KringNieuws september 2001 by Jack van Elten

KRING n i e u w s uitgave van kring ‘vrienden van ‘s-Hertogenb o s c h ’

2001

Jaargang 27 nummer 5

INHOUD Agenda ............................................. 2 Het Klooster aan de Choorstraat..................................... 3 Open Monumentendag 2001.......... 4 Jeroen Bosch-jaar 2001 De wereld van Bosch .................... 5 Publicatie Zeik op unne Riek is enorm succes .............................. 6 In memoriam Victor de Vries ....... 6 Ingezonden brieven ....................... 6 Rondleidingen.................................. 8 Heraldiek .......................................... 8 Een bijzondere audiotour ........... 8 met ‘stem’ van Jeroen Bosch........ 8 De voorzitter zet door.................. 9 Wie stelt ontbrekende Kringnieuws-nummers ter beschikking aan de Kring? ......... 10 Nieuws uit het Kringhuis............. 10 Jeroen Bosch op internet............ 11 Zomerschool: fotograferen met een digitale camera............................. 11 Tussen Oliemolensingel en Visstraat......................................... 12 Boschlogie en Verzamelaars Hertog Jan........... 14 Bosschenaren begraven in Vught ....................... 16

september 2001

bosch nieuws

Kanonnen bulderen

op Bastion Oranje

Op 1 en 2 september trokken de legers samen in de Bossche Broek: het beleg van ‘s-Hertogenbosch was begonnen. Vrijdagavond oefenden de ridders hun bekwaamheden, zaterdag bulderden de kanonnen vanaf bastion Oranje. Het korte knallen van musketgeweren klonk tussen de kanonsschoten door. Ondanks al dat militair vertoon is het binnen de stadsmuren vooral feest met de Bossche stadspijpers, middeleeuwse theatervoorstellingen, vendeliers, poppenkast en veel belangstellenden. De gemeente wil ‘s-Hertogenbosch ook als vestingstad onder de aandacht brengen. Zowel om stedenbouwkundige reden als om het toerisme verder te ontwikkelen wordt in de komende 15 jaar de vestingwerken op diverse plaatsen gerenoveerd. Een van de eerste projecten, de restauratie van de Groote Hekel, is inmiddels afgerond. De werkzaamheden aan de Kruisbroeders-hekel zijn bijna voltooid.

midden: delegatie uit ‘De tuin der lusten’ van Jeroen Bosch onder: uitzicht op het kampement in het Bosscche Broek

‘s-Hertogenbosch is een van de zeventien vestingsteden in Nederland, die hun oude karakter bewaard hebben. Na het beleg van 1629, toen Frederik Hendrik de stad innam, zijn er extra versterkingen aangebracht, zoals het bastion Oranje. Daarna bleef ‘s-Hertogenbosch een belangrijke vesting tot 1874. Op veel plaatsen in de stad en haar omgeving zijn delen van de vestingwerken bewaard.

Jeroen Bosch jaar 2001 is uitgeroepen tot Jeroen Bosch jaar. In het kader van deze festiviteiten proberen de zeventien Nederlandse vesting-steden voor één keer de middeleeuwen terug te roepen. Talrijke re-enactmentgroepen leve-

De uitgave van dit Kringnieuws is mede mogelijk Kringnieuws september 2001

bosch nieuws

ren hun bijdrage. Zij proberen een bepaalde situatie uit het verleden opnieuw tot leven te brengen. Ze doen dat door de historische situatie zo exact mogelijk na te maken en na te spelen. De militairen dragen dezelfde uniformen als in de 16e eeuw, ze gebruiken dezelfde wapens en exerceren ook op de historische manier. De Bossche stadspijpers zijn een voorbeeld van zo’n re-enactment groep. Zij zoeken na welke kleding gedragen werd door de stadspijpers uit 1530, welke muziekinstrumenten bespeeld werden en welke muziek ten gehore werd gebracht. En met die kennis op zak laten ze ons, eenentwintigste-eeuwers zien en horen, hoe in de zestiende eeuw de pijpers hun muziek speelden. Zeventien vestingsteden De vestingdagen in ‘s-Hertogenbosch zijn een activiteit van de Nederlandse Vesting-steden. Zij presenteren zich ieder jaar in een andere vestingstad. Op twee september ontving ‘s-Hertogenbosch de zestien andere Nederlandse vestingsteden en enkele buitenlandse vertegenwoordigingen. In de Bossche Broek was het militaire kamp opgeslagen. Vrijdagavond streden middeleeuwse ridders tegen elkaar. Op stevige paarden: de wapens, het schild en de maliënkolder zorgen voor veel extra gewicht. Zaterdag werd geëxerceerd met pieken, lansen en oude geweren. Boogschutters demonstreerden hun vaardigheden. Op Bastion Oranje kwamen de kanonniers uit Naarden in actie. Ze hadden hun eigen wapens meegenomen: kanonnen op een affuit en musketten. Het is een boeiend gezicht dat laden van een kanon. Het aanstampen van het kruit. Het trompetsignaal dat waarschuwt voor de aanval, dan het vuur in het zundgat. Op het moment dat je denkt: het is mislukt, een oorverdovende knal. Een klein 2

jongetje houdt voortdurend zijn vingers in z’n oren en maant zijn ouders verder te lopen. De kanonniers krijgen na een geslaagd schot een neut, zo ging het vroeger ook.

werd opgeluisterd door passende middeleeuwse muziek, onder andere muziek uit de koorboeken van de Illustre Lieve Vrouwe Broederschap.

De middeleeuwse markt Langs de Zuidwal presenteerden de vestingsteden zich. Elke stad liet iets zien van het eigen verleden. Heeft u de speltkoek uit Ravenstijn geproefd? De verhalen over Klundert en Willemstad beluisterd? Meegedaan aan middeleeuwse spelen? Niet alleen hedendaagse bezoekers liepen langs de Zuidwal. Deftige dames en heren in 16e eeuwse kledij flaneerden daar ook. De kardinaal liet zich even zien. Een groepje monniken warmde zich aan de houtvuren die overal brandden. En muziek! Trommels, blaasinstrumenten, doedelzakken, het was een feest. “Het is goed georganiseerd hier”, beaamde een kanonnier uit Naarden. Op de middeleeuwse markt in de Casinotuin waren niet zozeer de kooplui, als wel de ambachtslieden aanwezig. De tussenhandel was in vroeger tijden veel minder belangrijk. Had je een leren riem of een maliekolder nodig? Dan ging je naar de markt waar het product voor je gemaakt werd.

Het Bossche Prentenmuseum Als u nog eens na wilt gaan hoe de wallen en bastions van ‘s-Hertogenbosch er vroeger, in de tijd van Jeroen Bosch of tijdens het beleg van 1629, uitzagen, moet u zeker ook een kijkje nemen in het Bossche Prentenmuseum. Op de begane grond hangt een rij originele oude kaarten van onze stad. Op een daarvan, in de achterzaal, zijn de posities van de compagnieën precies ingetekend. Het leger van Ernst Cazimir van Nassau lag tussen Hintham en Rosmalen, Frederik Hendrik voerde het bevel vanuit Vught. De Dommel en de Aa waren omgelegd. Er was een dijk opgeworpen in een grote cirkel rond de stad. Toen kon de moerassige omgeving van ‘s-Hertogenbosch drooggemalen worden. Natuurlijk zijn al deze oorlogshandelingen wel bekend, maar zo’n prent laat het nog eens duidelijk zien.

Tentoonstelling Brabantse Bolwerken In het Noordbrabants Museum is van 1 september tot en met 7 oktober een expositie aan de Brabantse vestingen gewijd: Brabantse Bolwerken. Een bekende kunstenaar als Pieter Jansz Saenredam (1597-1665) heeft de vestingwerken van ’s-Hertogenbosch getekend. De prenten tonen de stad en de omwalling vanuit het zuiden en zuidwesten, met op de voorgrond bastion Vught. Binnen de stadsmuren zijn de vele torens van kerken en kloosters zichtbaar. Op de muren staan de molens te draaien. Andere schilders hebben schilderijen en tekeningen gemaakt van de invallen van de Franse troepen in West-Brabant en Jozefus Augustus Knip (1777-1847) heeft het beleg van ‘s-Hertogenbosch door de Franse legers vereeuwigd. De opening van de tentoonstelling

Tentoonstelling ‘Brabantse Bolwerken’: van 1 sept. tot en met 7 okt. in het Noordbrabants Museum.

Marjan Vonk foto’s: Jack van Elten

Historische stadsplattegronden in het Bossche Prentenmuseum, Verwersstraat 19.

