KRING n i e u w s uitgave van kring ‘vrienden van ’s-Hertogenbosch’
Jaargang 28
INHOUD Inhoud Agenda............................................... 2 In memoriam vincent Verberk...... 2 Carnaval........................................... 2 Jo Timmermans................................. 3 Rondleiding St.Cathrien................. 4 Middeleeuwse schilderingen ........ in de Sint-Jan.................................... 4 Kruisbroedershekel........................ 4 De voorzitter duikt in de kunst... 5 ’s-Hertogenbosch als doorvoerhaven............................... 6 De Vier Jaargetijden in de kunst van de Nederlanden 1500-1750..... 8 Een diamanten bruiloft in Engelen in 1887................................ 9 Kleine aanvulling bij Zoete Lieve Gerritje............................................ 11 Bossche muziek te boek............... 11 Marianne Keser vertelt over Water- en Vuurplein...................... 12 Humor op zijn Brabants.............. 12
Kringnieuws november 2002
2002
nummer 6
November 2002
Geslaagde Vrijwilligersdag Op de laatste zaterdag in oktober kwam er informeel een einde aan het seizoen van de Kring ”Vrienden van ’s-Hertogenbosch”. Veel vrijwilligers van de Kring waren op de uitnodiging van het bestuur ingegaan en kwamen naar de Hervormde Kerk aan het Kerkpleintje in ’s-Hertogenbosch om te genieten van een leuk programma. Aan verschillende nieuwe schippers van de Binnendieze werd een certificaat uitgereikt door voorzitter Cor Gillhaus. Verder kwamen er ook dit jaar enkele vrijwilligers van de Kring in aanmerking voor de speld en het certificaat van lid van verdienste van de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch”. Zij maakten zich in veel opzichten verdienstelijk voor de Kring en hadden zich door hun enthousiaste activiteiten min of meer geprofileerd. Dit jaar werden drie heren lid van verdienste. De eerste was de heer Jo Hendriks. Helaas kon hij zijn speld niet zelf in ontvangst nemen, omdat hij in het ziekennhuis lag. Bestuursleden Cor Gillhaus en Frans van Sundert togen zaterdagochtend 26 oktober samen naar het Carolusziekenhuis om hem de speld en de oorkonde uit te reiken. Hij kreeg de toekenning omdat hij volgens het juryrapport zich bijzonder verdienstelijk had gemaakt voor de Kring. “Een Kringlid in hart en nieren. Hij verzorgt al jaren op uitstekende wijze de rondleidingen op de Sint-Janstoren, hij organiseert bomenwandelingen en wandelingen op de begraafplaats Groenendaal. Verder is hij lid van diverse werkgroepen. Ook de redactie van het Kringnieuws is blij met hem omdat hij de afgelopen jaren veel verhalen aanleverde. Een stille werker op de achtergrond.”
van de redactie
Peter Verhagen en Roosje
Jo Hendriks
Jo Timmermans met Jos Viguurs
De uitgave van dit Kringnieuws is mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van Jacques Stienstra. 1
aangenaam intermezzo Diezekoor
Een ontroerde Jo Hendriks nam dankbaar zijn onderscheiding in ontvangst. Ook Jos Viguurs werd lid van verdienste. ”Hij is een grote steun voor de secretaris. Het goede humeur, de nodige humor en zijn enthousiaste aanpak bij het opzetten van een goed werkend archief maken hem onmisbaar,” volgens het juryrapport. Ook maakte hij bestuur, vaste medewerkers en vrijwilligers van het secretariaat wegwijs in het ordeninsgplan van het archief. De derde onderscheiding kwam toe aan Vincent Verberk. Tot verrassing van het van de werkgroepen
Carnaval
Op dinsdag 21 januari 2003 zal de minister-president van de Oeteldonksche Club, drs. Rob van de Laar, een lezing verzorgen over het naderend fenomeen Carnaval. De lezing vindt plaats in De Azijnfabriek aan de Bethaniëstraat. Aanvang is 20.00 uur. Iedereen is welkom. In aansluiting op de lezing van Rob van de Laar heeft de LEF-werkgroep een bezoek georganiseerd aan het Oeteldonks Museum. Dit vindt plaats op zaterdag 25 januari 2003 om 14.11 uur. Verzamelen om 14.00 uur bij het museum in het centrum van de stad, Zusters van de Orthenpoort. De kosten zijn 5 euro, omvattende entree en een “sjeklade”bol met koffie/thee. Inschrijven in het Kringhuis (met voldoening van de kosten van 5 euro). Het aantal deelnemers moet beperkt blijven tot 40. Werkgroep LEF 2
bestuur kon de speld niet uitgereikt worden, omdat de heer Verberk zich op het laatste moment had laten afmelden in verband met een griepje. Het bestuur kende hem de speld toe ”wegens zijn bijzondere verdiensten voor de Kring. Aanvankelijk was hij bestuurslid; later werd hij de gangmaker voor het in het slop geraakte beleid ten aanzien van lezingen en excursies; ook zijn betrokkenheid bij het wel en wee van de vereniging in het algemeen was bij iedereen bekend.” Een dag later hoorden we dat de Vincent Verberk was overleden. Onvoorstelbaar. Ook voor de redactie van het Kringnieuws. Bij elke uitgave van het blad was er contact met Vincent omdat hij als voorzitter van de werkgroep LEF altijd weer nieuwe plannen wist te realiseren. Het zal moeilijk zijn om zonder hem verder te gaan. De vrijwilligersmiddag kende verder verschillende hoogtepunten. Zo was er een aantrekkelijk optreden van het Binnendieze-koor dat vele mooie liederen liet horen. Een echte vondst was de komst van Johannes en Roosje, een duo dat zich
Agenda 15-11-02 Culinair wandelen 19-11-02 Lezing Christelijke beeldtaal in de Bossche Sint-Jan, Dr. Jan van Laarhoven, Azijnfabriek, 20.00 uur 14-12-02 Vestingboschlogendag 2002, Fort Orthen
uitstekend had laten informeren over het wel en wee van de Kring.. Zij namen verschillende vrijwilligers ludiek op de korrel zoals onder anderen vestingboschlogiedocent Jan van Ee en de nieuwe PR-man Ad de Jongh. Ook de heer Peter Verhagen, grote projectleider bij de renovatie van de Binnendieze en sinds kort gepensioneerd bij de gemeente ’s-Hertogenbosch, kreeg het woord. In een pittig betoog, dat we in het januarinummer onverkort zullen plaatsen, kwam aan de orde dat de stad ’s-Hertogenbosch zijn dynamiek juist te danken heeft aan de historie. Aan het behoud van dat verleden. Een item dat de Kring ook hoog in haar vaandel heeft staan. Tegen vieren was het officiële programma afgelopen en konden de vele vrijwilligers elkaar ontmoeten onder het genot van een hapje en een drankje. Al met al was het een geslaagde middag waarop men met plezier kan terugkijken. Gerdie de Zeeuw-Nieuwenhuis Foto’s Marjan Vonk 17-12-03 Lezing in kerstsfeer, Cor Swanenberg, Azijnfabriek, 20.00 uur 21-01-03 Lezing Carnaval en Carnavalsmuseum, Rob van de Laar, Azijnfabriek, 20.00 uur 18-01-03 Lezing Water- en Vuurplein Marianne Keser, Azijnfabriek, 20.00 uur
