Kringnieuws juli 2004 by Jack van Elten

KRING n i e u w s uitgave van kring ‘vrienden van ’s‑Hertogenbosch’

Jaargang 30

2004

nummer 4

INHOUD Voorwoord...................................... 2 Agenda............................................... 2 Wandeling door het paleiskwartier.................................. 3 Muziek op de Binnendieze.............. 4 Nieuw bestuurscentrum................ 5 Muziek op het water ...................... 6 Verslag Algemene Ledenvergadering .......................... 7

juli 2004

nader bekeken

Introductieavond opleiding stadsgids 2004

Op de bijzonder warme zomerse avond van 8 mei 2004 vond de aftrap plaats van de nieuwe opleiding tot stadsgids die in september zal starten. 48 stadsgidsen in wording werden hartelijk ontvangen in het stijlvolle gebouw van de sociëteit Amicita en De Zwarte Arend aan de Peperstraat. Hier maakten zij kennis met elkaar en met de Commissie Opleiding Stadsgidsen (COS). Eveneens werden ze wat meer geïnformeerd over de doelstellingen van de Kring met betrekking tot deze opleiding, juichte wethouder Van de Mortel hun komst uit naam van de gemeente toe en werd het glas geheven op een goede start.

Een Bossche vestingboschloge uit Stramproy start historisch toeristisch bemiddelingsbureau. 8 Werkgroep Klokken Inventarisatie helpt Bossche Beiaardstichting............. 9 Rijke Roomsche Rijwiel Route..... 12 Excursie naar Cor Unum............. 12 De seizoensspecial......................... 12 Expositie over Herman Moerkerk....13 Bijzondere activiteiten op bijzondere locaties op Monumentendag 2004.................. 14 Drie dagen met de Kring naar Trier....................................... 16 De dag van de lach....................... 17 Henk Helmantel – Openbaring!... 18 Anet van de Elzen wint ChappinVan den Udenhout Prijs 2003...... 19 6 november 1944............................ 20 Vrijwilligersdag............................ 20

Kringnieuws juli 2004

Onder de kroonluchters troffen vele bekenden en onbekenden elkaar bij de koffie en het mini Bossche bolletje. “Hé, jij ook hier?” klonk het vaak verrast. Er waren veel Boschlogen bij die samen in de schoolbanken gezeten hadden of men kende elkaar uit andere circuits. Maar liefst honderd reacties waren er gekomen op de oproep om zich aan te melden voor de opleiding. De commis-

sie nodigde een zeventigtal uit voor een gesprek en selecteerde uiteindelijk achtenveertig cursisten. Jan Gielisse, voorzitter van de COS, gaf het toe in zijn openingswoord: inderdaad een strenge selectie. Maar de doelstelling van de Kring liegt er dan ook niet om: ‘s-Hertogenbosch verdient de beste stadsgidsen van Nederland en er zal alles in het werk worden gesteld om die te krijgen! 1

Goede opleiding is de basis Daarvoor is een goede opleiding noodzakelijk. De stadsgidsen zullen over veel kennis moeten beschikken en de vaardigheden moeten beheersen om die kennis goed over te dragen. Er zal veel aandacht besteed worden aan de geschiedenis van de stad, bouwstijlen en architectuur en presentatietechnieken. Het wordt een pittige opleiding die veel tijd zal vragen, volgens

Voorwoord Op het moment van verschijnen van dit Kringnieuws zullen velen op vakantie zijn. Maar dat de activiteiten van de Kring niet stilliggen, bewijst de inhoud van dit nummer.Er staan voor de komende periode verschillende excursies gepland; u kunt er nu meer over lezen. De gidsenopleiding is onlangs van start gegaan. Annette Francois, op wie we een beroep mochten doen, ging voor de redactie naar de eerste bijeenkomst. Omdat het Kringnieuws andere jaren net te laat verscheen, konden we nooit de activiteiten voor de Open Monumentendag vermelden. Dat is deze keer dankzij medewerking van Kok de Bekker wel gelukt. Heel uniek is het feit dat het Kruithuis die dag geopend is. Zeer geslaagd waren de excursies naar Trier. In deze aflevering van het Kringnieuws leest u er meer over. Mogen wij u nog even helpen herinneren aan het feit dat er nog steeds exemplaren van de seizoensspecial te koop zijn? Warm aanbevolen. We wensen u nog een fijne warme zomer toe en veel leesplezier.

Gielisse, maar de ervaringen van de vorige keren steunen de positieve verwachtingen. En volgens een vergelijkend landelijk onderzoek heeft ‘s-Hertogenbosch als eerste stad in Nederland alle onderdelen in huis om een prima opleiding te realiseren. Wethouder Van de Mortel ridderde de aanwezigen tot ware ambassadeurs van een van de mooiste steden van Nederland. ‘s-Hertogenbosch is niet voor niets uitgeroepen tot de beste binnenstad van Nederland en zal zich daarin, als het aan de Gemeente ligt, handhaven, ook al is de concurrentie groot. Hij wees eveneens op de groeimarkt van het toerisme, waarop ‘s-Hertogenbosch met zijn sterke punten in moet spelen. Hij noemde onder andere de verdere ontsluiting van de vestingswerken, de vermarkting van de Binnendieze, het architectonische concept van de binnenstad en het Paleiskwartier, de unieke infrastructuur op het gebied van keramiek -waar in het verleden te weinig mee gedaan is- en de komst van het Jeroen Bosch Centrum. Jo Timmermans, voorzitter van de Kring, besprak de kwaliteitseisen die gesteld worden aan deze gidsen, terwijl deelname toch op vrijwillige basis is. Hij constateerde tot zijn vreugde een aardige mix aan deelnemers: 29 mannen en 19 vrouwen en tussen degenen die duidelijk de hectiek van het werkzame leven wat aan het afbouwen zijn, ook een aantal jongere gezichten. Tot slot vertelde Jacques Biemans dat de COS ook een klankgroep heeft, officieel Raad van Advies geheten. Naast adviseren zal deze raad ook de eigen ambitie om de

beste stadsgidsen van Nederland te leveren, uiteindelijk toetsen. De zweetdruppeltjes rolden ondertussen ongeremd en voordat men een borrel pakte op de nieuwe samenwerking, werd er vaak opgelucht eerst een verfrissend glas naar binnen geslagen. De sfeer was heel gemoedelijk en de aanwezigen gaven er duidelijk blijk van er zin in te hebben. De antwoorden op de vraag naar de motivering voor deze opleiding waren bijna eensluidend. “Ik vind ‘s-Hertogenbosch een geweldige stad, wil er meer van weten en daarin anderen laten delen,” zoals een van hen formuleerde. En dan is een gedegen opleiding met toetsing een eerste vereiste. Want, zoals Gielisse in zijn toespraak vermeldde: Gissen is missen en meten is weten. Annette Francois

advertentie

Gerdie de Zeeuw-Nieuwenhuis

Agenda 01-08-04 Rijke Roomsche Rijwielroute (LEF) 18 en Excursie LEF naar 21– 08-04 Middelburg 24-8-04 LEF –excursie naar Cor Unum 31-08-04 Uilenburgconcert 05-09-04 Vrijwilligersdag 11-09-04 Open Monumentendag 16-09-04 Uilenburgconcert tot Henk Helmantel in 05-09-04 N.B.Museum 2

Kringnieuws juli 2004

Wandeling door het paleiskwartier

Aankondiging

De Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch biedt een nieuwe activiteit aan: wandelen met een gids door het Paleiskwartier. In april hebben de stadsgidsen een korte bijscholing gekregen. Een avond boordevol informatie, een ochtend door deze nieuwe wijk lopen om alles met eigen ogen te zien en een dikke map, bedoeld als lees- en naslagwerk. Op de wandeling liepen ook medewerksters van de balie in Het Bossche Prentenmuseum mee. Zij kunnen u nu uit eigen ervaring informeren over de aard van de wandeling. Het Paleiskwartier is een visitekaartje van moderne architectuur en ook een visitekaartje voor ‘s-Hertogenbosch. Een mooie tegenhanger van het oude centrum van de stad. Veel binnen- en buitenlandse architecten van naam hebben hier gewerkt. En werken hier nog steeds, want het Paleiskwartier is nog lang niet ‘af’. De plaats waar bijvoorbeeld straks het enorme appartementencomplex Prinsenhof zal verrijzen, is nu nog een leeg bouwterrein. In de toekomst zal de remise van de BBA verdwijnen. Voor de kunstacademie, die nu wat detoneert in de wijk, is nog geen oplossing gevonden. Leuk om te weten: de ontwerpen van de buitenlandse architecten zijn uitgevoerd door Nederlandse collega’s. Dat vereisen de bouwvoorschriften. Kijkt u in ieder geval eens in het Infocentrum Paleiskwartier, aan de kop van de centrale vijver. Dit vrij toegankelijke infocentrum wordt gebruikt door de makelaar ten behoeve van de verkoop van woningen

