/
krln9--nleuw1 Verschijnt minimaal 6x per jaar. Uitgave van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbost:h"
N U MME R
KRINGHUIS: Tweede Korenstr ~ ~tje 18, tel.073-135098 Openingstijden: maandag t/m zaterdag van 10-17 uur zon- en feestdagen van 12-17 uur bovendien op donderdag van 18-21 uur
96
6 september 1990
SECRETARIAAT: Postbus 1162, 5200 BE BETALINGEN: -
's-Hertogenbosch
postgiro 3119716 Van Lanschot reknr. 22.51.91.202 jaarlijkse bijdrage: minimaal f 25,00 jeugdleden: f 15,00
= ===== ========= = === == == ==== == ======= ==== = ========= = ==~= = ==== = === ==== = ==== = ==== ==== = === = == ==
Beste leden,
In dit vijfde Kring-Nieuws van 1990 vragen wij Uw aandacht voor de volgende zaken:
op zondag 7 oktober is de najaarsexcursie naar Bergen op Zoom: zie pagina 38-39-40-46.
)
een van onze gidsen neemt U mee naar het schuilkerkje in de Uilenburg: zie pagina 41-42-43 op zaterdag 8 september is het weer OPEN MONUMENTENDAG: ziie pagina 43-44. in het Kringhuis is weer een nieuwe expositie te bezichtigen zie pagina 44. verder diverse mededelingen op pagina 45 en informatie over een nieuwe grote expositie in het Noordbrabants Museum: zie pagina 46.
- 37 -
'•
BERGEN OP ZOOM Op zondag 7 oktober as. vindt onze najaarsexcursie plaats: een cultuur-historische excursie. naar Bergen op Zoom. Het programma voor deze dag luidt als volgt: 8.45 uur verzamelen op de hoek Stationsplein/Oranje Nassaulaan. 9.00 uur vertrek van de bussen. 10.15 uur ontvangst met een kopje koffie met Bergse Bastaert in restaurant de Nieuwe Kloof, gelegen in de bossen ten oosten van Bergen op Zoom. 11.15 uur Rondrit en historische wandeling door Bergen op Zoom. 13.15 uur Lunch bij Hotel De Draak op de Grote Markt. Samenstelling lunch: 7 soorten brood, diverse vleeswaren, diverse zoetwaren, koffie, thee of melk naar believen. 15.00 uur bezoek aan gemeentemuseum Het Markiezenhof. 16.15 uur Bezoek aan de St.Gertrudiskerk. 16.45 uur vrije tijd. 21.30 uur aankomst te 's-Hertogenbosch. U kunt inschrijven voor deze excursie door betaling van f 50,00 in het Kringhuis óf op een der rekeningen van de Kring. Vergeet U niet Uw lidnummer duidelijk te vermelden. Per lid maximaal 2 personen voor die prijs. Niet-leden betalen f 60,00 p.p., voor zover er plaats is. In deze bijdrage is begrepen: - de busreis - koffie met gebak de lunch - verzekering
-
de geleide wandeling de geleide rondrit bezoek Markiezenhof bezoek St.Gertrudiskerk
De inschrijving sluit bij 100 deelnemers. Aanvragen worden behandeld in volgorde van binnenkomst der betaling. Nà 30 september is in principe GEEN teruggave van inschrijvingsgeld meer mogelijk. De deelnemerskaarten worden één week tevoren U toegezonden.
)
======================================================================================== HE T
MA R K I E Z E N H 0 F
Het Markiezenhof is het voormalig woonpaleis van de heren, later markiezen, van de heerlijkheid van Stad en Land van Bergen op Zoom. Dit paleis waarvan Anthonis Keldermans de bouwmeester was, is tussen 1485 en 1525 tot stand gekomen. De gebouwen zijn ruim gegroepeerd rondom drie binnenplaatsen. In het begin van de 18e eeuw is de tuinvleugel van het woongedeelte verbouwd in de typische Franse bouwstijl van die tijd. Van 1795 tot 1814 was het gebouw in gebruik als militair hospitaal voor de Franse legers en daarna tot 1957 als militaire kazerne. Het stadsbestuur bestemde dit fraaie complex in 1957 tot cultureel centrum, doch het diende eerst een algehele restauratie te ondergaan. Een groot deel van het gebouw is intussen gereed gekomen en o.a. als museum toegankelijk voor het publiek.