In memoriam Vincent Verberk (1927-2002)
van het bestuur
Op de vrijwilligersdag van de Kring op 26 oktober 2002 liet Vincent het plotseling afweten, hij werd ziek gemeld. Hij was niet fit genoeg. Een tegenvaller voor het bestuur dat Vincent had benoemd als lid van verdienste van de Kring en hem de versierselen had willen uitreiken. In de nacht van 26 op 27 oktober overleed Vincent. Blijkbaar hebben wij hem niet mogen eren voor zijn inspanningen voor de stad, voor de Kring, voor alle vrienden van ‘s‑Hertogenbosch. De stedenbouwkundige, de monumentenhoeder, het oud-bestuurslid, de organisator van de Kring-excursies, de vele lezingen en fietstochten. Hij is ons ontvallen. Een gevoelig verlies. Wij mogen voortaan alleen maar aan hem denken en herdenken. Zijn echtgenote en familie wensen wij de kracht dit verlies in berusting te dragen. Cor Gillhaus, voorzitter Kringnieuws november 2002
bossche personages
Adviseurs van de Kring
Jo Timmermans Timmermans is onder de rook van ’s‑Hertogenbosch geboren maar is pas de laatste jaren in de stad komen wonen. Zijn ouders en grootouders waren Bosschenaren en Timmermans voelt zich hier thuis. Waarom adviseur van de Kring? “ ’s-Hertogenbosch is een prachtige stad. Ik beleef hier veel woongenot. Daarom wil ik ook graag iets terug doen. Mijn werkzaamhe‑ den laten op dit moment niet toe dat ik veel tijd besteden kan aan vrijwil‑ ligerswerk. Ik kan wel een bijdrage leveren vanuit mijn bestuurlijke capaciteit.” Landelijke politieke ontwikkelingen wijzen op een versterking van het vrijwilligerswerk. De vrijwilliger zal een steeds belangrijkere status krijgen. In onze maatschappij zal een aantal betaalde functies verdwijnen. De uitvoering van die werkzaamheden zal -misschien zelfs gereguleerd- steeds vaker opgelegd worden aan vrijwilligers, aldus Timmermans. Vrijwilligerswerk is nu al niet meer weg te denken uit onze samenleving, het beroep op vrijwilligers zal groter worden en van hen zal ook meer verantwoordelijkheid gevraagd worden. “Dat is een boeiende ontwikkeling en daar draag ik graag een steentje aan bij. De activiteiten van de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch” sluiten goed aan bij mijn belangstelling. Cultuurhistorie trekt toeristen. Dat moet je niet uit de weg gaan, maar je moet van ’s-Hertogenbosch ook geen Efteling maken. De combinatie van kennis vergaren en overdragen enerzijds én mensen laten genieten van het moois wat de stad te bieden heeft anderzijds, is een goede formule.” We moeten niet onderschatten wat het leiden van een organisatie als de Kring vergt, waar meer dan 200 vrijwilligers actief zijn, is het oordeel van Timmermans. Dat is niet alleen vrijblijvendheid. Het management moet van goede huize komen om zowel de mensen aan zich te binden als de doelstellingen te realiseren. En ook dat management, het bestuur van de Kring, bestaat uit vrijwilligers. “Verdere professionalisering van De Kring is nodig. Ik wil er als adviseur aan werken om dat mee te realiseren.” Kringnieuws november 2002
nen. Met de werken van Hendrik de Laat kunnen we laten zien wat we allemaal gesloopt hebben. Deze collectie haalt iets terug van de sfeer van ’s-Hertogenbosch in het begin van de 20ste eeuw. Later kwam daar werk van Herman Moerkerk bij. Diens dochter maakte eens een opmerking over het werk van haar vader. Daardoor werd bij mij de belangstelling gewekt om aandacht aan deze Bosschenaar te schenken, omdat ik zelf nogal wat werk van hem bezat.”
Verzamelaar Timmermans studeerde wis- en natuurkunde. Daar kwam later bedrijfskunde bij. Voor zijn werk en voor zijn plezier heeft hij alle hoeken van de wereld gezien. “Ik ben een reiziger van nature, daarom voel ik mij misschien ook aangetrokken tot de cartografie.” De laatste jaren is hij wat meer vanuit Nederland gaan werken. Een huis in ’s-Hertogenbosch was een voor de hand liggende keuze. ’s-Hertogenbosch is niet alleen een mooie stad, er is ook van alles met die stad gebeurd, als belangrijke vestingstad en noordelijkste stad van het Hertogdom Brabant. De historie van de stad is een uitdaging. Eén van zijn verzamelingen bestaat uit cartografisch materiaal, en dan met name over ’s-Hertogenbosch. “De eerste kaart kreeg ik van mijn ouders, toen ik nog een kind was. Langzamerhand is de verzameling uitgebreid. Daarbij ben ik altijd op zoek gegaan naar kwalitatief goede kaarten, waarvan ook vaststond dat ze authentiek waren. Nu zijn het er langzamerhand zoveel, dat het de moeite waard is om ze te tonen. De kaarten en atlassen komen prachtig tot hun recht in Het Bossche Prentenmuseum.” Op beide bovenverdiepingen van het museum hangen werken van De Laat en Moerkerk. Timmermans: “Een andere verzameling betreft werken van Hendrik de Laat. In de jaren zestig werd gekozen voor vernieuwing, oude gebouwen moesten verdwij-
Bij de voorbereiding en inrichting van het Museum heeft Timmermans veel steun gehad van de erven De Laat. Moerkerks dochter Mevrouw Kamerbeek-Moerkerk en de heer Vincent Verstappen zijn nauw betrokken geweest bij de samenstelling en inrichting van Moerkerks werk in het Prentenmuseum. Voor de totale organisatie en inrichting van het Prentenmuseum heeft Timmermans steun en advies gehad van Charles de Mooij, conservator van het Noordbrabants Museum en Rob van de Laar van het Stadsarchief. De belangstelling voor Moerkerk en De Laat groeit. In 2003 zal het Prentenmuseum een boek laten verschijnen over Herman Moerkerk. Ook is een uitgave in voorbereiding over het verzamelde werk van Hendrik de Laat. Daarin worden foto’s opgenomen van al het werk dat deze kunstenaar heeft achtergelaten. De Kring als Museumbeheerder Er is een goede samenwerking met de Kring ontstaan. “De medewerkers van de Kring voeren het beheer van het Bossche Prentenmuseum op perfecte wijze uit. Ik heb bewondering voor wat de mensen achter de balie het laatste jaar geleerd hebben over cartografie, Hendrik de Laat en Herman Moerkerk en hoe zij de bezoekers tegemoet treden.” De samenwerking met het Noordbrabants Museum en met het stadsarchief is ook goed. Het Stadsarchief, dat ook over prachtig materiaal beschikt, heeft zelf niet de gelegenheid veel tentoon te stellen. Daar zou iets mee moeten gebeuren. “Ik hoop dat er nog eens een samenwerking ontstaat tussen het Stadsarchief, de Gemeentelijke Dienst Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten (BAM) en de Kring. Bij beide eerstgenoemde instellingen is prachtig 3