Kringnieuws juli 2004

in dit gebied. Maar er staat ook een overzichtelijke maquette, die een goed beeld geeft van wat er allemaal gebouwd is in dit nieuwe stadsdeel en wat er nog komt. Kijk ook eens in het atrium van de Hogeschool ’s-Hertogenbosch. In dit moderne gebouw zijn de gebrandschilderde ramen geplaatst die rond 1930 door Huib Luns ontworpen zijn voor de vestiging van V&D aan de Schapenmarkt. Ze laten de geschiedenis van ‘s-Hertogenbosch zien en de rol die onze stad in Brabant, later Noord-Brabant heeft gespeeld. Verscheidenheid en eenheid Lopend door het Paleiskwartier zie je een grote verscheidenheid aan gebouwen. Maar de meeste zijn strak van lijnvoering. Neo-klassiek heet dat officiëel. Die verwijzing naar de oudheid zie je af en toe terug. Het kantoorgebouw van Van Lanschot heeft uitspringende muurgedeelten met kleine kapitelen, die verwijzen naar de Romeinse bouwkunst. Het

onderste gedeelte van de gevel van het Paleis van Justitie heeft een kussenvormig patroon, dat bijvoorbeeld oude paleizen in Florence ook hebben. Een ander element in de gebouwen wil een verbinding leggen met de oude bouwwijze in het centrum. Net als in het centrum is voornamelijk rode baksteen gebruikt. En veel huizen en kantorenblokken zijn gebouwd rond een binnenplaats, net zoals dat vroeger bij rijke huizen in de oude stad het geval was. De verscheidenheid zit in de verschillende ontwerpen: de Armada, het Riva-gebouw, de robuuste Toren van Van Lanschot, het goudkleurige Stedelijk Gymnasium. De verscheidenheid zit ook in de details. In het gebruikte materiaal en in de raampartijen bijvoorbeeld. De ene keer springen ramen dieper in, even verderop zijn metalen kozijnen gebruikt zodat er een bijna vlakke gevel ontstaat. Water en energie Centraal in het Paleiskwartier ligt een grote vierkante vijver. Niet alleen maar een vijver, maar ook een enorme zonneboiler. De energie wordt onder de grond opgeslagen en in de winter gebruikt voor verwarming van de appartementen en kantoorgebouwen; koud water uit ondergrondse lagen wordt in de zomer gebruikt voor verkoeling van diezelfde gebouwen en voor de vijver, die daardoor vrij van algen blijft. In het Paleiskwartier is ook gescheiden waterafvoer gerealiseerd. Hemelwater wordt gebruikt om de vijvers en het water in het Westerpark op peil te houden. Afvalwater gaat naar het riool.

Westerpark en pakeergarage Elly Strang leidt een groep gidsen rond op een prachtige zomerzondag in april. We lopen door het Westerpark, een jong park, maar door het gebruik van snelgroeiende bomen en wilgen toch al een echt park. De natuur heeft ook een handje geholpen. De bermen langs het water hebben een natuurlijke begroeiing waar een eend met pullen zwemt en een paar meerkoeten met jongen druk aan het foerageren zijn. In verband met het gevoel voor veiligheid is het Westerpark een heel open park. Je kunt overal om je heen zien en er is geen plek waar iemand zich kan verstoppen. En dit alles vlakbij het station! Een andere plek waar je, in tegenstelling tot wat je misschien verwacht, bijna voor je plezier doorheen loopt, is de openbare parkeergarage onder de centrale vijver voor de Armada. Ruimte, licht en sociale

Muziek op de Binnendieze Ook dit jaar weer organiseert de stichting Havenconcert concerten op de Binnendieze.Als u dit Kringnieuws leest zijn er al verschillende concerten geweest, maar…ook gaan er de komende weken nog een aantal plaatsvinden. De concerten zijn uitsluitend per boot bereikbaar. Per concert vertrekken er vijf boten met ieder 16 plaatsen. Voor elk concert zijn er dus slechts 80 plekken beschikbaar. Per avond zijn er twee concerten. De afvaarten zijn om 19.45 uur en om 21.30 uur vanaf de opstapplaats aan de Molenstraat. In totaal duren vaartocht en concert ongeveer 90 minuten. Kaarten voor de concerten kosten 11 euro en zijn te koop aan de balie 4

van het Diezehuis, Molenstraat 15a in ‘sHertogenbosch. De kassa is dagelijks open van 10.00 uur tot 17.30 uur. De concerten die nog verwacht kunnen worden zijn de volgende: Op zaterdag 28 augustus om 19.45 uur en 21.30 uur kan men genieten van het Klarinet Duo Van Houtert /Zewald. Het duo speelt een sonate van Poulenc en samen met fagottist Freek Sluijs spelen zij nog werken van Mozart, waaronder het divertimento uit Cosi fan tute. Op zaterdag 4 september musiceert het Johannes Strijkkwartet. Het kwartet speelt van Dvorak het Strijkkwartet in F, opus 96 Amerikaans en het intermezzo

veiligheid zijn bij de bouw uitgangspunt geweest. Op werkdagen is de garage toegankelijk. Je moet daar beslist eens een kijkje gaan nemen. Marjan Vonk Praktische zaken: U kunt, de eerste en derde vrijdag van de maand, tot en met oktober, samen met een gids wandelen door het Paleiskwartier. Kosten: € 3,50 per persoon; de wandeling duurt anderhalf tot twee uur. Kaartverkoop: balie van Het Bossche Prentenmuseum, Verwersstraat 19A. Wilt u met een groep deze wandeling maken, dan zijn er ruimere mogelijkheden.

Aankondiging

voor Strijkkwartet van Wolf Italienische Serenade in G. Op zaterdag 11 september musiceren 4 hoornisten.Zij brengen een licht programma als afsluiting van de concertreeks Muziek op de Binnendieze. De organisatie van de concerten is in handen van de stichting Havenconcert. Meer informatie vindt u op de website www.muziekopdebinnendieze.nl; wilt u meer informatie dan kunt u mailen met info@muziekopdebinnendieze.nl Gerdie de Zeeuw-Nieuwenhuis Kringnieuws juli 2004

Nieuw bestuurscentrum

nader bekeken

Op 28 april opende Koningin Beatrix het nieuwe bestuurscentrum van de gemeente â&#x20AC;&#x2122;sâ&#x20AC;&#x2018;Hertogenbosch. Dit bestuurscentrum is gelegen achter het stadhuis en u kunt het vinden -aardig toch- aan de straat Achter het Stadhuis. U heeft het natuurlijk allemaal al in de krant gelezen en misschien

Kringnieuws juli 2004

zelf gezien op een van de open dagen. In dit nieuwe bestuurscentrum zijn een ontvangstruimte, de nieuwe multifunctionele raadzaal, een tweetal grote vergaderzalen en kantoorruimte gerealiseerd. Een prachtig modern gebouw, dat op iedere verdieping zijn band met de oude stad bewaart. Op alle verdiepingen is de teruggevonden gevel van het 17de-eeuwse refugiehuis een bepalend onderdeel van de architectuur. Zowel in de ontvangstruimte op de begane grond als in de raadzaal en de publieke tribune van diezelfde raadzaal komt deze oude middeleeuwse muur terug. Ook op een andere manier zijn oude stad en nieuw bestuurscentrum verbonden. Elk raam in het nieuwe bestuurscentrum geeft een prachtig uitzicht op de huizen en daken van de oude binnenstad, zowel richting stadhuis als richting Dommel. Op de foto de achtergevel van het stadhuis, gezien vanuit het nieuwe bestuurscentrum. Marjan Vonk Aankondiging

Muziek op het water Kring brengt Uilenburgconcerten Het grote succes van de Uilenburgconcerten van vorig jaar heeft de Kring doen besluiten ook dit jaar een reeks muziekuitvoeringen op het water te organiseren. Muziekliefhebbers kunnen vanaf de walkant, gratis, genieten. De Kring brengt vijf muziekavonden bij de opstapsteiger tegenover de Molenstraat 15a. Aanvang van de concerten is 21.00 uur. Helaas is een aantal concerten reeds uitgevoerd voor de verschijning van het Kringnieuws. Het programma: – dinsdag 31 augustus verzorgt Brassband De Stiefels onder leiding van Wim van Woensel een optreden; – donderdag 16 september sluit het mannenkoor Duketown Barberschop onder leiding van Vico van der Voort de reeks Uilenburgconcerten af. Alle gezelschappen brengen hun muziek ten gehore vanaf aangemeerde Diezeboten van de Kring Vrienden van ‘sHertogenbosch. 6

Kringnieuws juli 2004

Verslag Algemene Ledenvergadering

van het bestuur

Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch 12 mei 2004 Aantal aanwezigen volgens de presentielijst: 97 leden Aanwezig namens het bestuur van de Kring: Jo Timmermans, voorzitter Frans van Sundert, secretaris Karel Luyben, penningmeester Eric Overdijk, bestuurslid Jannie van der Sanden, bestuurslid Marcel van Heesewijk, bestuurslid

Opening De voorzitter opent de vergadering en heet alle aanwezigen welkom. Hij vraagt een minuut stilte voor de in het afgelopen jaar overleden leden van onze vereniging. Berichten van verhindering Van een 10-tal leden is een bericht van verhindering ontvangen. Ingekomen stukken Jo Timmermans deelt mede dat er geen ingekomen stukken zijn ontvangen. Jaarverslag van de Kring over 2003 Het jaarverslag is gepubliceerd in Kringnieuws 2 van 2004. Als aanvulling op dit jaarverslag deelt de voorzitter mee dat de Kring op dit moment 2322 leden telt. Niemand van de aanwezigen heeft vragen of opmerkingen omtrent het jaarverslag van 2003. Kringnieuws juli 2004