- 38 -
u~
zale n bev atte n ondermeer schilde r ijen , houtsculpt uren . tapisseri~ n en meubels deels in st ijlkamers , en vo or ts grote collecties Bergen op Zooms aardewer k, tin, koper , porselein en voorwerpe n van oudhe idkundi ge b etekenis . Dovendien worde n er voortdurend speciale tentoonstellingen ge h o uden. Een bezoek aan dl t museum is door de gehele sfeer van de middeleeuwen tot en met de 18e eeuw ee n apart e belevenis.
GE R T R UD I S KE R K
0
De Sint Gertrudiskerk heeft een veelbewogen geschieden is . Het in oorsprong waarschijnlijk vrij ee nvoudige kerkgebouw is tot het eind van ~e 15e eeuw geregeld uitgebreid en verfraaid o.m. onder leiding van Everard Spoorwater uit Antwerpen. In 1489 had Anthonis Keldermans de plannen gereed voor een aanzienlijke uitbreidi.ng van de k erk. Een tiental jaren later werd met deze uitbreiding begonnen; wegens voortdurend geldgebrek vorderde het werk echter slechts langzaam. Tijdens de godsdiensttroebelen van 1580 werd de kerk geplunderd. Enkele jaren later werd de kerk door de Hervormden in gebruik genomen. Het nieuwe gedeLlte kwam in onbruik, werd in 1607 door een storm zwaar beschadigd en verviel hoe langer hoe meer. Van de groots opgezette uitbreiding rest thans alleen de zijbeuk van het tweede transept. In 1747 werd de kerk tengevolge van een zware beschieting door de Franse belegeraars grotendeels verwoest. De 14e eeuwse toren die de verwoesting had overleefd kreeg toen de typische bekroning die in de volksmond "Peperbus" heet. Een nieuwe ramp trof de toen juist in restauratie genomen kerk in 1972 door een enorme brand. Slechts de kerktoren, het opgaand muurwerk en het reeds gerestaureerde gedeelte konden behouden blijven. De restauratie is sindsdien hervat en was eind 1986 voltooid.
S T ADHU I S
u
Het monumentale stadhuis van Bergen op Zoom bestaat uit een samentrekking van drie panden: a. het Schepenhuis, het eigenlijke oude stadhuis, herbouwd na de grote stadsbrand van 1397 (de frontdeur met de drie vensters links daarvan) b. het rechts daarvan gelegen huis "Leeuwenborch", dat vanaf 1470 het handelshuis was van de Engelse kooplieden, die de Bergen op Zoomse jaarmarkten bezochten. In 1498 werd dit pand bij het stadhuis getrokken. c. het links van het schepenhuis gelegen huis "de Olifant" d.w.z. het met een grote poort over de St.Annastraat heen gebouwde huis met bovenwoning. "De Olifant" werd in 1516 door het stadsbestuur aangekocht. In 1611 werd voor de panden a. en b. de huidige voorgevel in gobertangesteen opgetrokken, terwijl toen waarschijnlijk ook de bovenbouw van pand c. is aangepast. Een en ander ging gepaard met de vernieuwing van de bekappingen. In het inwendige is de oorspronkelijke indeling nog grtendeels intact. In de topgevel de zinspreuk "Mille periculis supersum". Uit dezelfde eeuw dateert de achtervleugel die uit fragmenten van oudere gebouwen werd samengesteld. Een poortje sluit de binnenplaats aan de noordzijde af. Het stadhuis, nog steeds zetel van het stadsbestuur, is in de jaren 1930-1938 gerestaureerd. L I E V E V R 0 U W E P 0 0 R T (GEVANGENPOORT) Deze indrukwekkende stadspoort is opgetrokken in de eerste helft van de 14e eeuw. In eerste aanleg bestond