-'
Verschijnt minimaal 6x per jaar. 90
Uitgave van de Kring "VRIENDEN VAN 's-HERTOGENBOSCH"
12 oktober 1989
KRINGHUIS: Tweede Korenstraatje 18, tel.073-135098 Openingstijden: maandag tot en met zaterdag van 10-17 uur zondag van 12-17 uur bovendien op donderdag van 18-21 uur
N U MME R
SECRETARIAAT: Postbus 1162, 5200 BE
's-Hertogenbosc
BETALINGEN: -postgiro 3119716 -Van Lanschot reknr. 22 51 91 202 -jaarlijkse bijdrage: minimaal f 25,00 -jeugdleden: f 15,00
============================================================================================== NIEUWE UITGAVEN in het Kringhuis verkrijgbaar:
)
~
een fotokaart met bijbehorend gedicht, betrekking hebbende op het muurmozaiek in de Sint Jorisstraat. De foto is vervaardigd door Ernst van Mackelenbergh. De opbrengst van de foto (die f 2,00 kost) is'.bestemd voor de Stichting Start voor Straks die zich toelegt op de bevordering van onderwijs aan gedetineerden.
~
JAARVERSLAG '88 archeologie en bouwhistorie. Uitgave van de Gemeente 's-Hertogenbosch. Verkoopprijs f 3,50. Tegen inlevering van bon C van Uw lidmaatschapskaart 1989 betaalt U slechts f 2,50.
In de loop van deze maand verschijnen nog enige nieuwe uitgaven over onze stad, die in het Kringhuis verkrijgbaar zullen zijn, al dan niet met korting tegen inlevering van bonnetjes.
LIDMAATSCHAP 1990 Wie zich nu opgeeft als lid van onze Kring, betaalt tot en met december 1990 slechts f 25,00. Ook is nog altijd de regel van kracht: wie een nieuw lid opgeeft, ontvangt tegen het einde van het jaar een waardebon van f 5,00! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
- 61 -
A "
Prof.ir. H.M.Goudappel:
S T AD - B I NNE N
S T A D
(HEBBEN ONZE BINNENSTEDEN NOG TOEKOMST EN ZO JA: WELKE?)
Dll.T J5 Dl TJTll Vll.N Dl VCXXPJJ'PACHT,' DJl PROF.Ç/X/DAPPll Zll.L ÇlVéiV or mAll.NDll.Ç JO Ol<TOl3éR 1989. aanvanf)-: 20.00 UWI., AJL he:t 5:tacl10Achi...ef._, Bloemenk.amp 50. Het ligt niet in de bedoeling van deze voordracht om het zoveelste al of niet interessante verhaal over de verloedering, de schoonheid of de redding van de binnensteden op te dissen. Daarvoor behoeven we niet opnieuw bij elkaar te komen; daar is al genoeg over gezegd en geschreven. We moeten echter vrezen dat alle gepraat over de binnensteden(en zelfs over "de" stad als geheel) nog steeds gebaseerd is op voorstellingen en wereldbeelden die eigenlijk allang niet meer tot onze werkelijkheid behoren. Het gevolg ervan is dat we ijverig allerlei goede zaken nastreven, maar telkens weer tot de ontdekking komen dat het anders gaat dan we bedoeld hebben. Restauraties die in wezen a-histories.van karakter zijn, monumentenzorg die meer weg heeft van de bouw van filmdecors, het uiteenvallen van stedelijke functies, de overheersing door schreeuwerige uitingen van het "markt-beginsel", "moderne" architectuur die er al gedateerd en verouderd uitziet als de bouwsteiger wordt weggenomen ..... . Wat is de (binnen-)STAD eigenlijk nog, waarvoor dienst zij en hoe wordt dat uitgedrukt? Kan er nog wel sprake zijn van een 'stedelijke kultuur' en hoe staan we daar dan zelf in, als mensen? Waar zijn we als Kring eigenlijk "vrienden" van? Zei niet laatst een wethouder van 's-Hertogenbosch dat voor hem de binnenstad van Den Bosch alleen maar interessant was als "dagrekreatief konsentratiepunt" (sic J) en dat alles wat de (ekonomische) ontwikkeling daarvan in de weg stond uit de weg geruimd diende te worden? Ook hij zal zeggen dat hij een vriend van Den Bosch is ..••.•..... Het gaat hier om zaken die in het vakgebied van de planologie/stedebouw nog nauwelijks leven, laat staan in de beleidsvorming. Daarom moeten we er daarom maar 'aan de basis' over beginnen te praten. Het zal misschien geen gemakkelijk verhaal worden en er zullen wel stekels: opgezet moeten worden bij het luisteren. De bedoeling is echter om onderling tot een gesprek en een uitwisseling van ideeën te komen. Het gaat om een realiteit die we niet uit de weg kunnen gaan; het 'verhaal' van de stad is er mee gemoeid. Het ligt in de bedoeling om het inleidende betoog toe te lichten aan de hand van lichtbeelden.
