1
.krln9"nleuw1 Verschijnt minimaal 6x per jaar. Uitgave van de Kring "Vrienden van
N U MME R
路~s-Hertogenbosch"
KRINGHUIS: Tweede Korenstraatje 18, tel. 073 - 135098 Openingstijden: maandag t/m zaterdag van 10-17 uur zon- en feestdagen van 12-17 uur bovendien op donderdag van 18-21 uur
97
6 oktober 1990
SECRETARIAAT: Postbus 1162, 5200 BE BETALINGEN: -
's-Hertogenbosch
postgiro 3119716 Van Lanschot reknr. 22.51.91.202 jaarlijkse bijdrage: minimaal f 25,00 jeugdleden: f 15,00
=============================================================================================
Beste leden, In het zesde Kring-Nieuws in dit kalenderjaar vragen wij Uw aandacht voor de volgende zaken:
)
op zondag 14 oktober vindt - al weer voor de derde keer- onze LEDENPRESENXATIE plaats. Vanaf 13.00 uur bent U welkom in De Slinger: zie pagina 48. op maandag 29 oktober besteden we aandacht aan de plannen voor het Burgemeester Loeffplein e.o., zoals die ontwikkeld zijn door de Ondernemersvereniging Hartje Den Bosch: zie pagina 49. verder diverse mededelingen op pagina's 49 en 50 . en een artkel over de Oude Sint-Jacobskerk op de pagina's 51,52 en 53. Op de beide laatste pagina's: aandacht voor enige-interessanteactivi tei ten van derden. Tot slot willen wij U onze verontschuldigingen aanbieden voor het feit dat Kring-Nieuws 96 bij verschillende leden te laat in de brievenbus is gegleden. In de laatste maand van dit jaar verschijnt nog een zevende nummer. - 47 -
-- -------
zondag 14 oktober
13-18 uur PLAATS
--~-
zondag 14 oktober
13-18 uur
Gemeenschapshuis De Slinger, Jan SchĂśfferlaan. Volop parkeergelegenheid in de directe omgeving. Met openbaar vervoer: lijn 2 (richting Rompert), uitstappen halte Kapelaan Koopmansplein.
Op de benedenverdieping vinden allerlei activiteiten plaats. Die activiteiten vinden doorlopend plaats, zodat U op elk gewenst moment binnen kunt komen. Uiteraard is de toegang gratis. Bij de ingang ontvangt U een informatieblad met een totaal overzicht der activiteiten. (Met ingang van vrijdag 12 oktober kunt U hierover ook al informatie krijgen in het Kringhuis; ook telefonisch!) Een greep uit het programma. In zaal 1 vinden doorlopend vertoningen en voordrachten plaats. Onderwerpen o.a.: - dia-programma: hoe zit de toerist Trier, Leuven, 's-Hertogenbosch - première videofilm over de vaartochten op de Binnendieze - gedichten op muziek - stereofotografie - film: de St.Janstoren In zaal 2 vindt U verscheidene kleine exposities: - foto's + beschrijvingen Deuteren-Kruiskamp, Moerputten - wandkleedjes
Tot ziens op zondag 14 oktober, vanaf 13.00 uur!!! (en .... er is volop zitgelegenheid!
- 48 -
)
*********************
KRINGAKTIVITEITEN
*************~*******
maandag 29 oktober 20.00 uur Stadsarchief, Bloemenkamp 50 WAT
T .E
D 0 E N ME T
H E T
B U R G. L 0 E F F P L E I N e.o.?????????
In de afgelopen weken en maanden zijn er heel wat publikaties in de pers verschenen over het Burgemeester Loeffplein. Het politiebureau gaat verhuizen, het Grootziekengasthuis verdwijnt op deze plek, de Rabobank gaat vertrekken, enzovoort .•••..•. De Ondernemersvereniging Hartje Den Bosch heeft als jijdrage aan de discusssies een eigen plan ontwikkeld. Op deze Kring-bijeenkomst in het Stadsarchief zullen deze plannen worden toegelicht en zal er volop gelegenheid tot discussie zijn. De plannen zullen worden gepresenteerd door Henk van der Ven, voorzitter van de Ondernemersvereniging en door Wilco Meeuwis, de architect. De bijeenkomst zal tot ca. 22.00 uur duren.