Verslag Kascommissie en Jaarrekening Kring 2002 Peter van Spaandonk leest het verslag van de Kascommissie voor. De kascommissie geeft het bestuur net als verleden jaar in overweging meer gebruik te gaan maken van e-mail om de portokosten te drukken. De voorzitter deelt mee dat momenteel wordt onderzocht wat de mogelijkheden op dit gebied zijn. De kascommissie stelt

voor om de penningmeester te dechargeren voor de jaarrekening 2003. Door de vergadering wordt vervolgens de jaarrekening 2003 vastgesteld en wordt de penningmeester decharge verleend. De voorzitter bedankt de penningmeester voor zijn werkzaamheden van het afgelopen jaar. Verkiezing nieuw lid Kascommissie Peter van Spaandonk treedt terug als lid van de Kascommissie. Ton Graus wordt in zijn plaats benoemd.

voerd. Verder heeft hij ook een aantal zaken op zich genomen die niet bij deze taak hoorden zoals hulp bieden bij het opschonen van het archief en de verhuizing naar de Verwersstraat, folders verspreiden, corrigeren van teksten en nog vele handen spandiensten meer. Ook op dit gebied zullen we hem zeker missen. Na zijn terugtreden als penningmeester blijft Karel wel deel uitmaken van de werkgroepen LEF en de Vraagbaak. De voorzitter deelt de vergadering mee dat het bestuur op een andere tijd en plaats van Karel afscheid zal nemen. Verkiezing nieuw bestuursleden De heer Johan Strang heeft zich teruggetrokken als kandidaat voor een bestuursfunctie. Er zijn nu twee bestuursfuncties vakant, waarvoor twee kandidaten zijn, namelijk Ilonka de Ridder en Frans Maas. Ilonka de Ridder heeft het afgelopen jaar reeds als aspirant-bestuurslid de portefeuille PR voor haar rekening genomen. Frans Maas was het afgelopen jaar vrijwilliger bij de Kring in de functie van schipper/gids. De vergadering benoemt Ilonka de Ridder en Frans Maas tot nieuwe bestuursleden. Beide nieuwe bestuursleden krijgen door medebestuursleden de bestuursspeld van de Kring opgespeld. De voorzitter heet hen van harte welkom in het bestuur en wenst ze veel succes toe. Voorstel tot het statutair wijzigen van art 2 sub a. (toevoeging achter het woord “’s-Hertogenbosch”…. en haar Meierij) De heer C. Gillhaus maakt bezwaar hiertegen. Cor Gillhaus geeft een uitvoerige uiteenzetting van wat volgens hem de gevolgen zijn als je de woorden “en haar Meierij” toevoegt in de statuten.

Vaststelling contributie 2005 De contributie voor 2005 wordt niet veranderd en blijft gehandhaafd op 14 euro. Afscheid van Karel Luyben Karel Luyben heeft te kennen gegeven te stoppen als bestuurslid van de Kring. Karel heeft jarenlang de portefeuille van penningmeester bij de Kring gehad. Hij heeft dit op voortreffelijke wijze uitge7

Hierna stelt de voorzitter voor om de woorden “en haar Meierij” te vervangen door “en haar directe omgeving”. Met algemene stemmen wordt dit voorstel door de vergadering aangenomen. Rondvraag − Gevraagd wordt hoe het er voorstaat met de concessie die de Gemeente aan

de Kring verleent voor het varen op de Binnendieze. De voorzitter vertelt de aanwezigen de stand van zaken. De Kring heeft nog niet besloten de contracten te ondertekenen. Er moeten in het contract nog wat plooitjes worden gladgestreken. Het gaat hier over punten en komma’s.

− Er wordt verder gevraagd hoe het staat met het Kringhuis. Zie de suggestie hierover in het jaarverslag onder punt 5. De voorzitter deelt de aanwezigen mee dat het bestuur momenteel met de Gemeente in bespreking is over plannen rondom het Hofje van Koolen. Verder is het bestuur in onderhandeling over een mogelijke locatie van het Kringhuis in de binnenstad. − Zijn de cijfers van de jaarrekening die de penningmeester heeft bericht ook van toepassing op de Stichting Binnendieze? De voorzitter geeft aan dat de cijfers van de Stichting Binnendieze niet in deze vergadering thuishoren. Sluiting Niets meer aan de orde zijnde dankt de voorzitter een ieder voor zijn aanwezigheid en sluit de vergadering. Frans van Sundert, secretaris nader bekeken

Een Bossche vestingboschloge uit Stramproy start historisch toeristisch bemiddelingsbureau De docenten van de Boschlogie III-cursus vestingwerken alsook de leden van de vestingwerkgroep van de Kring hebben zich erover verbaasd een cursist uit Stramproy (bij Weert) onder hun gehoor te hebben gehad. Zeer geïnteresseerd is Maria Bonten –want zo heet zij– gaan meedraaien en heeft haar eigen onderzoekje en verslag op Stevensweert gericht. Haar doel is duidelijk: Vestingboschloog worden en met die kennis een cultuur-toeristisch bemiddelingsbureau opzetten. Dezer dagen hebben wij een hoeveelheid documentatie gekregen over de producten die zij met haar bureau in de aanbieding heeft. Om u daarvan een indruk te geven volgen hier enkele mogelijkheden: Een keuze uit de volgende Gastronomische stadswandelingen: – “Ein Wieërter Rogstaekersróntje” historische stadswandeling door Weert 8

met onderweg drie stops om een gastronomisch hapje te eten. – “Ein Stevensweerts Victoriarondje ontvangst met aperitief en amuse. Vervolgens een (powerpoint-presentatie over de vesting in relatie tot Stevensweert. Daarna een historische stadswandeling door 16de-eeuws Stevensweert met verhaal van Victoria als rode draad. Daarna Bourgondisch tafelen bij een Meesterkok. Arrangementen rond Thorn: – “Thorn, zangen vleugje theater” stadswandeling waarna dineren op een Kasteelhoeve. – “Thorn en natuurpark Koninksteen” stadswandeling door Thorn waarna bezoek van natuurpark o.l.v een biologe. – “Ein Thorner Geitenbokken Rondje” historische stadswandeling met twee

gastronomische stops voor voorgerecht en hoofdgerecht in gerenommeerde restaurants. Fiets-picknicktocht rondom de Maas plassen. Fietstocht langs schitterend ven, bezoek met rondleiding in kapel Onder Linden waarna picknick verzorgd door gerenommeerd restaurant; Verder nog tal van arrangementen door Maria Bonten verzorgd die elders in het land liggen: o.a. Amsterdam,Trappistenklooster Achel (B),Maastricht,Varen langs de Vecht. Wellicht een idee voor een dag-excursie het volgend jaar? We houden u op de hoogte! Cor Gillhaus/Sipke van der Werf Kringnieuws juli 2004

Werkgroep Klokken Inventarisatie helpt Bossche Beiaardstichting Het zal u niet zijn ontgaan dat de beiaardweek met de ‘Nederlandse’ naam Week of Bells in ’s-Hertogenbosch is geweest en wel van 15 tot en met 23 mei 2004. Beiaardiers uit binnen- en buitenland strooiden hun klanken vanaf de Stadhuisen de Sint-Jansbeiaard over het centrum van onze stad. Op zaterdag 15 mei werd door de voorzitter van de Kring, Jo Timmermans, de beiaardtentoonstelling in Het Bossche Prentenmuseum geopend door een ingelijste brief van Jef Denijn op te hangen. Deze brief uit 1923 was gericht aan het gemeentebestuur en ging over de slechte toestand van de Sint-Jansbeiaard. Vooraf had voorzitter Bob Haan van de Beiaardstichting de 15de beiaardweek officieel geopend. De genodigden voor deze opening werden ontvangen met muziek die gespeeld werd op Boeddhistische klankschalen. De instrumenten met hun mysterieuze klanken werden bespeeld door de echtgenote van Joost van Balkom, Christine van Bregt, en hun dochter Hannelore. Het was echt iets aparts. De tentoonstelling ging over de restauraties van de twee Bossche beiaarden in de periode 1872 tot en met 2004. In zijn inleiding ging beiaardier Joost van Balkom nog in op de laatste wens van zijn vader Sjef die op 11 mei jongstleden is overleden en tijdens de beiaardweek is begraven, symbolischer kon het niet. Zijn wens was nog, om het zevengelui in de Sint-Janstoren in de toekomst in een

moette nou toch’s kijke

tiengelui te doen veranderen. Iemand onder de aanwezigen zei meteen: misschien iets voor de Werkgroep Klokken Inventarisatie? Daarna zette Joost ter nagedachtenis aan zijn vader het door Sjef gespeelde beiaardlied Toen Hertog Jan kwam varen op, waarna de genodigden de tentoonstelling konden gaan bekijken. De werkgroep De Werkgroep Klokken Inventarisatie van de Kring heeft haar medewerking verleend aan de Bossche Beiaardstichting. De werkgroep heeft verschillende dagen in het Stadsarchief en in archieven van Leuven zitten zoeken naar bruikbaar materiaal. In het stadsarchief van onze stad kwam men documenten tegen van diverse klokkengieters, onder andere die van Van Aerschodt uit Leuven. De 47 beiaardklokken van Van Aerschodt hingen vanaf 1872 in de eerste lantaarn van de houten torenspits van de Sint-Jan. Jhr. Mr. A.F.O. van Sasse van Ysselt leerde ons dat de Van Aerschodtklokken uit 1872 grotendeels gegoten waren van de versmolten beiaardklokken, die voorheen in de toren hingen, zoals de Poortklok van Jacob Notenman en de klok die in 1769 van het dorp Heeze bij Eindhoven door de Gemeente was aangekocht. De toenmalige commissie van deskundigen gaf een gunstig rapport over de zuiverheid en de onderlinge stemming van de Van Aerschodtklokken.