- 62 -
(Q]p cdlc:e Jhwces vcncow Ib rrlThim cemi~(tai cdl
0
)
S P E U R WA N D E L T 0 C H T
===============================
Op zaterdag 14 en zondag 15 oktober a s . organiseert onze Kring een speurwandeltocht door de historische binnenstad. Deze tocht is samengesteld door mevr.C.H.M.de Bekker-Dupont. Beide dagen kan er tussen 12.00 en 15.00 uur gestart worden in het Kringhuis. De routebeschrijving met foto's en vragenlijst kost f 2,00 (tegen inlevering van bon B van Uw lidmaatschapskaart krijgt U het gratis!) Voor degenendie de vragen het best hebben beantwoord, zijn er enige prijzen beschikbaar. De prijsuitreiking is zowel zaterdag als zondag om 17.15 uur in het Kringhuis.
R 0 ND L E I D I N G E N C I T A D E L ~--------------------------------------Â ~---------------------------------------
Op Uw lidmaatschapskaart 1989 kunnen zich nog twee bonnetjes 'citadel' bevinden. Er zijn dit jaar nog enige mogelijkheden daarvan gebruik te maken. U dient zich te melden in het Kringhuis met Uw lidmaatschapskaart. Tegen inlevering van het betreffende bonnetje kunt U een plaats bespreken voor een dergelijke rondleiding van ca. 1 uur. Niet-leden kunnen deelnemen tegen betaling van f 2,00 p.p. De dagen en tijden zijn als volgt: zaterdag 14 oktober om 10.00 uur zaterdag 21 oktober om 10.00 uur zaterdag 28 oktober om 10.00 uur zaterdag 4 november om 10.00 uur Maximaal 25 deelnemers per rondleiding: wie het eerst komt, het eerst maalt.
E X T R A T 0 R E N R 0 N D L E I D I N GE N
==============================================
In verband met de herfstvakantie zijn er in oktober nog enige rondleidingen op de St.Janstoren. dinsdag 17, woensdag 18 en donderdag 19 oktober, telkens om 14.00 uur. Maximaal 25 personen per beklimming. Kaartverkoop aan de voet der toren vanaf 13.45 uur. Kosten: f 2,00 p,p.; kinderen t/m 12 jaar f 1,00 p.p. Reserveren kan alleen in het Kringhuis, minimaal een dag tevoren!