Agenda 15-09/ Expositie 02-12-01 ‘De wereld van Bosch’ 18-09-01 Uilenburgconcert 21.00-22.00 23-09-01 Barbershopfestival 30-09-01 Wandeling Jeroen Bosch (LEF) 1, 8, 15, Gratis wandeling ‘Jeroen 22 en Bosch en zijn stad’ 29-10-01 06-10-01 Excursie Aken (LEF) 08-10-01 Lezing Bernart Vermet 13-10-01 Excursie Rotterdam (LEF) 5, 12, 19 Gratis wandeling ‘Jeroen en Bosch en zijn stad’ 26-11-01 07-11-01 Excursie Provinciehuis (LEF) 08-11-01 Lezing ‘De ontwikkeling van het landschap rond ’s-Hertogenbosch’ (LEF) 10-11-01 Jeroen Bosch muziekfestijn (Muziekcentrum) Kringnieuws september 2001

Het Klooster aan de Choorstraat In 1820 werd de congregatie van de Zusters van Liefde ‘Dochters van Maria en Jozef’ gesticht. Hun klooster verrees aan de Choorstraat. De zusters waren dan ook beter bekend als ‘De zusters van de Choorstraat’. Zij richtten zich vooral op het geven van onderwijs. Aan de Papenhulst werd een scholencomplex gebouwd. Nu komt op die plaats een luxe appartementencomplex. De voorgevel van de school en van het klooster blijven bestaan. Toen Frederik Hendrik in 1629 ‘s-Hertogenbosch veroverde, werd de stad protestant. De rooms-katholieke kerk werd verboden. In de Franse tijd, in 1796, werden de toenmalige kerkelijke verhoudingen opnieuw gewijzigd. Alle kerkelijke genootschappen werden gelijk gesteld. Zo langzamerhand vestigden zich steeds

nader bekeken

meer katholieke instellingen in de stad. De congregatie van de Zusters van de Choorstraat was daar een van. De zusters legden zich toe op gezondheidszorg en onderwijs. In 1842 begonnen ze met de bouw van een klooster in neo-classicistische stijl aan de Choorstraat, vlak bij de Sint-Jan. Al eerder had op deze plaats een klooster gestaan. Rond 1400 stonden hier het klooster en de kapel van de Zwartzusters. Het woord Choor slaat overigens niet op vuil. De Zwartzusters en later de Zusters van Liefde woonden aan een straat die ooit laag gelegen en waarschijnlijk drassig was. Grenzend aan het nieuwe klooster werd aan de Papenhulst een school gebouwd in dezelfde stijl. In 1910 kreeg het klooster een nieuwe vleugel. De verbouwing werd door de

KRING n i e u w s Het Kringnieuws is het hart van de vereniging. Daarom groeit de hoeveelheid werk en heeft de redactie nieuwe vrijwilligers nodig. Wil jij samen met een leuk redactieteam een volwassen verenigingsblad maken, grijp dan je kans. De redactie zoekt een

DTP-er m/v om samen met de huidige dtp-er het verenigingsblad vorm te geven. Part-time: • 12 keer per jaar bijwonen van redactievergadering; • 6 keer per jaar mede-opmaken van het Kringnieuws. Wij vragen: • ervaring met Apple; • Quark XPress/Adobe Indesign, Adobe Illustrator, Adobe Photoshop. Vind jij jezelf een waardevolle aanvulling voor ons team, neem dan contact op met de redactie: Redactie Kringnieuws t.a.v. Gerdie de Zeeuw-Nieuwenhuis (persoonlijk) Postbus 1162 5200 BE ’s-Hertogenbosch of e-mail naar redactie@kringvriendenvanshertogenbosch.nl Voor meer informatie kun je tijdens kantooruren ook bellen met: Jack van Elten, telefoon 073-648 00 00

Kringnieuws september 2001

architect Van Aalst in neo-gotische stijl uitgevoerd. De gevel aan de Choorstraat is uit die periode. Ook de school aan de Papenhulst werd opnieuw opgebouwd in deze laat neo-gotische stijl en op de binnenhof van het complex kwam een nieuwe kapel. De school bood onderdak aan de kweekschool Concordia en aan de Mulo van het Heilig Hart. Veel later was een afdeling van het MBO-college hier gevestigd. De school is inmiddels elders gehuisvest. De ruim 180 nog levende Zusters van de Choorstraat hebben zich uit het onderwijs teruggetrokken. Hun gemiddelde leeftijd is inmiddels 78 jaar. Een nieuwe bestemming De gevels van de beide panden hebben een rijke uitstraling. Er is royaal gebruik gemaakt van siermetselwerk, profielstenen en spekbanden van geglazuurde bak3

steen. Ze zijn daarmee een goed voorbeeld van de late neo-gotiek. De beide panden waren echter niet geschikt voor hergebruik. Er is gekozen voor een bijzondere oplossing: de gevels worden bewaard, daarachter komt een heel nieuw modern appartementencomplex. De gevels staan momenteel helemaal los. Ze zijn als het ware opgehangen in een staalconstructie. Rijen blauwe balken stutten de gevel in de Choorstraat en aan de Papenhulst. In het complex wordt hard gewerkt aan de nieuwbouw: 45 luxe appartementen, waarvan geen een gelijk is. Op de binnenhof wordt een open ruimte gerealiseerd die aansluit aan de voormalige kloostertuin. Daarin staat ook nog steeds de kapel van de zusters. Als het appartementencomplex klaar is, wordt deze binnentuin openbaar toegankelijk: een nieuw klein groen pleintje in de binnenstad. Marjan Vonk

Foto’s Marjan Vonk nader bekeken

Open Monumentendag 2001 Op 8 september was het weer Open Monumentendag. De gemeente ’s-Hertogenbosch was afgeweken van het landelijke thema en had - hoe kan het ook anders- gekozen voor Jeroen Bosch en zijn stad. Er was flink uitgepakt en dat was te meer opvallend na het weekend daarvoor, waar de Vestingdagen zich afspeelden (zie elders in dit nummer). Complimenten voor mevrouw H. Beks en haar mensen van de gemeente. Natuurlijk waren er weer veel bekende panden open, maar ook veel ‘nieuwe’ panden hadden hun deuren opengezet. Veel van de panden hebben iets van doen met Jeroen Bosch. We konden bijvoor4

beeld terecht in De Groote Sint Anthonis (Postelstraat 30-32), het Fierlantshuis (op nummer 60-62), de kelder van de Moriaan, ’t Root Cruys (Markt 61, woonhuis van Bosch), de Ploeg (Hinthamerstraat 49-51) en Het Fransch Kabinet (Kerkstraat 75). Darnaast kon er gevaren worden op de Groote Stroom om te kijken naar hedendaagse kunstenaarsvisies op De tuin der lusten. Maar er was nog veel meer te doen. Wat dacht u van De Blauwe Schuyt en Saffloer, twee ensembles, die oude muziek ten gehore brachten? Of de rederijkerskamer

Moyses’ Bosch, die een middeleeuwse klucht opvoerde? Of Ton Frenken, die lezingen verzorgde over de relatie van Jeroen Bosch en zijn stad? Of exposities in de oude Sint-Jacob –bouwfragmenten en gebruiksvoorwerpen uit de tijd van Boschen in het Stadsarchief –origineel materiaal over Bosch-? Zo’n dag vloog natuurlijk om en deed ’s avonds al verlangen naar 2002. Hopelijk lukt het de gemeente dan opnieuw zo’n interessante en rijk gevulde Open Monumentendag te organiseren. Nik de Vries Kringnieuws september 2001

nader bekeken

Jeroen Bosch-jaar 2001 De wereld van Bosch

Expositie van 15 september tot en met 2 december 2001 Een raadsel, een mythe, een mysterie. Bijna vijfhonderd jaar na zijn dood wordt het werk van Jeroen Bosch nog steeds niet helemaal begrepen. De meest fantastische verhalen doen de ronde. Was hij een ketter, een naaktloper, een zwartkijker? Eén ding is duidelijk. Om de kunstenaar en zijn werk te begrijpen, is het noodzakelijk meer over zijn leefwereld te weten. Over de tijd waarin hij leefde, over de stad waarin hij woonde en over het culturele leven waarvan hij deel uitmaakte. Kortom: over de wereld van Bosch. Jeroen Bosch wordt omstreeks 1450 geboren in ‘s-Hertogenbosch. Hij zal er tot zijn dood in 1516 blijven wonen en werken. ‘s-Hertogenbosch is in die tijd een grote welvarende stad van kooplieden en ambachtslieden. De welvaart valt af te lezen aan de huizen van de burgers, de imposante Sint-Jan, de tientallen rijk ingerichte kerken, kloosters en kapellen. Maar het is niet alles goud wat er blinkt. Oorlogen met de naburige Geldersen, een grote stadsbrand in 1463, overstromingen en pestepidemieën missen hun uitwerking niet. Talloze plattelandsbewoners trekken naar ‘s-Hertogenbosch, waardoor de armoede binnen de stadsmuren toeneemt. De rijkdom en verkwisting, maar ook de armoede en rampspoed vormen voor een kunstenaar als Jeroen Bosch een bron van inspiratie. De wereld van Bosch De tentoonstelling in het Noordbrabants Museum voert de bezoeker mee naar de stad van Jeroen Bosch, naar het ‘s-Hertogenbosch van de Late Middeleeuwen. De stad waar ambachtsman Jeroen van Aken trouwt met een welgestelde stadsgenote en zich opwerkt tot een gezeten burger, tot lid zelfs van de voorname Illustre Lieve Vrouwe Broederschap. De stad waar hij uitgroeit tot een befaamd kunstenaar en waarnaar hij in zijn zelfgekozen naam verwijst: Jheronimus Bosch. De rondgang door de wereld van Bosch start op de Markt van ‘s-Hertogenbosch, de plek waar Jeroen vermoedelijk zijn leven lang woont en werkt, met uitzicht op zijn Kringnieuws september 2001

medeburgers, de handelaren en hun kramen. De bezoeker wordt er op originele wijze geconfronteerd met de materiële cultuur van de gegoede burgerij waartoe Jeroen Bosch behoort. Met schilderijen, beelden, meubels, huisraad, insignes en boeken. Met voorbeelden van het culturele klimaat waaraan Bosch zo’n belangrijke bijdrage levert. Waarbij vaak een relatie valt te ontdekken tussen de (vervolg zie pagina 5)