het gebouw uit een vierkante poorttoren, geflankeerd door twee zware ronde torens in Gobertangesteen waarop aan weerszijden de stadsmuren aansloten. In de vijftiende eeuw werd het deel aan de stadszijde uitgebreid met fraaie bovenbouw met arkeltorentjes. aan de westkant had de poort aanvankelijk een voorwerk, ook wel barbacane genoemd, alsmede een brug over de stadsgracht. Nadat dit monumentale poortgebouw tegen het einde van de vijftiende eeuw door stadsuitbreiding zijn eigenlijke bestemming verloren had, deed het tot in de 20e eeuw dienst als gevangenis; vandaar de dubbelnaam Lievevrouwepoort/Gevangenpoort. Deze poort is in Bergen op Zoom het oudste gebouwde monument. - 39 -
LI EVEVROUWEPOORT
SINT GERTRUDISKERK
t MARKIEZEN HOF
MARKIEZENHOF
- 40 -
~e
sd1uH kerk c1Ldzier t~luis
ocnz %o'XtcL Zoals u weet. veroverde Frederik Henarik in 1629 onze stad. L1 at gebeurde tijdens de t ach t i g _i ar i ge oor 1 o g. Het t waa 1 fJ ar i g bestand was al voorbij en dankzij het ge l d van de Zilvervloot. die Piet Hein in 1628 op de Spa njaarden veroverde. wist Frederik Hendrik. met hu l p van ingenieur Leeghwater. 's-Hertogenbosch in te nemen. De tachtigjarige o~rlog was veel meer dan een strategische oorlog een striJd tussen het protestantisme Cde nieuwe godsdienstl en het katholicisme. Na het beleg worden de katholieke inwoners van 's-Hertogenbosch fiks belemmerd in het openlijk beleiden van hun godsdienst. Men mocht wel katholiek zijn. maar dat njet in het openbaar laten blijken. Men mocht du~ niet meer naar kerk of kapel, ... dat kon trouwens ook niet meer. De Sint-Jan werd voortaan door de aanhangers van de nieuwe godsdienst gebruikt. Ook andere kerken werden genaast. Sommige gingen dienst doen als kazerne, opslagplaats, paardestal of wat dies meer zij. De katholieken wilden echter hun godsdienst blijven beleiden, en als dat niet in net openbaar kon. dan maar in het verborgene. Zo verre~en er vele huis- of schuilkerken. Deze waren soms maar een of twee kamers groot. In de Postelstraqt was achter het huis van Boxtel een oud wijnpakhuis als een echte schuilkerk ingericht . De onderdrukking van de katholieken is niet altijd even fel geweest. De paters Minderbroeders hadden aanvankelijk een statie. een klein kapelletje, in een huis genaamd "het Wapen van Luik" in de Postelstraat. Deze kapel was toegewijd aan de B. Antonius van Padua. In 1681 koopt Philip van Beugen het ernaast gelegen pand: Het huis van ~oxtel. Kort daarna verplaats~n de paters hun kerkje naar een acnterbouw van dit huis. dat tevens een uitgang had op de Uilenburg. Dat moet dan we 1 het eerdergenoemde wijnpakhuis zijn. Het pakhuis werd verbreed door de voormalige z1Jmuur te slopen en het dak te laten rusten OP ronde houten kolommen, die gevat waren in hard~tenen basementen. Zo ontstond een tweebeukige kerk. Het voortbestaan van de kerk wordt echter al spoedig bedreigd: Op 7 augustus 1681 verschijnt de Hoogschout in de vergadering van de Bossche schepenen en vertelt daar, dat in de Postelstraat, onder de naam van een wijnpakhuis. een formele kerk is ingericht. Daarop werden dadelijk twee schepenen aangewezen om de kerk te gaan sluiten. Zij brengen op 1 september verslag uit.
