KringNieuws juli 2001

KRING n i e u w s uitgave van kring ‘vrienden van ‘s-Hertogenb o s c h ’

2001

Jaargang 27 nummer 4 juli 2001

INHOUD

bosch nieuws

Excuses.............................................. 2 Varen op de Singelgracht............. 3 Een ‘Bossche’ zomercursus in School voor de Toekomst............. 3 Lezing Bernard Vermet.................. 3 Slotakkoord van Luc van Gent?.. 4 Kring kreeg getuigschrift............. 4 De voorzitter zet door.................. 5 Kring wordt 30 jaar....................... 5 Een schutting – een schilderij...... 6 Bezoek asielzoekerscentrum Rosmalen.......................................... 7 Een excursie naar Aken................. 8 Zomerprogramma Noordbrabants Museum............. 10 Alle kinderen verzamelen!......... 10 Zoeaven........................................... 11 Bossche wandelingen te boek.... 11 Jheronimus Bosch in Rotterdam...................................... 12 Barbershopfestival 2001.............. 12 Lezing Aken, de stad van Karel de Grote............................... 12 Een eeuw in honderd foto’s....... 13 Bomenwandeling.......................... 13 Lezing en fietstocht Market Garden............................................. 13 Het dynamische Brabantse landschap....................................... 14 Lezing dr. Ir. Ad van Drunen...... 15 Herinrichting locatie Groot Ziekengasthuis............................... 16

Kringnieuws juli 2001

het Surinaamse koor Prefoefoe zingt op het Kerkplein (Foto’s: Ellie de Vries)

Een multicultinaire

verkenningstocht

Weet u dat er liefst 130 verschillende nationaliteiten vertegenwoordigd zijn in ’s-Hertogenbosch? We horen het op 26 mei jongstleden van Mechtild Stultiens van Artishock in onze hoofdstad. We zijn met een multicultureel gezelschap bijeen in het Stadhuis om de aanbieding van een bijzonder boek te vieren. Mechtild schetst de totstandkoming van het boek, waaruit blijkt dat de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch” aan de wieg ervan heeft gestaan, of moet ik zeggen: de conceptie heeft begeleid?

Vervolgens krijgt wethouder Elly de Jonge het woord. Zij noemt het initiatief tot het boek een winst voor de stad. Praten en luisteren vergroten het culturele bewustzijn van alle inwoners van ’s-Hertogenbosch. En dat heeft de Kring gedaan.

Daardoor is een interculturele ontmoeting

tot stand gekomen. Culturen kun je bijeen brengen door ze aan tafel uit te nodigen.

Zo ontstaat internationale communicatie.

Hierna overhandigt de wethouder het eerste exemplaar van Een multicultinaire verkenningstocht door ’s-Hertogenbosch en omgeving aan Cor Gillhaus, de voorzitter van de Kring “Vrienden van ’s-Herto­ gen­bosch”.

Deze laatste houdt vervolgens een lange toespraak, waarin hij vertelt hoe vanuit de Kring het initiatief geboren is allochtonen te betrekken bij het culturele leven van onze stad. Opvallend is het, dat van de 250 vrijwilligers die de Kring telt, niemand van allochtone afkomst is. Een van de doelstellingen van de Kring is liefde voor de stad bijbrengen en dat geldt ook voor mensen met een andere culturele achtergrond. Hieruit is het idee voortgekomen

De uitgave van dit vernieuwde Kringnieuws is mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van Jacques Stienstra.

1

wethouder Elly de Jong overhandigt eerste exemplaar aan Cor Gillhaus

een project te starten, dat gericht is op de allochtone Bosschenaren. Voor dit doel is een fiks bedrag beschikbaar gesteld door de heer Schouten, toenmalig voorzitter van FC Den Bosch. En zo is het project van start gegaan.

Tot slot krijgt Ricardo Meijer het woord.

Hij vertegenwoordigt de provincie en vertelt als zodanig iets over het sociaal beleid van de provincie Noord-Brabant. Deze wil onder andere participatie bevorderen, sociale cohesie stimuleren en sociale achterstanden voorkomen. Vandaar ook dat ze dit initiatief van harte ondersteunt.

Dan is het tijd voor een echte Brabantse koffietafel. Het is leuk te zien hoe al die culturen, sommige in kleurrijke kleding gestoken, zich te goed doen aan worstenbrood, zult, kaas en wat al niet meer. Het is ook goed om te zien hoe die culturen zich al etend mengen.

Na het eten mogen we naar buiten, waar

de zon uitbundig schijnt. Een tocht over de Groote Stroom wacht ons. Met vijf boten vaart het bonte gezelschap over de Binnendieze langs kunstwerken, geïnspireerd op De tuin der Lusten van Jeroen Bosch. Onderweg zingen met name enkele Surinaamse vrouwen dat het een lieve lust is. Het geeft een schitterend effect, die mooie tropische liedjes over het oer-Brabantse water.

Tot slot gaan we naar Boekhandel Adr. Heinen, waar de officiële verkoop van het boek van start gaat. Opnieuw onder het genot van een hapje en een drankje en veel multiculturele muziek.

Het boek Een multicultinaire verkenningstocht door ’s-Hertogenbosch en omgeving bevat negen interviews met evenzovele families van diverse komaf: Marokkanen, Surinamers, Chinezen, Spanjaarden, Molukkers, Turken, Tsjechen, Friezen en

samen genieten van een Brabantse maaltijd

Iraniërs. Bij elk interview, dat plaatsvond tijdens het eten, staan een recept uit het betreffende land en een mooie foto. Het boeiende boek, in groot formaat en in volle kleuren, kost slechts ƒ 17,50. Dankzij sponsoring gaat de volledige opbrengst naar het project om mensen van allerlei culturele afkomst te betrekken bij het culturele leven van de stad waarin ook zij wonen: ‘s-Hertogenbosch. Het boek is onder andere verkrijgbaar bij de Kringwinkel in de Verwersstraat.

Nik de Vries

van de redactie

Excuses

In het vorige nummer van het Kring­ nieuws lieten we u meegenieten met het wel en wee van de dubbele verhuizing van de Kring “Vrienden van ’s-Hertogen­bosch”. Ook de opening van het Prenten­museum konden we nog in de mei-editie ‘meenemen’. Dat was niet mogelijk geweest als we niet hadden kunnen beschikken over de foto’s van onze fotograaf Wim Schouten. En het was juist zijn naam die we niet vermeld hadden bij de foto’s. Wim, onze excuses.

We zijn blij dat we te allen tijde op jouw inzet kunnen rekenen. de redactie

2

een van de vijf boten met mensen van diverse culturen vaart langs ‘Jeroen Bosch’

Kringnieuws juli 2001

nader bekeken

Varen op de Singelgracht Bij het vorige Kringnieuws was een uitnodiging bijgesloten voor een vaartocht op de Singelgracht. Van de Groote Hekel tot Bastion Vught en terug. Het bestuur van de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch” wil­de de leden een activiteit aanbieden als waardering voor het lidmaatschap. Daarom is besloten deze proefvaart te organiseren.

Op vier avonden in mei en juni voeren twee boten, die anders de Binnendieze bevaren, de Groote Hekel uit. Die Groote Hekel is de plaats waar de Dommel de stad binnenstroomt. Die open verbinding van de Dommel met de Binnendieze had in het verleden tot gevolg dat het waterniveau in de stad niet goed beheersbaar was. Er is vanaf 1870 een groot aantal maatregelen genomen, onder andere het plaatsen van sluisdeuren in de Groote Hekel. Nu staan die deuren gewoon open, het water van de Dommel is al lang geen bedreiging meer.

De boten varen richting Bastion Vught:

leden van de Kring varen op de singel langs de Zuidwal (Foto: Marjan Vonk)

rechts de muren van de vesting, links het Bossche Broek. Veldheren, die ‘s-Herto­gen­ bosch wilden veroveren, sloegen hier hun kampement op. Hier lagen in de 17de eeuw de legers van Maurits, van Frederik Hendrik en later dat van Pichegru. Op een zonnige en vredige zomeravond in 2001, het verkeerslawaai ver weg, hebben de singels en de vestingwerken een andere betekenis gekregen. Ze horen nu bij de cultuurhistorische monumenten waar de stad trots op is.

We naderen Bastion Oranje. Boven ligt een enorm kanon, dat nooit goed heeft gefunctioneerd. Beneden, aan de waterkant, worden tussen de Groote Hekel en dit bastion voorzieningen getroffen om de natuur meer gelegenheid te geven zich te

ontplooien: het ontwikkelingsplan vestingwerken voorziet in een smalle strook voorland tegen de vestingmuur ten be­hoeve van vogels en de plantengroei. Onder de verbreding van de Zuidwal zullen vleermuizen een prettig onderkomen vinden.