Monogrammist AI (Antwerpen, tweede helft zestiende eeuw) naar Jeroen Bosch Kreupelen en bedelaars; Antwerpen, 1599 kopergravure, 17 x 25,5 cm ’s-Hertogenbosch, Noordbrabants Museum, invnr. 7752

DTP-voorbereider om samen met de huidige dtp-er het verenigingsblad vorm te geven. Part-time: • 12 keer per jaar bijwonen van redactievergadering; • 6 keer per jaar vormgeven van het Kringnieuws. Wij vragen: • ervaring met handmatige paginaopmaak; • kennis van drukwerkvoorbereiding. Vind jij jezelf een waardevolle aanvulling voor ons team, neem dan contact op met de redactie: Redactie Kringnieuws t.a.v. Gerdie de Zeeuw-Nieuwenhuis (persoonlijk) Postbus 1162 5200 BE ’s-Hertogenbosch of e-mail naar redactie@kringvriendenvanshertogenbosch.nl Voor meer informatie kun je tijdens kantooruren ook bellen met: Jack van Elten, telefoon 073-648 00 00

van het bestuur

bosch nieuws

In memoriam Victor de Vries

Onlangs hebben wij afscheid moeten nemen van Victor de Vries; hij overleed op 12 juni. Vier maanden geleden vertelde hij ons, dat hij ongeneeslijk ziek was. Victor werd begin jaren negentig lid van de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch” en kreeg grote belangstelling voor het culturele erfgoed van de stad en van de vestingstad in het bijzonder. Nadat hij de cursussen Boschlogie I en II gevolgd had, trad hij als vrijwilliger van de Kring op 1 oktober 1998 toe tot de Werkgroep Vestingwerken, waar wij hem leerden kennen als een zeer sympathieke en belangstellende collega en vriend, met een grote kennis op het gebied van cartografie en digitale kaartvervaardiging. In mei 1999 was hij vestingboschloog geworden na een onderzoek naar de locatie van de rosmolens van Leeghwater tijdens het beleg van ’s-Hertogenbosch in 1629. Hierna zette hij vol enthousiasme zijn deskundigheid in bij het onderzoek naar het (militair) cultuurhistorisch erfgoed van vesting en stelling van ’s-Hertogenbosch. Zelfs tot kort voor zijn overlijden bleef hij de ontwikkelingen op de Kring en de Vestingwerkgroep met belangstelling volgen. Zijn fijne persoonlijkheid zal bij ons in dankbare herinnering blijven. C. Gillhaus / S. van de Werf

Publicatie Zeik op unne Riek is enorm succes Op 29 juni jl. bood Jan van Laarhoven, directeur van het Noordbrabants Museum, het eerste exemplaar van het boekje Zeik op unne riek aan Richard de Lange, de voorzitter van de hoofddirectie van Philips Electronic Nederland BV, aan. Inmiddels zijn er van dit handzame boekje in drie weken maar liefst 5.000 exemplaren besteld. Het Noordbrabants Museum heeft inmiddels besloten om een derde oplage te drukken. Het boekje Zeik op unne riek biedt ondernemers een compacte cursus Brabants als dé taal voor de zakenman van de 21ste eeuw. Het kijkt met een knipoog naar de Brabantse taal en cultuur. Het verschijnen leidde tot een ware ‘hausse’ in de publiciteit, ook ver buiten Brabant. De 100 zakelijke uitdrukkingen omvatten in totaal 1303 woorden in het ABN. In het Brabants kan dezelfde inhoud in 370 woorden worden gezegd: een besparing van maar liefst 71,7%. Het luchtige boekje kost ƒ 9,95/ 4,52.

Geachte redactie,

ingezonden brieven

In 1953 vond de manifestatie ‘s-Hertogenbosch Muziekstad plaats in de Casinotuin. Ik was toen 9 jaar. Ik herinner me vooral het zogenaamde waterorgel dat toen te zien en te horen was. Ik ben er vele keren heen geweest, alleen al vanwege dit waterorgel. Ik was er niet weg te slaan, zozeer had het mij in zijn ban. Ik herinner me een tableau met kraantjes waar in allerlei kleuren oplichtend water uit omhoog spoot op de melodie van meeslepende muziek. In mijn herinnering is het Straussmuziek, maar ach, de herinnering vertekent. Nu zou ik willen weten: hoe werkte dit ‘orgel’; waar kwam het vandaan; was de bedenker ervan; en vooral: welke muziek werd er ten gehore gebracht? Er is vast wel iemand binnen de Kring die hieromtrent het fijne weet en mijn vragen kan beantwoorden. Hij of zij zou mij (en wellicht ook anderen) daarmee een groot plezier doen.

wie

Frank Mommersteeg

(advertentie)

Geacht bestuur, Volgens mij dienen we bij de herinrichting van het GZG-terrein allereerst te kijken wat we missen in de culturele stad ‘s-Hertogenbosch. Met andere woorden: niet gaan kopiëren van wat er al is. Uiteindelijk zal dat in de toekomst leiden tot leegstand. Jaren geleden hoorde ik al dat het terein in de ‘aanbieding’ was en dat er al projectontwikkelaars bezig zouden zijn met de invulling. Als deze mensen klaar zijn met hun plannen, zal er verrekt weinig overblijven voor ideeën uit de bevolking. Kijk maar wat er op de markt gebeurt: de gemeenteraad moet nog beslissen en het gemeentebestuur heeft al actie ondernomen. Met vriendelijke groeten, Do Cahuzak

Kringnieuws september 2001

(vervolg van pagina 7) getoonde objecten en thema’s in het werk van Jeroen Bosch en zijn navolgers. De waardering voor Bosch De tentoonstelling gaat ook in op de waardering die het werk van Bosch ten deel valt, de wijze waarop vorsten en andere hooggeplaatsten zijn schilderijen verwerven en de vele navolgers die zich door zijn werk laten inspireren. Zestiendeeeuwse schilderijen en gravures uit de zogeheten School van Bosch maken duidelijk hoe groot de invloed is van zijn beeldtaal. Filmfragmenten tonen hoe de waardering voor Bosch in de laatste eeuw nog toeneemt, ook in zijn eigen stad waar in 1930 een standbeeld voor hem wordt opgericht en in 1967 een door honderdduizenden bezochte expositie te zien is.

aan de museumbalie een Bosch-paspoort halen. Daarmee kunnen zij op speelse wijze door de Wereld van Bosch reizen.

Toneelspel uit de tijd van Bosch De stadsgenoten van Jeroen Bosch zijn dol op toneelspel, vooral op dat van de plaatselijke rederijkerskamer Moyses’ Bosch. Vijfhonderd jaar later is dit gezelschap nog steeds een begrip. Tijdens de expositie brengen de Bossche rederijkers het kluchtige Esbatement van den Visscher: literatuur, humor en ontspanning uit de tijd van Jeroen Bosch. Uitvoeringen: elke woensdag en zondag om 14.00, 15.00 en 16.00 uur. Entree is gratis.

Publicatie Bij de tentoonstelling De Wereld van Bosch verschijnt een gelijknamige publicatie, een uitgave van Adr. Heinen Uitgevers, Stadsarchief en Stichting ABC te ‘s-Hertogenbosch. Dit boek is het resultaat van nieuw archief- en stadskernonderzoek en bevat onverwachte, interessante gegevens over Bosch en zijn leefwereld. De rijk geïllustreerde uitgave verschijnt ook in het Frans, Duits en Engels; 144 pagina’s, full color, prijs ƒ 27,50/ 12,27.