)
- 41 -
Hezenmans vertelt daar in zijn boek '''s-Hertogenbosch van 1629 tot 1798" het vol gend e over(pagina 313l: ''Met den Hoogschout hadden zij z i ch vervoegd ten huize van Filips van Beugen in de Postelstraat. wiens acht e rhuis ziJ inge richt vo nden tot ee ne kerk der Roomschgezinden; er stond een altaar in. het had een por ta a l . een oks aal en er waren twee of drie galerijen boven elkander. Maar de huisheer verscheen en verhaalde. dat het eene oude verl aten k erk was, die hij voor pakhuis wi l de gebruiken: rondo m het altaar waren dan ook reeds wijnvaten gelegd, maar of die vol of ledig waren. wisten zij niet. en evenmin. of ze er niet opzettelijk waren gelegd ". Zi j , de twee schepenen. schenen de zaak zee r luchtig op te nemen. wellicht dankzij de voorkomendheid des huisheers. to en zij hem met dit bezoek vereerden! De rust was van korte duur. De Kerkeraad der gemeente Jesu Christi stuurde in februari 1683 een brief aan de Staten van Holland. waarin ziJ k laagde over de voortdurende en dagelijks toenemende stoutheid der papisten(Hezenmans. pagina 321). Er waren twee nieuwe kerken opgericht en de Kerkeraad wilde, dat er voor gezorgd zou worden, dat er een einde kwam aan de uitoefening van de paapse godsdienst. Op 8 maart 1683 kwam er een bevel, een plakkaat. tot sluiting van de paapse kerken. De eigenaars werden gedreigd met verbeurdverklaring van de gebouwen, als ZlJ ze nog ooit als kerk zouden openen. Ook de huiskerk in de Po~telstraat werd opnieuw bedreigd. De altaren en de versieringen waren door de weduwe van Philip van Beugen inderhaast verwijderd en zij gaf aan de Staten te kennen. dat een gedeelte van haar achterhuis maar een simpel pakhuis en afdak was. dat geen gelijkenis met een kerk had. Zij verzocht daarom het besluit tot verbeurdverklaring in te trekken en haar niet anders te behandelen als de overige inwoners der stad. Ook deze keer ontkomt de kerk aan sluiting en bleef het een schuilkerk. Zestig jaar later, op 24 december 1744, wordt de bidplaats dan toch, op bevel van de Staten van Holland gesloten, echter niet voor lang, want in 1747 wordt zij weer geopend (Hezenmans. pagina 383). In deze periode nam de hevigheid van de vervolging wat af. De schout wilde nog wel eens een oogje dichtknijpen, als hij wat toegeschoven kreeg. Al die tijd hebben de Minderbroeders kans gezien het kerkje te bemannen en dus te gebruiken tot 1774. Dan wordt Joannes Spierings pastoor. Hij wordt in 1800 opgevolgd door Gerardus van der Heijden. Als Napoleon in 's-Hertogenbosch komt, komen de kerken, mede door zijn toedoen, weer in handen van de katholieken. De schuilkerk in de Postelstraat verliest dan zijn functie en wordt in 1811 gesloten.
-
42 -
)
Zo'n schuilkerk kon men via diverse 1n- en uitgangen betreden en verlaten. Men kon de schuilkerk 1n de Pastelstraat via de Uilenburg verlaten door een gang in een huis. dat over de D1eze was geb ouwd : vervolgens ko n men door een he el rnoo1 poortje de Uilenburg bereiken. Dat poortje bestaat nog steeds. De prachtig gebeeldhouwde m1ddenstij 1 is een tijdje spoorloos geweest. maar is nu weer terug op de p laats. waar h ij thuishoort . De schuilkerk zelf bestaat niet meer. Helaas heeft de eigenaar in 19 78 het pand nagenoeg gesloopt. Alleen de kopgPvels zijn er nog, en er is nog wat van het hout voor de kap gebruikt. In de tuin kunt u nog de twee hardstenen basementen van de houten pi l aren zien. Maar dat zijn nog de enige herinneringen aan de laatste 1n ' s - Hertogenbos ch bestaand hebbende schuilkerk. Literatuur: J . C.A. Hezenmans: torische studi~n.
)
's-Hertogenbosch van 1629 tot 1798. His-
Jhr . Mr. A.F.O. van Sasse van Ysselt: De voorname huizen en gebouwen van 's-Hertogenbosch, deel 1. pagina's 234-245. R.v.d.Laar en A.v.Drunen: De verleden. heden en toekomst.
Uilenburg,
wandeling
door
J.Mosmans en A.G.J.Mosmans: Oude namen van huizen en straten te 's-Hertogenbosch. pagina 44. Kok de Bekker
)
8 SEPTEMBER 1990
Vanaf heden is het programmaboek in het Kringhuis gratis verkrijgbaar. Onderstaand treft U een overzicht aan van de activiteiten die onze Kring op deze dag organiseert. 1) Fa.Van Lanschot op de Hooge Steenweg/Orthenstraat. Tussen 10.00 en 17.00 uur is de hoofdingang aan de Hooge Steenweg voor U geopend.