) 0 P R 0 E P
===========
Het bestuur van de Kring zoekt enkele mensen die bereid zijn de inventaris van het Museumke De Brabantse Poffer te beschrijven, in samenwerking met zijn directeur: Frans van Asperen. Het doel van deze beschrijving is te komen tot een lijst waarop duidelijk tot uiting komt: 1. welke voorwerpen aanwezig zijn 2. waar komen deze vandaan? 3. e.v.anecdotes rondom de voorwerpen 4. e.v.schatting van de waarde Aan de hand van de inve:ttarisatie kan een plan opgesteld worden tot redding van de Brabantse Poffer. De stad heeft altijd goede sier gemaakt met het museumke. In een of andere vorm zou het moeten kunnen blijven voortbestaan. Samen met de Kring willen enkele organisaties zoeken naar een nièuwe huisvesting. Het museumke verkeert in grote nood en dat heeft Frans van Asperen niet verdiend!!!! Geinteresseerd? Stuur dan uw reactie naar het secretariaat. U hoort nog van ons. - 63 -
c
'l
HEI BLO/< Ik wilde U nu wat vertellen over die groep huizen, die aan een kant op de Markt staan. Als je dit blok weg zou denken, dan zou de Markt een grote open driehoek zijn. Jacob van Oudenhoven spreekt in 1670 enthousiast: "Deze oude stad heeft ook een zeer groot en schoon marktplein ende is wel een van de grootste marktvelden van geheel Nederland". Napoleon heeft het blok ooit willen laten afbreken. Zoals U wel zult weten is 's-Hertogenbosch gesticht in 1185. Ja juist, op de Markt .â&#x20AC;˘ In het begin zullen het een soort blokhutten zijn geweest, veronderstelt de heer Jansen, de stadsarcheoloog. Gezien het vele hout dat voorradig was en dat van de Hertog gebruikt mocht worden, en gezien de archeologische vondsten die men gedaan heeft rond de Markt. Vanaf wanneer ook op het Blok werd gebouwd is niet precies , meer na te gaan. De eerste vermelding is uit 1287. Dan wordt er gesproken over "Het Gewandhuis". Waarschijnlijk verkocht men daar laken. Een van de grote industrieĂŤn, waar Den Bosch zo geweldig om bekend was. In ieder geval heeft dit pand tot 1464 "Het Gwandhuis" geheten. Toen werd het "Het Vleeshuis". Het behoorde aan het Slagersgilde en waarschijnlijk hebben toen nog de lakenverkopers boven in het gebouw hun handel kunnen drijven. Op de begane grond had iedere slager zj jn eigen bank \<&ar hij zijn vlees kon verkopen. Ook in die tijd deden ze al aan promotie. Er is namelijk bekend, dat een dienstbode - als zij vlees kwam kopen- effen een borreltje kreeg als ze wat kocht. In 1766 is er een resolutie van het Gemeentebestuur om deze uitspatting te beteugelen. Het vlees mocht alleen in de hal verkocht worden. Behalve de pens. De koeienmaag mocht door de pensvrouwen op straat voor de hal in kramen verhandeld worden. Het is nu dus duidelijk waar de naam Pensmarkt vandaan komt. Boven het Vleeshuis hadden we dus de lakenhal. Het geheel was eigendom van de stad. Ook de lakenhandelaren konden een bank huren. Het schijnt dus heel lang zo geweest te zijn: beneden vleeshal en boven lakenhal. Tot 1464. Toen kregen de Rederijkers de bovenverdieping. Je zou kunnen spreken van de eerste schouwburg. ) Het gehele pand is in 1860 afgebroken. Dan wordt de boterhal gebouwd met weer een dubbele verdieping er bovenop. Die wordt gebouwd in 1867, dus een zeven jaar later en daarin kwam het Provinciaal Genootschap te huizen. In de boterhal verkochten de boerinnen uit de omgeving hun kluiten boter. Er is een prijs bekend, die zij voor hun kluit kregen: nl. elf en twee. Dat wil zeggen: 11 stuivers en twee centen het pond. Ik ga nu even in gedachten met U naar de andere kant van het blok. Daar had je de kruidenierswinkel van de familie van der Krekel. Die stond dus als