Educatieve activiteiten Ter gelegenheid van de expositie wordt een lespakket samengesteld, gericht op de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Scholen kunnen dit pakket gratis aanvragen bij het museum. Individuele jonge tentoonstellingsbezoekers kunnen

Participanten Bij De Wereld van Bosch wordt samengewerkt door Stadsarchief, Gemeentelijke afdeling Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten, Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening, Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch”,

Navolger van Jeroen Bosch. De strijd tussen Vastenavond en Vasten; circa 1540 olieverf op paneel, 59 x 118,5 cm ’s-Hertogenbosch, Noordbrabants Museum, invnr. 12076

Stichting ABC, Rederijkerskamer Moyses’ Bosch, Adr. Heinen Uitgevers, Stichting Bosse Nova en Noordbrabants Museum, alle te ‘s-Hertogenbosch. Jeroen Bosch-jaar 2001 Het jaar 2001 staat in het teken van Jeroen Bosch. In Museum Boijmans Van Beuningen te Rotterdam is van 1 september tot 11 november 2001 de expositie Jheronimus Bosch te zien. Zijn geboortestad ‘s-Hertogenbosch bruist het gehele jaar van activiteiten: alle informatie daarover is te vinden via www.jeroenboschjaar.nl. Het Jeroen Bosch-Jaar 2001 werd mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Gemeente ‘s-Hertogenbosch, SNS Bank en Hooge Huys. Gerdie de Zeeuw-Nieuwenhuis Rood privilegeboek ’s-Hertogenbosch, miniatuur uit 1515, gebonden in 1580; handschrift op perkament en papier, 34 x 25 cm ’s-Hertogenbosch, Stadsarchief, invnr. OSA 21

(advertentie)

Kringnieuws september 2001

nader bekeken

Een bijzondere audiotour

met ‘stem’ van Jeroen Bosch

Het Jeroen Bosch-jaar 2001 heeft in nauwe samenwerking met VVVUitwinkel ‘s-Hertogenbosch, de gemeente, het Stadsarchief en de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch” een Bosch-wandeling met de stem van Jeroen Bosch als gids ontwikkeld. Deze wandeling is vanaf 25 juli verkrijgbaar bij de VVV-Uitwinkel (Markt 77) en het Noordbrabants Museum (Verwersstraat 41). Onlangs werd de Boschwandeling met audioguide bij de VVV ten doop gehouden.

m e e . Op 16 plaatsen in de binnenstad vertelt Jeroen Bosch zijn verhaal. Bij elk punt is bovendien een historisch tijdsbeeld geschapen in het begeleidende boekje. Bosch was een welgestelde burger. In contrast met de schilder staat de schooier die zijn visie op de tijd van toen geeft. De wandelaar maakt als het ware een ‘pelgrimage door ‘s-Hertogenbosch’ en ervaart aan de hand van de stemmentocht, geplaatst in het huidige decor van de stad, hoe het er vroeger aan toe ging.

Bosch-wandeling Jeroen Bosch neemt bezoekers persoonlijk mee door het ‘s-Hertogenbosch van de Middeleeuwen. Onderweg kruist hij een aantal keer een aan lager wal geraakte stadsgenoot. De Bosch-wandeling is uniek vanwege de combinatie van de stad met een audioguide. Bezoekers krijgen naast de audioguide ook een routeboekje met een terugblik in de Middeleeuwen

Aan de Bosch-wandeling ging een intensieve samenwerking met de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch”, het Stadsarchief en de afdeling Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten van de gemeente vooraf. De tekst is bewerkt door tekstschrijver Eric Alink. De stemmen zijn van de acteurs Edgar Danz (Jeroen Bosch) en Rob van Gestel (schooier). De technische realisatie was in handen

van Antenna Audio uit Londen. Het systeem met de audioguides wordt reeds op meer plaatsen in musea toegepast, zoals in het Noordbrabants Museum. Wandelingen met een audioguide door een stad zijn echter een nieuwe variant. Gerdie de Zeeuw-Nieuwenhuis PraktischeinformatieBoschwandeling – Startpunt: VVV-Uitwinkel (Markt 77, ‘s-Hertogenbosch) of Noordbrabants museum (Verwersstraat 41, ‘s-Hertogenbosch). – 7 dagen per week beschikbaar. – Taal: vanaf juli in het Nederlands, medio augustus ook in het Engels. – Kosten: ƒ 15,-/ 6,82. Daarvoor huurt men de audioguide en krijgt men het bijbehorende boekje cadeau. – Duur: anderhalf uur. – Geldig legitimatiebewijs en borg Aankondiging

Rondleidingen Er zijn voor de komende periode twee rondleidingen georganiseerd door de werkgroep LEF. Allereerst is er een stadswandeling met als thema Jeroen Bosch. Deze wandeling wordt gehouden op zondag 30 september om 11.00 uur. Kosten ƒ 2,50. Men kan zich voor deze rondleiding opgeven bij het Kringhuis tot 15 september. Er kunnen maximaal 40 mensen mee. Als er twee groepen zijn, start

de tweede groep om 11.30 uur. Overigens bevindt zich op de adreswikkel van het Kringnieuws het bericht dat men zich met twee personen kan opgeven voor een van de (gratis) Jeroen Boschwandelingen op vertoon van de lidmaatschapskaart van de Kring via de aanmeldingsstrook. De tweede wordt gehouden op woensdag 7 november aanstaande in het Provincie-

huis te ’s-Hertogenbosch. We beginnen om 14.00 uur met een rondleiding voor 40 personen. Er zijn geen kosten aan verbonden. Wel verwacht mevrouw Joos van Zandvliet van de werkgroep LEF dat er een borg wordt betaald van vijf gulden die men later bij deelname terugkrijgt. Aanmelden bij het Kringhuis tot 21 oktober.

Aankondiging

Heraldiek Een van de belangrijkste onderdelen van de geschiedenis, zeker de regionale, wordt ongetwijfeld gevormd door de heraldiek, de studie en interpretatie van wapens van gemeenten en instellingen. Helaas hebben weinig mensen kennis gemaakt met deze vorm van geschiedbeoefening. Niet veel mensen zijn op de hoogte van deze boeiende tak van de geschiedenis. Daarom organiseert de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch”, samen met de 8

stichting BRG (Brabantse Regionale Geschiedbeoefening) een cursus heraldiek voor beginners. Deze cursus wordt gegeven in ’s-Hertogenbosch op 6 en 28 november en 6 en 13 december 2001. Ze zal bestaan uit vier theorieavonden en een nader af te spreken rondleiding door de Sint-Jan in ’s-Hertogenbosch; daar zullen de wapens op zerken en ramen nader worden uitgelegd. De kosten van deze cursus bedragen ƒ100, inclusief lesmateriaal en koffie.

Aanmelding moet geschieden voor 20 oktober aanstaande bij bovengenoemde stichting BRG, postbus 1104, 5200 BD, ’s-Hertogenbosch. Telefoon 073-6146193. Henk Paanakker

Kringnieuws september 2001

van het bestuur

De voorzitter zet door enige vrede met het verleden een voorwaarde voor menselijk geluk.1

De Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch” heeft vier soorten activiteiten. Het natte bedrijf omvat de vaartochten op de Binnendieze. In het droge bedrijf zijn de rondleidingen opgenomen. Dit jaar is een derde bedrijf, het beheer van het Prentenmuseum, aan de activiteiten van de Kring toegevoegd. Als laatste noem ik hier de werkgroepen, die onderzoek doen om de kennis van de Kring ten aanzien van de cultuurhistorie te vergroten. Deze vier clusters van activiteiten worden door het bestuur aangestuurd. De uitvoering is in handen van actieve leden, onze vrijwilligers. In dit Kringnieuws wil ik uw aandacht vragen voor activiteiten van de werkgroepen heemkunde. Heemkunde is het bestuderen van de lokale, alledaagse geschiedenis: hoe woonden de mensen, hoe zag hun dagprogramma eruit, wat aten ze, wat waren hun festiviteiten en rituelen bij geboorte, huwelijk en begrafenis, hoe kreeg het familieleven vorm, hoe was de verhouding tussen baas en knecht. Het is een boeiend onderzoek, want het heeft betrekking op de eigen culturele wortels en vaak ook op de eigen verre voorouders. De onlangs overleden Bossche filosoof Cornelis Verhoeven schreef over heemkunde: de mens wil niet naar het verleden terug, maar hij wil het verleden niet weggooien. De heemkunde komt tegemoet aan de behoefte van de mens om de historische wortels van zijn dagelijkse leven te kennen, om zichzelf in zijn verleden te vinden. Behalve materiële welstand is Kringnieuws september 2001