================================================================================== WI E
)
0
WI E
Wie heeft er nog op zolder of in een kast een oude kerstgroep staan, van pakweg zo'n 30 jaar oud. Wie wil die dan beschikbaar stellen voor een tentoonstelling in het Kringhuis. Deze tentoonstelling willen we organiseren tussen St.Nicolaas en Kerstmis 1990. Ook oude kerstversieringen zijn welkom. Kent U ze nog de kerstgroepen van triplex, papier, gips, enz.? Als U er een bezit en hem beschikbaar wilt stellen voor deze expositie, wilt U dit dan melden aan het Kringhuis (tel. 135098). Wij nemen dan contact met U op. De Tentoonstellingscommissie.
===================================================================================
!i7?dll!!
~ *~
NIEUW verkrijgbaar in het Kringhuis: - Rondje Den Bosch 3 (een stadswandeling met fraaie foto's van fraaie plekjes nabij de Binnendieze. f 2,00 - Stadsgezichten door Paul Kriele (bijgewerkte herdruk) f 24,90. - Jaarverslag Bouwhistorie 1989. f 3,50 - beeld Zoete Lieve Vrouw klein f 15,00 - Jikkes Merante. Sprokkelen in Brabantse Spreuken door Cor Swanenberg en Nelleke de Laat. f 25,00
- 49 -
vervolg
Bestuursmed~delingen:
II
Rondleidingen Sint Janstoren. In verband met de herfstvacantie ziJn er extra rondleidingen op dinsdag 16, woensdag 17 en donderdag 18 oktober as. Elke dag om 14.00 uur. U kunt hier gratis aan deelnemen door inlevering van een desbetreffend bonnetje van Uw lidmaatschapskaart.
II
Het bestuur doet een dringende oproep aan alle leden: indien U naar het Kringhuis komt, breng dan Uw lidmaatschapskaart mee. In vele gevallen kunt U dan publikaties aanzienlijk goedkoper krijgen.
II
Op zondag 18 november as. organiseren we weer de traditionele BOSSCHE Ruilmarkt.Om enigszins inzicht te krijgen in de deelname, doen wij een beroep op U (indien U veel materiaal hebt aan te bieden) dit zo spoedig mogelijk door te geven aan het Kringhuis!
II
Zwanenbroedershuis. In principe kunt U iedere vrijdag tussen 11.00 en 15.00 uur terecht voor een gratis rondleiding in het Zwanenbroedershuis (Hinthamerstraat 94). Door bijzondere omstandigheden (activiteiten van de Broederschap) kunnen soms vrijdagen uitvallen. In het Kringhuis kan men U hierover altijd inlichtingen verstrekken.
II
Citadel. Elke 2e en 4e zaterdag van de maand is er om 11.00 uur een rondleiding door de Citadel. Aanmelding hiervoor kan UITSLUITEND vooraf geschieden in het' Kringhuis (tot de vrijdag ervoor). De kosten bedragen f 2,00 p.p. (door inlevering van het bonnetje van Uw lidmaatschapskaart kunt U echter een gratis kaartje krijgen in het Kringhuis.
II
Jeroen Bosch op Ware Grootte. Van dinsdag t/m zondag kunt U van 13.00 tot 17.00 uur een bezoek brengen aan deze permanente foto-tentoonstelling in de Moriaen, Markt 79. Prijs f 2,50 p.p. (tegen inlevering van het bonnetje aan Uw lidmaatschapskaart kunt U gratis naar binnen!).