boekbespreking
materiaal van voldoende kwaliteit aanwezig. De gemeentelijke politiek, het College van B&W, kijkt te weinig naar wat ze zelf in huis hebben.” De kwaliteit van de Kring “In de toeristische sector springt het aanbod van de Kring er, wat niveau betreft, uit. Gidsen en schippers hebben een goede opleiding genoten en zij hebben een prima uitstraling en motivatie. Dat is een compliment voor de gidsen en schippers, maar ook voor het bestuur van de Kring.” De interactie tussen de werkgroepen is ook een van de kwaliteiten van de Kring. Die samenwerking werpt veel vruchten af. “Vrijwilligers gaan enthousiast aan de slag met plannen die in het Prentenmuseum ontstaan. Als daar straks het verzameld werk van Hendrik de Laat ligt, kan de werkgroep LEF daarmee nieuwe ideeën uitwerken: lezingen, wandel- en/of fietstochten misschien. Stadsgidsen kunnen bepaalde panden in hun wandeling opnemen. Dat werkt naar beide kanten; er komt niet alleen een nieuwe activiteit, de werkgroepleden krijgen inzage in documenten, die ze anders nooit zouden kunnen raadplegen.” De politiek laat weten dat de Kring een belangrijke rol speelt in het cultuurtoeristische beleid van de stad. Daar worden echter geen consequenties aan verbonden. Timmermans is van mening dat de gemeente zich positiever en daadkrachtiger moet opstellen ten opzichte van de Kring. “Hoewel ik sinds het aantreden van de heer Van De Mortel, een duidelijk positieve kentering constateer.” Tekst en foto: Marjan Vonk van de werkgroepen
Rondleiding St.-Cathrien Op zondag 24 november kunt u òf om 13.30 uur òf om 15.00 uur deelnemen aan een rondleiding in de Sint-Cathrienkerk. Inschrijven bij het Kringhuis. Voor de leden zijn er geen kosten aan verbonden ( alléén knipje op de lidmaatschapskaart). Introducés betalen € 2.50. Werkgroep LEF, Joos van Zantvliet 4
Middeleeuwse schilderingen
in de Sint-Jan
Onder de titel Kerk in kleur, De middeleeuwse schilderingen in de St.-Janskathedraal te ’s-Hertogenbosch is deze zomer een bijzonder fraai boekje verschenen. In tekst en foto’s geeft het een levendig beeld van de middeleeuwse schilderingen, die bij de in 1985 voltooide restauratie tevoorschijn zijn gekomen. De tekst is van de hand van Paul le Blanc, de foto’s zijn geschoten door verschillende fotografen. Deze foto’s zijn deels in zwartwit, deels in kleur afgedrukt. Naast een beschrijving van de middeleeuwse schilderingen zijn er hoofdstukken gewijd aan de functie en betekenis van de muurschil-
deringen en aan het schilderen, witten, ontpleisteren en restaureren. Voor veel Bosschenaren was het een grote verrassing de Sint-Jan na de restauratie in 1985 terug te zien: veel te licht naar het oordeel van sommigen. Die waren gewend aan de door roet en walm bijna zwart getekende wanden en plafonds. Bij de restauratie kwamen echter op veel plaatsen de oorspronkelijke schilderingen tevoorschijn. Minutieus zijn deze gerestaureerd. Sommige zijn nu goed te zien, bijvoorbeeld die in het Nicolaaskoor en de boom van Jesse in de noordelijke koorzijbeuk. Voor andere moet je het hoofd ver in de nek leggen, omdat ze zich bevinden op de hoge plafonds. Bovendien moet je beschikken over goede ogen of een verrekijkertje. Met dit boekje echter kan iedereen genieten van de mooie schilderingen uit de Middeleeuwen. En als je weet waar ze zitten, kun je ook gericht kijken. Kerk in kleur is uitgegeven als deel 11 in de reeks kleine monografieën door de Commissie Zomertentoonstellingen Sint-Jan. Het is te koop in de kerk of bij boekhandel Heinen en kost € 10. Nik de Vries
Kruisbroedershekel Geachte redactie, Betreft artikel: resultaten archeolo‑ gisch onderzoek Kruisbroedershekel Het bovengenoemde artikel heb ik met veel interesse gelezen. Het is jammer dat het artikel veel begrippen bevat, die voor een geïnteresserde leek niet duidelijk zijn. Hierdoor verliest het artikel aan waarde en inhoud. Bijvoorbeeld begrippen als grondboog, weergangsbogen zouden met een kleine tekening als toelichting verhelderend hebben gewerkt. Een plattegrond en de positie van de hekel ten opzichte van de genoemde straten als Spinhuiswal, Parklaan, en de plaats van de Pieckepoort. de muurhuizen en de ‘bak’ bij de buiten gebruik geraakte poort, de pastorie van Sint-Cathrien maakt het ook voor de niet
ingezonden brieven
zo bekende Bossenaar visueel inzichtelijk. Dat een voller waarschijnlijk een leerbewerker is geweest is uit de toelichting nog op te maken, maar wat paternosterafval is? Volgende keer anders? Met vriendelijke groet, Dik Huijser van Reenen U hebt volkomen gelijk! In het volgende nummer van het Kringnieuws komen we in een artikeltje terug op de bouwkundige termen, die gebezigd zijn in het door u aangehaalde artikel over de Kruisbroedershekel. De redactie Kringnieuws november 2002
De voorzitter duikt in de kunst Hoewel de Kring zich een cultuurhis‑ torische vereniging noemt, wil ik uw aandacht vragen voor de relatie tus‑ sen historie en kunst. Cultuurhistorie heeft raakvlakken met de kunst. Dat is overduidelijk als u bijvoorbeeld de Sint-Jan bekijkt. De kerk heeft niet alleen een prachtige architectuur, maar het zou ‘onze’ Sint-Jan niet zijn, als veel kunstenaars niet hun bijdrage hadden geleverd in de beelden, in de ramen en in de – sporadisch bewaard gebleven – muurschilderingen. De Kring wil niet alleen de cultuurhistorie (oude heren zaken, zegt men wel eens) promoten. Zij wil ook, waar er raakvlakken zijn, de kunst een impuls geven. Kunst komt voort uit wat we nu cultuurhistorie noemen. Kunst voegt iets toe aan het hedendaagse. Het aardewerk dat eeuwen gebruiksaardewerk was, heeft kunstenaars verleid tot het maken van prachtige objecten. De dagelijkse kleding zet modeontwerpers aan het werk. Meubels en gebruiksvoorwerpen krijgen door kunstenaars een vormgeving die we ‘design’ noemen. De kloof tussen cultuurhistorie, volkskunde en kunst is niet zo groot als u misschien denkt. De baliemedewerkers van de Kring hebben nu anderhalf jaar ervaring met het beheer van Het Bosche Prentenmuseum. Dat museum laat een prachtige collectie cartografie zien, maar ook werk van Hendrik de Laat en Herman Moerkerk. Die combinatie van kunst en cultuurhistorie werkt inspirerend. Het bestuur van de Kring wil in zijn beleid expliciet aandacht gaan schenken aan de beeldende kunst en activiteiten rond beeldende kunsten. Er zijn verschillende ideeën die nog verder uitgewerkt moeten worden. Ik laat er hier een aantal de revue passeren.