Heemkundekringen In veel plaatsen zijn heemkundekringen actief. ‘s-Hertogenbosch kent de Kring “Vrienden van ‘s-Hertogenbosch” en De Boschboom. De meeste Brabantse heemkundekringen zijn lid van Brabants Heem, de provinciale overkoepelende organisatie. Brabants Heem heeft tien regio’s in het leven geroepen, waarin heemkundekringen elkaar ontmoeten, met elkaar samenwerken en activiteiten op elkaar afstemmen. Lastig is dat die regio’s niet altijd overeenkomen met de gemeentegrenzen. Rosmalen, Engelen en Bokhoven horen niet bij de Bossche heemkunderegio Rondom Elde. Empel heeft een zeer interessante geschiedenis, maar jammer genoeg geen heemkundekring. Ik ben inmiddels lid geworden van het algemeen bestuur van Brabants Heem. In de Bossche regio wil ik de ontwikkeling van de heemkunde stimuleren. De kringen kunnen elkaar bevruchten en sterker maken. De werkgroepen van onze Kring De Kring kent een tiental werkgroepen. Zij zijn actief op twee aandachtsgebieden: monumentenzorg en heemkunde. Op dit moment hebben we vier heemkundewerkgroepen: de werkgroep verzamelaars, de werkgroep Jeroen Bosch, de werkgroep kalenderfeesten en de werkgroep heraldiek en genealogie. Enkele jaren geleden was ook een werkgroep woonomgeving actief. Deze heeft in het Bossche gemeentearchief duizenden akten en inventarislijsten nageplozen om zicht te krijgen op het huisraad dat in de periode van 1650 tot 1850 in woningen in de Peperstraat en de Orthenstraat aanwezig was. Dat onderzoek heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de tentoonstelling over wooncultuur in het Noordbrabants Museum, in het najaar van 1999. De werkgroep kalenderfeesten heeft materiaal verzameld over de gebruiken en rituelen bij feesten, heiligendagen en belangrijke gebeurtenissen. Uit dat materiaal zal prof. Nissen een boek samenstellen. Op die manier wordt de gevonden kennis bewaard en voor iedereen toegankelijk. De werkgroep Jeroen Bosch heeft in dit Jeroen Bosch-jaar een aantal toeristische

activiteiten ontwikkeld: een speciale wandeling en een versierde schutting rond de Sint-Jan. Dankzij de inspanning van deze werkgroep heeft de Kring de beschikking gekregen over de sleutel van de kelder van het pand Markt 61: Het Root Cruys, de voormalige woning van Jeroen Bosch. De stedelijke dienst Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten (BAM) zal de kelder inrichten samen met de stichting Jeroen Bosch Atelier, die de bekende foto’s van de schilderijen van Jeroen Bosch beheert. Een aantal van de gerestaureerde foto’s is in de kelder te zien. De gidsen die de Jeroen Bosch-wandeling begeleiden, hebben die sleutel bij zich en de deelnemers aan de wandeling kunnen een kijkje in de kelder nemen. Tenslotte heeft de werkgroep een arrangement ontwikkeld in samenwerking met het Noordbrabants Museum: tijdens de tentoonstelling De Wereld van Jeroen Bosch kunnen groepen belangstellenden het museum bezoeken en daarna de Jeroen Bosch-wandeling maken met een gids van de Kring of een vaartocht over de Binnendieze maken. De werkgroep heraldiek en genealogie zit nog in de oprichtingsfase. Vier enthousiaste leden zijn plannen aan het maken voor nieuwe activiteiten. Een van die activiteiten is een cursus heraldiek voor beginners door het instituut Brabantse Regionale Geschiedbeoefening (BRG). Deze cursus zal in november starten (zie elders in dit Kringnieuws). Cor Gillhaus 1 Cornelis Verhoeven in Brieven van Paulus, periodiek van de heemkundekring Paulus van Daesdonck te Ulvenhout, 26e jaargang nr. 135.

Lezing

Aankondiging

De werkgroep LEF organiseert op 8 november een lezing door ing. Jacques de Bekker. De lezing met dia’s wordt gehouden in het huis van de Kring aan de Molenstraat 27B in ‘s-Hertogenbosch. Het thema van de lezing, die om 20.00 uur begint, luidt De ontwikkeling van het landschap rond ‘s-Hertogenbosch. De toegang is vrij en men hoeft zich hiervoor niet van tevoren op te geven. Iedereen is van harte welkom! 9

van de werkgroepen

Nieuws uit het Kringhuis Allereerst kan ik u melden dat we een nieuwe coördinator voor het Kringhuis gevonden hebben en wel Ans Scheepens. Zij gaat vanaf heden alle zaken betreffende medewerkers en opleiding op zich nemen. Elly Diks handelt alle andere zaken af. SindsenigedageniserinhetKringhuis een puzzeltocht te koop voor ƒ 2,50/  1,13. Deze gezellige puzzeltocht is uitgezet door Ria Dansak en Louise Diebels. Mochten er meer van zulke initiatieven komen, dan kunt u deze aan ondergetekende doorgeven. In het Kringhuis zijn verder diverse nieuwe boeken te koop en wel: ’s-Hertogenbosch binnen de Veste, een historische verkenningstocht. Frans van Gaal, bij ons al bekend door zijn boek Een kroon op de stad, en Peter Verhagen, projectleider van de restauratie van de Binnendieze en Vestingwerken, leiden ons in dit boek door de stad. Prijs ƒ 29,50/ 13,39. Zie het vorige Kringnieuws voor een bespreking van dit boek.

Hendrik de Laat Een uitgave uit 1979. “Een feestboek en hommage,” zo vermeldde Anne-Marie MacGillavry, ter gelegenheid van de 80ste verjaardag van Hendrik de Laat. Hierin is opgenomen een korte biografie en een beschrijving van de door Hendrik de Laat gebruikte technieken. De uitgave bevat voornamelijk afbeeldingen van de vele etsen en potloodtekeningen die hij heeft gemaakt van voor ons bijna allemaal bekende plekjes in ’s-Hertogenbosch en omgeving. Een aan te bevelen kijkboek, zeker als aanvulling op een bezoek aan de tentoonstelling in het Bossche Prentenmuseum/Kringhuis. Prijs ƒ 20,00/  9,08. Oktober 1944 Den Bosch-West bevochten - maar later bevrijd. Een door Luc van Gent geschreven vervolg op zijn boek Oktober 1944 Den Bosch Bevochten en bevrijd. Prijs: ƒ 29,50/  13,39. Ook dit boek is in het vorige Kringnieuws besproken.

Eenmulticultinaireverkenningstocht door ’s-Hertogenbosch e.o. Initiatiefnemer: Stichting Samen aan tafel. Een bundel met interviews met allochtone Bosschenaren over hoe zij leven in ’s-Hertogenbosch. Communicatie als middel om misverstanden over andere culturen uit de weg te ruimen en zo de integratie te bevorderen. Het boek is verlucht met prachtige foto’s, onder andere van smakelijke gerechten uit de diverse culturen. De bijbehorende recepten zijn er ook in opgenomen. De opbrengst van dit boek is bestemd voor de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch” voor het project participatie van allochtonen De Kring heeft diverse activiteiten in ’s-Hertogenbosch opgestart samen met de Stichting Divers. Prijs: ƒ 17,50/ 7,94. Een verslag van de aanbieding van dit boek en een bespreking ervan vindt u in het vorige Kringnieuws. Let op: er zit geen fout in de titel van dit boek! Elly Diks

van het bestuur

Wie stelt ontbrekende Kringnieuwsnummers ter beschikking aan de Kring? In 2003 bestaat de Kring “Vrienden van ‘s-Hertogenbosch” 30 jaar. In de werkgroep I&C (Informatie en Communicatie) houdt de Projectgroep CD-Rom zich bezig met de Vraagbaak van ‘s-Hertogenbosch. Deze Projectgroep wil alle uitgaven van het Kringnieuws op CD-Rom zetten. In de loop van de jaren zijn de exemplaren die ‘over’ waren, steeds in de bibliotheek gelegd en…inmiddels voor een deel verdwenen! Een voorgaand bestuur heeft de jaargangen 1992 tot en met 1995 ingebonden. Hiervan is een exemplaar bewaard gebleven. In het archief van de Kring (waar Jos Viguurs zich verdienstelijk maakt) zijn we een tweetal exemplaren van het Kringnieuws tegengekomen. Verder houdt het op. 10

Karel Luyben, onze penningmeester, is op zoek gegaan naar ‘oude’ exemplaren van het Kringnieuws en heeft een behoorlijk aantal verzameld. Wij zijn het volgende van plan: De complete uitgave van het Kringnieuws in het archief van de Kring te bewaren voor ons nageslacht. De complete uitgave op CD-Rom te zetten. We hebben zo mogelijk van elk nummer twee exemplaren nodig. Dus alles is welkom. We hebben jaargang 1973 compleet.

