welaan, ik heb woord gehouden, want ik ben nu 85 jaar.” Een daverend lachsalvo werd zijn deel. Ernstig werd de heer Kuijer toen hij sprak: “Iedereen is nu wel vol lof over het boek, maar het is geen verdienste dat ik dit heb kunnen schrijven en voltooien, maar het is genade, waarvoor ik de Heer dagelijks dank. Maar je moet er wel zelf tegen aan.

Bovendien wist ik me omringd door een schare mensen die me zeer ter wille was.

Ook de gastvrijheid van het stadsarchief heeft veel indruk op me gemaakt. Met name de laatste 2 jaar was ik er veel te vinden, en altijd was men behulpzaam.

Ook uitgeverij Waanders heeft veel werk verzet en een fraaie vormgeving ge­creëerd en boekhandel Heinen heeft veel aan promotie van het boek gedaan.”

Wethouder Van Beers zei blij te zijn dat het boek nu is verschenen. “Uw werk is van grote kwaliteit en van uitzonderlijke klasse,” aldus de wethouder. “Om dat te onderstrepen overhandig ik u de stadspen­ ning van de gemeente ’s-Hertogen­bosch.”

Na een bijzonder fraaie muzikale afsluiting konden de aanwezigen de heer Kuijer feliciteren met zijn grote prestatie. En het bleef nog lang gezellig in de kerk.

Gerdie de Zeeuw-Nieuwenhuis

foto’s: Wim Schouten

Kringnieuws januari 2001

Vr i jw i l l i ge rs gevraagd De Kring ‘Vrienden van ’s-Hertogen­bosch’ is met haar ruim 1900 leden en meer dan 250 vrijwilligers, een zeer actieve en dynamische vereniging. De doelstelling van deze vereniging is: – meer belangstelling en liefde te kweken voor de stad ’s-Hertogenbosch; – het beoefenen van de praktische en theoretische heemkunde, in het bijzonder in de gemeente ’s-Hertogen­ bosch; – het bevorderen en beschermen van de leefbaarheid en het historisch ruimtelijk karakter van ’s-Hertogen­ bosch en zo de daarin aanwezige waardevolle en karakteristieke be­bou­ wing, de structuur van de openbare ruimte, de wallen, grachten en Binnendieze en het stadsgezicht; – vergroten van het cultuurhistorische bewustzijn van inwoners van en be­ zoekers aan de stad ’s-Hertogen­­ bosch.

Om de vele werkzaamheden bij deze vereniging in goede banen te leiden zijn vele actieve vrijwilligers nodig.

Het secretariaat van de Kring heeft dringend behoefte aan mensen die als vrijwilliger het secretariaat ondersteuning willen geven op de volgende gebieden: A: Voor de dagelijkse gang van zaken vrijwilligers die via een rooster kantoorbezetting leveren om: – de telefoon te beantwoorden, de inkomende en uitgaande post te distribueren en te administreren; – administratieve ondersteuning te verlenen aan redactie Kringnieuws; – het relatiebestand bij de tijd te houden; – gegevens voor de Nieuwsbrief te verzamelen, te verwerken en de Nieuws­ brief te verspreiden onder de belanghebbenden; – administratie van de actieve vrijwilligers van de vereniging bij te houden; – behulpzaam te zijn bij de archivering van foto’s, dia’s, videofilms en papieren stukken; – knipselmappen bij te houden; – desgevraagd informatie te verstrekken;

van het bestuur

– de activiteitenkalender bij te houden; – behulpzaam te zijn bij onvoorziene zaken; – vergaderingen te notuleren en stukken voor deze vergaderingen te verzorgen.

B: Huismeesters – die via een rooster ervoor zorg dragen dat onze gebouwen, inventaris en inrichting in orde zijn; – boodschappen doen van uiteenlopende aard; – assisteren bij tentoonstellingen.

C: Planners – roosters opmaken voor onze gidsen en andere vrijwilligers.

Wat verwacht de Kring van u: – lidmaatschap van de Kring (voor 2001 is de contributie ƒ 28.-); – een inzet van een, maar liever twee dagdelen per week (de tijden van de dagdelen zijn van 10.00 tot 13.30 uur en van 13.30 tot 17.00 uur, avondtijden zijn van 19.30 tot 22.00 uur); – betrokkenheid bij en voor het werk van de Kring; – vrijwillig is zeker niet vrijblijvend.

Wat biedt de Kring u: – een dynamische ‘vrienden’-organisatie; – contacten met vele enthousiaste mensen zowel binnen als buiten de Kring; – mogelijkheid tot deelname aan cursussen en lezingen; – (bij) scholing op computers.

Als u het werk van de Kring praktisch wilt ondersteunen, aarzel dan niet en schrijf een kort briefje aan: De secretaris van de Kring ‘Vrienden van ’s-Hertogenbosch’ De heer F.P. van Sundert Postbus 1162 5200 BE ’s-Hertogenbosch U kunt uw briefje ook afgeven in het Kringhuis: Kruisstraat 34, ‘s-Hertogenbosch Frans van Sundert

secretaris 11

moette nou toch’s kijke

De Vughterdriehoek

van Bossche Poort tot Piekenpoort

Kom je van Vught richting ‘s-Hertogenbosch, dan valt meteen rechts het kasteelachtige pand Vughterweg 74 op. De in 1933 gebouwde villa is gebouwd op een van de muren van de vijf bastions die fort Sint Anthonie had. Het fort dat enige jaren na 1597 is gebouwd, liep tot aan de overkant van de Vughterweg. De straatweg die van ‘s-Hertogenbosch kwam, ging vroeger over dit fort rechts, richting spoorlijn om zo over het fort Isabella naar de Taalstraat in Vught te lopen. Over deze weg liepen ook de supporters van BVV naar het voetbalveld op Heidelust. Het veld lag aan de Kampdijklaan. Ik dacht toen: laat mij als Bosschenaar ook sentimenteel doen en naar de laatste wedstrijden gaan. Dat was voordat de club in 1951 naar stadion de Vliert gingen.

Na de ontmanteling van de stad in 1874 werden de meeste vestingmuren afgebroken of onder de aarde verstopt. Daar de oude vestingmuren aan de polderkant als waterkering dienst gingen doen, mochten ze behouden blijven. Op dit gedeelte van het fort werd een parkje aangelegd met een mooi uitzicht over het Bossche Broek, het laagste gedeelte van Noord-Brabant.

Het zitje met banken is er nog steeds.

Gebruikers van cannabis hebben dit mooie plekje ook ontdekt, af te leiden aan de zakjes met een hennepplant erop gedrukt.

De villa is gebouwd en was bewoond door de niet Bossche architect Hendrik Willem Valk. Hij zag het levenslicht in 1886 te Elst. Na zijn opleiding in 1918 12

vestigde hij zich als zelfstandig architect in ‘s-Hertogenbosch. Naast zo’n 40 kerken heeft hij ook vele woningen en andere gebouwen ontworpen, zoals de woningen aan de oostzijde van de Vughterweg. Ook de voormalige Bartjeskerk (1928–1996) aan de Graafseweg was van zijn hand. En ook de oud uitziende voorgevels van Van Lanschot aan de Hooge Steenweg zijn een ontwerp (1954) van architect Valk. Tot slot nog het raadhuis van Vught, ook een echte Valk.