van het bestuur
Maar we kunnen ook denken aan samenwerking met de Muzerije en de Kunstacademie. Wellicht kan de Kring een expositie verzorgen van producties of van examenstukken van de academie, met name als het verband tussen hedendaagse kunst en cultuurhistorie zichtbaar is. Samenwerking Het lijkt ons een goed idee om met verschillende kleine musea in 's-Hertogenbosch en omgeving samen te werken. Die samenwerking zou in het begin misschien kunnen bestaan uit het over en weer geven van informatie aan bezoekers over de verschillende musea en hun openingstijden. Folders en promotiemateriaal van ieder museum zouden op de verschillende locaties beschikbaar moeten zijn. Met het Zwanenbroedershuis is die samenwerking al gerealiseerd. We denken in dit verband bijvoorbeeld ook aan het museum Caners en het Hertoggemaal, aan het Oeteldonks Gemintemuzejum, aan het Museum De Bouwloods. Wellicht kunnen we dergelijke afspraken ook maken met het Museum Het Kruithuis, het Noordbrabants Museum, Museum Slager en verschillende galeries en kunsthandelaren. Open studio Wat denkt u ervan als we als Kring producties en exposities gaan stimuleren
over gevelstenen, naamborden en uithangborden? Kunstenaars die zich door de cultuurhistorie laten inspireren kunnen wellicht een nieuwe impuls geven aan oude tradities. Ik denk in dit verband ook aan een masterclass ‘beeldende kunst ingepast in het cultureel erfgoed’. Cursussen Een laatste idee is het ontwikkelen van een cursus over hedendaagse kunst in onze stad. In het kader van zo’n cursus zouden de deelnemers een aantal galeries, musea, kunsthandelaren en ateliers kunnen bezoeken. Ik zie dat helemaal voor me: een korte algemene inleiding op een centrale plaats en dan lopend door onze mooie stad naar een aantal ateliers of galeries waar toelichting geven wordt op en discussie mogelijk is over het getoonde werk. Cor Gillhaus
advertentie
Tonen van verschillende collecties Er zijn beelden van de Bossche kunstenaar Van der Geld die zeer de moeite waard zijn; de collectie maquettes van de heer Van de Leemput (replica’s van Bossche huizen rond 1600) wordt binnenkort in het Prentenmuseum getoond. De Kring kan het beheer van dergelijke collecties op zich nemen en exposities over cultuurhistorische onderwerpen verzorgen. Kringnieuws november 2002
5
’s-Hertogenbosch als doorvoerhaven Tijdens de Middeleeuwen kwam de handelsactiviteit van de ambachts‑ lieden op de eerste plaats. Na de inlijving van de stad en de Meijerij bij de Republiek kwam de reeds lang bestaande doorvoerhandel hier tot volle bloei. Een deel van de interlokale handel ging over land, maar vanouds ging er al een belangrijk deel over water. In de 14de eeuw kopen de Bossche lakenhandelaren in Londen wol. Het is niet met zekerheid te zeg‑ gen, of deze reeds met Bossche sche‑ pen hun reis naar Engeland onderna‑ men. Ook is niet bekend of de handel tussen ’s-Hertogenbosch en Hanzestad Lübeck over water geschiedde.
moette nou toch’s kijke
De Bossche schepen voeren vanuit ’s-Hertogenbosch naar Schonen over de Dieze naar de Maas, om dan via het Schanse gat bij fort Sint-Andries de Waal op te varen en vervolgens over de IJssel naar de Hanzestad Kampen. De Bossche schepen (koggen) sloten zich aan bij de Kamper handelsvloot, die veel groter was dan die van alle gewesten bij elkaar. De tocht was niet zonder gevaren, want menig schipper vond in de Jammerbocht zijn zeemansgraf. Op de heenreis werden vooral zout, wollen of linnen lakens, was, pelzen en andere waren meegenomen. De retourvracht bestond hoofdzakelijk uit haring, hout en paarden. Deze handel over water met eigen Bossche schepen,
haringvangst verplaatste zich van de wateren rond Schonen naar de Noordzee. Het Deens-Zweedse zeegebied was onveilig geworden door het optreden van de Likedelers of Victualiebroeders, zeerovers van Friesen huize. Het waren van oorsprong schippers die brodeloos waren geworden door de Hollandse concurenten. ’s-Hertogenbosch als doorvoerhaven Onze stad dreef eveneens intensieve Maashandel met de steden Venlo en Roermond. Ook de handel op Keulen, die voor wat het Bossche aandeel betreft zeer druk moet zijn geweest, zal over water zijn gedreven. De export van haring tijdens de Middeleeuwen naar Keulen was zeer groot, dit omdat haring het volksvoedsel bij uitstek was. ’s-Hertogenbosch nam op dit gebied ook als doorvoerhaven een niet onbelangrijke positie in. Verschillende malen fungeerde onze stad dan ook als plaats van samenkomst voor besprekingen tussen Keulen en andere Hoogduitse steden enerzijds en Hollandse en Zeeuwse steden anderzijds. Toen ’s-Hertogenbosch nog binnen de oude stadsmuren lag, werd naar alle waarschijnlijkheid een deel van de vestinggracht aan de Kruisstraat als haven gebruikt. Rond 1448 werd een arm van de Dieze (nu Binnendieze) van een kade voorzien en zo ontstond de tegenwoordige binnenhaven, vanaf de Visstraat naar de Boombrug. Tolvrijheid De Bossche handel nam in de Middeleeuwen een grote vlucht. Dat was te danken aan de tolvrijheid, die de Bosschenaren sinds 1196 op de Rijn genoten en die in 1203 op geheel Gelre en Zutphen van toepassing werd verklaard.
Handel op Zweden Midden 14de eeuw kwamen de eerste Bosschenaren voor handel naar Schonen in Zweden, het huidige Skane. Het schiereiland Schonen, dat in het zuiden van Zweden ligt, viel toen onder het bestuur van Denemarken. Hier kregen alle Nederlandse plaatsen waaronder ’s-Hertogenbosch die hier handel dreven van de Deense koning een eigen handelsfactorij. Hier bouwden de kooplieden hun houten loodsen of ‘boeden’, waarin zij hun handelswaren onderbrachten. Iedere stad, dus ook ’s-Hertogenbosch had er een ‘voogd’, die met enkele bezitters binnen het rechtsgebied van de handelsfactorij het eigen stedelijk recht toepaste. 6
was voor de stad van bijzondere betekenis. Kog Een ‘kog’ was een middeleeuws zeeschip uit Noordwest-Europa. Het had maar één mast met razeil en was van voor en achter hoog opgebouwd. In de bloeitijd van de Hanze was de ‘kog’ het voornaamste handelsschip. De ‘kog’ kon ook roeiend worden voortbewogen. Het schip was 27 meter lang, 7 meter breed en stak 3 meter diep. Het mat 100 ton. Friese zeerovers Einde 14de eeuw traden voor de haringvisserij grote veranderingen op. De Kringnieuws november 2002
In het jaar 1419 kreeg ’s-Hertogenbosch ook vrijdom van tol in Holland en Zeeland. Aangezien de linkeroever van de Dieze vanaf de monding van de Bossche Sloot op Hollands gebied lag, konden de Brabantse en Bossche handelsbelangen worden verstoord. De Bossche Sloot is de sloot die achter de Meanderflat op de Kruiskamp door loopt en die bij de Graaf van Solmsweg in de rivier de Dieze uitmondt, net voor het viaduct van de A 59. In de Bossche Sloot is links ter hoogte van de fietsbrug en achter de bungalows in het groen nog een vervallen sluisje te zien. Zou dit iets voor de stadsarcheoloog zijn? Het wordt alleen op oudere kaarten vermeld. Een uitspraak in 1573 In een uitspraak van 30 juni 1573 door een commissie uit de Raad van Brabant en het Hof van Holland, bijgestaan van enige leden van de Grote Raad te Mechelen werd uitdrukkelijk verklaard:
“dat de voirs, der stadt van Shertogenbosch van allen ouden tyden hadde gehadt ende alnoch was hebbende de dominie, proprieteijt ende jurisdictie van der voirs, geheeler Diese oft Swerten Watere ende schepvaert totter maesen toe; ende nijet alleenlijck vanden loop oft bodem vander zelver Diese oft schepvaert, maer oyck vanden oever oft canten vande selver zo wel aen d’Engelsche (Hollandse) als aen dander zijde.” Als ik het bovenstaande goed begrepen heb, komt het hier op neer dat uit deze verklaring blijkt, dat niet alleen de Engelsche (Hollanders uit Engelen), maar ook de Bosschenaren gebruik mochten maken van de Bossche Sloot tot aan de Dieze. Fort Crèvecoeur Als doorvoerhaven kreeg ’s-Hertogenbosch problemen door de vijandelijkheden tussen de opstandige gewesten en het Philips II trouw gebleven deel der Nederlanden.