het ware achter tegen de boterhal<1aan. Waarom haal ik dit kruidenierswinkeltje er even bij? Behalve dat de boeren en de boerinnen in deze winkel hun kruidenierswaren kochten, konden ze achter in de winkel, in de achterkamer, koffie drinken. Een hele kan voor maar vijf centen. Maar er gebeurde nog meer, want opoe van der Krekel was een heel humaan iemand. Bij slecht weer- als de mensen goed natte sokken hadden- dan mochten zij die uittrekken en dan kregen zij droge sokken van grootvader. "De ander week komt dat wel weer terecht" moet opoe van der Krekel gezegd hebben. - 64 -
"
'
Bovendien had dat pand een kelder en in die kelder stond een stenen tafel. Daar konden de boerinnen -met bijvoorbeeld een uitgesneden rauwe aardappelhun kluiten boter versieren.Dat deden ze met sterretjes, bloemetjes of guirlandes. Met een warm lepeltje maakten ze versieringen op hun kluit. Daarna ging de kluit weer netjes in een neteldoek en konden de boerinnen binnendoor, door een klein steegje, de boterhal binnenkomen. Dat steegje lag tussen de herbergen van de Laat Liefting . Het is dus duidelijk, dat de hal heel bekend is geweest. Als je met de oudere Bosschenaren praat over het blok op de Markt, begint men meteen te praten over de boterhal. Dat moet dus toch wel iets geweest zijn. In 1925 breekt men de boterhal af en komt er een kledingzaak in dit pand. Later een speelgoedwinkel en op het ogenblik een sportzaak. Bij die afbraak hebben ze twee dingen bewaard. Ten eerste het uithangbord - een prachtige koe- is nu in het bezit van het Provinciaal Museum. Ten tweede het grote schilderij van het vleeshouwersgilde, dat al een respectabele ouderdom heeft. Dit hangt nu in het stadhuis boven de herentrap. De patroon van de vleeshouwers - St.Nicolaas- is de hoofdfiguur van het schilderij. Hij redt drie kinderen uit het pekelvat van een slechte slager. ook staan er prachtige koeien, schapen en andere beesten op plus op de achtergrond het silhouet van de stad. Als we de boterhal aan onze linkerhand houden, dan zien we voor ons het stadhuis. Maar daar gaan we het nu niet over hebben. We gaan de hoek om en als we even naar het standbeeld van Jeroen Bosch gekeken hebben, bepalen we verder onze aandacht aan de huizen, weer aan onze linkerhand. Veel van wat ik over deze huizen ga vertellen is van de toestand zoals die rond de eeuwwisseling was. Vooral Kees Spierings en Jac Roelands hebben heel wat verzameld en doorverteld. Zo weet Kees Spierings, dat de sigarenzaak van Henri Wertenbroek hier gevestigd was. En vroeger woonden er twee vriendjes van hem: Piet en Frans Lautenslager. Eveneens was hier het politiebureau gevestigd. De arrestanten oftewel zatte baasjes hadden trouwens hun eigen ingang: aan de achterkant, als het ware naast de Paternoster. Verder was er nog een bakker. Het volgende hoekhuis "De Wereld" is een behangerij en stofferderij geweest: "Magazijn De Wereld". Nu is het een reuze gezellig kroegje, vooral in trek bij de jonge studenten, die de stad velen kent op het ogenblik. Het heet nu trouwens: "In de kleine Werelt". De winkel van Boelens, hoeden en petten, weet menigeen te vinden, zeker als je tegen carnaval een echte platte pet wilt kopen. Een volgend heerlijk rustpunt: de Paternoster. weet U dat dit een beschermd pand is; het dateert uit 1573. Daarvoor (dus nog ouder) was het een woonhuis, dat de "Gulden Paternoster" heette. De huizen aan deze kant van het blok kregen in 1508 al de naam "Die Cameretten" of wel de "Corte Kamers", omdat ze zeer weinig achterruimte hadden. Helemaal in het hoekje dus de achteringang van het politiebureau. Dan beginnen we aan de lange kant