De schipper-gids vertelt, de boten varen geluidloos, de geur van gemaaid gras drijft over het water. De lage zon schijnt over het Bossche Broek. De stadsmuren rijzen donker uit het water omhoog. Na drie kwartier komt de Groote Hekel weer in zicht.

De Kring wil graag haar activiteiten uitbreiden met een vaartocht langs de Singelgracht. Die tocht zou via de Kruisbroedershekel de stad weer in gaan.

De vaartocht, de natuur en de vestingwerken zijn, samen met het verhaal en de uitleg van de schipper-gids goede ingrediënten voor een nieuwe toeristische attractie. Om dit plan te verwezenlijken is ontheffing van het vaarverbod op de singels nodig. De Kring heeft die aangevraagd, maar de gemeente heeft nog steeds niet gereageerd.

Marjan Vonk

Aankondiging

Aankondiging

Een ‘Bossche’ zomercursus in School voor de Toekomst

Lezing Bernard Vermet

In juli en augustus organiseert de School voor de Toekomst zomercursussen. Bij een van deze cursussen staat ’s-Hertogenbosch centraal. Het betreft de cursus Door de bomen het Bos(ch) zien. ’s-Hertogenbosch is een stad waar de geschiedenis op straat ligt. Een stad met monumentale panden, prachtige pleintjes en straten. U kunt het zelf fotograferen. Met een digitale camera wordt u het (Den) Bos(ch) ingestuurd. Terug in de School voor de Toekomst leert u dan de foto’s op de computer te bekijken en te bewerken. Het resultaat: iets waarop u trots zult zijn.

Deze wandeling vindt plaats op vrijdagmorgen tussen 9.00 en 12.30 uur.

Daarna kunt u, als u dat wilt, gebruik maken van een lunch tussen 12.30 en 13.30 uur.

Kosten lunch ƒ 10,00. De cursus zelf kost ƒ 49,95 en wordt gegeven op 6, 13, 20 en 27 juli en 3 en 10 augustus.

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Will Paanakker, telefoon 0736200200, e-mail info@schoolvoordetoekomst.nl.

Ter voorbereiding op de excursie naar de Jheronimus Boschtentoonstelling in Rot­ terdam geeft oud-Bosschenaar Bernard Vermet op maandag 8 oktober om 20.00 uur een lezing in de Azijnfabriek aan de Bethaniëstraat. Vermet is als stafmedewerker van het Museum Boijmans-van Beuningen nauw betrokken bij de inrichting van de Jheronimus Boschtentoon­ stelling. Aan de hand van dia’s zal hij de geëxposeerde werken bespreken. De toegang is gratis.

Kringnieuws juli 2001

Paul Nuijten

3

Slotakkoord van Luc van Gent?

Het is woensdag 2 mei 2001. Een paar dagen voor de dodenherdenking aarzelt het weer tussen fris en zacht.

In het Bossche Stadhuis verzamelt zich een bont gezelschapje: een schrijver, een uitgever, oorlogsveteranen van overzee, oud-verzetsmensen en andere genodigden.

Luc van Gent biedt vandaag het eerste exemplaar van zijn jongste boek aan. Het gaat opnieuw over de bevrijding van ’s-Her­ togenbosch in 1944. Na zijn October 1944 Den Bosch bevochten en bevrijd (uit 1989) is er nog een klein deel blijven liggen en die omissie is nu ingevuld.

Hij licht de nieuwe uitgave toe, in voortreffelijk Engels. Maar eerst schetst hij aan de hand van een oude en een nieuwe kaart van ’s-Hertogenbosch de ontwikkeling die onze stad van 1944 tot nu heeft doorgemaakt. Haar grondgebied bijvoorbeeld is liefst acht keer zo groot geworden.

Na deze korte inleiding biedt Luc van Gent het eerste exemplaar aan aan de locoburgemeester, wethouder Van Grunsven.

In zijn dankwoordje vertelt deze dat er misschien toch nog een vervolg kan komen, bijvoorbeeld over Engelen en Bokhoven.

Hierna is het tijd voor een genoeglijk samenzijn, waarbij velen oude banden aanhalen en herinneringen aan die donkere dagen ophalen.

Het boek, October 1944 Den Bosch West bevochten Maar later bevrijd, is ontstaan uit een mix van het dagboek dat Pieter Zuijdgeest heeft bijgehouden tijdens de

laatste maanden van 1944, het persoonlijk verslag van sergeant Eric Corbett over de gebeurtenissen rond de bevrijding van het westelijk deel van ’s-Hertogenbosch en het officiële verslag van het 116de Light Anti-Aircraft Regiment, een onderdeel van de 53ste Welsh Division, die ’s-Hertogenbosch heeft bevrijd. Door die mix ontstaat een volledig beeld van de laatste echte oorlogshandelingen in de stad, waardoor ook het kleine gebied vlak boven de Veemarkthallen bevrijd wordt.

Het boek is rijk geïllustreerd met originele en hedendaagse foto’s en kaartjes.

Het zijn spannende laatste dagen geweest voor de betrokkenen. Vooral geldt dit de familie Zuijdgeest, die ‘vergeten’ bijna een week opgesloten zat in het eigen huis op de punt van het schiereiland benoorden de Veemarkt. Bij het huis hoorde een brandstofdepot. Als door een wonder –of misschien wel door koele berekeningwerd de voorraad van duizenden liters brandstof rond het huis van de Zuijdgeesten niet getroffen, noch door Brits vuur, noch door Duitse bommen en granaten. De spanning blijkt bijvoorbeeld uit het verhaal dat Pieter vertelt: na zijn bevrijding komt hij er pas achter dat hij de afgelopen week 18 is geworden.

Maar ook voor de bevrijders is het spannend geweest: waar zitten de laatste Duitse bezetters en wat zijn ze van plan?

Vechten ze door tot het bittere einde of willen ook zij af van die vervloekte oorlog?

Lees het boek van Luc van Gent en ook u komt te weten hoe het de familie Zuijd­

boekbespreking

ISBN

geest, bevrijders en bezetters vergaan is, hoe het is afgelopen.

Het boek is uitgegeven door Boekhandel Adr. Heinen en is ook te koop in de Kring­ winkel in de Verwersstraat. Het kost ƒ 29,50. De eerste oplage is al uitverkocht, maar als u dit leest, ligt een tweede in de winkel. En als u het uit hebt, laat het dan uw (klein)kinderen lezen, opdat nooit vergeten wordt wat vrijheid betekent en hoeveel mensen daarvoor over hebben gehad.

Nik de Vries

(advertentie) bosch nieuws

Kring kreeg getuigschrift Ter gelegenheid van het Internationaal Jaar voor de Vrijwilliger 2001 kreeg de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch” op 9 april jongstleden een getuigschrift van de heer Arie van Harten namens Gedeputeerde Staten van NoordBrabant. Op het getuigschrift staat: ‘Uit erkenning voor dit toonbeeld van een succesvol vrijwilligersinitiatief kennen wij u een waarderingssubsidie toe van ƒ 1000-‘. Waarvan akte.

4

Kringnieuws juli 2001

van het bestuur

De voorzitter zet door De Kring is in april verhuisd van de Kruisstraat naar twee nieuwe locaties: de Verwersstraat en de Molenstraat.

Verhuizen naar een nieuwe locatie betekent voor onze vrijwilligers en ons personeel wennen en afbouwen.

Wennen aan de nieuwe locatie en afscheid nemen van het oude vertrouwde. Voor de vrijwilligers, voor onze leden en onze gasten, kortom voor iedereen, moet de nieuwe accommodatie van de Kring een ‘eigen’ plek worden, waar het prettig is om te werken en waar bezoekers graag naar toe gaan.

De werkruimte in de kelders onder het oude Kringhuis in de Kruisstraat was de laatste jaren te klein voor het aantal mensen dat daar werkte. Daarnaast voldeden de kelders volstrekt niet aan de normen die wettelijk aan werkruimten gesteld worden. Verhuizen was noodzakelijk.

Het Prentenmuseum in de Verwersstraat bood een prachtige gelegenheid om de winkel/balie en het kantoor van de Kring te huisvesten. Voor vergaderingen, cursussen, lezingen en andere bijeenkomsten wordt uitgeweken naar het pand Molenstraat 27B. De medewerkers van het Kringhuis moeten natuurlijk aan de nieuwe situatie wennen. Zij krijgen bijscholing om het Prentenmuseum te beheren. In het nieuwe pand in de Verwersstraat is een nieuwe telefooncentrale aangelegd en er is een beveiligingssysteem gerealiseerd voor de kostbare inventaris van het museum. Niet alles werkt tot nu toe zoals dat verwacht werd. De lichtkoepels in het dak van het kantoor laten teveel licht toe: de pcschermen zijn bij helder weer niet te lezen.

Er moet een airco worden aangelegd. De verhuizing is al met al een hectische periode geweest.