Dat ‘kasteeltje’ is opgetrokken uit speciaal uit Engeland geïmporteerde bakstenen en dakpannen zodat het tot de dag van vandaag een romantische uitstraling heeft.

Wat mij is opgevallen, en dat vertel ik ook tijdens mijn bomenwandeling, is dat het milieuvriendelijk gebouwd is. Men ziet het

dak ver over de buitenmuur heen steken, zoals men dat in Oostenrijk ziet. De vensters aan de noordkant zijn kleiner dan die aan de zuidkant waar de zon op staat. Zo zitten de ‘kasteelvensters’ verzonken in de dikke muren, dit allemaal om zo min mogelijk kou binnen te krijgen.

Na de dood van architect Valk in 1973 wordt de villa in 1975 verkocht.

Het geraamte voor een ooievaarsnest staat sinds 1934 nog op het dak, maar nooit hebben er ooievaars gebroed. Om deze te lokken werden in het nest uitwerpselen van paarden gelegd evenals stukken vis.

In 1940 kwamen de eerste ooievaars maar door een Nederlands militair geschut dat daar stond kwamen ze niet tot broeden. Sedertdien zijn er geen ooievaars meer geweest. Ik zou er best willen wonen maar de vraagprijs van ƒ 8.000.000 is voor mij toch een beetje te hoog.

In het plantsoentje naast de villa staat een bronzen paard van Charles Dumernit. Er staat ook een oude lantaarnpaal; deze heeft ooit bij de Amsterdamse Blauwbrug gestaan.

Tientallen meters richting de stad staat een houten kruisbeeld dat in 1939 is geplaatst en gemaakt door de Vughtse kunstenaar Charles Grips. Het kruisbeeld zou van de inmiddels ter ziele gegane stichting God en Vaderland zijn geweest; later zou de gemeente ‘s-Hertogenbosch het hebben gekregen.

In 1984 zag buurman Ron Koesen dat de voet van het kruis aan het doorrotten was;

Kringnieuws januari 2001

er moest iets aan gedaan worden maar de gemeente zei dat het niet van haar was.

De heer Koesen haalde bij de buurtbewoners ƒ1350.- op. Een woordvoerder van de gemeente zei toen dat het wel van de gemeente was en dat de buurtbewoners dit niet op eigen initiatief mochten opknappen. De timmerlieden Rini Maréchal en Wim Vugts hebben het 400 kilo wegende eikenhouten kruis vervolgens gerestaureerd. Misschien iets voor de werkgroep Klein Monument?

Aan de linkerzijde van de weg zien we een halfrond plantsoen waar een mooie lindeboom staat. Een geëmailleerd bordje dat aangaf dat deze boom in 1933 was geschonken door de Koninklijke Nederlandse Toeristenbond A.N.W.B. bij haar 50-jarig bestaan is ‘ontvreemd’.

Even voor de Vughterbrug rechts een straatje dat rond 1900 via een houten brugje toegang gaf tot de ijskelder van F. Dorenbosch die in het Bossche Broek

stond. Het ijs werd in de polder gehakt en opgeslagen in de kelder.

Aan de overzijde de Willem van Oranje­ laan met rechts op de hoek de statige villa Vughterweg 1. Hier woonde de heer Bol­ sius, directeur van de gemeentelijke kolengasfabriek. De gasfabriek heeft hier van 1883 tot 1933 in de buurt gestaan. Het kantoor (het heette toen Gemeentelijk Licht- en Waterbedrijf, afgekort tot L&W) heeft verderop links in de Willem van Oranjelaan gestaan. In 1954 ben ik daar als leerling-gasfitter aangenomen. Ik moest bij de directie komen waar mij gevraagd werd of ik katholiek was en zondags naar de kerk ging. Toen moesten alle werknemers een gemeentepet dragen (model als de spoorwegen) met de letters L&W in goud. Met de jaren en opleiding kreeg je gouden banden op je pet en daar was je wat trots op. Toch wel leuk om in de herinneringen terug te gaan!

Staande op de Vughterbrug zien we het

afwateringskanaal links van de Dommel wegbuigen richting Bergse Maas voorbij Heusden. Het kanaal is tussen 1905 en 1910 gegraven om het teveel aan water rond de stad sneller af te voeren. De rivieren Dommel en Aa hadden, naar gelang de waterstand in de Maas, bij fort Crèvecoeur een vrije afvloeiing op een lager peil bij Drongelen.

Aan de andere zijde over de brug op bastion Vught de voormalige villa van de familie Rouppe van de Voort. In 1906 liet Rouppe van de Voort deze bouwen en hij kreeg de naam Illusio. In 1937 kocht de familie Van Gaalen de villa en het werd omgetoverd als restaurant Chalet Royal.

Wie herinnert zich niet de twee rotonden die door de Willemsbrug werden verbonden? In de volksmond heet het nu Heet­man­ plein (naar de ontwerper), maar de originele naam is Wilhelminaplein met links op bastion Deuteren het Wilhelminapark.

Op dit plein moet de Vughterpoort ofwel Piekenpoort hebben gestaan.

Jo Hendriks

ansicht(en): verzameling Jo Hendriks

Kringnieuws januari 2001

Bronnen: • Brabants Dagblad 8 december 1984 • Brabants Dagblad 22 november 1986 • Brabants Dagblad 7 juli 1992 • Henk Bruggeman, Hoog water in ’s-Hertogen­ bosch, 1994 • De Makelaar november 1995 • G.J. Gudde, ‘s-Hertogenbosch geschiedenis van vesting en forten • Paul Kriele, Ge kunt me nog meer vertelle…, 1989 • Weg van Brabant december 2000 (bijlage bij het Brabants Dagblad) • Noordbrabantse encyclopedie

13

van de redactie

Vincent Verberk postsorteercentrum. Ineke van der Werf is als stadsgids bij LEF betrokken en kijkt vooral naar de fietstochten. Kok de Bekker is een enthousiasteling die haar eigen stimulerende inbreng heeft en Karel Luyben zit in LEF namens het bestuur.

Lezers van het Kringnieuws kennen Vincent Verberk als de voorzitter van dewerkgroepLEF:lezingen,excursies en fietstochten. Niet iedereen weet dathijalsplanoloogookbestuurslidis van de Stichting ‘s-Hertogenbossche Monumentenzorg.Diestichtingheeft vorigjaareenthemanummeruitgegeven over het Kruithuis. De auteur is, u raadt het al, Vincent Verberk.

We praten eerst over de werkgroep.

Vincent heeft al eerder excursies voor de Kring georganiseerd, naar Zwolle, Genk en Bokrijk bijvoorbeeld en een tweedaagse reis naar Trier. Dat was in de tijd dat hij in het bestuur van de Kring zat. Nu organiseert hij met veel enthousiasme op­nieuw excursies voor de leden van de Kring.

“Volgende week (het is november 2000) gaan we naar Aken, om een excursie naar die stad voor te bereiden.” De werkgroep is voorzien van het nodige informatiemateriaal. Nu moeten er contacten gelegd worden met de Verkehrsverein Bad Aachen. Het vervoer moet geregeld worden, de lunch, de gidsen.