II
Ook voor groepen van minimaal 10 personen organiseren we stadswandelingen en rondleidingen op elk gewenst tijdstip. Dit geldt voor de St.Janstoren, de citadel, het Zwanenbroedershuis, de St.Jan, de Jeroen Bosch Expo, enz. In het Kringhuis kan men U daarover alle informatie verschaffen! Voor jeugdigen is in het Kringhuis ook een walkman-wandelroute beschikbaar. Voor degenen die op eigen gelegenheid willen wandelen door onze fraaie binnenstad, hebben we in het Kringhuis ook een uitgebreide collectie van wandelingen, uitgegeven door onze Kring of het VVV. Voor liefhebbers zijn er ook verschillende fietsroute's te koop!
II
Uitbreiding vrijwilligers. In het afgelopen half jaar ZlJn een twintigtal nieuwe vrijwilligers aan de slag gegaan. Leden die bereid zijn minimaal ĂŠĂŠn dagdeel per week in onze Kring te investeren, zijn ook van harte welkom. Voor het komende toeristenseizoen zoeken we vooral ook leden die willen gaan rondleiden op de St.Janstoren en op de Binnendieze. De komende maanden kunnen dan gebruikt worden voor de opleiding. Maar ook indien U niet weet wat U wilt/kunt gaan doen, kunt U zich aanmelden in het Kringhuis, waarna U binnen korte tijd een uitnodiging krijgt voor een gesprek met een bestuurslid.
II
Het bestuur wil graag in contact komen met leden die binnenkort een bezoek brengen aan Madrid (Spanje) en voor ons een boodschap willen doen in het Prado-museum. Aanmelden graag in het Kringhuis, waarna telefonisch met U kontakt wordt opgenomen.
- 50 -
)
(
Dienst Bouwhistorisch Onderzoek
DE
0 UDE
S I NT - J A C 0 B S K E R K
De oude Sint-Jacobskerk was oorspronkelijk een broederschapskapel. Op 11 november 1430 verleende Paus Martinus V toestemming om de kapel met klokketoren en een gasthuis te stichten ten behoeve van bedevaartgangers naar Santiago de Compostella. Vanaf 1569 kreeg het gebouw de status van parochiekerk voor het oostelijk stadsdeel en de bevolking buiten de stadswallen tot Hintham. Gegevens over de vroegste bouwgeschiedenis van de Oude Sint-Jacobskerk zijn niet overvloedig aanwezig. Tot dusver zijn enkele bouwhistorische waarnemingen in en aan het gebouw uitgevoerd. Veel bouwhistorische gegeven$ zijn echter nog onder de pleisterlagen verborgen. Deze zullen in de toekomst nog nader inzicht verschaffen in de geschiedenis en de architectuur van deze laat-middeleeuwse kerk. Afgaande op de tot dusver bekende gegevens kan worden aangenomen dat het koor . tot de oudste opzet van het gebouw behoort. Het schip van de kerk is jonger. Uit de dichtgezette scheibogen westelijk van het koor valt op te maken dat rekening is gehouden met de bouw van een transept (dwarsschip). Dit plan is nooit uitgevoerd. In de uiteindelijke vorm werd het gebouw een driebeukige basicale kerk met een éénbeukig koor en een dakruiter als klokketoren. Tussen ca. 1450 en 1550 is de kerk gegroeid tot de huidige omvang. Na 1629 werd de Sint-Jacobskerk geconfisceerd door de Staatse overheid en korte tijd in gebruik genomen als protestants kerkgebouw (tot 1650). Het gebouw verkeerde in die tijd in een deplorabele toestand en diende tot 1689 eerst als begraafplaats en later als wagenhuis. Vanaf 1689 kreeg de voormalige kerk een militaire functie ten behoeve van het Bossche garnizoen. Allereerst als paardenstal voor de cavalerie,vanaf ca. 1752 als arsenaal: het "Groot Tuighuis". In 1752 werd het gebouw ingrijpend veranderd, de kosterij en de sacristie werden gesloopt en in het kerkgebouw werd een aantal verdiepingsvloeren aangebracht (4 stuks), de