Verhuizen betekent ook afbouwen: afscheid nemen van de oude vertrouwde werkplek. Op de nieuwe locatie is alles wat koeler, wat zakelijker en professioneler, het doet wat minder gezellig aan.

Voor de bezoekers van de Kring geldt nu opnieuw één adres: Verwersstraat 19/19a.

Formeel geeft nummer 19 toegang tot het Prentenmuseum, 19a is het huisnummer van de Kring “Vrienden van ‘s-Hertogenbosch”. Er is één toegangsdeur en één balie. Aan die balie kunt u zowel een Kringnieuws juli 2001

toegangskaartje kopen voor het museum, als een kaartje voor een activiteit van de Kring en ook informatie vragen over onze activiteiten. Als u voor de Kring komt, en u ziet die prachtige kaarten van onze stad aan de muur hangen, wilt u meteen ook het Prentenmuseum zien!

Meer dan 2000 leden Onze doelstelling was, om in het jaar 2000 ook 2000 leden te hebben. Dat is niet helemaal gelukt. Nu, in 2001, is het ledenaantal gegroeid tot meer dan 2001.

Die groei is mede te danken aan de pagina’s die de Kring in de Bossche Omroep plaatst. Niet alleen het ledenaantal groeit, ook de vraag naar activiteiten. Daarom is een meer zakelijk functioneren van het kantoor van de Kring ook noodzakelijk. De Kring is niet alleen een vereniging, maar inmiddels ook een cultuurhistorisch toeristisch bedrijf.

Varen op de Singel In mei hebben leden van de Kring de mogelijkheid gehad om eenmalig op de Singel te varen, van de Groote Hekel naar Bastion Vught en terug. Van die mogelijkheid is veel gebruik gemaakt. Leden konden op vertoon van hun lidmaatschapskaart gratis mee. Een aantal leden hebben we moeten teleurstellen. De belangstelling was groter dan de capaciteit.

We hebben al lang geleden de gemeente om ontheffing van het vaarverbod op de Singels gevraagd. Met een vaartocht langs de vestingwerken zou ‘s-Hertogenbosch al meer dan een jaar een prachtige toeristische attractie rijker zijn geworden. Het is me een raadsel waarom de gemeente niet ingaat op ons verzoek om die ontheffing.

Cor Gillhaus

Kring wordt 30 jaar In 2003 bestaat de Kring 30 jaar. Het bestuur vindt dat dit niet zonder meer voorbij mag gaan.

Wij hebben het voornemen om ’s-Hertogenbosch en de leden van de Kring het volgende aan te bieden: 1. Een Bossche encyclopedie op CD-ROM, de verder uitgewerkte vraagbaak van Harrie Blankert.

2. Een register van onderwerpen op het Kringnieuws vanaf de eerste editie.

3. Een boek over de geschiedenis van de Kring en het effect van de Kringactiviteiten op de maatschappelijke waardering voor de cultuurhistorie.

Natuurlijk zijn er meer projecten te bedenken maar daar moet u ons bij helpen Cor Gillhaus Aan het bestuur van de Kring Ik heb de volgende suggestie om in het jubileumjaar 2003 te realiseren: ................................................................ ................................................................ ................................................................ ................................................................ ................................................................

Ik heb ermee rekening gehouden dat - er voldoende tijd is voor een zorvuldige voorbereiding; - het voorstel betaalbaar lijkt; - er faciliteiten zijn; - er medewerking aan kan worden gegeven door vrijwilligers.

Met vriendelijke groet, Naam:...................................................... adres:....................................................... tel.:..........................................................

5

Een schutting – een schilderij De Sint-Jan wordt niet alleen ontsierd door steigers, maar rond die steigers stond ook nog eens een kale schutting.

van de Kring hebben Olav Koolen en Henk van der Heijden, beiden leraar aan de Muzerije, de schutting versierd.

bosch nieuws

impressies van de werken van Jeroen Bosch, gevat in glas-in-lood. De kunstenaars onthulden de schildering op 8 juni, door enkele plekken schoon te boenen. Op die plaatsen verscheen een zelfportret van de schilders. Zij kregen een plaats tussen al die bijzondere types van Jeroen Bosch.

Een kleine groep genodigden maakte eerst een wandeling over de Markt en langs de straten in de directe omgeving.

Ria Dansak vertelde over de stad en de tijd van Jeroen Bosch. Jeroen is in ongeveer 1450 geboren. Hij moet als jongen de grote brand van 1463, die een deel van de Verwersstraat in de as legde, meegemaakt hebben. En waarschijnlijk veel meer branden. Houten huizen met open vuren vormden een brandgevaarlijke combinatie. Op bijna alle schilderijen van de meester komen die branden terug. Het was politiek een onrustige tijd met veel oorlogen.

Ook op moreel gebied gebeurde er van alles. Misschien was die tijd enigszins te vergelijken met de onze: oude normen lijken hun geldigheid te verliezen en nieuwe gedragscodes zijn niet altijd voorhanden.

De samenleving van Jeroen Bosch lijkt zedeloos, chaotisch en vol dreiging.

beide kunstenaars onthullen hun zelfportret

Daar is nu wat aan gedaan. Op verzoek

Zij kozen in het Jeroen Boschjaar voor

- De wandeling Jeroen Bosch en zijn stad voert u langs markante punten uit de tijd van Jeroen Bosch, zoals de huizen waarin hij heeft gewoond en gewerkt, de Binnendieze, die hij heeft geschilderd, de Sint-Jan, waarvoor hij opdrachten heeft gekregen en het Zwanenbroedershuis, waar hij Zwanenbroeder is geweest. In de wandeling is een kort bezoek aan het Noordbrabants Museum opgenomen, waar schilderijen van tijdgenoten en navolgers van Jeroen Bosch bezichtigd worden. Groepen kunnen zich opgeven bij het Kringhuis. De duur van de wandeling is 1 uur. De kosten bedragen, inclusief museumbezoek, ƒ 100,- per groep van maximaal 20 personen.

- Op Open Monumentendag 2001 (zaterdag 8 september) wordt een wandeling langs alle panden aangeboden waar Jeroen Bosch ook eens over de drempel stapte. Een aantal panden is ook binnen te bezichtigen, mogelijk ook de kelders van ’t Root Cruijs.

- Bij het VVV en bij de bibliotheek is gratis een boekje verkrijgbaar met alle activiteiten die in dit Jeroen Boschjaar in ‘s-Hertogenbosch worden georganiseerd.

- Wilt u nog meer informatie over het Jeroen Boschjaar? Kijk dan op www.jeroenboschjaar.nl 6

De Markt De wereld van Jeroen Bosch werd waarschijnlijk bepaald door verhalen die hij hoorde en de Markt waar hij aan woonde.

Als jongen groeide hij op in De Kleine Winst aan de Bossche Markt. Kijk eens goed, het dak is nog uit die tijd. De familie bestond uit schilders en moet tamelijk welgesteld zijn geweest. Alleen gegoede Bosschenaren woonden aan de Markt.

Jeroen Bosch huwde een rijke vrouw, Aleid van de Meervenne, en het echtpaar vestigde zich in het pand aan de Markt met huisnummer 61: ’t Root Cruijs. Daar zijn de kelders nog bewaard gebleven. Op de Markt speelden zich waarschijnlijk alle taferelen af die Jeroen Bosch in zijn schilderijen verwerkte. Hier vond de jaarmarkt plaats met alle activiteiten daaromheen.

Hij zag hier door de poort de hooiwagens de stad binnenkomen, hij had uitzicht op het schavot en maakte terechtstellingen mee. Hij zag de paters en de nonnen en ergerde zich klaarblijkelijk aan hun gedrag.

Populair?

Jeroen Bosch moet een gelovig man geweest zijn en hij heeft zich geërgerd Kringnieuws juli 2001

de geschilderde schutting (Foto’s: Marjan Vonk)

aan de morele misstanden van zijn tijd. Op veel schilderijen wordt het gedrag van de elite en de geestelijkheid aan de kaak gesteld. Dat maakte de schilder misschien niet zo populair, maar dat heeft hem niet gedeerd. Jeroen Bosch was geen schilder die een inkomen door opdrachten of verkoop van zijn werk nodig had. Hij signeerde zijn panelen vaak niet en hij had een groepje leerlingen die zich oefenden door zijn werk te kopiëren. Rond 1500 was deze gang van zaken normaal. Nu is het erg moeilijk om vast te stellen welk schilderij een ‘echte’ Jeroen Bosch is en welke niet.

De schilderijen van Jeroen Bosch zijn door de Spanjaarden, die hier toen aan de macht waren, in beslag genomen en naar Madrid gebracht. Philips de Tweede, ook zeer vroom, liet De Zeven Hoofdzonden in zijn slaapkamer ophangen, om zich die zonden regelmatig in te prenten. In het najaar komen de schilderijen even terug in Nederland voor een tentoonstelling in Rotterdam.