Waarom Aken? Aken is een prachtige stad, met bijzonder mooie historische gebouwen. En er is een zekere band met ‘s-Her­ togenbosch: Jeroen Bosch is afkomstig uit Aken. Maar Aken is ook gekozen omdat de stad een vergelijkbare binnenstad qua schaal en historie heeft als ‘s-Hertogen­ bosch. “We willen ons ook oriënteren op de manier waarop Aken met haar historische kern en haar monumenten omgaat.”

Plannen voor 2001 Voor dit jaar zijn de plannen al vergevorderd. Over de excursie naar Aken kunt u in dit Kringnieuws lezen. In het najaar is er een excursie naar Rotterdam, waar in het kader van ‘culturele hoofdstad van Europa’ een tentoonstelling met werken van Jeroen Bosch te zien is. Er zijn al contacten gelegd met de conservator van het museum Boymans van Beuningen voor een lezing in ‘s-Hertogenbosch en een rondleiding ter plaatse.

De werkgroep werkt ook aan ‘kleine excursies’: Een bezoek aan de moskee in de Vogelstraat staat voor deze maand op het programma. Wellicht is het ook mogelijk de Toren van Van Lanschot beklimmen, gecombineerd met een bezoek aan het Paleiskwartier.

Onderwerpen voor lezingen en fietstochten zijn onder andere de restauratie van de Sint-Jan, het werk van glazenier Marius de Leeuw, de architectuur van ‘s-Herto­ genbosch en een fietstocht met als thema: de bevrijding van ‘s-Hertogenbosch. Suc­ ces­volle activiteiten van vorig jaar worden herhaald: de fietstocht naar het AZC in Rosmalen en de fietstocht langs verschillende kapellen: met een knipoog naar Louis Paul Boon is dat een Bossche ‘Kapellekensbaan’.

Al deze plannen worden aangekondigd in het Kringnieuws. U hoeft dus niets te missen. ’s-HertogenbosscheMonumentenzorg In het gesprek over de architectuur van ‘s-Hertogenbosch valt ook de naam van het Kruithuis. Vincent Verberk was

directeur van een stedenbouwkundig adviesbureau in Vught. Hij kent de stedenbouwkundige problematiek van ‘s-Hertogenbosch daardoor goed.

Het is dan ook geen wonder dat hij, als bestuurslid van de Stichting ‘s-Hertogenbossche Monumentenzorg, de gang van zaken rond het Kruithuis en het Museum voor Hedendaagse kunst op de voet volgt. De stichting Monumentenzorg is een pressiegroep die haar stem laat horen als het gaat om het behoud en het beheer van monumenten in ‘s-Hertogenbosch. De stichting ’s-Herto-genbossche Monumentenzorg is dan ook niet te verwarren met de gemeentelijke monumentencommissie.

Het Kruithuis De recente gang van zaken rond het Kruithuis is geen geschiedenis waar je vrolijk van wordt. Voor de stichting Monumentenzorg schreef Vincent Verberk de brochure Tranen over het Kruithuis?.

Het boekje is gericht aan sympathisanten en ook aan de gemeenteraad.

Monumentenzorg vraagt de raad nog eens goed naar het plan en naar de procedure te kijken. Er zijn heel wat vragen waarop de stichting Monumentenzorg graag antwoord wil hebben. Bijvoorbeeld: het onderzoek naar de mogelijke vestigingslocaties voor het Museum voor Hedendaagse kunst is niet objectief, waarom is nooit kritisch gekeken naar de bronnen die Twijnstra en Gudde gebruikt hebben? En waarom geven de instanties die bij de beoordeling van de plannen een rol spelen geen inhoudelijk oordeel over de voorstellen?

De stichting ‘s-Hertogenbossche Monu­ men­tenzorg is van mening dat de belangen van het Museum voor Hedendaagse Kunst en het behouden van een waardevol historisch pand als het Kruithuis twee verschillende zaken zijn. Nu lijkt het erop

De werkgroep LEF Bijna twee jaar geleden is de werkgroep met veel enthousiasme begonnen. Vincent bracht zijn ervaring met het organiseren van excursies mee. Paul Nuijten heeft de lezingen als aandachtsveld. Joos Zantvliet is de drijvende kracht achter de ‘kleine’ excursies, in en om de stad, zoals vorig jaar naar het Paleis van Justitie en het 14

Kringnieuws januari 2001

dat de belangen van het Museum bepalend zijn voor wat er met het Kruithuis gebeurt.

Vincent Verberk is niet helemaal pessimistisch over de toekomst van het Kruithuis.

Het is een duur project. En hoe langer de procedure over de toekomst van het Kruithuis duurt, hoe duurder het totale project wordt, zo weet hij uit ervaring.

Een ongewenste woontoren helpt allang niet meer om de gestegen kosten te dekken. En het zou niet de eerste keer zijn dat in de slotfase van een dergelijk plan de kosten om dat plan te realiseren zo hoog

zijn opgelopen, dat alsnog naar een andere oplossing wordt gezocht.

Marjan Vonk

Tranen over het Kruithuis?

Themanummer van de nieuwsbrief Stichting ’s-Hertogenbossche Monumentenzorg, jaargang 1, nr. 2, juni 2000. bossche historie

Bossche brokken Bij een bezoek aan kasteel Heeswijk werd ik geconfronteerd met altaarstukken uit de Bossche Sint-Jan. De stukken, die je zowel in het kasteel als daarbuiten tegenkomt, zijn afkomstig van het altaar dat in de jaren 1616-1620 gebouwd is door de Antwerpse kunstenaar Hans van Mildert.

In 1867 wordt er over dit altaar een negatief oordeel uitgesproken: het voldoet niet volgens de maatstaven van die tijd. Men besluit het te slopen. Dat gebeurt in dezelfde tijd als wanneer het oksaal verkocht wordt; dit staat nu te pronken in het Londense Victoria and Albert Museum.

Delen van het altaar worden ondergebracht in en bij kasteel Heeswijk. De baron was een groot verzamelaar en hij had weliswaar slechte ogen, maar een goede neus voor kunst.

Nu heb ik een foto van een schilderij van Pieter Saenredam bekeken. Ik zie dan dat het baldakijn van het altaar gedragen werd door vier kolommen. Deze vier kolommen liggen buiten het kasteel naast de paden. Verdere delen vindt men binnen.

de gevelsteen met de zwaan

De Zwanenbroeders Op het binnenterrein van kasteel Heeswijk liep ik tegen een gevelsteen op, voorstellende een zwaan. Deze kun je in verband brengen met de Illustere Lieve Vrouwe

Broederschap, oftewel de Zwanen­­ broeders. De baron was lid van dit gezelschap. Ook op zijn slaapkamer kom je een zwaan tegen, geschilderd op het plafond.

De baron ging er mee naar bed en stond ermee op.

Tot slot kwam ik oog in oog te staan met een schilderij dat het Zwanenbroedershuis voorstelt en waarvan in genoemd huis een kopie hangt.

Zo heb ik al vaker ervaren dat je buiten ’s-Hertogenbosch nog veel historische zaken kunt tegenkomen, die verband houden met onze Hertogstad.

J. van Haaren

Foto’s zijn van J. van Haaren

twee van de vier kolommen van het Bossche altaar

Kringnieuws januari 2001

15

Aankondiging

Bericht uit het

No ord b ra b a n t s M u s e u m Tentoonstelling De Gruyter geprolongeerd De succesvolle expositie rond De Gruyter, die op 15 december reeds 65.000 bezoekers heeft getrokken, wordtverlengdtotenmetzaterdag24 februari 2001.