gebroeders van Aerschodt

Klokkengieters Gillett & Johnston Maar de bekendste beiaard is toch wel die uit 1925 van Gillett en Johnston uit Croydon (bij Londen) in Engeland. Deze heeft men geplaatst op de plaats waar ze nu nog hangt in het gemetseld vierkant net onder de houten torenspits. Dit is wel de grootste klokkenrestauratie tussen 1872 en 2004 van ‘s-Hertogenbosch geweest. Aan deze beiaardvernieuwing werd veel aandacht besteed in de Provinciale Noordbrabantsche en ’s-Hertogenbossche Courant. Er werden zelfs congressen aan gewijd. Sjef en Joost van Balkom

Kringnieuws juli 2004

Eind 2003, begin 2004 heeft men de klokkenstoel gerestaureerd en zijn er zeven nieuwe klokjes van Eijsbouts bijgekomen en zijn er drie klokjes hergoten. De zeven klokjes kregen de namen: Toon van Balkom, Sjef van Balkom (beiaardiers), Dr. J. Casparie (voorzitter Nederlandse Klokkenspelvereniging.), Jan Bruens, Herman Durville (voormalige voorzitters Bossche beiaardstichting), Frans van Valderen (gids en amateur historicus van de Sint-Janskerk) en plebaan Gerrit van de Camp. Deze tien klokjes werden onder grote belangstelling op zondag 15 februari jongstleden in de Sint-Janskathedraal gewijd door bisschop mgr. Hurkmans. Wat ging er vooraf aan de nieuwe beiaard uit 1925 Op verzoek van toonkunstenaar Brandts Buys uit Arnhem kondigde de voorzitter van de Nederlandse Klokkenspel Vereniging, Dr. J. Casparie, op 23 november 1923 plannen aan om een tweede Beiaard Congres van 1924 in Nederland te houden en wel in ‘s-Hertogenbosch. Het eerste Beiaard Congres was in 1922 in Mechelen gehouden. Het was van groot belang voor Nederland dat zo’n Internationaal Congres tot stand zou worden gebracht. Deze boodschap had hij aan zijn kunstbroeders in België overgebracht. Zij waren er enthousiast over dat we hier steun konden verwachten van de burgerij en van ons stadsbestuur. Maar dan moest er wel een beiaard op het congres aanwezig zijn, waarop de beiaardiers konden “demonstreren”, d.w.z. waarop ze konden tonen tot hoe grote muzikale schoonheid de torenmuziek kon worden opgevoerd.

Het zwijgen van de beiaard De grootste beiaard van de Sint-Jan zweeg al vanaf 1914, maar was er toch en bevatte klokken van schone klank en zuiverheid. Boven in de open lantaarn (zie ansicht) waar de beiaard toen hing, waren klokken en klokkenstoelen in verval geraakt, zo erg dat men bang was dat de klokken naar beneden zouden vallen. Door dat Congres hier te organiseren zou men een doel hebben om de beiaard te restaureren. De carillonneur De vraag rees: wat moet er allemaal aan deze beiaard veranderd worden en wat zullen de kosten zijn? Door B & W werd de eerste vraag opgelost. Aan de bekende deskundige carillonneur (= beiaardier) Jef Denijn uit Mechelen werd het verzoek gedaan voor een nauwkeurig onderzoek van de Sint-Jansklokken.

Jef Denijn uit Mechelen

Enkele zinsneden uit het rapport: “De vijf luidklokken, basis van het klokkenspel, zijn schoon van klank”... Maar!... “De 43 Van Aerschodt-klokken van de beiaard zijn van klank zo gebrekkig en hopeloos vals.” Hij was van mening dat de 43 klokken geruild moesten worden voor een nieuwe reeks, geringer in aantal. De vijf luidklokken (re, mi, fa, fis, sol; deze klokken hingen al in het gemetseld vierkant op de plaats waar nu de beiaard staat) blijven de basis vormen, en daar zouden dan 36 nieuwe klokken bijgevoegd moeten worden. Hierbij kwam ook de reparatie van de klokkenstoel en het mechanische gedeelte ter sprake, en het klavier dat een Mechels stelsel (tuimelaarsysteem) moest krijgen. 10

In een afzonderlijke brief wenste Denijn dat de beiaard zou geplaatst worden in het gemetseld vierkant van de toren maar dat zou duizenden guldens extra gaan kosten. De burgemeester en zijn medestanders hadden goede hoop, dat dit alles verwezenlijkt kon worden. Bij een vorige restauratiepoging was dit al de bedoeling geweest wat blijkt uit oude tekeningen die op het stadhuis moeten liggen. De eerdere genoemde vijf luidklokken (basklokken) moesten dan een verdieping lager geplaatst worden. Een goede indruk Men had het nog eens bekeken, maar het plaatsen van de beiaard in het gemetseld vierkant zou niet veel meer gaan kosten dan het herplaatsen van de nieuwe beiaard in de eerste lantaarn.

Het moet eind november, begin december 1923 zijn geweest dat de firma Gillett en Johnston zijn hoofdvertegenwoordiger had gezonden om hier inlichtingen in te winnen en tevens de firma hier te introduceren. De firma uit Engeland maakte een uitstekende indruk met foto’s van de hypermoderne inrichting van de klokkengieterij. Het Congres-Comité en het stadsbestuur werden door de heren Denijn en Brandts Buys geadviseerd zich op deze firma te richten daar zij klokken konden leveren van volmaakt zuivere stemming en heldere schone klank. Het afstemmen voorheen van de klokken was een geheim der Nederlandse en Belgische klokkengieters. Het waren vooral klokkengieters, zoals de gebroeders Hemony die hier in 1642 zijn gekomen, die daar meesters in waren, maar die techniek was met het overlijden in 1667 van François Hemony verloren gegaan. Eind 20ste eeuw was het de Engelsman A. Simpson gelukt de wetenschap over klokprofielen van de Hemony’s te reconstrueren. Elke stad wilde een voorslag. De grote steden trachten elkaar de loef af te steken. De klokkengieterij Gillett en Johnston wilde graag het eerste klokkenspel van Nederland leveren en wel aan de schoonKringnieuws juli 2004

ste kathedraal van ons land, de Sint-Jan te ’s-Hertogenbosch. Zij beschouwden dit als reclame, vooral nu er een groot Congres hier zou plaatsvinden waardoor G. & J. meer bekendheid in de lage landen zou krijgen. Een gedetailleerde offerte was werkelijk billijk, waaruit bleek dat inderdaad hier een reclame-aanbieding plaats had gehad. B. Eijsbouts fabriek in torenuurwerken Voor de algehele restauratie en vernieuwing nam G. en J. contact op met de Astense firma B. Eijsbouts, een fabriek die toen alleen torenuurwerken maakte. De firma Eijsbouts stuurde een complete begroting, waarin ook was opgenomen de levering van de klokken door G. en J., en dit alles naar de volle wensen van Jef Denijns ideaal. Het gehele vernieuwingswerk zal nog niet op de volle ƒ 10.000 komen te staan (inclusief de 36 nieuwe klokken, transportkosten en verdere kosten). De oude en ‘valse’ klokken van klokkengieter Van Aerschot worden door G. en J. ingenomen als klokkenspijs, wat ook weer verrekend werd. Hoe krijgen we het geld bijeen Hiervoor werd de burgerij van ’s‑Hertogenbosch ingeschakeld. Men zou proberen om de beiaard aan de gemeente aan te bieden namens de inwoners van de stad. De vereniging ’s-Hertogenbosch Belang (niet te verwarren met het huidige Bosch Belang) was al eerder met het herstel van de Sint-Jansbeiaard bezig geweest. Zij wilde de bewoners van ’s-Hertogenbosch stimuleren voor daadwerkelijke geldelijke steun voor zo’n uniek kunstwerk. De zaal was goed gevuld In de algemene vergadering op 24 maart 1924 van ’s-Hertogenbosch Belang onder voorzitterschap van Mr. R. Tilman werd in Hotel Noord-Brabant de actie ingeleid tot offervaardigheid van de bewoners van onze stad. Onder de aanwezigen waren burgemeester Van Lanschot en enkele wethouders en prof. Smyers van het Seminarie. Deze vereniging Bosch Belang deed veel goeds voor de stad, zoals geldelijke steun verlenen aan zusterverenigingen maar zo werden er ook besprekingen gevoerd inzake de werkverschaffing. Men gaf het woord aan de bekende toonkunstenaar de heer Brandts Buys. Hij vertelde wat het belang was van een klokkenspel in het algemeen en van de betekenis ervan in het volksleven. Hij wees erop dat er verschillende klokkenverenigingen in Nederland waren die Kringnieuws juli 2004

ervan overtuigd zijn om onze nationale gebruiken te behouden. Het is hoofdzaak dat het typisch Hollands beiaardspel bewaard blijft.

Jhr. Mr. Van Sasse van Ysselt opgedoken, spreekt eveneens over Tuimelaars. Door slecht onderhoud werd het dan door een goedkopere Broeksysteem vervangen.

De eerste beiaard Brandts Buys ging verder, dat beiaards nog niet zo oud waren. In Ierland werd in elfde en twaalfde eeuw door kloostermonniken met hamers op klokken geslagen. Maar men kreeg behoefte om het mechanischer te maken. De beiaard, zoals we die nu kennen, is eigenlijk ontstaan bij het ophangen van de eerste uurklokken in torens. De geregelde uurslagen, waarvan men er geen mocht missen, schiepen de behoefte aan een klein voorspel ter waarschuwing. Hiervoor werden een drietal klokken gebruikt, die men met de uurklok samen het quadrillon noemde, waaruit het woord carillon is ontstaan.