Jeroen Bosch op de schutting Bij de Sint-Jan staat de kleurrijke schutting al op ons te wachten. Henk van der Heijden en Olav Koolen hebben met toestemming van het kerkbestuur de schutting gemaakt tot een levendige en kleurrijke hommage aan Jeroen Bosch. Een vijftal taferelen uit verschillende schilderijen zijn gevat in een band van glas-in(advertentie)

Kringnieuws juli 2001

lood. Jeroen Bosch schilderde zichzelf soms op zijn schilderijen, dat deden de kunstenaars nu ook: Henk van der Heijden is uit de boot gevallen en ligt in het water, Olav Koole kijkt toe. We zien dat pas als beide heren de zwarte verf op deze plekken weggewassen hebben. Met die handeling is het kunstwerk onthuld.

Stadswandeling In de binnenstad zijn diverse plaatsen waar wat over Jeroen Bosch te vertellen is.

Het Dieske, de Leuvense poort, het Zwanenbroedershuis, zij spelen een rol in de schilderijen of omgekeerd, de schilderijen zijn aanleiding tot een monument.

Daar waar wat te vertellen is, hangt een

reproductie van een schilderij van Jeroen Bosch voor het raam. In de speciale wandeling Jeroen Bosch en zijn stad zijn al deze plaatsen opgenomen.

Jammer vind ik het, dat voor deze speciale wandeling alleen groepen kunnen intekenen. Maar alle gidsen besteden dit jaar in de gewone stadswandeling ook extra aandacht aan Jeroen Bosch.

Marjan Vonk

Aankondiging

Bezoek asielzoekerscentrum Rosmalen Op woensdag 5 september aanstaande herhalen wij onze succesvolle zomeravondfietstocht naar het Asielzoekerscentrum in Rosmalen. Wij krijgen die avond de beschikking over het restaurant ter plaatse met een capaciteit van 50 personen. In het restaurant wordt een speciale maaltijd van drie gangen geserveerd, verzorgd door een van de nationaliteiten. Tijdens de maaltijd wordt een diapresentatie van ongeveer 20 minuten getoond.

In eerste instantie is deze avond opgezet als fietstocht (het is echt niet ver!), doch om ook niet-fietsers de gelegenheid te geven deze unieke avond bij te wonen, hebben we besloten om het fifty-fifty te doen: 25 fietsers en 25 personen op andere wijze. Mochten er geen 25 aanmeldingen per fiets zijn, dan wordt het aantal aangevuld met niet-fietsers. Met ‘op andere wijze’ bedoelen we: op eigen gelegenheid. Dat komt waarschijnlijk neer op auto in combinatie met carpoolen. Er gaat in het begin van de avond

wel een bus heen, maar later op de avond terug betwijfel ik.

Iedereen die deelneemt, dus fietsers en niet-fietsers, dienen om 18.45 uur aanwezig te zijn bij de ingang van het Asielzoekerscentrum (het voormalig klooster), Graafsebaan, Rosmalen.

Dit betekent voor de fietsers: gezamenlijk vertrek om 17.45 uur vanaf het Kringhuis, Verwersstraat.

De kosten van deze avond zijn bepaald niet hoog: de maaltijd kost ƒ 15.- per persoon, exclusief bijkomende drankjes, de rondleiding is gratis. Voor de overige kosten nemen we een speling van ƒ 5,(tot tevredenheid van de penningmeester). Totale kosten dus ƒ 20,-, te voldoen bij inschrijving in het Kringhuis, Verwersstraat.

Let U wel op: ik heb een optie op de zaal tot 5 augustus. Er is dus maar een korte tijd voor inschrijving, namelijk tot uiterlijk 3 augustus.

Vincent Verberk

7

nader bekeken

E e n ex cu r s i e n aar A k e n Op 12 mei jongstleden organiseerde werkgroep LEF van de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch” een excursie naar Aken. Nadat dit bericht in het vroege voorjaar in het Kringnieuws bekend was gemaakt en een intekenlijst was aangelegd, werd deze in enkele dagen volgeboekt. Leden die zich wilden inschrijven kregen al vrij snel te horen dat er geen plaats meer was.

Geen nood, want op 6 oktober wordt deze voortreffelijke excursie herhaald en er zijn nog enkele plaatsen vrij.

Intekenen kan in het Kringhuis in de Verwersstraat. Als opwarmertje volgt hieronder een verslag van 12 mei.

Ongeveer 100 Kringleden reisden in twee bussen onder uiterst zonnige weersomstandigheden naar Aken. Al vroeg waren we op de plaats van bestemming en konden we ons te goed doen aan voortreffelijke (koude) koffie met overheerlijke (war­ me) Apfelstrudel. Daarna maakten we een uitgebreide stadswandeling onder leiding van een Duits- of Nederlands­ sprekende gids. Het werd een leerzame excursie, die eerst leidde door het centrum van Aken en vervolgens voerde langs de oude Romein­ se badhuizen. Door het prachtige weer voelde iedereen zich een beetje ‘op vakantie’. Tot slot werden enkele belangrijke gebouwen bezocht die vroeger alle behoorden tot de Karolingische Palts. We gingen eerst naar het Raadhuis en vervol-

de prachtige Keizerzaal van het Raadhuis in Aken (ansichten: VVV Aken)

gens naar de prachtige Dom. Dom De Frankische koningen bestuurden hun rijk vanuit verschillende paltsen, waar zij telkens tijdelijk verbleven. Een van deze paltsen was Aken. Het was de bedoeling van Karel de Grote een residentie als permanente woonplaats te hebben, die in het centrum van zijn uitgestrekte rijk zou liggen. Door zijn geografische ligging voldeed Aken aan deze eis. Bovendien betekende het hete, geneeskrachtige bronwater een groot genoegen voor de keizer; de

de Dom van Aken die tussen de 8ste en de 15de eeuw gebouwd werd

8

bosrijke omgeving stelde hij op prijs omdat hij van de jacht hield.

Rond 785 begon men de Karolingische palts te bouwen. In 788 was de ‘aula regia’, de koningshal, op de plaats van het huidige stadhuis in aanbouw. Daarna verrees de paltskapel, het centrale stuk van de hedendaagse dom. Zijn hoogoprijzende octagoon (achthoek) in het midden en de rondomlopende galerijen van twee verdiepingen, die het octagoon als zestienhoek omsluiten, bleven -net als het westwerk- tot op heden bewaard. Een klein koor in het oosten en enkele bijgebouwen, die in het noorden en zuiden bij de zestienhoek aansloten, werden tijdens de gotiek vervangen. De restanten van een atrium (voorhof), dat er naar het westen toe voor lag, zitten nu nog in de hedendaagse domhof.

De geschiedschrijvers uit de tijd van Karel de Grote vertellen niets over de artistieke vormgeving van muur- en gewelfvlakken.

Pas in 829 vermeldt Walafried Strabo de ‘luister van de afbeeldingen, die uit in elkaar gezette steentjes bestonden en zich boven de zuilen in de paltskapel bevonden’. Het gaat om een mozaïek in de koepel. Toen tussen 1720 en 1730 barokke invloeden zich deden gelden, plaatsten Italiaanse kunstenaars er pleisterwerk op en bedekten de effen vlakken met schilderijen. Reeds 100 jaar later was deze barokke manier van werken helemaal uit de gratie. Tussen 1869 en 1873 verwijderde men dan ook al het schilderwerk.

Daarbij ontdekte men de omtrekken van het voormalige mozaïek in de koepel. In Kringnieuws juli 2001

1880 werd dit in ere hersteld door het Venetiaanse atelier Salviati. Het toont het Karolingisch thema zoals dat in de 12de eeuw bewerkt werd.

Aan het begin van de 19de eeuw kregen ook de pilaren, de vloeren en de gewelven in de beide verdiepingen van de galerij hun huidige versieringen.

Het voert te ver om hier de hele Dom te beschrijven; feit is wel dat het prachtige geheel zeer indrukwekkend was. In Duitsland is er geen tweede kerk uit de vroege Middeleeuwen die anno 2001 nog bestaat en die bovendien de belangrijkste delen van haar kostbare inrichting heeft kunnen bewaren. Dat deze factoren samenvallen, mag men gerust uniek noemen. Alleen voor de kunst al is een tocht naar Aken zeker de moeite waard. Wat er in de kerk van Karel de Grote en in haar schatkamer te zien valt hoort tot de meest eminente voortbrengselen van de kunst van de Middeleeuwen. De kerk bewaart bovendien zeer kostbare relikwieën. Reeds in 799 verkreeg Karel de Grote via de patriarch van Jerusalem ‘relikwieën van de plaats waar de Heer verrezen was’.