Dehonderdententoongesteldevoorwerpen,audiovisuals,winkelinterieurs enobjectenuitfabriekenenkantoren bezorgenmenigoud-klanteenbrokin de keel. Het boodschappendoen bij DeGruyterblijkteenbelangrijkeplaats in het leven te hebben ingenomen, terwijlveleproductenvanhetBossche kruideniersconcernnadrukkelijkaanwezig zijn geweest in de Nederlandse huishoudens. De expositie blijkt niet alleeneenpresentatieoverdegeschiedenis van een kruideniersimperium, maar ook over de geschiedenis van het dagelijks leven in Nederland vóór 1975.

Verder heeft het Noordbrabants Museum verschillende fraaie exposities voor het jaar 2001 op het oog. Wij geven even een vooruitblik, zodat u er alvast een beetje rekening mee kunt houden.

Van 12 januari t/m 11 maart 2001 Joris Geurts Een keuze uit twintig jaar werk Een keuze uit twintig jaar werk van de in Noord-Brabant geboren kunstenaar Joris Geurts bij gelegenheid van de publicatie van de monografie over de periode 19812001, geschreven door Bert Jansen en Henk van Woerden.

Van 17 maart t/m 10 juni 2001 Panorama op de wereld Het landschap van Bosch tot Rubens De expositie, de begeleidende catalogus en de audiovisual Panorama op de wereld bieden de bezoeker een overzicht van de ontwikkeling van de landschapskunst van omstreeks 1525 tot 1675 in de Zuidelijke Nederlanden. Rond het midden van de 16e eeuw waren de uitgebeelde landschappen dikwijls nog fantasievol; ze waren samengesteld uit landschappelijke motieven die in werkelijkheid niet in die 16

combinatie voorkwamen. Mettertijd werd de landschapskunst realistischer. Rond 1600 kwam ze meer en meer in overeenstemming met het echte landschap. Die aandacht voor het échte landschap verbindt deze schilderijen met onze tijd, waarin de zorg over en bezorgdheid voor de leefomgeving een ‘hot item’ is. Mede onder invloed van het Zuiden kwam in de 17de eeuw het typisch Noord-Neder­ landse realistische landschap tot bloei. De

kenmerkende verschillen tussen beide scholen komen op de tentoonstelling, die 100 schilderijen, prenten en tekeningen omvat, en in de publicatie uitvoerig aan de orde.

17 maart t/m 13 mei 2001 Achter de Horizon Landschappen van Eelco Brand, MarianneBreedveld,Gabriëllevande Laak,ToonLaurenseenKoenVermeule Kringnieuws januari 2001

Landschappelijke elementen in het werk van vijf Brabantse hedendaagse kunstenaars. Presentatie bij gelegenheid van de hoofdtentoonstelling Panorama op de Wereld.

18 mei t/m 8 juli 2001 Een eeuw in foto’s Van 1900 tot en met 1999: uit elk jaar werd één foto gekozen uit de twaalf belangrijkste Brabantse fotoarchieven.

Samen geven ze een verrassend beeld van een eeuw Brabant.

23 juni t/m 26 augustus 2001 Met Meesterhand getekend Europese tekeningen uit de verzameling Uffenbach De uit Frankfurt afkomstige geleerde Johann Friedrich von Uffenbach (16871769) maakte samen met zijn broer Zacharias (1683-1734) in de jaren 170911 een reis door Duitsland, Nederland en Engeland. Na de voltooiing van zijn promotie maakte hij in 1714-16 nog een Grand Tour naar Zwitserland, Italië, Frankrijk en de Spaanse Nederlanden. Op die reizen kocht Johann von Uffenbach volop voor zijn privé-verzameling, met name boeken, tekeningen en prenten. Hij heeft zijn collectie in 1736 bij testament nagelaten aan de Universiteit van Göttingen.

De tekeningen zijn nu voor het eerst uitvoerig wetenschappelijk bestudeerd en in een fraaie catalogus gepubliceerd. Het gaat om een honderdtal werken van onder meer Botticelli, Bouts, Rembrandt, Nicolaes Maes en andere Europese meesters. Het zijn historische voorstellingen, landschappen, studies en ontwerpen uit de vijftiende en zestiende eeuw.

23 juni t/m 26 augustus 2001 Aanwinsten hedendaagse kunst Aanwinsten uit de afgelopen twee jaar, aangevuld met andere stukken uit de collectie hedendaagse kunst van het Noordbrabants Museum. Werk van onder anderen Leon Adriaans, Erik Andriesse, Arie Berkulin, Rob Birza, Paul van Dijk, Frank van Hemert, Hans van Hoek, Sef Peeters, Jean-Marc Spaans, Elly Strik, Lidwien van de Ven, Peer Veneman, Martin van Vreden en Reinoud van Vught.

15 september t/m 2 december 2001 Kringnieuws januari 2001

De Wereld van Bosch Op deze expositie wordt aandacht besteed aan de omgeving waarin de kunstwerken van Jeroen Bosch tot stand kwamen: het ’s-Hertogenbosch van de Late Middeleeuwen, een welvarende stad van kooplieden en ambachtslieden, van kerken en kloosters, waar het culturele leven een hoog niveau had bereikt en waar een kunstenaar als Jeroen Bosch tot volle ontplooiing kon komen.

De tentoonstelling geeft dan ook een beeld van de materiële cultuur van de gegoede burgerij van ’s-Hertogenbosch, waartoe Jeroen Bosch behoorde, alsmede de tastbare uitingen van het culturele klimaat waaraan hijzelf zo’n belangrijke bijdrage leverde. Vanuit deze ‘zichtbare wereld’ worden vervolgens verbindingen

gemaakt met objecten en thema’s die in de kunstwerken van Jeroen Bosch en zijn navolgers worden gevisualiseerd.

De Wereld van Bosch vormt het startpunt voor hernieuwde aandacht voor deze voor de stad en de provincie Noord-Brabant zo belangrijke kunstenaar. De gemeente ’s-Hertogenbosch heeft 2001 uitgeroepen tot Jeroen Bosch jaar. Gedurende het hele jaar zullen er speciale activiteiten en evenementen plaatsvinden in de stad.

Museum Boijmans van Beuningen te Rotterdam wijdt in het najaar van 2001 een speciale tentoonstelling aan het werk van Jeroen Bosch en zijn navolgers.

Het spreekt vanzelf, dat we in de komende Nieuwsbrieven aandacht aan relevante tentoonstellingen in het Noordbrabants Museum zullen besteden.

Ingezonden gedicht Begin december liepen in het Koning Willem I-college in 's-Hertogenbosch de cursussen Boschlogie weer af. De Boschlogie I-cursus werd afgerond in het Stadsarchief. Boschlogie II werd beeindigd in het Koning Willem I-college. Een van de cursisten, de heer Piet de Croon uit Waalwijk, die zelf zijn hele leven in het onderwijs zat, genoot gedurende twee jaar intens van de Boschlogie-cursussen. Hij vond het aanbod van lessen zo gevarieerd, hij waardeerde zo de manier van lesgeven en het volgen van de cursus dat hij zijn medecursisten een gedicht aanbood.