Na het verval kwam de opbloei Spreker haalde verschillende voorbeelden aan hoe groot de belangstelling en liefde voor het klokkenspel vroeger waren, zoals het voorschrift aan klokkenisten om leerlingen op te leiden. Die belangsteeling heeft men niet kunnen behouden. De oorzaak was dat er begin 18de eeuw geen nieuwe beiaards meer werden gemaakt en grote restauraties achterwege bleven. Ook de belangstelling bij de beiaardiers daalde. Na 1900 bloeide de beiaardkunst toch weer een beetje op. Na 1910 krijgt ze weer aandacht, vele steden in Nederland krijgen opnieuw een klokkenspel. Hij gaat verder in zijn betoog en vermeldt met lof op de eerste plaats de Bossche beiaardier Toon van Balkom, die geregeld beiaardconcerten gaf, waardoor hij de belangstelling voor het klokkenspel hier weer op gang heeft gebracht.

Een Bossche klokkengieter In 1505 had men in de toren van de SintJan een voorslag van 14 klokken van de Bossche klokkengieter Jasper Moer. De vader van Jasper, Gobel Moer was afkomstig uit Keulen en die werd in het Bossche schepenprotocol van 1452 genoemd als Gobelinus Moer dictus Becker de Colonia. Gobel goot in 1462 een klok van 11.000 pond voor onze Sint-Jan. In die tijd was een Bossche pond ongeveer gelijk aan 470 gram. Moer, Van Wou, Van Veggel waren bekende Bossche klokkengieters maar geen beiaardgieters, dat was een vak apart. De grote ontwikkeling kwam toen in onze stad het klavier op het klokkenspel werd aangesloten. Het eerste klavier werd in 1510 in Oudenaerde in Vlaanderen toegepast. Muzikale opvoeding en Jef Denijn De beiaards hadden een voorname factor voor de muzikale opvoeding van het volk, ging Brandts Buys verder. Later zijn de fanfare- en harmoniekorpsen erbij gekomen. Men spreekt over Denijn als de grote carillonneur, maar zijn grootste verdienste was, dat hij niets anders heeft gedaan dan terugvinden wat verloren was gegaan uit de Nederlandse bloeiperiode van het klokkenspel. Het was ook niet waar dat Denijn alles wilde vernieuwen wat sommigen beweren. Hij heeft het instrument in zijn vroegere toestand teruggebracht. Zo was hij toen bezig met het Broeksysteem (typisch Nederlands) in de Sint-Janstoren te veranderen in een Tuimelaarsysteem. Dat was niet iets nieuws van Denijn, want een Bossche rekening van 1649, door

Toon van Balkom

Het moet een geschenk van de burgerij worden Mr. Tilman onderstreepte het enthousiastme van de heer Brandts Buys nog eens. Wat hij vraagt is toch niet zo verschrikkelijk, meende Tilman. Bosch Belang meent het geld wel bijeen is te kunnen brengen. Wij krijgen daardoor hier het congres maar ook iets van blijvende aard, de beiaard. Volgend jaar (1925) moest de beiaard er komen. Burgemeester Van Lanschot raadde aan dat men snel moest beslissen daar G & J hem had verteld dat de firma ‘overkropt’ zit met werk. De hoop was dat de heer Brandts Buys in 1925 aan het hoofd zou staan van het congres. 11

van de werkgroepen

4 Januari 1924 was dan de gedenkwaardige avond dat het besluit was genomen dat het congres hier zou komen, alleen als er ook een nieuwe beiaard zou komen, zoals we al eerder meldden. De geldinzameling ging zo goed dat in juni 1924 de beiaard bij G & J besteld kon worden.

Het feest kon beginnen Vrijdag 14 augustus 1925 om 11.00 uur was de ontvangst op het stadhuis van de congressisten door het Gemeentebestuur. 12.30 uur: in Restaurant Lohengrin aan de Markt (tegenover de Hema) gebruikte men een gemeenschappelijk noenmaal waarna om twee uur de Commissaris der Koningin in de Provincie Noord-Brabant, Mr. A.E.J. baron van Voorts tot Voorts, het tweede congres voor de Beiaardkunst opende. ‘s Avonds had in de tuin van de sociëteit Casino de overdracht plaats van de vernieuwde Sint-Jansbeiaard aan het Gemeentebestuur bij monde de voorzitter van ‘s-Hertogenbosch Belang. Op dezelfde avond hadden ook de eerste bespelingen plaats op de nieuwe beiaard door Jef Denijn, stadsbeiaardier te Mechelen

plaquette voor de Bossche burgerij en Vereniging ’s-Hertogenbosch belang voor het schenken van de nieuwe Sint-Jansbeiaard, 14 mei 1925

Eigenlijk was het dan zo ver Naast het congres voor de Beiaardkunst, dat op 14-15-16 augustus 1925 werd gehouden, werd er ook een tentoonstelling gehouden. Deze was ondergebracht in lokalen van het Stedelijk Gymnasium, Rijks H.B.S., Sociëteit Casino aan de Papenhulst en het Rijksarchief te ’s-Hertogenbosch, toen nog gevestigd aan de Waterstraat. Het tweede congres in 1925 was naar aanleiding van het feit dat de in deze stad sinds 1914 tot zwijgen geraakte beiaard van de Sint-Jan werd vernieuwd.

Jo Hendriks, Werkgroep Klokken Inventarisatie

Ansichten en foto’s uit de verzameling van Jo Hendriks Bronnen: André Lehr, Van Paardebel tot speelklok, 1971 Ferd. Timmermans, Luidklokken en beiaarden in Nederland, 1944 Sjef van Balkom, De carillons van ’s-Hertogenbosch, 1982 Stadsarchief ’s-Hertogenbosch Privé archief Joost van Balkom André Lehr, Beiaardmuseum Asten, 2004

Rijke Roomsche Rijwiel Route

van de werkgroepen

Excursie naar Cor Unum Ceramics & Art

Op dinsdag 24 augustus organiseert Werkgroep LEF een excursie naar Cor Unum. Er wordt een rondleiding gegeven, waarbij alle werkzaamheden van het maken van keramiek uitgelegd worden: tekenen, modelleren, mallen maken, draaien, gieten, afwerken ovens, glazuren, etc. Natuurlijk zijn er ook excursieleiders aanwezig, aan wie je van alles kunt vragen. We gaan dus de werkvloer op. Daarnaast is er natuurlijk de gelegenheid om te snuffelen in de tweede-keus hoek. We beginnen om 14.00 uur en blijven ongeveer twee uur bij Cor Unum. De kosten bedragen € 6.50, inclusief koffie of thee. U kunt zich aanmelden voor 3 augustus op het Kringhuis, waar u ook dient te betalen. Joos van Zantvliet, Werkgroep LEF

De seizoensspecial

Wellicht herinnert u zich de lezing die de heer P. Spapens gehouden heeft over het Rijke Roomsche Leven? Hij kan niet alleen goed spreken, hij is ook medeauteur van een fietsroute met bovenstaande titel. Deze route gaan we rijden en wel op zondag 1 augustus. We nemen de fietsen mee naar Moergestel, parkeren de auto bij de kerk. Er is helaas op Zondag geen mogelijkheid om fietsen te huren in Moergestel. We stappen op de fiets voor een tocht van ca. 50 km door de mooie natuur van Midden-Brabant, langs beelden, kloosters en kapelletjes. We drinken koffie in Oisterwijk, de luchpauze is ruim twee uur later in Diessen. Dorstlijders wordt dus aangeraden wat te drinken mee te nemen. U kunt zich voor deze tocht, vol afwisseling, inschrijven op het Kringhuis en wel tot 24 juli. De kosten zijn € 7 per persoon, inclusief routebeschrijving met toelichting en ochtendkoffie met appeltaart. Vertrek om 8.45 uur vanaf het plein bij het Provinciehuis. We hopen rond 16.00 uur terug te zijn in Moergestel. Op 1 augustus kunt u mij bij onverhoopte verhindering of vertraging bereiken op mijn mobiele nummer 06 127 10 038.

We krijgen nog steeds lovende reacties op de seizoenspecial die we in april uitbrachten. Maar er is ons ook gewezen op onjuistheden. In de linkervleugel van het Noordbrabants Museum zijn de middeleeuwse martelwerktuigen al lang verdwenen. In die zaal wordt nu aandacht besteed aan Jeroen Bosch en zijn volgelingen. Een lezer wees ons erop dat Maria wel geëerd, maar niet aanbeden wordt. Haar wordt om voorbede gevraagd. De seizoenspecial is nog te verkrijgen bij het Kringhuis, de balie in het Diezehuis en in het Zwanenbroedershuis. Voor € 2,heeft u een prachtig uitgevoerd boekje met veel wetenswaardigheden over onze stad. De special is ook een leuk cadeautje, hebben we inmiddels begrepen.