- 43 -
Vanaf de kashal is een route door het bankgebouw uitgezet, die eindigt in het pand De Gulden Hopsack. De geschie den is van dit pand gaat terug tot het jaar 1619. De kelders zijn echter nog ouder. Deze hebben deel uitg e maakt van een houten pand dat al in 156 4 werd gekocht door een bierbrouwer uit de stad. 2) Zwanenbroedershuis, Hinthamerstraat 94. Tussen 13.00 en 17.00 uur is dit gebouw van de Illustre Lieve Vrouwe Broederschap te bezichtigen. IN TEGENSTELLING MET WAT IN HET PROGRAMMABOEK STAAT: U kunt hier dus pas nà 13.00 uur terecht. 3) Sint Janstoren. De ze dag zijn er tussen 12.00 en 16.00 uur regelmatig gratis rondleidingen onder leiding van onze deskundige gidsen. 4) Jeroen Bosch Op Ware Grootte, Markt 79. Ook de permanente fototentoonstelling van de werken van onze grootste kunstenaar wordt deze dag vanaf 10.00 uur door onze vrijwilligers open gehouden. Tot 17.00 uur bent U van harte welkom. 5) Citadel/Rijksarchief, Zuid- Willemsvaart 2. Vanaf 10.00 uur organiseren onze stadsgidsen hier rege lmatig rondleidingen. ) Omstreeks 16.00 uur start de laatste. Bovendien worden er verscheidene activiteiten georganiseerd. 6) Binnendieze. Ook deze dag worden er vanaf al.00 uur doorlopend vaartochten georganiseerd vanaf de Mo l enstraat 1 5a. 7) Stadhuis. Ook dit jaar is h et stadhuis van 10.00 tot 17.00 uur te bezichtigen, mede door de inzet van onze vrijwil l igers. 8) Kringhu is . Het Kringhuis is deze dag reeds geopend vanaf 9.00 uur!! All es bij e l kaar zij n bi j na 70 vri j wi l ligers van onze vereniging in de wee r om de duizenden be l angstellenden welkom te heten. Uiteraard vinden er deze dag nog meer activiteiten plaats. Ni euw is de openstelling van De Hof van Zevenbergen in de Keizerstraat, dat mo mentee l vo l op gerestaureerd wor d t !
- --- - - ---------- ---- ----- ----------------------------------------------------------------------------------- - - ----------------------- ---------------- ---------------------
Op donderdaga vond 6 septemb er vjndt om 20 . 00 uur .i n he t Kri nghu.is dP nr.: • " plaa t s v a n een nj e uw e t entoonstelling, genaamd " GROOT 's - HE RTOGENR U:'' ·: · Het is een tentoonstelling v an voornamelijk ol i e v erfs c hild e r ijen v an C .D ijkshoorn. - 44 -
De ze tentoonstelling is tot en met 14 oktober te bezjchtigen. De werken hebben 's-Hertogenbosch en de omgeving tot onderwerp: vandaar ook de titel Groot ' s -Hertogenbosch ! C.Dijkshoorn is op 15 december 1929 geboren in Vl~ardingen en heeft daar tot 1972 gewoond, waarna hij door verandering van werkkring naar 's-Hertogenbosch Js verhuis d. In 1983 is hij begonnen met zj_jn hobby als kunstschilder. Zijn vroegere beroep van off-set-drukker geeft hem nu veel voordeel, vooral daar waar het gaat om kleurkeuze en -menging. Zijn werk is een bijna fotografische weergave van de realiteit. Om zijn dure hobby enigszins te kunnen bekostigen, biedt hij een aantal werken te koop aan tegen r edelijke prijzen .
====== = ===~==========~=============~================r=========~
¡===========================
•
-
.
**
Voor de l edenpresentatie op zondag 14 oktober as. is nog plaats voor enige deelnemers. Met name voor mensen die iets met aud~o - visuele middel en willen vertonen of diebv. gedichten willen voordragen . De expositieruimte is nagenoeg gevuld. Opgave voor deelname: uiterlijk 17 september in het Kringhuis. Evenals 2 en 4 jaar geleden vindt de ledenpresenatie plaats in Gemeenschapshuis De Slinger aan de Jan Schofferlaan. Voor publiek toegankelijk van 14 t9t 17 uur. rn het volgend Kring-Nieuws meer informatie h~erover.