Gerdie de Zeeuw-Nieuwenhuis

Ode aan mijn medecursisten van Boschlogie groep twee te weten: Gonny en Ton, Mieke en Peter, Frits, Gerard, Angelique en Eric, Koosje en Jacques, Wim, Corrie, Martien, Ali, Twan, Martje, Catrien, Marlies, Toos, Hans, Marijke en Han, Bert en Judith aan onze docenten: Jan P.- Rien v. R.- Hein en Suzie B.- Henk v. T- Luc v. G.Frans v. G.- Jan v.d. E. - Theo H. - Paul K. - Stephan P. - Kees v.d. O. - Harry B. en natuurlijk de mensen van de organisatie (speciale hulde).

Milde gezichten getooid met wat grijs, bij een enkeling ligt dat nog heel ver weg.

Zomaar gestart met wat terughoudendheid en nu, na twee seizoenen al, is het eind ervan nabij.

Wat wennen mensen snel als 't vlot: een en al oor, met twinkeling in de ogen de docenten volgend, genietend van de onderwerpen.

Hoe wonderlijk is dit samenzijn.

In de pauzes is een gesprek met een lach gauw geboren in Den Bosch.

En daar sta ik tussen deze minnaars van de verfrissende en soms verstilde schoonheid in de facetten van hun stad.

Zo warm, ik voel me een met hen.

Wij waren een goede tijd samen en gaan naar huis met veel gedachten, over het besprokene en het kostbaar samenzijn.

Hadden wij dat kunnen verwachten?

Laat ons daarover vrolijk zijn.

Piet de Croon

Een Kruik uit Wolluk december 2000 17

vervolg van pagina 8

Er wordt geïnformeerd bij het Hoog Militair Gerechtshof, die op zijn beurt informatie inwint bij de Krijgsraad in ‘s-Hertogenbosch, hetgeen het volgende antwoord oplevert (7): “De ondergeteekende heeft de eer op nevensgaande rekweste van Jacobus van Kruijsen of van Kreusen den Hove te rapporteren: Dat dezelve inderdaad bij vonnis van de Krijgsraad in het Provinciaal Kommandement van Noord Braband van den 30 December 1819 bij den Hove geapprobeerd den 7de en gepronuncieerd den 15e Januarij 1820 is verklaard vervallen van den militairen stand en geindemneerd tot de straffe van den kruiwagen voor den tijd van twee jaren wegens de misdaad van diefstal ge-pleegd jegens kamaraden in de kaserne dat er niet alleen geene omstandigheden ten processe zijn voorgekomen die het misdadige van dit feit konde verzagten of verschonen immers de verontschuldiging dat de rekwestrant dit goed stal om aan geld te komen daar hij met verlof zoude gaan zal wel in geene de minste aanmerking komen maar veeleer blijkt dat hij met rijpe rade en onbeneveld verstand moedwillig zijne kamaraden heeft bestolen dat er ook bij den ondergetekende volstrekt geen redenen voorhanden zijn op grond van welke hij tot eenige verzagting van straf zoude kunne adviseeren Weshalve hij den Hove in consideratie geeft om op het onderhavige rekwest defavorabel en declinatoir aan Z.M. te adviseeren Hopende mits dezen aan s’Hoves intentie te hebben voldaan met eerbiedige onderwerping van zijne gevoelens aan het wijzer en bitter oordeel van den Hove ‘s Bosch 6 Augustus 1820” Dit advies wordt naar het Hoog Militair Gerechtshof gestuurd, dat daarop de koning de volgende brief stuurt: “ Utrecht den 11 Augustus 1820 Aan den Koning Het Hoog Militair Geregtshof voldoende aan het renvoij van den 23 July ll. no. 67 heeft de eer Uwe Majesteit hiermede te dienen van consideratien en advies op den rekweste om gratie aan Uwe Majesteit gepraesenteerd door Jacobus Verkruijzen of van Kruizen geweezen kanonnier bij ‘t Corps Rijdende Artillerie thans geconfineert te ‘s-Bosch de suppliant is bij vonnis van den Krijgsraad in het Provinciaal 18

Commandement van Noord Braband van den 30 December 1819 den 7 Januarij ll. bij dit Hof geapprobeerd met vervallen verklaring van den militairen stand tot twee jaren kruiwagen straf veroordeelt ter zake van diefstal gepleegd jegens zijne kameraad in de kazerne geene enkele gunstige consideratie leverd de instructie van suppliants proces ten zijne voordeele op en de reden dat hij het goed zoude hebben weggenomen om aan geld te komen vermits hij met verlof zullende gaan daar aan behoefte had, zal ook daartoe geenzints kunnen dienen de suppliant is overigens tot het plegen der misdaad met te veel overleg en moedwilligheid te werk gegaan dan dat hij Uwer Majesteits clementie eenigermate waardig zoude kunnen zijn en het Hof heeft alzoo de eer Uwe Majesteit tot rejectie van het onderhavige verzoek te adviseeren Het Hoog Militair Geregtshof voornoemd Ter ordonnantie van hetzelve P. Ras” De Koning beslist negatief. Op het rekest staat vermeld: “Gewezen van de hand sHage 13 Augustus 1820 nr. 71”. Jacobus zal zijn straf dus moeten ondergaan.

Trouwplannen Al vrij snel na zijn ontslag uit het provoosthuis heeft Jacobus van Cruijsen trouwplannen. Hij heeft om te kunnen trouwen een verklaring betreffende de Nationale Militie nodig, waaruit blijkt, dat hij aan zijn militaire verplichtingen heeft voldaan.

Die heeft hij echter niet. Daarom schrijft hij op 11 februari 1822 de volgende brief aan Gedeputeerde Staten van NoordBrabant (15): “ Aan Heere Edele Grootachtbare Heeren Gedeputeerde Staten der Provincie Noord Braband Geeft met verschuldigden eerbied te kennen Jacobus van Cruijs-en, geboren te Boscappelle den 24e februarij 1795 wonende te ’s-Bosch dat hij suppliant zich in het begin van den jare 1814 vrijwillig bij het Korps Rijdende Artillerie in dienst heeft begeven en onafgebroken is blijven dienen tot in het laatst van 1819 wanneer hij suppliant wegens het verkoopen van deszelfs uniform (16) is gearresteerd met dat gevolg dat hij in het begin van 1820 is veroordeeld tot de straf van den kruiwagen voor den tijd van twee jaren met vervallenverklaring van den militairen stand blijkens bijlage ten deze gevoegd dat hij suppliant thans uit de gevangenis ontslagen zijnde en een wettig huwelijk willende aangaan hiertoe benoodigd heeft te