Sindsdien spreekt men van de ‘Grote Jeruzalemse donatie van relikwieën’. In de Karolingische en Romaanse tijd werden die relikwieën niet aan het volk getoond, maar bleven in hun kist. Pas tijdens de gotiek ging men er toe over deze aan de gelovigen ter verering te tonen. In 1238 opende het domkapittel de oude Karolingische kist om de relikwieën te inventariseren. Een jaar later kon men ze naar de Mariaschrijn overbrengen. Kort na de voltooiing van de Karelschrijn had men opdracht de Mariaschrijn te vervaardigen.

Deze ontstond tussen 1220 en 1238.

de Mariaschrijn in de Dom te Aken die vier bijzondere relikwieën bevat. De Karelschrijn bevat het later gevonden stoffelijk overschot van Karel de Grote

ningsmaal kon nuttigen. Dat is inderdaad gebeurd in 1349. In de 17de en 18de eeuw veranderde het gebouw in een meer barokke stijl. Nog later is daar weer verandering in gekomen. De barokke ‘witte zaal’ met Italiaans stucwerk uit 1725 en de Kroningszaal met 19de-eeuwse fresco’s van Alfred Rethel zijn nog altijd te bewonderen. Met eindeloos geduld is er aan de restauratie gewerkt; de gids legde heel goed uit welke technieken daarbij gebruikt werden.

Onder de indruk van al dat fraais togen we naar het Aachner Brauhaus om ons tegoed te doen aan een warme maaltijd.

Vervolgens was er een stadsrondrit. Een kundige gids vertelde ons alles over de omgeving van de stad, wees op de oude stadsmuren en op het bijzondere zieken-

huis dat door zijn aparte vormgeving doet denken aan het Centre Pompidou in Parijs.

Uiteindelijk kwamen we in Kornelimunster aan, een schitterend gelegen buitenwijk van Aken waar het door het fraaie weer en de mooie huizen goed toeven was. Ook hier werd een rondleiding gegeven. Een avondmaaltijd in Venwegen completeerde de excursie. Tegen achten vertrokken we richting ’s-Hertogenbosch waar we rond 22.00 uur moe maar voldaan aankwamen. Bedankt werkgroep LEF, bedankt Vincent Verberk voor deze bijzondere tocht naar Aken. We kijken nu al reikhalzend uit naar wat er volgend jaar op het programma zal staan!

Gerdie de Zeeuw-Nieuwenhuis

Raadhuis Ook in het Raadhuis keken we onze ogen uit. De burgers van Aken zorgden er in het begin van de 14de eeuw voor dat op het fundament van het vervallen paleisgebouw een schitterend gotisch Raadhuis werd gebouwd. Zo moest er een speciale zaal komen waar Karel de Vierde zijn kro-

de prachtige mozaïeken die zijn teruggevonden in de Dom

Kringnieuws juli 2001

het stadscentrum van Aken met Dom en Raadhuis. Op de voorgrond de hal van het Romeinse bad

9

Aankondiginge

Zomerprogramma Noordbrabants Museum De tijd van de vakanties en dagjes uit is weer aangebroken. Iedereen maakt zich op om weer veel te gaan zien en gezellig te genieten van mooie dingen. Het Noord­ brabants Museum presenteert de komende periode tal van grote en kleine exposities en organiseert deze zomer bovendien leuke activiteiten voor het hele gezin, zoals gratis rondleidingen en speciale kindermiddagen.

Voor ’s-Hertogenbosch interessant zijn de volgende activiteiten: t/m 19 augustus 2001

Een eeuw in honderd foto’s

Een overzicht van een eeuw fotografie in Noord-Brabant. Naast foto’s van markante historische gebeurtenissen als de Tweede Wereldoorlog, de Watersnoodramp of het Pausbezoek zijn er kiekjes die bijvoorbeeld de typische sfeer van de jaren ‘50 of ‘90 oproepen.

23 juni t/m 26 augustus 2001

Aanwinsten hedendaagse kunst

De collectie hedendaagse kunst van het museum is de afgelopen jaren sterk uitgebreid. In de grote zaal wordt een markante selectie getoond.

1 september t/m 7 oktober 2001 Brabantse Bolwerken Een presentatie van aantrekkelijke prenten en gravures van Brabantse vestingwerken in het kader van de Nederlandse Vestingstedendagen op 1 en 2 september in ‘s-Hertogenbosch.

Gratis rondleidingen in de zomer In de zomermaanden juli en augustus wordt elke middag om 15.00 uur een gratis rondleiding door het museum gehouden. Deze begint in het trappenhuis, naast de hal.

Aankondigingen

Speciale kindermiddagen in het Noordbrabants Museum

10

Kringnieuws juli 2001

Bij de balie zijn twee speurtochten verkrijgbaar: Op stap met Ari Knap en Wandelen met Claes. Voor jonge kinderen zijn bovendien kleurplaten beschikbaar.

Vaartocht Binnendieze + Bezoek Museum

Het varen over De Groote Stroom, deel van het schilderachtige eeuwenoude Bos­ sche waterloopstelsel, kan vanaf nu worden gecombineerd met een bezoek aan het museum. De tickets kunnen uitsluitend worden besteld bij De Groote Stroom, Nachtegaalslaantje 1, ‘s-Hertogen­ bosch, tel. nr. 073 - 6147 217. Een combinatiekaartje kost ƒ 25,- per persoon all-in. Op deze prijs zijn geen andere kortingsregelingen van toepassing.

Lucie Kuijpers

Alle kinderen verzamelen!

Duivels en engelen, een koe met gaten, helden op paarden, martelwerktuigen, wapens en oude munten. Dit alles en nog veel meer kun je zien in het Noord­ brabant Museum. Vanaf deze zomer kun je mee op een ontdekkingstocht door het museum en zelf een kunstwerk maken. Gedurende de maanden juni, juli, augustus en september ontdekken kinderen - op iedere eerste zondag en eerste woensdag van de maand - onder begeleiding van leden van de educatieve dienst het museum.

De speciale kindermiddagen beginnen om 14.00 uur. Aansluitend volgt een gezamenlijke ontdekkingstocht met telkens een ander onderwerp. Zo wordt er gekeken hoe de schilder Jeroen Bosch woonde, hoe er vroeger betaald werd of hoe kinderen vroeger werden afgebeeld. We gaan ook op zoek naar verhalen over goden en fabeldieren. Daarna is het tijd om in de voetsporen van de beroemde kunstenaars en ambachtslieden te treden: samen maken we een nieuw kunstwerk. Wat dacht je van een speciaal door jou gemaakt Sint-Jan of een kapotte oude vaas die je zelf weer heel maakt? Om 16.00 uur sluiten we de middag af en mag

Gratis Speurtochten + kleurplaten

je je eigen gemaakte kunstwerk mee naar huis nemen.

Je kunt zo vaak komen als je wilt, want iedere middag heeft een eigen thema: telkens gaan we andere dingen bekijken en doen. Als je mee wilt doen, kost dat ƒ 10,- per kind per keer (inclusief entree, drankje en versnapering en materialen voor het kunst­werk). We raden je wel aan om vooraf even te bellen dat je komt, tel.

073- 68 77 800. Wees er wel snel bij, want er kunnen maar 15 kinderen per middag mee doen.

Lucie Kuijpers

bossche historie

Zoeaven

De tweede helft van de negentiende eeuw betekende een woelige tijd voor Italië. Garibaldi probeert de verschillende staten en staatjes tot een eenheid te smeden. Paus Pius IX verzet zich tegen opname van het Vaticaan in de Italiaanse eenheidsstaat.

Het was generaal Christophe Louis Leon Juchault de Lamoriciere die namens de paus een leger op de been bracht van vrijwilligers uit Europa en Canada. Zij gingen naar Italië om de paus en zijn staat te verdedigen. De generaal was een vurig katholiek en had in het Franse leger van Napoleon III een geduchte reputatie opgebouwd. Hij was daar kapitein geweest bij het elitekorps van de zoeaven. Vandaar dat ook het pauselijke leger deze naam kreeg.

Zo geschiedde het dat in 1861 de eerste Nederlandse vrijwilligers naar Oudenbosch kwamen, de verzamelplaats. Uit ons land vertrokken in de loop van de jaren zestig van de negentiende eeuw 3181 mannen naar Italië.

Onder hen bevonden zich veel boerenzoons en ook avonturiers. Velen van hen keerden niet terug. Onder andere bij Monte Libretti sneuvelden nogal wat zoeaven.

In Oudenbosch bevindt zich nog steeds het Zoeaven-museum.

Ook ’s-Hertogenbosch heeft haar zoeaven gekend, bijvoorbeeld H. Van Hooren en H. Wieleman. Van deze laatste wordt nog steeds een uniform bewaard: een donkerblauw uitgaanstenue met rode tressen en een pauselijk insigne.

Dan was er ook nog een taaie zoeaaf.