Ine van der Werf,, Werkgroep LEF

De redactie

Kringnieuws juli 2004

Expositie over Herman Moerkerk

Aankondiging

Op 28 mei werd in Het Bossche Prentenmuseum een overzichtsexpositie geopend van het werk van Herman Moerkerk. Wethouder Roderick van de Mortel opende samen met de dochter van Moerkerk, mevrouw Kamerbeek-Moerkerk deze tentoonstelling, die louter bestaat uit schilderijen uit particulier bezit. De expositie duurt nog tot 11 juli 2004 en is dagelijks te bezichtigen. Hoewel de opening in het Prentenmuseum plaatsvond werd de tentoonstelling ingericht in een fraai pand recht tegenover het museum. Alle gasten konden via een rode loper naar het tegenover gelegen pand lopen om te genieten van de fraaie expositie. Tegelijk met de expositie kwam er een boek over de veelzijdige Bossche schilder uit getiteld: Op zoek naar Erkenning; Leven en werk van Herman Moerkerk. Het Bossche Prentenmuseum heeft deze speciale overzichtstentoonstelling van het werk van Herman Moerkerk georganiseerd ter gelegenheid van het verschijnen van de biografie van deze 125 jaar geleden geboren Bossche tekenaar en schilder. Frans van Gaal en Vincent Verstappen zijn de auteurs van het boekwerk; de biografie werd uitgebracht door Het Bossche Prentenmuseum en is uitgegeven door Adr.Heinen uitgevers. Tijdens de opening bedankte de heer Timmermans de heer Van Amersfort, die

Kringnieuws juli 2004

eveneens een collectioneur van werken van Moerkerk is en die vele schilderijen voor de expositie uitleende. Ook stelde Van Amersfort een pand beschikbaar voor de expositie in de Verwersstraat. Daarnaast werd Vincent Verstappen bedankt omdat hij naast het auteurschap tekende voor de samenstelling van de expositie. Wethouder Van de Mortel bedankte op zijn beurt Jo Timmermans. Hij zei: Jo, je bedankt altijd anderen, maar nu moet maar eens gezegd worden dat je al heel veel voor de stad hebt gedaan!

Helaas krijg je niet altijd de waardering die daar bij past, maar het is geweldig wat jij hier in de stad mogelijk maakt. En dan de projecten die nog vorm moeten krijgen in ’s-Hertogenbosch. Jij betekent heel veel voor het Bossche culturele erfgoed! Heel erg bedankt! Vervolgens hield dochter mevrouw Eugenie Kamerbeek-Moerkerk een korte vlotte speech. Ze zei erg blij en dankbaar te zijn met de verrassende tentoonstelling die nu georganiseerd is. Vervolgens togen alle genodigden naar het pand aan de overzijde van de Verwersstraat waar iedereen in de gelegenheid werd gesteld om de expositie te bewonderen. De dames van het Prentenmuseum zorgden voor een hapje en een drankje. Omdat het boek precies aansluit op de tentoonstelling loont het de moeite om de biografie van deze Bosschenaar aan te schaffen. Het is voor 22 euro te koop in het Prentenmuseum. In een volgende editie van het Kringnieuws wordt dit boek besproken door Nik de Vries Tekst : Gerdie de Zeeuw-Nieuwenhuis Foto’s : Jack van Elten

Bijzondere activiteiten op bijzondere locaties op Monumentendag 2004

Aankondiging

Een compleet beleg met kampement in het Bossche Broek tegenover Bastion Oranje. Vanaf het bastion wordt teruggeschoten….. Open monumentendag 2004 staat op 11 september a.s. landelijk in het teken van vestingwerken. Voor de stad ’sHertogenbosch is dit thema juist nu een zeer toepasselijk onderwerp, omdat het omvangrijke herstel van de Bossche vestingwerken landelijk en internationaal in de belangstelling staat. Met deze vestingwerken verdedigde de stad zich niet alleen tijdens situaties van beleg maar ook tegen het wassende water. • Beleg van ’s-Hertogenbosch (1629) In het Bossche Broek, het laaggelegen inundatiegebied direct ten zuiden van de vestingwerken van de middeleeuwse stad, wordt een 17de-eeuws legerkamp opgebouwd. Het beleg in 1629 (Tachtigjarige Oorlog) door de Staatse troepen onder leiding van Frederik Hendrik wordt door leden van de Vereniging Military Living History nagespeeld. Vanaf de vestingwerken (Bastion Oranje) verdedigt de dienstdoende schutterij artillerie de stad, waarbij oude kanonnen 14

worden gebruikt. Vanaf het bastion wordt teruggeschoten!. En echt spektakel! • Citadel (het Rijksarchief NoordBrabant) Dit fort, gebouwd in 1634 na de inname van de stad door de Staatsen als onderdeel van de vestingwerken maar ook als dwangburcht, is vrij toegankelijk.

Om 11 uur vertrekt hiervandaan onder politiebegeleiding, het kanon van de dienstdoende schutterij artillerie door de stad, naar het bastion Oranje. De Stadspijpers spelen muziek uit de tijd van het beleg, een verteller neemt het publiek mee naar het verleden, het gilde de Oude Schuts is in actie met kruisboogKringnieuws juli 2004

schieten en gidsen van de Kring Vrienden verzorgen een algemene rondleiding. Diverse historische presentaties en filmvertoningen. • Gratis Varen op de Binnendieze De vestingwerken vormden niet alleen een verdediging tegen vijandelijke aanvallers, maar ook tegen het water dat de stad bij hoge rivierstanden omringde. Dit aspect wordt belicht op rondvaarten op de Binnendieze (de deels overbouwde riviertakken en kanalen in de oude binnenstad), waarbij tekst en uitleg wordt gegeven. De Groote Stroom biedt gratis vaartochten aan (beperkte oplage!) die door de vertellers worden uitgedeeld. • Noordbrabants Museum Het museum is gratis toegankelijk. Gidsen van het museum geven rondleidingen door dit monumentale complex, met speciale aandacht voor de grote maquette van de vestingstad ’s-Hertogenbosch. • Stadhuis Centraal informatiepunt. Aan de achterzijde van het Griffiehuis, waar nu het nieuwe bestuurscentrum is gebouwd, is een deel van de vroegste stadsmuur in zicht gebracht, daterend van 1200. Het gilde De Oude Schuts verzorgt de rondleiding. • De Muzerije, “Jeroen Boschhuis” Ambtswoning van de militaire commandant in 1629. Mevr. ir. J.Toebast verzorgt de rondleiding om 11, 13 en 15 uur. • Het Kruithuis Dit zeshoekige, krijgskundig en cultuurhistorisch belangwekkend monument date-

rend uit de 80-jarige oorlog, is op deze dag geopend voor het publiek. De deuren naar de binnentuin staan open; van hieruit heeft men een prachtig zicht op de vleugels van de zeshoek. Via een stenen traptoren komt men op de zolder met grotendeels nog oorspronkelijke houten balklagen en kapconstructie. • Stadswandelingen en ook een fotowedstrijd voor kinderen Vanaf de Citadel (Rijksarchief) starten onder leiding van gidsen van de Kring Vrienden aangepaste wandelingen door de stad. Over de vestingwerken en door de binnenstad, met onder meer bezoek aan de maquette van het beleg van 1629. Daaraan gekoppeld aparte rondleidingen voor kinderen met daarbij een fotowedstrijd. • Forten, schansen en historische objecten in de binnenstad die te maken hebben met het thema verdediging, zijn toegankelijk voor het publiek:

De Sint-Jan, de oude Jacobskerk, de Mortel- en Berewoutkazerne, het Kruithuis, het Zwanenbroedershuis, Museum Slager, Hotel Central… Bovendien buiten de binnenstad openstelling van de kazerne uit 1939, nu Koning Willem I College. Bijzonder is het dat Fort Crevecoeur, dat aan de Maas ligt, speciaal is toegankelijk voor het publiek. Een uniek zicht op oude kruithuizen in verstild weidelandschap. • Vertellers en muzikanten…. Op drie locaties in de binnenstad nemen vertellers hun gehoor mee terug in de geschiedenis. Zij maken daar de tijd van het beleg van 1629 weer levend: op de Citadel, in het Stadhuis en de oude Jacobskerk. Ook wordt er gemusiceerd door de Stadspijpers, met muziek uit de 16de en 17de eeuw. Zij zijn te beluisteren op de Citadel, in het Stadhuis, het Kruithuis, het Zwanenbroedershuis en in en rond het Noordbrabants museum en in de Muzerije. • Voor de jeugd Aan de jeugd wordt ruimschoots aandacht besteed. In de gele boekjes die de gemeente weer gaat uitgeven over plaatsen en activiteiten van de open monumentendag op 11 september a.s. zal via sterretjes worden aangegeven waar bijzondere activiteiten voor de jeugd te vinden zijn. De kinderen worden op die plaatsen aan het werk gezet met vragen op een blad (bijv. schat het gewicht van de gevonden kanonskogels), doe-activiteit (wie weet mag de jeugd meehelpen als de loop van een kanon moet worden schoongemaakt), enz. Ook liggen er ook op diverse plaatsen fotocamera’s met de vraag of de jeugd daar een foto wil maken. Er is tevens een landelijke fotowedstrijd voor de jeugd georganiseerd. Via de zelf gemaakte foto’s worden de 10 beste foto’s uitgekozen en vervolgens worden die opgestuurd naar Den Haag, waar dan uiteindelijk de beste landelijke foto’s worden gekozen. Op diverse plaatsen zijn de gele boekjes van de gemeente ivm Open Monumentendag al tevoren te verkrijgen, zodat ouders EN kinderen vooraf al kunnen lezen en bepalen welke plaatsen voor hen bijzonder interessant zullen zijn. Informatie over route en activiteiten staan in de programmaboekjes of kunt u op voorhand krijgen via de VVV ’s-Hertogenbosch, tel. 0900-1122334 (€ 0,50 p/min) of bij de Kring Vrienden van s-Hertogenbosch in de Verwersstraat.