We missen: De nummers: 2, 3 en 4 van de Kring Kroniek jaargang 1974. Verder missen we van het Kringnieuws: De nummers: 1 en 3 van jaargang 1975, van 1976 de nummers 4 tot en met 9, van 1977 missen we 12 en 13 en van jaargang 1978 missen we nummer 16. 1980: nummer 28, 1981: nummer 35 1982: nummer 39, 1989: nummer 91. 1997: nummer 6 en 7 Alles is welkom. Voor informatie kunt u terecht bij de secretaris van de Kring. Frans van Sundert, secretaris

Kringnieuws september 2001

bosch nieuws

Zomerschool: fotograferen met een digitale camera Deze zomer bood de School voor de Toekomst, een onderdeel van het Willem I College, een kennismakingscursus aan: fotograferen met een digitale camera en het bewerken van de foto’s op de computer. De digitale camera houdt me al een poosje bezig. Wat zijn de mogelijkheden, hoe ver is de ontwikkeling, wat kan ik ermee. De School voor de Toekomst aan de Vlijmense weg biedt cursussen en trainingen aan bedrijven en instellingen. Bij de aanpak speelt de computer een belangrijke rol. Het gaat bijvoorbeeld om it-training en e-learning (leren met behulp van de computer) binnen communicatie en management. Deze zomer is de School voor de Toekomst gestart met een zomeraanbod voor particulieren: kennismaken met de computer en internet, een poëzie-cursus en een cursus over het gebruik van de digitale camera: Door de bomen het Bos(ch) zien. De cursus fotografie Om negen uur wordt een klein groepje cursisten op de school ontvangen. Fiona Olde Weghuis geeft camerainstructie. Na een klein uurtje worden we de stad ingestuurd. We krijgen een camera mee, vijf floppy’s voor ongeveer 50 foto’s, een

reserve batterij en een handleiding voor de camera voor als we iets nog even willen nalezen. We maken heel wat foto’s, zowel van gebouwen als van de natuur. Foto’s in kleur, in zwart-wit, in sepia en met een macro-instelling. Je kunt het resultaat meteen zien op een klein scherm. Als dat resultaat niet bevalt, kun je de foto weer wissen. Tegen een uur komen we terug. Een lunch in het restaurant van de school en vervolgens achter de computer. De foto komt op het scherm en dan kun je spelen: delen van foto’s uitvergroten, een deel van een foto monteren in een andere foto, de helderheid en de kleur aanpassen, de kleur helemaal veranderen, een afdruk in bolvorm, tekst invoegen. De mooiste foto’s worden tenslotte per e-mail naar een ontwikkelcentrale gestuurd. Die kunnen we later ophalen. Jeroen Bosch Voor dit Kringnieuws in het Jeroen Boschjaar heb ik het standbeeld van de schilder gefotografeerd en de foto verkleind op de steiger van zijn voormalige woning aan de Markt gezet. Zo’n ‘kunstje’ is een van de aardige mogelijkheden van fotograferen met de digitale camera. Marjan Vonk

Jeroen Bosch inspecteert de restauratie van zijn woning aan de Markt.

Het aanbod wordt, bij voldoende belangstelling herhaald, misschien in een wat andere vorm. U kunt kijken op www.schoolvoordetoekomst.nl of bellen naar Will Paanakker: 073-6200200

Jeroen Bosch op internet Op internet valt heel wat te genieten rond de schilder Jeroen Bosch. En omdat het zijn jaar is, moet u dat maar eens gaan doen. Allereerst kunt u terecht op http://www. jeroenboschjaar.nl/ Op deze mooi vormgegeven site vindt u achtergronden, nieuws, programma en links. Vooral het nieuws en het programma zijn prettig voor nieuwsgierige mensen. De allermooiste site is http://www.boschuniverse.org Op deze site vindt u (bijna) alles over de schilder, zijn werk, zijn biografische gegeKringnieuws september 2001

vens, zijn invloed. Dit alles gaat heel ver. Als u bijvoorbeeld zijn werk aanklikt, kunt u kiezen welk werk u wilt zien. Vervolgens krijgt u allerlei achtergrondinformatie over dat werk en kunt u details ervan bekijken. Tot slot kunt u stemmen: is dit uw favoriete Jeroen Bosch? Die interactiviteit geldt ook de mogelijkheid te reageren: niet alleen op het werk zelf, maar ook op commentaar van uw medebezoekers. En dan is er: The Game. Speel mee in de middeleeuwse wereld van Jeroen Bosch. Loop mee in zijn (en uw) stad en leef u uit.

Excellent, zelfs voor mensen die niet zo van spelletjes houden. Natuurlijk wilt u ook alles weten over de tentoonstelling in het Museum Boijmans Van Beuningen. Dat kan op http://www. boijmans.nl En wilt u naar een voortreffelijke uitzending van de BBC luisteren, inclusief beelden? Dat kan op http://www.bbc.co.uk/education/archive/ bosch// Het is een hele rij, maar zeker de moeite van het intikken waard. Nik de Vries 11

moette nou toch’s kijke

Tussen Oliemolensingel en Visstraat

In de vorige aflevering eindigde ik met de wandeling op de Boombrug; de brug over wat in de volksmond al jaren de Binnenhaven heet, die tussen de Oliemolensingel en de Handelskade. Officieel Binnenhaven in 1980 In de Algemene Politieverordening (APV) van 1936 werd de naam Binnenhaven al aan dit water gegeven, terwijl het geen officiële naam was, die bleef achter. Maar op 27 juni 1980 heeft de Bossche gemeenteraad in zijn vergadering alsnog besloten deze haven tot Binnenhaven te benoemen. Als ik naar links kijk, zie ik in mijn herinnering de Rotterdamsche boot van rederij Van de Boom aan de Zuid-Willemsvaart tegenover het sigarettenwinkeltje van Cornelissen vertrekken. Deze vrachtboot, die ook passagiers meenam, voer elke dag op en neer naar Rotterdam. Als kind ben ik ooit met mijn ouders een dag mee naar Rotterdam gevaren. Rechts van de Binnenhaven is de Breede Haven waar het voormalige café Astoria veranderd is in een woning die doet denken aan een schip. Hier was volgens de tekst op de gevel het Station van Stoomschepen, het Arnhemsch Veerhuis (zie ansicht met poststempel uit 1908). Op de ansicht met poststempel 1921 kun je op de achtergevel zien dat het toen een café was van J. Peffer en dat men er Maastrichts bier verkocht. In pand nummer 114 (nu 72), waar ik gewoond heb, zoals ik in de vorige aflevering vertelde, was de Herstelwerkplaats voor Stoom en andere Werktuigen gevestigd.

het Kringnieuws hadden gelezen, ons een uitnodiging stuurden om het pand na 35 jaar nog eens te komen bekijken en tevens te vertellen hoe het huis en de omgeving er toen uitzag. We kenden het niet meer terug, op de grote lijnen na, en waren diep onder de indruk dat je van zo’n oud pand nog iets bijzonders kunt maken. Omdat de bewoners al lid van de Kring waren, heb ik de inschrijfkaart maar bij iemand anders in de brievenbus gestopt. De vrouw des huizes had zelfs Boschlogie gedaan en was daarom zo geïnteresseerd in de omgeving. Even verderop zat toen firma Eekels, pianovervoer, terwijl enkele panden verder Koos Verweij met zijn opslag van oude lompen en oude metalen zat (wij noemden dat vroeger ‘toddejood’). Aan de overzijde van het water is de Handelskade. Sommige pakhuizen zijn

omgetoverd tot moderne appartementen. Het hoogste tot appartement verbouwde pand was rond 1900 de sigarenfabriek van Th. Houtman met Intercommunaal Telephoonnummer 247. Hier maakte men sigaren van het bekende merk La Paz. De invoering van een stukloonregeling in 1914 zorgde voor een forse inkomstendaling. Dus werd er gestaakt. Tijdens de Eerste Wereldoorlog lag de import van tabak geheel stil. In de sigarenfabricage kwam in 1920 de klad en veel fabrieken sloten hun deuren. De sigarenmakers werden omgeschoold tot metselaars van grote blokken stenen. Jos Beekwilder kocht het pand voor zijn expeditie-, meubeltransport- en veembedrijf. Later kwam Neefs meubelfabriek erin. Naast Beekwilder woonde de kunstschilder Jan Sonneborn.