bewijzen van aan zijne verpligting ten aanzien der Nationale Milicie te hebben voldaan waartoe hij zich in de onmogelijkheid bevindt, aangezien hij suppliant in 1815, 1816 en 1817 als in dienst zijnde vermeende ongehouden te zijn om aan de loting voor de Nationale Milicie deel te nemen en alzoo hier en dan ook ter goeder trouw nalatig is geweest redenen waarom hij suppliant zich tot Uwedele Grootachtbare wendt met eerbiedig verzoek dat het Uwedelgroot­ achtbare moge behagen hem van de verpligting welke er ten aanzien der loting voor den Nationale Milicie op hem heeft berust vrij te stellen Het welk doende “ Gedeputeerde Staten geven het volgende antwoord (17): “ 11 februarij 1822 Litt. N.N. De Gedeputeerde Staten enz. gezien de rekweste van Jacobus van Cruijsen geboren te Boscapelle den 24 februarij 1795 en wonende te ‘s-Hertogenbosch te kennen gevende dat hij zich in den jare 1814 vrijwillig in dienst heeft begeven en vervolgens is veroordeeld geworden tot de straf van den kruiwagen welke straf hij ondergaan heeft en den 15 Januarij dezes jaars is ontslagen blijkens de stukken ten rekweste overgelegd, dat hij als in dienst zijnde geen deel aan de loting heeft genomen verzoekende dienvolgens van de verpligting welke ten aanzien der Nationale Milicie op hem berust hebben te worden gelibereerd Overwegende dat de suppliant tijdens zijne lotingspligtige jaren in dienst is geweest en wegens zijne ondergane straf voor den dienst der Nationale Milicie onbekwaam is Besluiten Art. 1 De suppliant wordt van de verpligting welke ten aanzien der Nationale Milicie op hem heeft berust bij deze gelibereerd Art. 2 Een afschrift dezes zal aan den suppliant worden uitgereikt tot dispositie op zijne rekweste De Gedeputeerde Staten enz.”

Het zou overigens nog bijna zeven jaar duren, voordat Jacobus zou gaan trouwen!

Theo van Herwijnen 15 RANB: Bijlagen bij de inventaris van het archief van het Provinciaal Bestuur (bloknummer 097.01), inventarisnummer 4982, 11.2.1822, litt. NN 16 Het verkopen van zijn uniform is niet de reden voor de veroordeling geweest, dat was diefstal van kleding uit een kazerne

Kringnieuws januari 2001

• laatst gewoond te Stoppeldijk • den 25 april 1814 aangenomen als kanonnier der 2 Klasse voor den tijd van 8 jaren • bij zijn aankomst in het korps Lang: 5 voet 7 duim 0 streek Aangezicht: Ovaal Voorhoofd: Rond Oogen: Ligtblaauw Neus: Middelmatig Mond: Klein Kin: Rond Haar: Donkerbruin Wenkbrauwen: Donkerbruin Merkbare teekenen:

Weinig sproeten • Het stamboek zelf bevat nog enige aanvullende gegevens (8): “Den 25.12.1819 voor de krijgsraad van NB (Noord-Brabant), den 30.12.1819 gecondemneerd door de krijgsraad tot de straf van twee jaren in de kruiwagen met vervallen verklaring van den militaire stand uit hoofde van diefstal”.

Het genoemde signalement wijkt overigens af van dat vermeld in de verklaring van de Nationale Militie, die Jacobus bij zijn huwelijk overlegd heeft en die gedagtekend was op 16 februari 1822.

Daarin luidt het signalement als volgt (9): Lang: 1 meter 76 cm Aangezigt: Ovaal Voorhoofd: Hoog Oogen: Grijs Neus: Klein Mond: Gewoon Kin: Rond Haar: Bruin Wenkbraauwen:Bruin Merkbare teekenen: Geene 2 Klagten tegens den kanonnier der 1e klasse Jacobus van Kreuzen dienende bij de 6e Kompagnie van het Korps Rijdende Artillerie “Op den avond van den 21ste December 1819 wierd mij rapport gedaan dat van een der kamers twee hemden en twee onderbroeken waren vermist en die waarschijnlijk onder het wandele rijden waren weggehaald, dat toen die kamer gesloten was omdat alle manschappen na de Stal waren dat er presumtie op de kanonnier van Kreuzen was, nadat door de onderofficieren alle nazoeken zijn gedaan, is bevonden dat dezen van Kreuzen den Kringnieuws januari 2001

dader is, zijnde toen uit de eigene bekentenis van deze kanonnier gebleken, dat hij op den 21ste dezer de stalwagt hebbende zonder permissie zig daarvan heeft verwijdert naar de kazerne begeeven op eene kamer waar hij niet slaapt is gegaan en daar drie mantelzakken heeft geopend en daaruit gehaald twee hemden en twee onderbroeken waarmede hij zig heeft begeeven naar de kamer waar hij slaapt en die goederen in zijn mondzak heeft gestoken waarmede hij is gegaan naar de woning van vrouw Wolf (10) en een hemd en onderbroek heeft doen verkopen door de dogter van Flaman (11). Zoo verzoekt den ondergetekende dat deze zaak door de Krijgsraad worde onderzogt en hij volgens de wetten worde gestraft alsmede dat den opkoper dier goederen worde gecorrigeert: blijkende uit de hierbij gaande voorlopige informatien dat den opkoper van het hemd en onderbroek zijnde Kijzer (12) wonende in de Minnebroerstraat zeer wel wist dat het militaire goederen waren hebbende hij de merken van het korps zoowel als de nummers daar uitgemaakt De hemden zoowel als de onderbroeken heb ik in eene zak laten doen zoo als die van den inkoper en van Flaman waar die gedeponeerd waren, zijn teruggehaald ‘s-Bosch den 23e December 1819 De Kapitein Kommanderende het Escadron Rijdende Artillerie alhier Kamder, zij deeze gestelt in handen van den heer AuditeurMilitair van Noord-Braband de GeneraalMajoor en Kommandant van ‘s-Bosch J.P. van Hoey.”

3 Het vonnis door de krijgsraad “Pro Justitia De Krijgsraad in het Provinciaal Commandement van NoordBraband heeft geslagen het volgende vonnis in zake van Den auditeur militair in het Provinciaal Commandement van Noord-Braband R.O. Eischer op ende jegens Jacobus van Kruisen, oud 21 jaar, geboortig van Stoppeldijk, kanonier bij het Korps Rijdende Artillerie, gedetineerde in het provoosthuis te ‘s-Bosch, gezien de processale stukken door den Eisscher R O onder behoorlijken inventaris in den gemelden Krygsraad overgelegd en geproduceerd. Gezien de Eisch en Conclusie Crimineel van den Eisscher R.O. in deze gedaan en genomen.

Het ­vervolg van dit artikel vindt u in het volgende nummer.

Noten De geraadpleegde archieven bevinden zich in het Algemeen Rijksarchief in Den Haag (ARA), het gemeentearchief van ‘s-Hertogenbosch (GAHt) te ’s-Hertogenbosch en het Rijksarchief in NoordBrabant, eveneens te ‘s-Hertogenbosch (RANB).

Indien er sprake is van volkstellings- of bevolkingsregister betreft dat het register van ’s-Hertogenbosch.

1 GAHt: Volkstellingsregister 1822, wijk E nummer 144: Jacobus van Kruijssen, beroep: uit den militairen dienst ontslagen militair, thans uitoefenende het beroep van zadelmaker, 27 jaar, geboren Stoppeldijk in Zeeland, op de volgende pagina noemt een latere vermelding hem Jacobus Kruijsen, 27 jaar, opperman, geboren Hulst in Zeeland 2 GAHt: Volkstellingsregister 1830, wijk F nummer 47: Jacobus van Kruijsen, 34 jaar, arbeider, geboren Luntershoek 3 GAHt: Volkstellingsregister 1840, wijk C nummer 27: Jacobus van Kruissen, geboren Hulst 46 jaar, loodgietersknecht GAHt: Bevolkingsregister 1850-1860, wijk C, folio 58: Jacobus van Cruijssen, geboren Hulst 1794, arbeider GAHt: Bevolkingsregister 1860-1870, deel 9, folio 92: Jacobus van Cruijsen, geboren Hulst 24.2.179-4, arbeider 4 GAHt: Register van vestiging van ‘s-Hertogenbosch van 1811-1823, folio 150 5 RANB: Archief van de gevangenissen te ‘s-Hertogenbosch (bloknummer 139.02-), inventarisnummer 287, volgnummer 262 Zie ook: RANB: Archief van de Krijgsraden en Auditeurs-Militair in Noord-Brabant (bloknummer 043.01-), inventarisnummer 459, volgnummer 148-262 en inventarisnummer 470, volgnummer 102.