Zo werd er onder andere in de Dieze een dam gelegd om de Bossche scheepvaart te belemmeren. In 1587 bouwde de graaf van Hohenlo die aan de zijde van de Staatsen streed, bij de ingang van de Dieze aan de Maas het fort Crèvecoeur, dat in 1593 werd vergroot. Plannen Tijdens het Twaalfjarig Bestand werden er veel plannen gemaakt om de scheepvaart weer op gang te brengen en ervoor te zorgen dat de noordelijke gewesten gedurende de wapenstilstand de tolprivileges weer zouden eerbiedigen. In 1619 werd er een plan naar voren gebracht om tussen Schelde en Maas (Antwerpen-Maastricht) een rechtstreekse kanaalverbinding tot stand te brengen. Dit werd door de Bossche afgevaardigden in de Staten bestreden, omdat het strijdig zou zijn met de handelsbelangen van ’s-Hertogenbosch. Schippersgilde van ’s-Hertogenbosch Met de inname van de stad in 1629 door Frederik Hendrik kwam er een verbetering voor de Bossche scheepvaart. Het vervoer over water op ’s-Hertogenbosch nam sterk toe door de openstelling van de vaarwegen naar het noorden. In 1630 wordt er in ’s-Hertogenbosch een schippersgilde opgericht nadat reeds vele schippers zich hier hadden gevestigd. Jo Hendriks (verzamelaars Hertog Jan) Ansichten uit latere periode: verzameling Jo Hendriks Bronnen: ’s-Hertogenbosch in het hertogdom Brabant ca. 1185 – 1629 Mr. N.H.L. van den heuvel, De ambachtsgilden van ’s-Hertogenbosch voor 1629 Brabants Dagblad 31 januari 1959 J.F. Meesters, Fort Crèvecoeur, uitgave Heemkundekring Onsenoort 1987 Spectrum Encyclopedie, deel 16 Encarta 98 NL
Kringnieuws november 2002
7
De Vier Jaargetijden in de kunst van de Nederlanden 1500-1750 Nieuwe expositie in Noordbrabants Museum Op dit moment is de tentoonstelling Per Saldo nog in volle gang in het Noordbrabants Museum in ’s‑Hertogenbosch. Maar achter de schermen wordt al druk gewerkt aan de volgende tentoonstelling die op 21 december van start gaat en duurt tot en met 21 april 2003. Deze nieuwe expositie, De Vier Jaargetijden, biedt een overzicht van de verbeelding van de tijd en de seizoenen in de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden van 1500-1750. Dat gebeurt aan de hand van religieuze getijdenboeken, schilderijen, tekeningen, prenten, en almanakken. Ook zullen er zilveren voorwerpen, textiel en beeldhouwwerken tentoongesteld worden, waarbij de toeschouwer een beeld krijgt van de manier, waarop de bewoners van de Lage Landen met het begrip ‘tijd’ omgingen en hoe zij aankeken tegen de opeenvolgende levensfasen en het ouder worden. De tentoonstelling omvat meer dan 150 belangrijke schilderijen en kunstvoorwerpen, afkomstig uit tientallen Europese musea, bibliotheken en andere verzamelingen. De Vier Jaargetijden is een gezamenlijk project van het Noordbrabants Museum in ’s-Hertogenbosch en het stedelijk Museum Vander Kelen-Mertens in Leuven. In Leuven is de expositie te bewonderen van 10 mei tot en met 3 augustus 2003.
Aankondiging
www.devierjaargetijden.com. Daarnaast worden tijdens de exposities diverse activiteiten georganiseerd, waaronder rondleidingen en lezingen. Meer informatie kan men vinden op de sites van de organiserende musea: www.noordbrabantsmuseum.nl en www.leuven.be Gerdie de Zeeuw-Nieuwenhuis Catalogus Bij de tentoonstelling verschijnt een gelijknamige publicatie, geschreven door specialisten in Nederland en België. Deze publicatie is van blijvende betekenis en bestaat uit essays en een catalogusgedeelte met ruim 160 nummers. Het boek telt 248 pagina’s en verschijnt bij Waanders Uitgevers te Zwolle. De paperback die 24,50 euro kost is alleen in het museum te verkrijgen; de gebonden editie kost 35 euro. Speciale activiteiten De tentoonstelling wordt begeleid door een educatief project, bestemd voor het basis- en voortgezet onderwijs in Nederland en België. Meer informatie hierover vindt u op de speciale onderwijssite advertentie
VERK(n)OCHT AAN ’s-HERTOGENBOSCH Smalle Haven 129 - 133 te ’s-Hertogenbosch, tel: (073) 613 07 60 Info@bsmmakelaardij.nl / www.bsmmakelaardij.nl
8
Kringnieuws november 2002
Een diamanten bruiloft in Engelen in 1887 Er gaat tegenwoordig geen maand voorbij, of er wordt in het Brabants Dagblad melding gemaakt van een echtpaar dat 60 jaar of soms zelfs 65 jaar getrouwd is. Dat was in de 19de eeuw wel anders. Toen kwam een diamanten bruiloft zelden voor. In 1887 vond zo'n gebeurtenis plaats in Engelen. De Provinciale Noord brabantsche en 's-Hertogenbossche Courant (PNHC) plaatste in haar editie van 20 april 1887 al een vooraankon‑ diging: ENGELEN 18 April. Den 10en Mei a.s. hoopt de Ew. heer Oudegeest, em. predikant, en zijne echtgenoote hun 60-jarig huwelijksfeest te vieren. Wij twijfelen niet dat deze feestdag van de door hunne humaniteit zoo algemeen hooggeachte familie, door de ingezetenen onopgemerkt zal worden voorbijgegaan. En de Engelnaren lieten zich niet onbetuigd, zoals blijkt uit de PNHC van 10 mei 1887: ENGELEN 9 Mei. Allerwege is men hier bezig om de gemeente in feestdos te brengen. Morgen toch hopen de Weleerw. heer W.J. Oudegeest, emeritus-predikant bij de Hervormde Gemeente, en Mevrouw M. Oudegeest-Snel, omringd door hunne geachte kinderen, behuwd- en kleinkinderen - de jubilarissen hebben zes zonen, welke allen predikant zijn - hun 60-jarig huwelijk te vieren en de belangstelling in dit feest is bij de gemeentena ren algemeen. Op verschillende plaatsen zijn eerebogen opgericht, omringd door groen en bloemen; overal worden toebereid selen gemaakt voor een verlichting van 't geheele dorp en alom zal morgen de driekleur wapperen. Het programma van de feestviering is als volgt: Om 11 1/2 uur: feestelijke begeleiding der jubilarissen van af de kerk naar hunne woning; aanbieding van den Heilwensch; muziek door de harmonie en gezang door de schoolkinderen. Van 2 - 3 1/2 uur: muziek voor 't huis der jubilarissen gedurende de receptie. Om 4 1/2 uur: feestelijke optocht door 't dorp. Van 6 - 7 1/2 uur: muziek voor 't huis der jubilarissen. Om 8 uur: verlichting, vuurwerk en muziek op de Dieze; verlichting door 't geheele dorp. Het schieten en afsteken van vuurwerk is in de gemeente ten strengste verboden. Kringnieuws november 2002