Heel verrast was ik dat de huidige bewoners van dit pand, nadat zij het artikel in 12

Kringnieuws september 2001

Op de hoek met Jan Heinsstraat herinner ik me ook nog de rijwiel- en motorzaak van Tonnie van den Dungen. Om reclame te maken zette hij voor zijn winkel de nieuwe motoren en fietsen op het trottoir. De klap was hard De klap hoor ik nu nog van de gasontploffing in 1965, waardoor het Concertgebouw aan de Jan Heinsstraat onherstelbaar vernield werd. Op deze plaats bevindt zich nu de Eurocinema, maar de omgeving heeft een bewogen geschiedenis achter zich. Bij het Kalkbrugje stroomt de Groote Stroom de Haven in. Over het brugje begint de Smalle Haven waar voorheen ook pakhuizen stonden waar schepen aanlegden. Wij kijken weer eens op de Breede Haven waar de oude krotten van weleer in de jaren zeventig zijn vervangen door woningen en luxe appartementen. Bij de verbouwing heeft men de voorgevels zoveel mogelijk behouden. De panden hadden mooie namen; ik noem er enkele: Schoonhoven, ‘t Middelburgsche Schip (hier zou een ingang zijn geweest naar een vroegere watermolen), De Vriesche Praam, ‘t Vriesch Turfschip en de brouwerij De Duif, die in het pand ‘t Haarlemsche Schip zat. Bij het pand De Zwaen eindigde oudtijds de Breede Havenkade. We zijn het straatje het Waaigat met op de hoek het pand met trapgevel Den Tambour al voorbij. Deze naam zou ontleend zijn aan het feit dat zeilschepen die de haven invoeren, hier nog wat extra wind in de zeilen kregen.

Kringnieuws september 2001

De Korenbeurs Op de Smalle Haven aan de overzijde was het pakhuis van SBS (Van de Schuit-BoomStanfries). Het tamelijk moderne en grote gebouw was eens het Arbeidsbureau. Rond 1850 stond op deze plaats ‘t Meetershuisje van de Korenbeurs. Hier kwamen ‘s morgens de korenmeters bijeen. Het pand DIT-IS-IN-VLIJMEN is het tweede pand vanaf de hoek van het Bokhovenstraatje. Op de gevelsteen staat de bovenvermelde naam en een verge-

zicht van het dorp Vlijmen. Vroeger kon men vanuit dit pand Vlijmen zien liggen. De koffie- en chocoladegeur Als De Gruyter koffie of cacao aan het branden was, rook de hele binnenstad ernaar. De een noemde dat stinken, de ander vond het lekker ruiken. De bouw van de De Gruyterfabriek met graanelevator is in 1904 begonnen. Voor het uitbreiden van de fabriek moesten heel wat huizen aan de Smalle Haven en Orthenstraat verdwijnen, onder andere De Lombart (men denkt dat in 1577 hier de Stedelijke Lommert is geweest), In duisent Perikelen, De gulden Craan, De Salm en nog meer. Dit gedeelte van de Smalle Haven ken ik alleen maar van ansichtkaarten. De Smalle Haven die we boven besproken hebben, maar ook de Breede Haven en Handelskade, ken ik ook nog uit mijn arbeidsverleden, toen ik in vele huizen aan de gas- en waterleidingen gewerkt heb. In de binnenstad werken vond ik het mooiste, daar is mijn liefde voor de stad ontstaan, toen niet wetende dat de huizen zo’n mooie namen hadden. De eerste boekjes van ‘s-Hertogenbosch die ik toen aanschafte, waren van Kees Spierings, Wij waren nog stadje, deel 1 en 2. Ik zie bij De Gruyter nog de schepen met balen suiker gelost worden. 13

In 1980 is het fabriekscomplex van P. de Gruyter afgebroken en zijn er na jaren van kaalslag nieuwe appartementen gekomen. We passeren het straatje De Kromme Elleboog, na heel snel de Dommelflat voorbij te zijn gelopen. We komen op het drukkere gedeelte waar winkeliers het druk hebben. In het pand De drie Moriaenshoofden heeft de beeldenstormer Cornelis Franssen gewoond. Op deze plaats zo op de kop van de haven kwamen tot de 15de eeuw de Vughterstroom en Verwerstroom de Bossche haven in. Binnendieze verliest rioolfunctie Er is veel veranderd. Na acht eeuwen is de Binnendieze zijn functie van open riool kwijt. Tot ver in de 20ste eeuw loosden alle huishoudens in de binnenstad hun rioolafval in de Binnendieze. Maar ook gooiden veel bewoners hun huisvuil in de ‘Diest’ zoals d’n Bosschenaar dè zou zeggen. Begin jaren tachtig loosden nog zo’n 800 panden rechtstreeks op het open water van de Binnendieze. Dit afval kwam allemaal in de Binnenhaven terecht, zodat in de hoek bij de Boombrug het afval zich ophoopte, waar ratten zich dan weer te goed aan deden. Af en toe werd het water zo zwart als inkt en dan stonk het gruwelijk. Maar gelukkig is dat voorbij. Intussen zijn we in de Visstraat aangekomen (waarom niet de oude namen zoals die van Vischstraat in oude luister herstellen?). Waar nu de straat naar de parkeergarage is, was de grote poort met portiersloge van de De Gruyterfabriek. Hier kwamen vanuit de Visstraat de vrachtwagens het fabrieksterrein open afrijden, ik zie het nog gebeuren. Jammer dat café Bonne Mère van Jo de Stip(Jo van Stiphout) er niet meer is, anders had ik daar zeker na zo’n 43 jaren weer eens binnen gestapt. Die goeie, leuke tijd.

Boschlogie en Verzamelaars

Op 7 april jongstleden heeft de werkgroep Verzamelaars Hertog Jan (VHJ) op een middag in de Knillispoort uitleg gegeven over haar Bossche verzamelhobby. Dit gebeurde in het kader van het Boschlogiecafé. In eerdere jaren waren ze daar ook te gast en verzorgden exposities. Dit was in 1993, 1994 en 1996 met respectievelijk ’s-Hertogenbosch en zijn stations, ’s-Hertogenbosch en water, 1796 ’s-Hertogenbosch 1996. Min of meer toevallig alle drie rondom Open Monumentendag. De VHJ en Boschlogie hebben een link die al stamt uit het verleden. Toen in eind 1990

de eerste Boschlogie-cursus van start ging, waren Sjef Beekwilder, Frans Teulings en ondergetekende zo’n beetje de eersten die aan de cursus deelnamen. Wij kenden elkaar al van het café Janus en Bet (later café Anders) en de bezoeken aan het Kringhuis achter de Hema. Beide locaties lagen nu eenmaal in dezelfde straat. Jo Hendriks was ook een van die mensen die het Kringhuis regelmatig bezocht. Tijdens de gesprekken aldaar is gepraat over onze Bossche verzamelingen. Het idee om wat met je verzameling te doen werd duidelijk versterkt door de

Jo Hendriks Foto’s en ansichten: verzameling Jo Hendriks Bronnen: Gebr. Mosmans, Oude Namen van Huizen en Straten te ’s-Hertogenbosch, reprint 1973 Ach Lieve Tijd, 800 jaar Den Bosch Als de dag van Gisteren, Den Bosch J. van Oudheusden, ’s-Hertogenbosch, portret van een stad Brabants Dagblad, 28 juni1980 Brabants Dagblad, 28 februari 1989 Brabants Dagblad, 30 juni 1989 Brabants Dagblad, 31 januari 1990 Brabants Dagblad, 25 augustus 1994 (Achter de voorgevel door Henny Molhuysen) Stadsblad, 23 juli 1997

Kringnieuws september 2001

van de werkgroepen

Hertog Jan

Boschlogie-cursus. Ja, maar wat en hoe pakken we dat aan? Tijdens de Algemene Leden Vergadering (ALV) van de Kring op 24 maart 1991 in het gemeenschaphuis De Slinger is dit tijdens de rondvraag door Frans Teulings naar voren gebracht. Het idee als oproep voor een verzamelaarsgroep werd gelanceerd en genotuleerd. Op 6 juni 1991 is onder toeziend oog van de toenmalige secretaris Anne Boer en Kringvoorzitter Nort Lammers de Verzamelaarsclub i.o. echt begonnen met als leden Kees van Hoesel, Sjef Beekwilder, Jo Hendriks, Rob Hoogeboom en Frans Teulings. Alleen moest nog geformuleerd worden wat we nu eigenlijk wilden, hoe we er mee bezig wilden zijn en hoe we deze club zouden noemen. Spoedig meldden zich Frits op ten Berg, Paul Kriele en Jan de Wit bij het groepje. Voor 1991 was afgelopen echter waren Paul en Jan alweer afgehaakt. Op de verzamelbijeenkomst van 14 november 1991 deed Jack van Elten een oproep aan de Verzamelgroep om artikelen met beeldmateriaal aan te leveren voor het Kringnieuws. Tot op de dag van vandaag wordt dat nog steeds door ons gedaan. Meestal in de rubriek Moette nou toch’s kijke en zo af en toe ook wel eens in een andere rubriek. Zo zijn er inmiddels rond de 65 verhalen aangeleverd. Op deze bijeenkomst is men ook al snel tot de slotsom gekomen om de verzamelingen bij elkaar thuis te gaan bekijken, want om elke keer tassen en dozen vol naar het Kringhuis te slepen is erg onpraktisch. Vanaf het begin zijn we Kringnieuws september 2001

elke keer om beurten bij een ieder thuis te vinden. We zijn dus wat je noemt een huiselijke werkgroep. In 1992 zijn Jan Masselink, Marijke Janssens en Annemarie van Haaren bij de groep gekomen. Voordat de naam VHJ een feit was, hebben vele namen de revue nog gepasseerd. De eerste expositie in de Knillispoort in september 1993 heeft dit probleem eigenlijk meteen opgelost. Om goed naar buiten te komen voor de pers en andere instellingen en bijbehorende promotieactiviteiten is de naam werkgroep Verzamelaars Hertog Jan geboren, compleet met een mooi eigen logo, ontworpen en getekend door Sjef Beekwilder. In al die jaren zijn er wel wat mutaties geweest, maar de vaste kern in de personen van Jo, Sjef, Rob, Jan, Annemarie en Frits is er nog steeds. In