Op het kerkhof in Hintham aan de Pastoor van Thiellaan kunt u zijn graf vinden. Petrus van Beek, want zo heette hij, was de laatst levende zoeaaf van Nederland. Op 27 september 1946 overleed hij, 95 jaar oud.

Tot slot: op 20 september 1870 valt Rome. Daarmee komt een einde aan het zoeavenleger. Veel jongens gaan dienen in Nederlands-Indië of in het Franse vreemdelingenlegioen. Zij waren de echte avonturiers, die niet meer elders konden aarden. Anderen gaan het klooster in of worden priester. Het merendeel echter gaat gewoon weer naar huis.

J. van Haaren

Kringnieuws juli 2001

uit privé collectie

boekbespreking

Bossche wandelingen te boek Zeg nu zelf: wie wandelt er niet graag door ’s-Hertogenbosch? Lekker op je gemak als de zon schijnt of samen met een gids van de Kring door een bepaald deel van de stad.

Nu kan iedereen op nog een andere manier door onze stad wandelen, namelijk aan de hand van een boek. Het heet ’s-Hertogenbosch binnen de Veste een historische verkenningstocht. Het boek is samengesteld door Frans van Gaal en Peter Verhagen. Zij hebben er, samen met ontwerpers, uitgevers en drukkers, een prachtig werk van gemaakt.

Het boek bevat twee uitklapomslagen, waarop overzichtskaarten van de stad binnen de wallen. In een Vooraf wordt de geschiedenis van ’s-Hertogenbosch in grote lijnen geschetst. Dan volgen drie wandelingen in woord en beeld. De eerste wandeling gaat rond de Markt. Na een korte inleiding gaan we echt op stap, waarbij we beginnen op de Markt zelf.

Vervolgens gaan we zwerven: de Hinthamerstraat en zijstraatjes en –steegjes, de Verwersstraat, de Uilenburg, het Station, de Haven en via Arena en Stoa terug naar de Markt. Steeds als er iets interessants te zien en te melden valt, wordt er in het boek een uitleg gegeven, anekdotes worden verteld. Het geheel is rijkelijk gelardeerd met illustraties uit verleden en heden: oude prenten, ansichtkaarten, foto’s, de meeste in kleur.

De tweede wandeling voert langs de vestingwerken. Hier krijgen we een uitgebreidere inleiding, waarbij onder andere wordt ingegaan op de achtereenvolgende

ISBN

ommuringen van de stad en de functie die deze in verschillende tijden hebben gehad.

De wandeling zelf start bij het Station en gaat via de Citadel, het Kruithuis, de Watertoren, de muren, bastions en torens aan de zuidkant van de stad en de Westwal terug naar het startpunt. Ook hier veel interessante informatie en ongelooflijk veel illustraties.

De derde wandeling betreft de Binnen­die­ ze. Ook hier beginnen we met een flinke inleiding, waarna we kunnen gaan wan­ delen of varen. We volgen eerst de Groote Stroom vanaf de Hekellaan en via de Binnenhaven komen we aan de Vughter­ stroom. De Verwersstroom tenslotte brengt ons terug bij het uitgangspunt.

Tot slot biedt het boek nog een toetje: een hoofdstuk is gewijd aan Jeroen Bosch. Dit is niet echt een wandeling, maar hier wordt het een en ander verteld over deze grote schilder, zijn plaats in ’s-Hertoge­n­ bosch en plekjes in de stad die iets te maken hebben met hem.

Al met al is ’s-Hertogenbosch binnen de Veste een schitterend boek. Het is prettig om te lezen en te bekijken op regenachtige dagen en praktisch om mee te nemen op een echte wandeling als het mooi weer is.

Het boek is uitgegeven bij Adr. Heinen en kost ƒ 29,50. Het is onder andere verkrijgbaar in de Kringwinkel in de Verwers­ straat. Doen, voor uzelf en voor iedereen die u de stad wilt laten zien.

Nik de Vries

11

Aankondiginge

Jheronimus Bosch in Rotterdam Ter gelegenheid van Rotterdam Culturele Hoofdstad 2001 heeft Museum BoijmansVan Beuningen de taak op zich genomen een tentoonstelling over het leven en werk van Jheronimus Bosch te organiseren. Uitgangspunt daarbij is de eigen collectie. Het doel van de tentoonstelling is niet alleen om enkele hoogtepunten uit het oeuvre van de wereldvermaarde kunstenaar bijeen te brengen, maar vooral ook om te laten zien hoe zijn gedachtewereld aansloot bij die van zijn tijdgenoten, onder wie de beroemdste Rotterdam­mer uit de geschiedenis, Erasmus. De tentoonstelling loopt van 1 september tot en met 11 november 2001.

De collectie van Museum Boijmans-Van Beuningen bevat naast vier originele panelen van Bosch (op een totaal van ongeveer 25 als authentiek beschouwde

schilderijen!) ook enkele tekeningen en een vijftal navolgingen van Bosch.

Daarnaast bezit het museum de grootste collectie materiële volkscultuur uit de late Middeleeuwen in Nederland, zoals huishoudelijke gebruiksvoorwerpen, maar ook kerkelijk vaatwerk en pelgrimsinsignes.

Met de eigen collectie als uitgangspunt wordt een beeld geschetst van de wereld van Jeroen Bosch. Historische en sociale achtergronden treden prominent op de voorgrond, waarbij Bosch niet als een eigenzinnige en wereldvreemde eenling, maar veeleer als een kind van zijn tijd gestalte zal krijgen. Daarnaast heeft het museum ook de nodige bruiklenen van werken van Bosch aan de tentoonstelling toe kunnen voegen. Helaas zullen daar de bekende, zeer kwetsbare drieluiken zoals De tuin der lusten, het hoogtepunt van de

name vertelt hij over de Dom en het vroegere Paleis. Voor degenen, die de excursie naar Aken hebben meegemaakt, wordt het nagenieten; voor degenen, die meegaan op de herhaling van de excursie, een bijzondere voorbereiding.

De lezing zal plaatsvinden in de Azijnfabriek, Bethaniëstraat. Aanvang: 20.00 uur.

De Werkgroep LEF organiseert op zaterdag 13 oktober een excursie naar deze boeiende tentoonstelling.

De bus vertrekt om 8.30 uur vanaf de parkeerplaats van NS Station ’s-Hertogen­ bosch-Oost. De rit gaat dan naar Dordrecht, waar we aan de Merwekade overstappen op de Fast Ferry. Deze snelle shuttle brengt ons in 25 minuten naar de Willemskade in Rotterdam. Vandaar maken we een korte wandeling door het Museumpark naar het Museum BoijmansVan Beuningen voor de Jheronimus Boschtentoonstelling. Om 12.45 uur staat onze bus, die inmiddels doorgereden is naar Rotterdam, op ons te wachten voor een ritje naar Delfshaven, waar we om 13.00 uur de koffietafel in het historische pand De Dubbelde Palmboom gebruiken.

Daarna kunt u nog tot 15.30 uur rondwandelen. Er zijn veel galerieën, gezellige terrasjes, de kerk van de Pilgrim Fathers en een ambachtelijke tingieterij in het prachtige Zakkendragers­huisje. Rond 17.00 uur zijn we terug in ‘s-Her­ togenbosch.

De deelnameprijs voor deze excursie is ƒ 70,- per persoon. Die prijs is als volgt samengesteld: bus + fast ferry ƒ 30,-; entree museum ƒ 15,-; koffietafel ƒ 20,-; administratie- en boekingskosten ƒ 5,-.

Voor degenen die dat willen kan in het museum een audioapparaat met toelichting worden gehuurd voor ƒ 7,50.

De inschrijving via het Kringhuis in de Verwersstraat is vanaf heden opengesteld.

Vincent Verberk

Paul Nuijten

Aankondigingen

Barbershopfestival 2001 Op 16 september van het vorig jaar organiseerden de Duketown Barbershop Singers een mini-barbershopfestival in ’s-Hertogenbosch. We hebben daar toen in het Kringnieuws veel aandacht aan besteed.

Ook dit jaar gaan de Singers zo’n festival organiseren. Het zal plaatsvinden op zaterdag 23 september aanstaande.

Verwacht worden 10 tot 14 koren en 14

tot 20 kwartetten.

Zij presenteren zich via een streetparade in de Uilenburg en op de Markt, het Kerkpleintje en elders in de stad. Daarna komen alle groepen bij elkaar voor een mass-singing op de trappen van de N.H. Kerk. Tot slot is er een afterglow: zingen met een brandewijntje in de kroeg.

Nik de Vries

Lezing Aken, de stad van Karel de Grote Het verheugt ons zeer, dat de bouwhistoricus dr. Christ Strijbos in staat is om de eerder uitgestelde lezing over Aken te geven, en wel op donderdag 13 september aanstaande. Titel van de lezing met dia’s is Aken, de stad van Karel de Grote.