Wij twijfelen niet eraan, of de dag van morgen zal in deze gemeente een luister rijk feest zien vieren en stellen dus voor daarvan in een volgend nommer verslag te doen. Het uitgebreide verslag van de feestviering werd gepubliceerd in de PNHC van 13 mei 1887: Men schrijft ons uit Engelen: Begunstigd door 't schoonste weer vierde Engelen nooit feest zooals op 10 Mei ll. Het gold dan ook een allerzeldzaamst feest, het zestigjarig huwelijksfeest van den WelEerw. heer Ds. W.J. Oudegeest, emeritus-predikant, en mevrouw M. Oude geest-Snel. Reeds vroeg in den morgen wapperde de nationale driekleur van alle huizen. Door de feestcommissie was 't huis der jubilarissen prachtig getooid met groen en bloemen, terwijl door de straten guirlandes op sierlijke palen waren aangebracht en eerebogen in de kerksteeg en op den Dieskant waren opgericht. De voorbijvarende stoombooten waren alle in sierlijken tooi met vlaggen en wimpels en losten onderscheidene saluutschoten vóór, tegenover en voorbij 't huis der jubilarissen. Omstreeks elf uur toen de harmonie Cecilia van Ammerzoden met een extra-boot "De Neutraal" kwam aangestoomd en hare statige schoone muziek deed weerklinken, begaven de jubilarissen, gevolgd door hunne kinderen, onder welke zes zonen, allen dominee, kleinkinderen en verdere verwanten en vrienden zich naar de kerk, waar de oudste zoon, de WelEerw. heer Ds. N.J.H. Oudegeest, dominee te Opijnen, van af den kansel in gevoelvolle en treffende woorden aan God zijn dank toebracht voor de geschonken weldaden en voor het zoo zeldzame voorrecht, dat de jubilarissen 't zestigjarig huwelijksfeest mochten vieren omringd door alle kinderen (ook de zoon die dominee in Indië is) en door alle kleinkinderen. Na afloop der kerkelijke plechtigheid, werden de jubilarissen in statigen optocht begeleid naar de pastorie: voorop ging een vlag met "Hulde aan de jubilarissen", gevolgd door de harmonie Cecilia, vervolgens de jubilarissen met familie en vrienden, hierop volgden de schoolkinderen allen met driekleurige vlagjes, de feestcommissie, de handboogschutterij de Unie, terwijl de stoet gesloten werd door een zeer groot aantal inge-
bossche historie
zetenen van Engelen. Bij aankomst in de pastorie werd door den WelEd.Achtb. heer burgemeester een treffende toespraak tot de jubilarissen gehouden, waarin hij zeide zich ten hoogste gelukkig te gevoelen nu hem het voorrecht ten deel viel als tolk zijner gemeentenaren op te treden. Weinig kon hij zeggen, wat niet reeds door daden zijner gemeentenaren sprak, maar des te meer was hij trotsch 't hoofd te zijn dezer gemeente, wier inwoners alles wat verdienstelijk, deugdelijk, waar en edel is op den waren prijs weten te stellen. Na het hooggeachte zestigjarig bruidspaar van harte geluk te hebben toegewenscht met het zeer zeldzame voorrecht dat hen geschonken was, overreikte hij den jubila rissen, namens alle ingezetenen van Engelen, Empel-Dieskant en 't fort Crèvecoeur, een calligrafie, door den heer Th. van Kempen te 's-Bosch, als altijd allerprachtigst vervaardigd, een heilwensch. Onmiddelijk daarop werd door de schoolkinderen een driestemmig lied en een "gij levet lang" gezongen, waarna afwisselend door de harmonie gespeeld en door de schoolkinderen toepasselijke liederen gezongen werden. Des namiddags om 4 uur na afloop der receptie trokken de jubilarissen, in een rijtuig gezeten, in feestelijken optocht in dezelfde volgorde als 's morgens door het geheele dorp, begeleid door een talrijke menigte, ingezetenen en de vele toegestroomde vreemdelingen, afwisselend werd door de harmonie gespeeld en door de schoolkinderen gezongen. Vervolgens werd den WelEerw. heer pastoor A.B. Asselen, den WelEd. Achtb. heer burgemeester A.H.E. De Bekker en den WelEd. heer Hagelaar een serenade gebracht. Het glanspunt van het geheele feest was des avonds toen de met groen en vlaggen versierde pont langzaam de Dieze kwam afdrijven. In een krans van veelkleurige verlichte ballons, waarboven een ster, stond met reusachtige letters van vuur "Lang leve het Jubelpaar 1827-1887". Terwijl nu de Harmonie op de pont afwisselend vocaal en instrumentaal concert gaf, verspreidde een vuurregen zich door de lucht, werd de pont met allen die erop waren fantastisch door Bengaalsch vuur verlicht of werd een pyrotechnisch telegram naar den wal gezonden. Intusschen waren aan de guirlandes prachtige 9
veelkleurige ballons opgehangen en verspreidde de sierlijk verlichte eereboog en de verdere verlichting bij de pastorie een zee van licht. Een groote menigte volk bewoog zich den gehee len avond over de straat en om het huis der jubilarissen, steeds in opgewekten zin vol geestdrift en vuur zingende "Lang zullen zij leven". De feestcommissie, zowel "te water als te land", heeft door haar flink optreden en ijverig handelen, den dank verdiend van Engelens ingezetenen. Wij erkennen ook met genoegen, dat de politie heeft getoond, ferm en met overleg , haar plicht te kunnen vervullen. Tenslotte nog een woord van dank aan allen, die hebben bijgedragen om dit feest zoo uitstekend te doen slagen, vooral de Harmonie Cecilia, van wier krachten waarlijk veel gevergd werd, zij hier nog afzonderlijk een woord van dank toegezegd. Als u het verslag goed gelezen hebt, zal het u zijn opgevallen, dat er slechts weinig meegedeeld wordt over de jubilarissen zelf: antwoorden op vragen als hoe oud waren zij, waar zijn zij geboren en waar zijn zij gehuwd vinden we niet terug in de krant. Verder wordt er vermeld dat zes zonen van het echtpaar predikant waren, maar of de echtelieden nog meer kinderen hadden, blijft onbekend. Aanvullend onderzoek leverde nog de volgende informatie Het echtpaar Oudegeest-Snel vestigde zich met hun zoon Hendrik Gerardus op 30 oktober 1876 te Engelen, komende van Ossendrecht. De andere kinderen hebben, voor zover bekend, nooit in Engelen ge woond. Willem Jacob Oudegeest is volgens het bevol kingsregister op 10 augustus 1798 te Utrecht geboren, zijn echtgenote Maria Snel op 17 november 1803, eveneens te Utrech t. Hun zoon Hendrik Gerardus is op 1 augustus 1846 te Schelluinen geboren1). Ruim een jaar na het 60-jarig huwelijk overleden de echtelieden kort na elkaar te Engelen. Op 21 juli 1888 overleed: Maria Snel, echtgenote van Willem Jan (sic!) Oudegeest, oud 84 jaar, geboren te Utrecht. Aangifte van het overlijden geschiedde door haar twee zoons Hendrik Gerardus Oudegeest, 43 jaar, predikant te Engelen en Nicolaas Jan Hendrik Oudegeest, 58 jaar, predikant te Opijnen. In de krant verscheen de volgende advertentie2):