6 RANB: Archief van de Krijgsraden en AuditeursMilitair in Noord-Brabant (bloknummer 043.01-), inventarisnummer 2 7 RANB: Archief van de Krijgsraden en AuditeursMilitair in Noord-Brabant (bloknummer 043.01-), inventarisnummer 67 8 ARA: Stamboeken van Onderofficieren en Minderen bij de landmacht (bloknummer 2.13.09), inventarisnummer 508, volgnummer 477 9 RANB: Bijlagen bij de huwelijksakten van ‘s-Hertogenbosch, 17 januari 1829 10 Bedoeld is: Helena Wolfs, volgens het volkstellingsregister 1814, wonende wijk F nummer 260 (Weversplaats), van beroep “Pro Justitia De Krijgsraad in het Provinciaal Commandement van Noord-Braband spellesteekster, 33 jaar.

11 Bedoeld is: Maria Johanna Flamand, spinster, 19 jaar, dochter van Hendricus Flamand, kledermaker, 45 jaar en van Maria Antonet Mertens, 45 jaar (Volkstellingsregister , wijk F na nummer 197 (Weversplaats)) 12 Bedoeld is: Joseph Keijzer, oudeklederenverkoper, 30 jaar en zijn echtgenote Petronella van Uden, 31 jaar, in 1822 wonende Minderbroedersstraat wijk A nummer 159 (Volkstellingsregister 1822) 13 ARA: Archief van de algemene staatssecretarie en van het Kabinet des Konings, 1813-1840 (bloknummer 2.02.01), inventarisnummer 1049, 13.8.1820, nummer 71 14 Het aantal kinderen van 17 is overdreven.

Jacobus’ ouders hebben in totaal 15 kinderen gehad. Daarvan waren er in 1820 nog 11 in leven, zie ook: J. van Kruijssen: Zes maal van Kruijs(s)en, van Cruijs(s)en en Ver(c)kruij(c-)(s)en van 1650 - heden (1998), pag. 244-245.

19

van de werkgroepen

Werkgroep Heraldiek Al enige tijd is men bij de kring ‘Vrienden van ’s-Hertogenbosch’ bezig een werkgroep HERALDIEK van de grond te krijgen.

Om nader geïnformeerd te worden is vanuit deze werkgroep i.o. contact opgenomen met een aantal Brabantse instellingen, waar­ van verwacht kon worden, dat zij zich eveneens bezig houden met heraldiek.

Vooral van de Heemkundekring Rosmalen werd enthousiast op dit schrijven gereageerd.

Door middel van dit bericht willen wij nagaan, of er onder de leden van onze kring (dus ook de vrijwilligers (red.) men-

Secretariaat van KRING “VRIENDEN VAN ’s-HERTOGENBOSCH” Postbus 1162

sen zijn, die zich allereerst aangetrokken voelen door alles wat met heraldiek te maken heeft en die tevens bereid zijn tijdens een te plannen bespreking over dit onderwerp van gedachten te wisselen.

Misschien dat we dan gezamenlijk over kunnen gaan tot het definitief vormen van een werkgroep binnen onze kring.

Mocht u hiervoor interesse hebben, dan verzoek ik u dit te laten weten aan de Kring; uw brief kunt u richten t.a.v.

Henk Paanakker, Sweelinckplein 47, 5216 EB ‘s-Hertogenbosch.

Stadspenning en stadszegel

bossche historie

Op 22 november 2000 werd bij gelegenheid van de presentatie van het boek ’s-Hertogenbosch, stad in het hertogdom Brabant 1185-1629, aan de auteur P. Kuijer de erepenning van de stad ’s-Her­ togenbosch toegekend. Deze erepenning werd in 1920 door de raad van de gemeente ingesteld om mensen die zeer veel voor de stad betekend hadden te onderscheiden. Wel waren er al eerder stadszegels. Op de foto, afkomstig uit het stadsarchief ziet men een 14de-eeuwse afdruk van het oudste zegel (met 3 bomen) van de stad ’s-Hertogenbosch.

De foto is afkomstig uit het boek ’s-Her­ togenbosch, stad in het hertogdom Brabant 1185-1629. Het boek is ook in het Kringhuis te koop.

G. de Z- N

5200 BE ’s-Hertogenbosch KRINGHUIS: Kruisstraat 34 ’s-Hertogenbosch Telefoon....................... 073 - 6135098 Telefax.......................... 073 - 6146021

COLOFON Openingstijden: Maandag van 13.00 tot 17.00 uur Dinsdag tot en met zaterdag van 10.00 - 17.00 uur Zon- en feestdagen van 12.00 - 15.30 uur en van 1 april tot 1 oktober van 12.00 - 17.00 uur bovendien van 1 april tot 1 oktober op donderdag van 17.00 - 20.00 uur

BETALINGEN – Postgiro 3.119.716 – Jaarlijkse bijdrage minimaal ƒ 28,— ( 12,71) – Jeugdleden ƒ 15,— ( 6,81)

Kring-Nieuws is het zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch”.

Redactie: Aart Bogers, Jack van Elten, Carel de Groot, Theo van Herwijnen, Nathalie van den Heuvel, inge ophelders (secretaris), Jan Korsten, Frans van Sundert, Marjan Vonk, Nik de Vries en Gerdie de Zeeuw-Nieuwenhuis (voorzitter).

Aan dit nummer werkten verder mee: Piet de Croon, Cor gillhaus, jan van haren, jo hendriks, Jan Kleijne en Vincent Verberk.

Redactie-adres: Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE ’s-Hertogenbosch E-mail: redactie@kringvriendenvanshertogenbosch.nl

Vormgeving: Jack van Elten en Nathalie vaN den Heuvel

Druk:

Kopij voor het eerstvolgende Kringnieuws dient uiterlijk woensdag 14 februari 2001 te worden ingeleverd bij Secretariaat Kringnieuws, Postbus 1162, 5200 BE ’s-Hertogenbosch.

Bezorgen in het Kringhuis of e-mailen naar redactie@kringvriendenvanshertogenbosch.nl mag natuurlijk ook.

Uw fotomateriaal dient u echter nog steeds analoog aan te leveren.

20

De Regenboog b.v. ’s-Hertogenbosch Oplage 2100 stuks

Niets uit deze uitgave mag Worden overgenomen zonder Schriftelijke toestemming van de redactie.

Kringnieuws januari 2001

17 RANB: Bijlagen bij de inventaris van het archief van het Provinciaal Bestuur (bloknummer 097.01), inventarisnummer 7813, 11.2.1822 litt. NN no.

154

21

Kringnieuws januari 2001

Gesien art. 191 J 20 van het Criminele Wetboek voor het krijgs-volk te Lande.