1997 versterkte Maarten Rovers als laatste onze gelederen. De VHJ bestaat inmiddels 10 jaar en heeft al heel wat verzameld en kennis opgedaan over onze stad. Onze hoofddoelstelling is alles te verzamelen over ’s-Hertogenbosch. Hierdoor zijn bezoeken aan gebouwen, panden, museums en andere verzamelaars en/of een andere hobbyist ons niet vreemd. Overigens: de laatste twee jaar zijn we bezig met het project Markt. Wij onderzoeken wie en wat er vanaf 1900 in elk pand heeft gezeten en of er historie bekend is van dat pand. De opsomming van dit onderzoek behelst tot nu toe zo’n 60 bladzijden tekst met verwijzingen naar zeer veel informatiebronnen. Ook het bekijken van en verzamelen van prentbriefkaarten, boeken, verhalen, tekeningen met betrekking tot de Markt krijgt zo een grotere dimensie. Eigenlijk hetzelfde als met de Boschlogie-cursus. Je begint aan iets en er komt steeds meer informatie bij en je weet nog steeds niet waar het eindigt. De VHJ bestaat uit zeven leden met ieder zijn specialiteit(en). Want wat de een verzamelt, dat doet de ander nog niet. Er zijn best wel leuke wetenswaardigheden en overeenkomsten in de trant van ‘Wist u dat’: – 6 van de 7 leden al vanaf het prille begin meedoen; – 4 van de 7 leden de Boschlogie-cursus hebben gevolgd/volgen; – 4 van de 7 leden ook Boschboomleden zijn; – 4 van de 7 leden in de binnenstad zijn geboren; – 7 van de 7 leden regelmatig de ‘krant halen’; – 4 van de 7 leden ook aan andere werkgroepen deelnemen; – alle leden op de website van de Kring te vinden zijn. Mocht u vragen over de stad hebben, of wilt u iets aanbieden van of over ‘s-Hertogenbosch waar u afstand van wilt doen, of wilt u ons uitnodigen om uw verzameling te bekijken, dan kunt u gerust contact opnemen met een van de leden van de Verzamelaars Hertog Jan. Rob Hoogeboom & Jo Hendriks Bronvermelding: De verslagen van de werkgroep Verzamelaars Hertog Jan Foto’s/Prentbriefkaarten van Rob Hoogeboom

bossche historie

Bosschenaren

begraven in Vught

Op een van mijn wandelingen belandde ik op de algemene begraafplaats van Vught, aan de Sint-Elisabethstraat. Het is de oudste, daterend uit 1830, van de 14 begraafplaatsen die Vught kent. De doodgraverswoning en het lijkenhuisje zijn ontworpen door de Bossche architect A. van Veggel. Deze leerling van Laffertee bouwde onder andere ook de Bossche SintJosefkerk. Op het rooms-katholieke deel van de begraafplaats komt u veel bekende Bossche families tegen uit de 19de en 20ste eeuw. Ze werden daar begraven omdat het in de kerk niet mocht, of omdat ze een buitenhuis in Vught hadden. Zo vinden we daar het graf van fabrikant Willem J. E. Cordeweener. Hij had een fabriek in garen en kant aan de Verwersstraat, waar hij ook woonde. Zelfs de vrouw van Joseph Cordeweener, die in 1862 in Orthen begraven was, is in 1865 overgeplaatst naar het familiegraf. Ene Herman Cordeweener is in 1948 als laatste bijgezet. Ook de familie Rouppe van der Voort heeft er een familiegraf. Pas in 1840 kwam deze dubbele naam tot stand. Lodewijk, de zoon van dr. L. Van der Voort, voegde de naam van zijn moeder, Elisabeth Rouppe, toe. Dan is er het familiegraf van de familie Slager. Het begint met Pieter Slager (Amsterdam 1809 – 1880), geen schilder, maar vader van P. M. Slager (’s-Hertogenbosch 1841 – 1912). Dan volgen Piet Slager jr. (’s-Hertogenbosch 1871 – 1938), zijn vrouw Suze Slager-Velsen (1883 – 1964); Frans Slager (’s-Hertogenbosch 1876 – 1953), zijn vrouw Maria Slager-van Gilze (1891 – 1968); Hein Slager (’s-Hertogenbosch 1878 – 1964), vader van Tom Slager. De familie Tilman liet zich ook niet onbetuigd en heeft er het grootste familiegraf. Het werd aangekocht door Catharina R. Van Lanschot, sinds 1848 weduwe van Toussaint Joseph Tilman. In totaal liggen er 13 leden van de familie begraven: dat is nog eens trouw tot in der dood! U vindt er ook het grafmonument van de negentiende-eeuwse beeldhouwer J. A. van de Ven, met zijn echtgenote. Hij was internationaal bekend, vooral in België en Italië, waar hij in Rome gestudeerd en gewerkt heeft. Hij kreeg in Nederland nogal wat opdrachten van het koninklijk huis. Vooral Willem II was gecharmeerd van deze kunstenaar, getuige het beeld De bekoring van Eva, dat in opdracht van de koning werd vervaardigd. Een replica ervan staat in de tuin van het Noordbrabants Museum. De familie Van Meeuwen is er aanwezig. Leden ervan hebben hoge functies in en buiten ’s-Hertogenbosch bekleed, bijvoorbeeld als lid van de gemeenteraad, lid van de Eerste Kamer, lid van Brabants Ridderschap. Jhr. mr. Eduard J. P. van Meeuwen (’s-Hertogenbosch 1802 – 1873) was proost van de Illustre Lieve Vrouwe Broederschap. Dit is zo maar een greep van wat er op de Vughtse begraafplaats aan ‘Bossche’ historie te vinden is. Het is zeker de moeite van een bezoekje waard. Jammer voor Vught, dat men niet mee heeft gedongen naar de Brabantse Monumentenprijs, want deze plaats was zeker een geduchte concurrent voor Orthen geweest. J. van Haaren Bron: Hanneke Das-Horsmeier, Begraven in Vught

Secretariaat van KRING “VRIENDEN VAN ’s-HERTOGENBOSCH” Postbus 1162 5200 BE ’s-Hertogenbosch KRINGHUIS: verwersstraat 19A ’s-Hertogenbosch Telefoon.....................073 - 613 50 98 Telefax........................073 - 614 60 21

COLOFON Openingstijden:

Dinsdag tot en met zaterdag van 10.00 - 17.00 uur Zon- en feestdagen van 12.00 - 16.00 uur en van 1 april tot 1 oktober van 12.00 - 17.00 uur Maandag gesloten

BETALINGEN

– Postgiro 3.119.716 – Jaarlijkse bijdrage minimaal ƒ 28,— ( 12,71) – Jeugdleden ƒ 15,— ( 6,81)

KringNieuws is het zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch”. Redactie:

Jack van Elten, Theo van Herwijnen, inge ophelders (secretaris), Jan Korsten, Hein Kropman, Frans van Sundert, Marjan Vonk, Nik de Vries en Gerdie de ZeeuwNieuwenhuis (voorzitter).

Redactie-adres:

Secretariaat KringNieuws Postbus 1162 5200 BE ’s-Hertogenbosch E-mail: redactie@kringvriendenvanshertogenbosch.nl

Vormgeving:

Jack van Elten en Nathalie vaN den Heuvel

Druk:

De Regenboog b.v. ’s-Hertogenbosch Oplage 2100 stuks

Niets uit deze uitgave mag Worden overgenomen zonder Schriftelijke toestemming van de redactie.

Ditnummerwerdmedemogelijkgemaaktdoordespontanemedewerkingvan Brasserie Boudewijn,Kruisstraat 37 ‘s-Hertogenbosch. Kopij voor het eerstvolgende Kringnieuws dient uiterlijk woensdag 10 oktober 2001 te worden gezonden aan Secretariaat Kringnieuws, Postbus 1162, 5200 BE ’s-Hertogenbosch. Bezorgen in het Kringhuis of e-mailen naar redactie@kringvriendenvanshertogenbosch.nl mag natuurlijk ook. Uw fotomateriaal dient u echter nog steeds analoog aan te leveren. 16

Kringnieuws september 2001