10
Engelen, 21 Juli 1888 Heden overleed tot onze diepe droefheid, zacht en kalm, in den ouderdom van bijna vijf en tachtig jaren, mijne geliefde Echtgenoote MARIA SNEL, met wie ik ruim één en zestig jaren gelukkig mocht vereenigd zijn. Mede namens Kinderen, Behuwd- en Kleinkinderen, W.J. OUDEGEEST Emer. Pred. Op 6 oktober 1888 overleed: Willem Jacob Oudegeest, 90 jaar, geboren Utrecht. Ook toen werd het overlijden aangegeven door twee zoons: Wouter Oudegeest, 50 jaar, predikant te Vlijmen en Jan Janse Oudegeest, 45 jaar, predikant te Terborg. Enkele dagen later verscheen de volgende advertentie in de krant3): Engelen, 6 October Heden overleed, tot diepe droefheid van zijne Kinderen, Behuwden Kleinkinderen, hun geliefde Vader, Behuwd- en Grootvader, de WelEerwaarde Heer WILLEM JACOB OUDEGEEST, Em. Predikant van Schelluinen, weduwnaar van MARIA SNEL, in den hoogen ouderdom van ruim negentig jaren. Algemeene kennisgeving Zoon Hendrik Gerardus Oudegeest vertrok ruim een jaar na het overlijden van zijn ouders op 24 januari 1890 vanuit Engelen naar Beesd1). Uit de memories van successie, opgemaakt na het overlijden van de echtelieden, blijkt dat zij acht kinderen hadden, zes zoons en twee dochters, te weten4): 1 Johanna Dina Christina, particuliere, wonende te Utrecht 2 Nikolaas Jan Hendrik, predikant te Opijnen 3 Christina Johanna Woutilda, gehuwd met Isaak Johannes Massée, geneesheer, wonende te Cockengen 4 Jacobus Gerardus Gerrebrand, predikant te Akersloot 5 Wouter, predikant te Vlijmen 6 Willem Jacob, predikant te Vught 7 Jan Jansen, predikant te Terborg 8 Hendrik Gerardus, predikant te Engelen Van enkele kinderen zijn mij nadere gegevens bekend:
Wouter Oudegeest overleed op 24 juni 1898 te Deurne, oud 60 jaar, geboren Schelluinen, emeritus-predikant, echtgenoot van Maria Leentje van Rossum. Aangifte van het overlijden werd gedaan door zijn twee broers Nicolaas Jan Hendrik Oudegeest, 68 jaar, emeritus-predikant te Vianen en Jan Janse Oudegeest, 55 jaar, predikant te Geertruidenberg. Willem Jacob Oudegeest, geboren Schelluinen 30 juni 1840, trouwde te 's-Hertogenbosch 26 april 1866 met Elzelina Agatha Abbema, geboren 's-Hertogenbosch 23 maart 1843. Hij was toen predikant te Houten. De ouders van de bruidegom woonden toen te Schelluinen. Als getuige bij het huwelijk was aanwezig: Nikolaas Jan Hendrik Oudegeest, 36 jaar, predikant te Maurik en broer van de bruidegom. Op 17 januari 1881 vestigde Willem Jacob Oudegeest zich als predikant komend van Vlijmen te Vught 5), woonde aldaar tot 10 mei 1905, op welke dag hij naar Den Haag vertrok 6). Jan Janse Oudegeest overleed te Geertruidenberg op 23 mei 1905, oud 61 jaar, geboren Schelluinen, predikant, echtgenoot van Nelina Johanna Dominicus Vereeke. Zij huwden op 21 juni 1872 te Kruiningen. Hendrik Gerardus Oudegeest trouwde op 8 april 1896 te Deurne met Aartje Alida van der Breggen. Hij was op dat moment predikant te Beesd. Als getuigen bij het huwelijk traden op: Nicolaas Jan Hendrik Oudegeest, oud 66 jaar, predikant, wonende te Vianen en Willem Jacob Oudegeest, 55 jaar, predikant, wonende te Deurne. De woonplaats Deurne is waarschijnlijk onjuist: Willem Jacob was immers in 1896 woonachtig te Vught6). Enkele zoons en schoondochters van het echtpaar Oudegeest-Snel liggen begraven te Vught, te weten7): Ds. Willem J. Oudegeest jr. geboren Schelluinen 1840, overle den Nijmegen 1928, diens echtgenote Elselina A. Abbema, gebo ren 's-Hertogenbosch 1843, overleden Den Haag 1910; Nicolaas J.H. Oudegeest, geboren Schelluinen 1830, overleden Tiel 1906 en diens echtgenote Anna M.C. Abbema, geboren 's-Hertogenbosch 1835, overleden Nijmegen 1914. Het huwelijk van het echtpaar OudegeestSnel is, voor zover mij bekend, niet gesloten in hun beider geboorteplaats Utrecht. Kringnieuws november 2002
boekbespreking
Waarschijnlijk zijn zij in Schelluinen gehuwd, waar hun kinderen geboren zijn. Theo van Herwijnen Noten 1
2 3 4
5 6 7
Bevolkingsregister Engelen 1869-1900, folio 100 (tweede pagina). Er bevinden zich twee pagina's met nummer 100 in dit bevolkingsregister! PNHC 23 juli 1888 derde blad PNHC 9 oktober 1888 Memories van successie kantoor 's-Hertogenbosch, inventarisnummer 107, memories nummers 97 en 140, 7 november 1888. De kinderen zijn waarschijnlijk vermeld in volgorde van ouderdom. Bevolkingsregister Vught 1880-1890, deel 10 blad 227 Bevolkingsregister Vught 1890-1900, deel 12 blad 262 en 1900-1910, deel 16 blad 124 Hanneke Das-Horsmeier: Begraven in Vught, Grasso Vught 1985, pag. 53
Bossche muziek te boek Onder de titel Thema vol variaties, Muziekleven in 's-Hertogenbosch is onlangs een bijzonder fraai boek verschenen. In negen hoofdstukken leiden de auteurs, drs. RenĂŠ Bouman en dr. Theo Hoogbergen, de lezer door een scala van Bossche muziekuitingen. Veel illustraties in kleur en zwart-wit maken het bovendien tot een mooi kijkboek. De titel laat al zien, dat het boek niet de pretentie heeft volledig te zijn. Helaas heeft dat ertoe geleid dat een complete
Het bevolkingsregister van Engelen, de memories van successie en de PNHC zijn op microfiche ter inzage in het gemeentearÂchief van 's-Hertogenbosch. Het bevolkingsregister van Vught en het boek van Hanneke Das-Horsmeier zijn ter inzage in het rijksarchief in de Citadel.