)
- 45 -
**
Op zondag 18 november organiseren we weer de traditionele BOSSCHE RUILMARKT. Om enigszins inzicht te krijgen in de deelname, doen wij een beroep om indien U veel materi aal heeft aan te bieden, dit zo spoedig mogelijk door te geven, zodat wij weten hoeveel ruimte we nodig hebben.
**
In het vorige Kring-Nieuws schreven we over de cursus BOSCHLOGIE, die de DAG/AVOND MEAO, in samenwerking me t het Stadsarchief en onze vereniging dit najaar organiseert. De belangstelling hiervoor was zo groot, dat er twee cursussen georganiseerd worden. Inschrijven heeft dus geen zin meer. Waarschijnlijk komt er in de toekomst nog wel eens een dergelijke cursus.
**
NIEUW verkrijgbaar in het Kringhui9: - g~dichtenbundel met foto's: 's-Hertogenbqsch, anders dan anders f 9,95 - VVV-speurtocht voor kinderen f 0,75
**
Rondleidingen Sint Janstoren. Op alle zondagen in september ZlJn er nog rondleidingen tussen 13.00 en 16.00 uur. U kunt hier gratis aan deelnemen door inlevering van een desbetreffend bonnetje van Uw lidmaatschapskaart.
**
Het bestuur doet een dringende oproep aan alle leden: indien U naar het Kringhuis komt, breng dan Uw lidmaatschapskaart mee. In veel gevallen kunt U dan publikaties aanzienlijk goedkoper krijgen.
Een feest van kleur A_feast of coloztr
Het beroemde schilderij "Mata Mua" van Paul Gauguin uit 1892 is ĂŠĂŠn van de twaalf topwerken die de legendarische kunstverzamelaar baron Hans-Heinrich Thyssen-Bornemisza uit Lugano ter beschikking stelt voor de tentoonstelling "Een feest van kleur, post-impressionisten uit particulier bezit", die van 15 september tot en met 25 november plaatsvindt in het Noordbrabants Museum. Het is uitzonderlijk dat zo'n omvangrijke bruikleen uit de collectie van Thyssen in Nederland is te bezichtig e n~ Het is voor het eerst dat in Nederland een overzicht wordt geboden van het Post-impressionisme. Getoond worden werken van Gauguis, Signac, Toulouse-Lautrec, Van Gogh, CĂŠzanne, Picasso, Pissaro, Kadinsky en vele anderen. In het verlengde van deze tentoonstelling zijn een aantal evenementen opgezet die het kleurrijke karakter benadrukken. Zo wordt door de samenstellers van de tentoonstelling en de catalogus een cyclus van drie lezingen verzorgd over het post-impressionisme. De lezingen vinden plaats op 10 oktober, 25 oktober en 7 november. De twee najaarsconcerten van het museum zijn geheel gewijd aan muziek uit de tijd van het post-impressionisme, de periode 1880-1910. Tijdens deze concerten die plaatsvinden op 9 september en 14 oktober worden werken uitgevoerd van Debussy, Mateau, Mouquet, Poulenc en Tomasi. De catalogus kost f 69,50(gebonden) en f 45,00 (genaaid). In het Kringhuis zijn folders over deze tentoonstelling verkrijgbaar.
===========================================================================================
L A A T S T E
N I E U W S: excursie naar Bergen op Zoom.
Aangezien gebleken is dat het weinig zinvol is de vrije tijd 's avonds in Bergen op Zoom door te brengen, is besloten meteen om 17.00 uur vanuit Bergen op Zoom te vertrekken. De bussen rijden dan naar het oude centrum van Breda. U ontvangt daar van ons een plattegrondje zodat U daar nog een mooie wandeling kunt maken, bovendien is hier nog volop gelegenheid eventueel een hapje te ,eten of iets te drinken (uiteraard voor eigen rekening). Om kwart voor negen vertrekken we dan weer uit Breda, zodat we op de afgesproken tijd terug zijn in 's-Hertogenbosch. Zie voor meer informatie: pagina 38.
- 46 -