van het blok. Omdat deze panden bijna allemaal doorlopen tot aan de Pensmarkt, werden ze de "lange Cameren" genoemd. Dit in tegenstelling met de korte kamers. Het zijn en waren bijna allemaal cafĂŠ's, logementen, eethuisjes, tapperijen en winkels. De winkel van opoe van der Krekel heb ik U al genoemd. Een andere kruidenier zat op de hoek . De winkel in koloniale waren van Keukenschrijvers. Van de panden tussen deze twee winkels wil ik U een paar namen noemen. Bv. "De koning van Spanje", "De Gulden Clock" uit 1627, "De Dry Cannen", "De Groene Clock", "De Vijf Ringen", het cafe "De Vergulde Hoed". Dit laatste huis heeft nog een fraaie gevelsteen en heet ook nog zo. Ik heb U al de winkel van Keukenschrijvers genoemd, maar nog bekender was de "hoek van Keukenschrijvers". Het was een befaamd trefpunt, zoiets als Hyde Park Corner in Londen . Ook hier sprekers bij de vleet. - 65 -
.... Als we weer de Pensmarkt opkomen, vallen meteen de onlangs gerestaureerde panden 13 en 15 op. In het boekje : 's-Hertogenbosch in oude ansichten, deel 1, kunt U twee foto's vinden van het Oude Voermans Koffiehuis. Op een van die foto's is een sloper bezig het trapgeveltje af te breken, terwijl de barbier/ herbergier aan de deur staat om nog klanten te krijgen voor zijn kappers- of herbergstoel. De hele gevel gaat er zowat aan en tot de tachtiger jaren was het pand bepleisterd. Via een kennis kreeg ik een afdrukje uit het blad Heemschut van september 1987. Ik kon me namelijk niet meer herinneren hoe de gevel eruit zag voor de restauratie. Op een van de foto's kon ik zien hoe ook de linkerkant glad was, toen er een platenzaak in zat. Van de andere panden zijn mij niet zo'n verhalen bekend. Nog wel een paar aardigheden. Zo is er ook een foto van het in- en exterieur van de winkel van Prins meteen naast de boterhal. Ik kreeg een beetje heimwee naar de winkels van vroeger toen ik deze foto bekeek. Mij viel meteen de woonkamer op als tussenverdieping half boven de winkel. Van daaruit kon moeder de winkel in de gaten houden. Wat zal die een trappen gelopen hebben. Dan zie ik een prachtige drie-armige petroleumlamp en de hele winkel hangt vol broderiewerk. En dan die toonbanken en opstanden. Om de fotograaf alle kans te geven een duidelijke prent van de winkel te maken gaan personeel en klanten helemaal achter in de winkel sta~n. En de andere foto toont de buitenkant. Daar staat bijna alles op: de gevel, wat er in de winkel te koop is o.a. handschoenen en korsetten, fluweel en linten, sajet om te kunnen breien en stoppen enz. Alleen een naam staat er niet op. In het pand woonde in 1947 een sigarenwinkelier: Piet Bosch. Zelf was hij een Wilhelminiaan, maar toen BVV - waar hij trouwens kaarten voor verkochtlandskampioen werd liet hij dit feit via een gevelsteen op zijn huis vereeuwigen. Ga maar kijken: een stoere voetballer met zijn voet trots op de bal.
Kok de Bekker
Aktiuiteiten derden. zaterdag 28 oktober, 20.15 uur, Ned.Herv.Kerk aan de Kerkstraat: concert door het Voc.Ens.Markant o.l.v. Marc Versteeg m.m.v. Maurice Pirenne, org priJs: f 12,50; f 10,00 voor 60+ en C.J.P. Op het programma staan werken van o.a. Sweelinck, Langlais, Messiaen. Noordbrabants Museum: - Foto in Omslag: het Nederlandse documentaire fotoboek na 1945 t/m 29 oktober 1989 - Kunst rond 1900: een selectie uit het bezit van de Stichting Schone Kunsten rond 1900. t/m 22 oktober - Maarten Beks: Reis naar ItaliĂŤ in gezelschap van Goethe t/m 24 oktober - Piet M ondriaan- een jaar in Brabant 1904-1905 11 november t/m 14 januari 1990 Over bovenstaande activiteiten is in het Kringhuis informatiemateriaal aanwezig.
- 66 -