van de redactie
Kleine aanvulling bij Zoete Lieve Gerritje In het boek Thema vol variaties, dat ik hiernaast kort bespreek, komt Zoete Lieve Gerritje ook voor. Hier niet in verband met tekst of achtergrond van Zoete Lieve Gerritje, maar de muzikale achtergrond wordt nagegaan. Op bladzijde 122 kunnen we het nalezen. De melodie is mogelijkerwijs afkomstig uit een populaire Franse opera. Wij kennen ook variaties op dit thema van de hand van W.A. Mozart. Bovendien kent vrijwel iedereen Altijd is Kortjakje ziek. Zing het en u hoort Zoete Lieve Gerritje. Nik de Vries Kringnieuws november 2002
soort muziek niet aan de orde komt, waardoor het boek een wat eenzijdige indruk maakt. Heel veel klassieke muziek, veel kerkmuziek, een beetje carnaval en cabaret. Maar de populaire muziek vanaf de jaren '50 van de 20ste eeuw ontbreekt. Dus bijvoorbeeld geen jaren '50-rock, geen beat uit de jaren '60 en '70, geen optredens van Bossche popgroepen, landelijke en internationale grootheden. Ook zaken als sozen,
zoals Swiebertje, later Our Generation, als poptempel Willem II, als dance-parties in de Brabanthallen zul je vergeefs zoeken. En dat is jammer, want met een hoofdstukje extra was dit te ondervangen geweest. Wat de lezer wel aantreft: kerkmuziek van 1318 tot 1629, de overgang van katholiek naar gereformeerd, zangverenigingen en Brabants Orkest, koren en vocalisten, onderwijs en middenstand, harmonie en fanfare, spot en satire. Daarnaast vindt men aan het begin van het boek een jaartallenladder, zodat men kan zien over welke perioden de verschillende hoofdstukken handelen. Een register van persoonsnamen vergemakkelijkt het opzoeken van favorieten. Een bijzonder woord van lof verdient de ontwerper van het boek, Roelof Koebrugge. Het omslag is heel mooi, de typografie geweldig. En op het drukwerk is helemaal niets aan te merken. Al met al is Thema vol variaties een grotendeels geslaagd boek. Verzamelaars van Bossche boeken kunnen het dus niet laten liggen. Ze kunnen onder andere terecht in het Prentenkabinet aan de Verwersstraat. Nik de Vries 11
van de werkgroepen
Marianne Keser vertelt over Water- en Vuurplein
Een paar jaar geleden werden de brandweerkazerne en de omringende bebouwing aan de Jan Heinsstraat afgebroken om plaats te maken voor een appartementencomplex. Voor dat nieuwe plan moest een naam worden gekozen. Schrijfster Marianne Keser, die als kind tegenover de brandweer in de Jan Heinsstraat woonde, bedacht het Water- en Vuurplein. Tot haar verrassing werd die naam ook gekozen en dat leverde haar een reisje naar Parijs op. De architecten vroegen Marianne een boekje te schrijven over de historische achtergronden van dit stukje binnenstad. Archiefonderzoek leverde genoeg stof op voor zes verhalen, die uitgegeven zijn onder de titel Vuurvlinders boven het Water- en Vuurplein. Het zijn pretentieloze verhalen geworden, gestoeld op historische gegevens. Die verhalen spelen zich overigens niet allemaal exact op en rond het Water- en Vuurplein af, maar zijn gebaseerd op geschiedenissen uit heel het 15de-eeuwse ’s-Hertogenbosch. Wie weet
bijvoorbeeld waarom in de 15de eeuw een messing kandelaar werd weggeworpen in een beerput, of waar de oude penserij lag van ‘Mie met de handen’? Of waar het water- en vuurhuisje lag aan het Peter-de Gek-straatje? Waar de scheepswerf stond? Marianne Keser heeft het allemaal uitgezocht en wil daar graag over vertellen tijdens een lezing op dinsdag 18 februari 2003 , aanvang 20.00 uur, in Azijnfabriek. Ze zal ook dia’s laten zien van oude prenten en plattegronden die zij bij haar onderzoek is tegengekomen. Na afloop houdt zij een signeersessie, zowel voor degenen die het boekje ter plekke willen aanschaffen als voor hen die het al eerder kochten en het alsnog van een opdracht willen laten voorzien. De toegang is gratis, ook voor niet-leden van de Kring “Vrienden van ’s‑Hertogenbosch”. Namens de werkgroep LEF Paul Nuijten van de werkgroepen
Humor op zijn Brabants Auteur, zanger, liedjesschrijver, verhalenverteller en kenner van het Oostbrabants dialect Cor Swanenberg verzorgt samen met Annelieke Merks (zang en gitaar) op dinsdag 17 december een avond met veel Brabantse humor en een vleugje nostalgie in de Azijnfabriek voor leden van de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch” en andere belangstellenden. Daarnaast zal de heer Swanenberg het een en ander vertellen over het boek Oostbrabants dat hij schreef samen met zijn zoon Jos. Hij zal daarbij aandacht besteden aan een aantal markante woorden en zegswijzen in het (Noord‑)Meijerijs, aan de geschiedenis van dit streekdialect en hoe hij de toekomstige ontwikkeling van streektalen en dialecten ziet. Ongetwijfeld zal ook het Bosch woordenboek ter sprake komen, waarvan Cor Swanenberg coauteur is. Onlangs verscheen daarvan het
tweede deel. Maar vooral zal de avond in het teken staan van Humor op z’n Brabants, met sappige verhalen en grappige of ontroerende liedjes waarin ook Annelieke Merks excelleert. Het duo Swanenberg-Merks heeft afgelopen zomer met veel succes een toernee gemaakt door het Canadese Ontario langs Brabantse emigranten en ook daarvan zal Cor Swanenberg verslag doen. Het wordt dus een zeer gevarieerde en boeiende avond met veel humor, een beetje kerstsfeer en een terugblik naar ‘vruuger’. De avond begint om 20.00 uur en de toegang is gratis, ook voor niet-leden van de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch”.
“VRIENDEN VAN ’s-HERTOGENBOSCH” Postbus 1162 5200 BE ’s-Hertogenbosch KRINGHUIS: verwersstraat 19
A
’s-Hertogenbosch Telefoon.....................073 - 613 50 98 Telefax........................073 - 614 60 21
COLOFON Openingstijden: Dinsdag tot en met zaterdag van 10.00 - 17.00 uur Zon- en feestdagen van 12.00 - 16.00 uur
BETALINGEN – Postgiro 3.119.716 – Jaarlijkse bijdrage minimaal 13,50 – Jeugdleden 7,00
KringNieuws is het zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch”. Redactie: Theo van Herwijnen, Jan Korsten, Frans van Sundert, Marjan Vonk, Nik de Vries en Gerdie de ZeeuwNieuwenhuis (voorzitter).
Redactie-adres: Secretariaat KringNieuws Postbus 1162 5200 BE ’s-Hertogenbosch E-mail: redactie@kringvriendenvanshertogenbosch.nl
Vormgeving: Egbert van den berg en Jack van Elten
Druk: De Regenboog b.v. ’s-Hertogenbosch Oplage 2200 stuks
Namens de werkgroep LEF Paul Nuijten
Kopij voor het eerstvolgende Kringnieuws dient uiterlijk woensdag 11 december 2002 te worden ingeleverd bij Secretariaat Kringnieuws, Postbus 1162, 5200 BE ’s-Hertogenbosch. Bezorgen in het Kringhuis of e-mailen naar redactie@kringvriendenvanshertogenbosch.nl mag natuurlijk ook. Uw beeldmateriaal dient u echter nog steeds analoog aan te leveren. 12
Secretariaat van KRING
Niets uit deze uitgave mag Worden overgenomen zonder Schriftelijke toestemming van de redactie.
Kringnieuws november 2002