De heer Strijbos zal in het bijzonder ingaan op de architectuur van de eeuwenoude Akense binnenstad, met

12

collectie van Museo del Prado in Madrid, niet bij zijn, maar wel beroemde kleinere werken uit diverse Europese en Amerikaanse instellingen. Ook Bosch’ tekeningenoeuvre is zo goed als volledig te zien op de expositie. De presentatie wordt aangevuld met belangrijke schilderijen en tekeningen uit de omgeving van Bosch. De wetenschappelijke leiding van de tentoonstelling is in handen van prof. dr. Jos Koldeweij (Nijmegen), erkend specialist op het gebied van de kunst en kunst­ nijver­heid van de late Middeleeuwen en Renaissance in de Nederlanden. Koldeweij was nauw betrokken bij de organisatie van de tentoonstelling In Buscoducis, in 1990 in het Noordbrabants Museum over kunst en cultuur in de geboorte- en woonplaats van Jeroen, ’s-Hertogenbosch, in de periode 1450 – 1629.

Kringnieuws juli 2001

Een eeuw in honderd foto’s 19 mei tot en met 19 augustus 2001 De 20ste eeuw is de enige eeuw die volledig is vastgelegd in foto’s. De fotografie werd weliswaar uitgevonden in de 19de eeuw, maar het medium werd pas op grote schaal toegepast in de laatste decennia van die eeuw. Rond 1900 was ook in de provincie Noord-Brabant een fotograaf niet langer een vreemde verschijning en dit levert een veelvoud aan fotografisch beeldmateriaal op. Het Noordbrabants Museum presenteert tot en met 19 augustus een overzicht van een eeuw fotografie in Noord-Brabant. Elk jaar wordt vertegenwoordigd door één foto van telkens verschillende gebeurtenissen en van verschillende plaatsen in NoordBrabant. De expositie is gemaakt in nauwe samenwerking met tien regionale archieven in Noord-Brabant en de bibliotheek

van de Katholieke Universiteit Brabant (Brabant Collectie) te Tilburg.

De tentoonstelling Een eeuw in foto’s geeft een verrassend beeld van Braban­ders in de 20ste eeuw. Naast foto’s van markante historische gebeurtenissen, zoals de Twee­ de Wereldoorlog, de Watersnoodramp of het Pausbezoek zijn er ook kiekjes van faits divers: een kinderfeestje, de viering van Koninginnedag, een dorpspleintje of een wielerwedstrijd.

Sommige foto’s roepen meteen een compleet tijdsbeeld in herinnering. Dat geldt bijvoorbeeld voor de afbeelding uit 1935 van trots poserende Bossche kinderen op Palmpasen.

Bomenwandeling Op zondag 29 juli houdt Jo Hendriks (stadsgids) een historische bomenwandeling op de begraafplaats Groenendaal.

Verzamelen 10.45 uur bij de hoofdingang; begin van de wandeling 11.00 uur.

Opgeven in het Kringhuis in de Verwersstraat.

Er zijn geen kosten aan verbonden, maar wel ƒ 5,- borg, te voldoen bij opgave.

Lucie Kuijpers Joos van Zantvliet

Lezing en fietstocht Market Garden 16 augustus om 20.00 uur wordt er een lezing gehouden door de heer Jacques Didden. Het onderwerp is Operatie Market Garden. De lezing gaat met name over de bevrijding van OostBrabant in 1944.

Locatie: Molenstraat 27B. Hiervoor hoeft u zich niet op te geven.

Het vervolg hierop is een fietstocht op 26 augustus. Hiervoor dient u zich wel op te geven. Er kunnen maximaal 25 personen mee.

Deze fietstocht is de zogenaamde Bevrij­ dingstocht. Tijdens de pauze wordt de film over de bevrijding van ’s-Hertogen­ bosch getoond.

Het programma is als volgt: 10.00 uur start vanaf het Kringhuis in de Verwersstraat.

12.00 uur lunch en film in café De drie linden in Rosmalen.

14.30 uur vervolg fietstocht.

Tijdens de film is er een korte pauze, waarin u een consumptie krijgt aangeboden door de Kring.

Kosten ƒ 10,-, te voldoen bij opgave in het Kringhuis.

Joos van Zantvliet

Kringnieuws juli 2001

13

nader bekeken

Het dynamische Brabantse landschap Op 7 juni hield dr. Karel Leenders, historisch geograaf, in het Noordbrabants Museum een lezing over het Brabants landschap. Die lezing vond plaats in het kader van de tentoonstelling Pano­ rama op de Wereld, ontwikkelingen in de Zuid-Nederlandse landschapskunst.

De lezing ging deze keer niet over het ge­ schilderde landschap. Karel Leen­ ders sprak over de historie van het Brabantse landschap, hoe zich dat ontwikkeld heeft en welke invloeden daarbij belangrijk waren.

Belangrijke factoren in het landschap zijn natuurlijk de grondsoort, de hoogte en daarmee samenhangend de droogte van het land. Brabant kent lage stroken klei langs de Maas en in het westen. In het midden en oosten wordt het land hoger.

Omdat daar vooral veel zandgronden liggen, is het land er ook nog eens droog.

Dat zijn de condities waarmee de mensen, en voornamelijk de boeren, het land de vorm gegeven hebben die het nu heeft.

Tot ongeveer in 1970 meende men dat de middeleeuwse landschapsinrichting bepalend was voor de hele latere tijd tot de ruilverkaveling.

Inmiddels ziet men de ontwikkeling van het landschap als een voortdurend proces.

Leenders legt er de nadruk op dat het landschap voortdurend verandert. Het is

niet zo, dat er in de Middeleeuwen grond ontgonnen is en dat die structuur, op een aantal verstoringen na, tot het midden van de vorige eeuw nog gelijk was. De aanzet tot die dynamiek is de mens die steeds nieuwe manieren bedenkt om de opbrengst van het land te vergroten. In de lezing wordt een aantal voorbeelden gegeven uit verschillende perioden.

Mest In de Middeleeuwen werden de lage gronden langs de Maas en in het westen van onze provincie gebruikt als grasland voor het vee. Dat werd voor een deel gebruikt als weiland en voor een deel als hooiland. Grasland betekende veevoer.

Het ging de boer niet alleen om de melk, de wol en het vlees, maar vooral ook om de mest. Om de wat verder gelegen zandgrond te kunnen ontginnen was die mest nodig. Op de ontgonnen zandgronden konden gewassen geteeld worden, noodzakelijk voor het levensonderhoud en aantrekkelijk voor de handel.

Deze gang van zaken leidde tot een belangrijke verandering in het landschap: op de rand van de hogere zandgronden ontstonden akkerbouwbedrijven en boerendorpen. De oude steden in Brabant, zoals Bergen op Zoom en Breda zijn hier ook ontstaan. De vestiging van ‘s-Herto­ genbosch heeft een andere geschiedenis.

Van 15 september tot en met 2 december organiseert het Noordbrabants museum de tentoonstelling De Wereld van Bosch, over de stad in de periode waarin Jeroen Bosch hier geleefd en gewerkt geeft. In die periode wordt een vijftal lezingen gehouden, die een relatie hebben met dit onderwerp. Voor informatie over die lezingen: 073 –6877819.

‘s-Hertogenbosch ligt in het gebied van de zogenoemde Peelslenk, een laagte, dwars door de provincie, van Noord-Limburg naar het noordwesten tot aan de Maas.

Steden Steden hebben een eigen invloed op het landschap. Natuurlijk denken we dan in de eerste plaats aan de tuinbouw. Ron­dom de steden worden grote percelen ontgonnen om voldoende groente en fruit aan de bewoners te leveren. Die gebieden moeten dichtbij de stad liggen: elke dag moet verse waar naar de markt gebracht worden.

Een andere stedelijke invloed is die van de grote buitenhuizen. Rijke inwoners van ‘s-Hertogenbosch bijvoorbeeld woonden ’s winters in de stad en zomers op een buitenverblijf. Dat zomerverblijf was vaak een landgoed, een prachtig huis met een of meer boerderijen. De voorname heren spraken en lazen over nieuwe ontwikkelingen in de landbouw of de veeteelt. Zij lieten de boeren op hun landgoed experimenteren met die nieuwe ideeën. In de tijd van de Verlichting oefenden de steden ook op deze manier invloed uit op de vorm van het landschap.