Kringnieuws juli 2004

Drie dagen met de Kring naar Trier In de afgelopen maanden maakten meer dan 100 kringleden onder leiding van de werkgroep LEF een excursie naar Trier. Op 14,15 en16 mei en van 4-6 juni togen twee groepen naar een prachtig gedeelte van de deelstaat Rheinland Pfalz. Dankzij de werkgroep LEF werd het dit jaar opnieuw een boeiende excursie. Na een vlotte busreis met een leuke chauffeur kwamen we tegen het middaguur aan bij het hotel. Na het snelle inchecken kon men meteen al genieten van een overheerlijke uitgebreide lunch. Vervolgens was iedereen vrij om te doen wat hij/zij wilde. Niemand had daar problemen mee. Integendeel. De een ging de stad Trier in, een ander koos voor een boottocht over de Moezel.

te grillen!Tegen tienen togen we vrolijk hotelwaarts. Velen vonden het nog te vroeg en maakten nog een avondwandeling door het nu rustige stadje. De volgende ochtend kon men op eigen houtje de stad verder verkennen.Daarbij werden vooral de Dom, de Basilica en de Liebfrauenkirche aangedaan.We verbaasden ons over de opmerkelijke hoeveelheid cultuurhistorische monumenten. Duidelijk werd wel dat het gemeentebestuur van Trier veel aandacht besteedt aan haar culturele erfgoed. Oude Romeinse thermen die men in 1987 pas in het centrum van de stad ontdekte, zijn inmiddels prachtig met glas overkoepeld en nemen momenteel een unieke plaats in midden in de stad. Het complex blijkt tot een van de grootste badhuizen van de antieke oudheid te horen. De locatie dient anno 2004 voor ontvangsten en men kan er ook een rondleiding krijgen. We kunnen als inwoners van zustergemeente ‘s-Hertogenbosch nog veel leren van het gemeentebestuur van Trier dat het behoud van cultureel erfgoed hoog in haar (bestuurs)vaandel heeft staan..

van de redactie

een prachtige doorgang achter de Dom.Zo kan men in de stille kloostertuin komen

Floriade. Hoewel de Ausstellung op een unieke plek (Petrisberg) was gesitueerd kwam het geheel naar Hollandse maatstaven wat povertjes over! het keurvorstelijk paleis in Trier

Na een eerste voorlopige verkenning van de stad die maar liefst 100.000 inwoners telt, toog men tegen vijven met de bus naar een wijnproeverij annex restaurant, Weingut von Nell. Het werd een genoeglijk samenzijn. De hoeveelheden wijn die uitgeserveerd werden droegen daar vermoedelijk in hoge mate aan bij. Daarbij werd veel informatie gegeven over de verschillende wijnen die bij von Nell zelf geproduceerd worden. Riessling,sekt, trockene Weinen het was er allemaal. De rondleiding aan het begin van de proeverij zorgde ervoor dat we ook meer begrip kregen voor de verschillende bereidingswijzen. De familie von Nell is al gedurende zeven geslachten in actie in hun Weinhof. Momenteel wonen er 4 generaties onder een dak op de boerderij. Duidelijk werd dat ook oma van 81 jaar nog een opmerkelijke bijdrage leverde bij de vleesbereiding. Met verve stond ze bij een groot vuur buiten het vlees 16

het orgel van de Konstantin-Basilika in Trier is gesitueerd in een raampartij

Na de middag stond er een excursie naar de Landesgartenschau op het programma. Een fraaie plek tegen de heuvels, waar men kon genieten van bloemen, planten, kunst en (bouw) architectuur. We kwamen wel tot de slotsom dat we als Nederlanders erg verwend zijn met onze Keukenhof en

het beeld van Hertog Jan dat geschonken werd door de gemeente ‘s‑Hertogenbosch aan zusterstad Trier bij het 2000 jaar bestaan van de stad in 1984

Kringnieuws juli 2004

op zondagochtend werden we rondgeleid door Hollandse gidsen die veel en boeiend wisten te vertellen

Een overheerlijk bloemendiner in ons hotel sloot de tweede dag af. Dat velen nog een tochtje ondernamen naar de Brug over de Moezel om te genieten van een onvervalste salsa-avond (georganiseerd vanwege het 2020 jaar bestaan van de stad!), doet vermoeden dat onze Kringleden over een grote dosis energie en levensvreugde beschikken. Met name onze reisleider en organisator Paul Nuijten genoot er met volle teugen van! Zondagochtend Deze ochtend was iedereen al vroeg op. Na het uitgebreide ontbijt in hotel

Deutscher Hof en na het uitchecken stonden twee Nederlandse gidsen klaar om ons te begeleiden door het rustige Trier. Onder een vrolijk zonnetje liepen we langs de diverse monumenten die de stad rijk is. Na twee uur wandelen en veel indrukken opgedaan te hebben kwamen we aan bij het eindpunt van de wandeling, de Porta Negra. Bij het nabij gelegen VVV kantoor ontdekten we een beeld van Hertog Jan dat door de gemeente ’s-Hertogenbosch in 1984 aan zustergemeente Trier geschonken werd ter gelegenheid van het 2000 jaar bestaan van de stad! Na nog een overvloedige maaltijd genuttigd te hebben in Gasthaus Zur Glocke, de oudste “herberg” van de stad vertrokken we naar ’s-Hertogenbosch, waar we tegen zessen aankwamen. Al met al bleek het een

Porta Negra. De machtigste, nog behouden gebleven Romeinse stadspoort noordelijk van de Alpen

schitterende reis; werkgroep LEF en met name Paul Nuijten, hartelijk dank voor jullie originele initiatief. Veel leden hebben dit jaar kunnen genieten dankzij jullie geweldige inzet! Inmiddels hebben we de plannen voor volgend jaar al hier en daar vernomen. Veel succes met de organisatie van het volgende evenement! Tekst en foto’s Gerdie de Zeeuw-Nieuwenhuis van de redactie

De dag van De Lach van Zoete Lieve Gerritje zeer geslaagd Op zondag 27 juni werd voor de tweede keer de dag van de Lach van Zoete Lieve Gerritje gehouden. Drie organisaties, te weten de Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch, het Vicki Brownhuis ( inloophuis voor mensen met kanker), en de vereniging Ouders, Kinderen en Kanker hebben samengewerkt om bijna 50 kinderen de dag van hun leven te bezorgen. Deze chronisch zieke kinderen mochten met hun ouders, broertjes en zusjes naar ‘s-Hertogenbosch komen, waar ze de hele dag konden genieten van allerlei leuke activiteiten zoals touwtrekken, en varen met de boot op de Binnendieze, waarbij een toneelstuk opgevoerd werd geschreven door Marianne Keser. Ook konden ze een ritje maken door de binnenstad met een heuse paardentram. Hoewel het aanvankelijk niet zo’n mooi weer was, klaarde het na elven toch op en na aankomst van alle kinderen in de tuin van Marienburg heeft het zelfs niet meer geregend. Dankzij de inzet van talloze schippers, gidsen, de komische fanfare De Kikvorschen, de Stadspijpers, de Schutse, is de dag van de Lach van Zoete Lieve Gerritje onvergetelijk geworden voor talloze kankerpatiëntjes en hun familieleden. Ons kringlid Paul Nuijten heeft samen met zijn vrijwilligers opnieuw een fantastische prestatie geleverd! Gerdie de Zeeuw-Nieuwenhuis Foto Maarten van Logten Kringnieuws juli 2004

touwtrekken was een van de activiteiten waaraan de kinderen konden deelnemen

Henk Helmantel – Openbaring!

Aankondiging

28 mei tot en met 5 september 2004 Het Noordbrabants Museum in ’s-Hertogenbosch presenteert komende zomer, aansluitend op de expositie in het Drents Museum te Assen, een grote overzichtstentoonstelling van Henk Helmantel. Helmantel is een van de meest bekende figuratieve schilders van dit moment. Circa 100 werken geven een prachtig beeld van het oeuvre van deze schilder. Zijn fabelachtige techniek zal voor veel bezoekers echt een ‘openbaring’ zijn. Anders dan het Drents Museum kent het Noordbrabants Museum geen traditie op het gebied van de moderne realistische schilderkunst. De expositie over Henk Helmantel is de eerste in een meerjarige reeks zomertentoonstellingen, gewijd aan het werk van hedendaagse realistische kunstenaars. Henk Helmantel (1945) werd al op jonge leeftijd geïnspireerd door de schilderkunst. Techniek en onderwerpen van 17de-eeuwse meesters als Rembrandt en Vermeer betekenden voor hem een onuitputtelijke inspiratiebron. Tegen alle, veelal actuele ontwikkelingen binnen de 20ste-eeuwse schilderkunst in bleef Helmantel de klassieke schildertraditie trouw. Zijn werk, waaronder kerkinterieurs en stillevens, ademt zonder twijfel de sfeer van zijn illustere voorgangers, maar heeft met name in de compositie een eigentijds karakter.

van zijn schilderijen op een aansprekende wijze gepresenteerd. De tentoonstelling in het Noordbrabants Museum gaat gepaard met een campagne voor het eveneens in ’s-Hertogenbosch gevestigde Liliane Fonds. Op de expositie, via drukwerken en in de verschillende publiciteitsuitingen wordt nadrukkelijk aandacht gevraagd voor het Liliane Fonds dat duizenden kinderen en jongeren met een handicap uit Azië, Afrika en Latijns-

Amerika met relatief kleine bedragen een doeltreffende opstap voor hun verdere leven biedt. Het werk van het Liliane Fonds en dat van Henk Helmantel vertoont overeenkomsten. De waardering voor het kleine, door het leven getekende en ogenschijnlijk onbetekenende. Stil staan voor een stilleven betekent in dit geval ook: stilstaan bij een stil leven. Stilstaan – maar ook actief helpen.

In tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, is Henk Helmantel geen fijnschilder. Want hoewel het lijkt alsof de realistische voorwerpen op het paneel met een zeer fijne penseelstreek minutieus zijn geschilderd, werkt hij zoveel mogelijk met een vlotte, snelle toets. Hieruit blijkt zijn grote technische vaardigheid. Tevens wordt aandacht besteed aan het vervaardigingproces van zijn schilderijen. Zo worden er voorwerpen getoond die Henk Helmantel gebruikt in zijn composities. Voorts worden de verschillende stadia in de opbouw 18

Kringnieuws juli 2004

bosch nieuws

Anet van de Elzen wint Chappin-Van den Udenhout Prijs 2003 Het is doodstil in de zaal. Op de brede balie ligt een lichaam, gekleed in een paars gewaad. Een hoge paarse mijter op het hoofd. Een overleden patriarch? Nee, de blote armen zijn van een vrouw. De handen, de voeten en het gezicht zijn bedekt met een dun laagje gips. De handen bewegen, boven de gebolde buik. Een stem zingt. Een lied voor een ongeboren kind? Het afscheidslied van een ziel die het lichaam verlaat? Het gips craqueleert. Dunne schilfers vallen omlaag. De toeschouwers kunnen niet anders dan hun eigen betekenis geven aan de performance van Anet van de Elzen. De Chappin-Van den Udenhout Prijs is een tweejaarlijkse prijs met als doelstelling het bevorderen van kunst en cultuur in de regio ’s-Hertogenbosch. De prijs is tot stand gekomen bij het afscheid van de heer J. Chappin als directeur van garagebedrijf Van den Udenhout en is in 2001 voor het eerst uitgereikt. Anet van de Elzen maakt beelden en tekeningen. Ze fotografeert en maakt voorstellingen die we performances noemen. Deze veelzijdige en internationaal bekende Bossche kunstenares kreeg op 22 april de tweejaarlijkse Chappin-Van

den Udenhout Prijs uitgereikt. Het bedrag, groot 75.000 euro, heeft ze gebruikt om een boek samen te stellen over haar werk. Het heet Un beso al cielo en bevat vier teksten over het werk van de kunstenares, waarvan een door Anet van de Elzen zelf is geschreven. Bij het boek hoort een cd met liederen van haar. U kunt Anet van de Elzen deze zomer ook zien: ze treedt op

tijdens het theaterfestival Boulevard op de Parade, een aanrader! Un beso al cielo is te verkrijgen bij boekhandel Heinen en bij het Noordbrabants Museum. Prijs: € 19,50. Marjan Vonk ingezonden brieven

Via Anny van Engeland bereikte ons dit “Bosch”gedicht. Misschien herkennen velen van onze lezers bij het lezen van dit vers iets terug uit hun jeugd. Het gedicht heet: Ons Moeders schort.

Ons Moeders schort Ons moeder durre schort, Die waar mar van katoen, Die droeg ze alle dagen, Dan was ze in durre doen. Ons moeder droeg ene schort Ene bonte dur de week, Ene witte vur de zondag, Omdat dat we deftig leek Ik zie nog ons moeders schort met ‘n brood ertegen on, Daar tikte ze een kruiske tegen Eerder zu ze het nooit snijden gon. Ons moeder heure schort Dor kroop ik gerre onder, Es ik verlegen was en bang, Van weerlicht en van donder. Kringnieuws juli 2004

Onder ons moeder durre schort, Mar de werd ons nooit gezeed Zat ieder jaar ‘n kiendje Van de zorg hadde wij ginne weet. Ons moeder had op heure schort, Al heel wat luiers opgespeld, De ene kleine was nog nie droog, Of ze was van de volgende uitgeteld. O ja, met ons moeders schort, Onder on de rechtse tip, Poetste ze ons oren schoon, En veegde de kruimels van ons lip. In ons moeder durre schort, Ja, dat heb ik nog nie verteld, Werden de bonen in gepoold En de erpels in gescheld.

Als ons moeder durre schort Tot op den draad toe was versleten, Werd die als stof-of schoteldoek Nog lang gebruikt, dat mag je rustig weten. Onder ons moeder durre schort, Daar leefde een tevreden ziel, Die alles on hierboven overliet, Ook als er wat te treuren viel. Onder ons moeder durre schort, Waar het als keind goed toeven, Maar als ik heel eerlijk ben, Zou dat nu niet meer hoeven. Ons moeder durre schort, Heb ik ’n paar jaar terug georven Dat was nadat ons moeder heel vredig waar gestorven. 19

6 november 1944

ingezonden brieven

Secretariaat van KRING VRIENDEN VAN ’s‑Hertogenbosch Postbus 1162 5200 BE ’s‑Hertogenbosch E-mail:

bestuur@kringvriendenvanshertogenbosch.nl

Geachte redactie,

Internet:

Misschien had ik als oud-lid wel eerder aan de Kring kunnen denken… Wellicht kunt u mij helpen. Al geruime tijd doe ik onderzoek naar het tragische ongeluk op Huize Muiserick in Vught op 6 november 1944, waarbij Berthi van der Pasch en Harry van Boxtel omkwamen. Berthi was de enige zoon van mijn grootmoeder. Beide kinderen kwamen om door een kogel uit een defect verondersteld vuurwapen in de handen van een derde jongen. Zij voerden op dat moment als verkenner koeriersdiensten uit voor de OD. Het is mijn streven de namen van de twee jongens bijgeplaatst te krijgen op de gedenksteen voor oorlogsslachtoffers in de Vughtse Lambertustoren. Tot nog toe is dit geweigerd door het college van B&W van Vught.

www.kringvriendenvanshertogenbosch.nl

KRINGHUIS: verwersstraat 19A ’s‑Hertogenbosch Telefoon.....................073 - 613 50 98 Telefax........................073 - 614 60 21

COLOFON Openingstijden: Dinsdag tot en met zaterdag van 10.00 - 17.00 uur

Over de geschiedenis is op 3 november 2003 jl. een artikel verschenen in het Brabants Dagblad: http://www.documentatiegroep40-45.nl/modules.php?name=News&file=article&sid=415

Zon- en feestdagen

In het Vughtse Historische Museum ben ik niet verder gekomen.

BETALINGEN

van 10.30 - 16.00 uur maandag 10.30 - 14.00 uur

– Postgiro 3.119.716

Vriendelijk wil ik u vragen of er zich misschien iemand in de Kring bevindt die mij verder kan helpen met onderstaande vragen: 1. Was er een relatie tussen de OD in ’s-Hertogenbosch en die in Vught? 2. Op welke wijze was de OD in de periode oktober-november 1944 georganiseerd? 3. Is er wat bekend van bevoegdheden en taken? 4. Is de naam F.Berger als commandant OD bekend? 5. Het verzetsmuseum reageert niet op de vraag: Wanneer is Zaltbommel bevrijd? De gemeentesecretarie dacht op 5 mei, “Den Bosch nog láter...” zei men mij… 6. Is er een gangbare definitie van het begrip ‘oorlogsslachtoffer’, bijvoorbeeld gebruikt door gemeentes? Zijn daar richtlijnen voor? 7. Is er iemand in de Kring met dit Vughtse verhaal van 6 november 1944? Met vriendelijke dank, Tejo Eyndhoven Noot: reacties kunt u sturen naar de redactie van het Kringnieuws. Zij zorgt voor doorzending aan de heer Eyndhoven. Natuurlijk hoopt de redactie dat er mensen in de Kring zijn, die hem kunnen helpen. Wellicht leidt dit dan weer tot een stukje voor het Kringnieuws.

– Jaarlijkse bijdrage minimaal € 14,00 – Jeugdleden € 7,00

KringNieuws is het zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van de Kring Vrienden van ’s‑Hertogenbosch. Redactie: Jan Korsten, Frans van Sundert, Marjan Vonk, Nik de Vries en Gerdie de Zeeuw-Nieuwenhuis (voorzitter).

Vormgeving: Egbert van den berg en Jack van Elten

Redactie-adres: Secretariaat KringNieuws

Aankondiging

Vrijwilligersdag De jaarlijkse vrijwilligersdag wordt dit keer gehouden op zondag 5 september 2004. De locatie is nog geheim maar iedere vrijwilliger kan alvast de datum in zijn/haar agenda noteren. De bijeenkomst duurt van 17.00 uur tot ongeveer 22.30 uur. Het zal ongetwijfeld een gezellig samenzijn worden waarbij men veel collega-vrijwilligers kan ontmoeten. Nadere gegevens worden nog bekend gemaakt. Kopij voor het eerstvolgende Kringnieuws dient uiterlijk woensdag 18 augustus 2004 vóór 17.00 uur te worden ingeleverd bij Secretariaat Kringnieuws, Postbus 1162, 5200 BE ’s‑Hertogenbosch. Bezorgen in het Kringhuis of e-mailen naar redactie@kringvriendenvanshertogenbosch.nl mag natuurlijk ook. Uw beeldmateriaal dient u echter nog steeds analoog aan te leveren. 20

Postbus 1162 5200 BE ’s‑Hertogenbosch E-mail: redactie@kringvriendenvanshertogenbosch.nl

Druk: De Regenboog b.v. ’s‑Hertogenbosch Oplage 2350 stuks

Niets uit deze uitgave mag Worden overgenomen zonder Schriftelijke toestemming van de redactie.

Kringnieuws juli 2004