Aangesien uit de instructie der zaak aan den krijgsraad is gebleken dat de gedetineerde den 25 april 1814 zich vrijwillig heeft geengageert als kanonnier bij het Korps Rijdende Artillerie aan hem de militaire wetten zijn voorgelezen en hij gedetineerde alhier was in garnisoen en met zijne kameraden gekazerneerd Dat op den 21 December 1819 hij gedetineerde was opgekomen als stalwacht en in den namiddag van dien dag, terwijl hij gedetineerde bewust was, dat zijne kameraden waren wandelen reijden en also niemand in de kaserne op de kamers was, vanuit de stal is gegaan na de kaserne en wel in de kamer naast die, waarin hij gedetineerde logeerde dat hij gedetineerde op die kamer in de kaserne heeft opengemaakt de mantelzakken van zijne kameraden Hendrik van den Akker en Jan Gabriel Thoelen en uit ieder gehaalt een hembd en onderbroek en met deze beide onderbroeken en hembden is gegaan na zijne kamer heeft genomen zijn mondzak en die goederen in deze gedaan en daarmede is vertrokken uit de kaserne dat hij gedetineerde dadelijk is gegaan na de woning van Helena Wolfs (10) en aan deze heeft verzogt, dat zij vrouw Flamand wilde gaan verzoeken om aldaar te komen, teneinde haar te spreken welke Helena Wolfs eerst difficulteerde doch daarna erin bewilligde en na de woning van die vrouw Flamand zich begaf en dat voorstel deed, welke echter dit weigerde, ten gevolge haar dochter Maria medeging na de woning van Helena Wolfs Dat de gedetineerde aan Maria Flamand (11) bij de woning van Helena Wolfs verzogt om een hembd en onderbroek te willen gaan verkopen, dat het van een kameraad van hem was, die de paspoort bekwam en dat zij hem het geld op de wal bij de kaserne zoude brengen, en daarbij eenig voordeel hebbe, welk verzoek dat meisje dadelijk inwilligde en met die goederen wegging, terwijl hij gedetineerde nu ging in de woning van Helena Wolfs en aldaar zijn mondzak verborg in de bedstede met het andere gestolen hembd en broek dat Maria Flamand dat hembd en onderbroek verkogt hebbende aan vrouw de Keijser (12) na den gedetineerde is ge­gaan op de bepaalde plaats en hem aldaar heeft gegeven zooals hij gedetineerde had gewild een gulden 37 1/2 cent terwijl het meerdere bekomen voor haar was met 2 1/2 cent die hij gedetineerde haar gaf voor haar moeite Kringnieuws januari 2001

dat deze diefstallen ontdekt zijnde men al aanstonds nasporingen deed en eindelijk ten volgenden dage den nu gedetineerde arresteerde waarna men ook die goederen ontdekte bij Helena Wolfs door hem agtergelaten en hij vervolgens in detentie wierd gesteld overwegende dat de gedetineerde op den 21 December 1819 in de kaserne waarin hij met zijne kameraden was gekaserneerd aan zijne kameraden Hendrik van den Akker en Jan Gabriel Thoelen heeft ontvreemd twee hembden en twee broeken uit hunne mantelzakke De Krijgsraad in het Provinciaal Kommandement van Noord-Braband regt doende in de naam en vanwege Z.M. den Koning der Nederlanden verklaart den gedetineerde ter zake voors. vervallen van den militairen stand, welke hij bekleede en veroordeelt wijders denzelven tot de straf van den kruiwagen voor den tijd van twee jaar met condemnatie tevens in de kosten en misen van Justitie en die van den processe ter tauxatie en moderatie desnoods van den Krijgsraad Aldus gevonnisd in den krijgsraad van Noord-Braband te ‘s-Bosch den 30 December 1819 bij de Heeren van der Vlist- Buseck - de Seijff - Frevot - Huber Vincent - en Ringlever President en Leden van den Krijgsraad voornoemd, Ter ordonnantie van den Krijgsraad.”

In marge is aangetekend: “Geextraheert bij het H M G (Hoog Militair Gerechtshof) in het Register der Vonnissen Litt. G Fol. 4, Gepronun-tieerd in den Krijgsraad in het Provinciaal Commandement van NoordBraband den 15 Januarij 1820, De Auditeur-Militair bij gemelde Krijgs-raad.”

Verzoek om gratie Zoals in het inschrijvingsregister van het provoosthuis is vermeld, heeft Jacobus van Cruijsen een vergeefse poging tot gratie gedaan bij Koning Willem I. Het betreffende rekest is bewaard gebleven als bijlage bij het Koninklijk Besluit van 13.8.1820 nr. 71 (13). De letterlijke tekst luidt: “Aan Zijne Majesteit den Koning der Nederlanden Prins van Orange-Nassauw, Groothertog van Luxcenburg enz. enz. enz.

Sire!

Met de meest nedrigste eerbied welke eene onderdaan aan deszelfs wettigen vorst verschuldigd is neemd de ondergetekende Jacobus Verkruijsen geboortig van Hulst provincie Zeeland thans zig geconfineerd bevindende in het militaire

pro-voosthuis te ‘s-Bosch de vrijheid zig tot Uwe Majesteit te addresseeren met de zoo streelende hoop dat Uwe Majesteit met een medelijdend oog op hem gevangen zult nederzien Dat hij gevangen is geengageerd in den jare 1814 bij het Korps Rijdende Artillerie als ambitie hebbende tot den militairen stand en voor vorst en vaderland nuttig te zijn en vervolgends getrouwelijk dienst heeft gepresteerd als wanneer hij op den 22 December 1818 (lees 1819, TvH) eenigsints door den sterken drank bevangen zijnde het ongeluk beging van zig aan diefstal schuldig te maken tegens een hembd en onderbroek van een zijner kameraden en vervolgends op het plegen deezer daad is gearreteerd en voor de militaire krijgsraad van Noord Braband in detentie is overgebragt en veroordeeld tot den straf der kruijwagen voor den tijd van twee jaren den 15 Januarij 1819 (lees 1820, TvH) dat hij gevangen hoezeer het hem berouwde deeze daad onweetend gepleegd te hebben en zig nimmer aan dusdanige misdaad te hebben schuldig gemaakt nog een incorregibel gedrag te hebben aan den dag gelegd wierd zijne ziele te meer gefolterd door innerlijke wroeging daar zijne ouders hoogbejaard zijn en hij gevangen de oudste is der zeventien zig in leeven bevindende kinderen en waarvoor hij werkzaam was om hun te helpen ondersteunen (14) Waaromme den gevangen met eerbied ontzag zig wend tot Uwe Majesteit allerootmoedigst & onderdanigst smeekende dat het Uwe Majesteit goedgunstig moge behage hem gevangen te doen ontslaan en in de armen zijner ouders en bloedverwanten te schenken om alsdan weder in de burgerlijke maatschappij treedende een gebeeterd gedrag aan den dag te leggen den hemel opregt smeekende de zegening over Uwe Majesteit en het geheele Koninglijke Huis en dat Uwe majesteit hier van doet uitleveren Uwe Majesteits favorabele dispositie in forma

‘T welk doende

J. van Kruissen “ Opmerkelijk is dat Jacobus onder dit rekest zijn handtekening zet. Dit is de enige handtekening die van hem bekend is.

Later zal hij steeds verklaren niet te kunnen schrijven.

Theo van Herwijnen 22