Iets daarvan kunt u nog zien: als u van ‘s-Hertogenbosch naar het zuiden fietst, zult u regelmatig mooie groepen bomen tegenkomen, vooral eiken en beuken. Die groeien daar niet ‘van nature’, die zijn geplant door eigenaren van landgoederen. Rond Eindhoven zult u deze oude bomen veel minder zien staan. In de 18de eeuw was Eindhoven een dorp midden op de woeste grond, zonder stedelijke elite met buitenhuizen.

het dynamische Brabants Landschap: prikkeldraad (Foto’s: Marjan Vonk)

14

Kringnieuws juli 2001

Populieren Ik dacht dat de populieren sinds mensenheugenis bij het Brabantse landschap hoorden. Nee, zegt Karel Leenders. In 1696 had de regering extra geld nodig en besloot een belasting te heffen op hout, de zogenaamde houtschat. Boeren werden verplicht bomen te planten. In 1714 verscheen er een reglement hoe dat moest: Reglement op het beplanten van de Meyerye van ‘s-Hertogenbosch. Daarin werd voorgeschreven wanneer de plantgaten gegraven moesten worden, hoe wijd en hoe diep die moesten zijn en wanneer de jonge bomen geplant moesten worden. Als die bomen gekapt werden, ging een deel van de opbrengst als belasting naar de overheid.

De regering gaf de voorkeur aan het planten van beuken en eiken. Maar in de wat lagere en moerassige Peelslenk plantten de boeren populieren. Zo’n populier was ook nog eens in zo’n twintig jaar kaprijp.

Dat ging aanzienlijk vlugger dan eiken en beuken. Vanaf dat moment zijn massaal populieren aangeplant. Voor het hout zocht men natuurlijk een bestemming die geld opbracht: naast het gebruik als timmerhout kwam de klompenmakerij op.

Later is veel populierenhout gebruikt voor lucifers. De belastingmaatregel is weer afgeschaft. De klompenindustrie heeft inmiddels haar langste tijd gehad. Er zijn nog spoorwegwagons gebouwd van Schijndels populierenhout, maar de populier heeft haar langste tijd gehad. Veel boomakkers werden niet opnieuw beplant, want het hout bracht weinig meer op.

Wegen In diezelfde 17de eeuw werd, ook van overheidswege, opdracht gegeven de landwegen te verbeteren en ook langs die wegen bomen aan te leggen. Voor die tijd waren landwegen soms meer dan honderd meter brede stroken met poelen en struikgewas. Voerlieden zigzagden daar zo’n beetje met hun paard-en-wagens doorheen, steeds de beste plek zoekend.

Nu werden de wegen twaalf meter breed, waar mogelijk rechtgetrokken, bol opgehoogd zodat de afwatering verbeterde en omzoomd met bomen. Een rij, twee rijen en liefst drie rijen. Niet omdat dat zo fraai was, maar om de opbrengst.

Knotwilgen en prikkeldraad Tot in het begin van de 20ste eeuw kenden we in Brabant een heggenlandschap: akkers en weilanden werden van elkaar Kringnieuws juli 2001

oude, breed uitgegroeide heggen in de buurt van Oirschot

woeste gronden: de Peel

gescheiden door heggen. Die heggen moesten onderhouden worden, anders groeiden ze te breed uit. Tegelijk leverden ze allerlei gebruikshout: brandhout, hout voor een hek, paaltjes om jonge aanplant te stutten en noem maar op. Knotwilgen leverden een andere vorm van gebruikshout: staken voor stokbonen en lange dunne palen om het rieten dak te verstevigen. In 1881 wordt het prikkeldraad uit-

gevonden. We kennen het pannendak, de ijzeren hekken, aardgas en nog veel meer.

Gebruikshout is niet meer nodig. Het onderhoud van heggen en knotwilgen is een kostenpost geworden en vanaf ongeveer 1930 verdwijnen ze. Ons landschap verandert voortdurend.

Marjan Vonk

Aankondiging

Lezing dr. ir. Ad van Drunen Op 22 mei jongstleden is onze bouwhistoricus dr. ir. Ad van Drunen aan de Tech­ nische Universiteit Delft gepromoveerd op zijn proefschrift ’s-Hertogen­bosch ‘Van Straet tot Stroom’, Een bouwhistorisch on­der­zoeksmethode betreffende de sa­ menhang tussen percelering, bebouwing en bewoning in de zestiende-eeuwse stad.

Wij feliciteren Ad van harte met deze bekroning van zijn wetenschappelijke carrière.

Op dinsdag 16 oktober aanstaande zal

hij een lezing met dia’s voor ons geven met als titel De kelders van ’s-Hertogen­ bosch binnen de oudste stadsmuren. Het belooft een boeiende lezing over onze oude stad te worden. Deze lezing was reeds aangekondigd voor 26 april, maar kon toen door een misverstand geen doorgang vinden.

De lezing vindt plaats in het gebouw van de Kring, Molenstraat 27B. Aanvang 20.00 uur.

U bent van harte welkom.

Vincent Verberk

15

Aankondiging

Herinrichting locatie Groot Ziekengasthuis De Bossche ziekenhuizen gaan zich op één locatie vestigen, namelijk op het terrein van het Willem Alexander Ziekenhuis. Daar­ door komt het gebied, waar nu het Groot Ziekengasthuis staat, vrij. Op dit moment wordt de discussie gevoerd hoe deze locatie ingevuld moet worden. Het bestuur van de Kring “Vrienden van ‘s-Her­togenbosch” wil graag van u, leden, horen op welke manier u het terrein zou willen invullen.

U kunt daar van alles bij bedenken. Een winkelcentrum vergelijkbaar met en grenzend aan de Arena? Een woonbestemming met luxe appartementen? Een stadspark met een recreatieve functie? Hoe denkt u over de oude gebouwen die op het terrein van het ziekenhuis staan, zoals de apotheek? En de barak voor besmettelijke ziekten, die wel niet zo oud is, maar wel het enig overgebleven gebouw van dit type en met deze functie in Nederland.

Het Groot Ziekengasthuis staat vanaf het midden van de 15de eeuw op de huidige plaats. De toegangspoort aan het eind van de Gasthuisstraat was de vroegere ingang.

Toen was het ziekenhuis natuurlijk alles behalve wat wij nu ‘groot’ noemen. Er wordt in die tijd melding gemaakt van 20 zieken. Het terrein van het huidige Groot Ziekengasthuis was verder nagenoeg onbebouwd. Op deze plaats lagen, binnen de vestingmuren, de moestuinen. Immers, in tijden van beleg moesten de inwoners van de stad zichzelf van voedsel kunnen voorzien. Op de historische maquette in het Noordbrabants Museum is dat ook nog duidelijk te zien. Omdat in dit gebied weinig huizen stonden, kon bijvoorbeeld in 1822 zonder veel problemen de Zuid-Willemsvaart aangelegd worden.

Nu het terrein vrij komt en opnieuw ingericht moet worden, vragen we u een bijdrage aan deze discussie. We zien die graag tegemoet: schriftelijk, op flop of per e-mail aan het bestuur van de Kring “Vrienden van ‘s-Hertogenbosch”, postbus 1162, 5200 BE ‘s-Hertogenbosch; e-mail: redactie@kringvriendenvanshertogenbosch.nl Het bestuur

Secretariaat van KRING “VRIENDEN VAN ’s-HERTOGENBOSCH” Postbus 1162 5200 BE ’s-Hertogenbosch KRINGHUIS: verwersstraat 19A ’s-Hertogenbosch Telefoon.....................073 - 613 50 98 Telefax........................073 - 614 60 21

COLOFON Openingstijden:

Dinsdag tot en met zaterdag van 10.00 - 17.00 uur Zon- en feestdagen van 12.00 - 16.00 uur en van 1 april tot 1 oktober van 12.00 - 17.00 uur Maandag gesloten

BETALINGEN

– Postgiro 3.119.716 – Jaarlijkse bijdrage minimaal ƒ 28,— ( 12,71) – Jeugdleden ƒ 15,— ( 6,81)

Kring-Nieuws is het zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch”.

Redactie:

Jack van Elten, Carel de Groot, Theo van Herwijnen, inge ophelders (secretaris), Jan Korsten, Hein Kropman, Frans van Sundert, Marjan Vonk, Nik de Vries en Gerdie de Zeeuw-Nieuwenhuis (voorzitter).

Redactie-adres:

Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE ’s-Hertogenbosch E-mail: redactie@kringvriendenvanshertogenbosch.nl

Vormgeving:

Jack van Elten en Nathalie vaN den Heuvel

Druk:

De Regenboog b.v. ’s-Hertogenbosch Oplage 2100 stuks

Niets uit deze uitgave mag Worden overgenomen zonder Schriftelijke toestemming van de redactie.

een kopie van een deel van een oude kaart van dit gebied

Kopij voor het eerstvolgende Kringnieuws dient uiterlijk woensdag 15 augustus 2001 te worden gezonden aan Secretariaat Kringnieuws, Postbus 1162, 5200 BE ’s-Hertogenbosch.

Bezorgen in het Kringhuis of e-mailen naar redactie@kringvriendenvanshertogenbosch.nl mag natuurlijk ook.

Uw fotomateriaal dient u echter nog steeds analoog aan te leveren.

16

Kringnieuws juli 2001