gevels werden aangepast door het dichtmetselen van de grote hoge spitsboogvensters en het aanbrengen van kleine ramen per verdieping. De westgevel (het huidige straatfront) werd geheel nieuw opgetrokken en de kapconstructie vernieuwd. De dakruiter (klokketoren) was reeds gefaseerd gesloopt in 1732 en 1752. Door de confiscatie van de Oude Sint-Jacobskerk in 1629 werd een Roomse schuilkerk gesticht in de Hinthamerstraat in het pand "De maghed van Den Bossche", het voorhuis diende als pastorie en de kerk was gelegen op het achtererf. De schuilkerk was, afgaande op een 18e eeuwse beschrijving door J.H.van Heurn, "Tamelijk groot". De plattegrond was min of meer vierkant en had twee uitgangen, t.w. tegenover de Sint-Jacobstraat en Achter de Dove/Fraterstraatje. Het interieur was voorzien van drie altaren en een drietal gaanderijen. In 1797 ·werd officieel de vrijheid van godsdienst afgekondigd. Ter plaatse van de schuilkerk werd in 1804 een nieuwe kerk gebouwd, waarvan, afgezien van een kadastrale opmeting, geen bouwkundige gegevens bewaard zijn gebleven. Al in 1844 werd deze Sint-Jacobskerk vervangen door een ruimer gebouw in de waterstaatsstijl. Dit gebouw was uitgevoerd als centraalbouw en werd gedomineerd door een achtkantige koepel op de viering. Het interieur was voorzien van beschilderingen naar ontwerp van P.H.Cuypers. - 51 -
Ook deze 19e eeuwse Sint-Jacobskerk werd na een relatief korte periode gesloopt, enerzijds door de constructief slechte staat van het gebouw, anderzijds door de grote toename van parochianen. Aan het einde van de 19e eeuw werd besloten tot het realiseren van een ruimere nieuwbouw en werd in 1905 _begonnen met de bouw van de huidige parochie-kerk Sint-Jacob aan de Hinthamerstraat. Rond 1900 diende de Oude Sint-Jacobskerk als legering van een half bataljon infanterie en werden er kantines, waslokalen, gymnastiekzalen en wachtlokalen in ondergebracht. De verbouwing vond plaats naar ontwerp van kapitein-ingenieur Onnen, die ook de ontwerpen heeft geleverd voor het wachthuis op de citadel en de manege aan de Hekellaan. In 1924 werd de Oude Sint-Jacobskerk door het garnizoen van de stad verlaten daar men inmiddels buiten de stad voldoende kazerne-ruimte beschikbaar had. Vanaf deze datum komt dit gebouw in handen van het Provinciaal Genootschap, die zijn inmiddels uitgegroeide verzameling van allerlei belangwekkende objecten nu een ruimere plaats kon bieden en voor het publiek toegankelijk kon maken. Hiertoe heeft het gebouw weer intern een grote verandering ondergaan, onder anderen door de sloop van de eerste verdiepingsvloer en het aanbrengen van een balustrade waardoor een bovengalerij ontstond. Ook de voorgevel werd gelijktijdig aangepast door architect Oskar Leeuw. In de loop der jaren is de structuur van het Provinciaal Genootschap gewijzigd waardoor het museum een zelfstandiger bestaan is gaan leiden en er een naamsverandering plaatsvond t.w. Noordbrabants Museum. In 1987 verlaat ook het Noordbrabants Museum de Oude Sint-Jacobskerk doordat zij een mooiere en ruimere mogelijkheid had aangeboord door het vrijkomen van het Gouvernements Paleis in de Verwersstraat en vestigde zodoende in 1988 zich nieuwe bewoners in de voormalige kerk t.w. de Gemeentelijke Dienst voor Bouwhistorisch en Archeologisch Onderzoek met haar depots en kantoren. Een jaar later kwam daar nog een nieuwe bewoner bij nl. het cultureel centrum "de Azijnfabriek", die nog een plaats vond in het koorgedeelte van de kerk. Op het ogenblik is de Oude Sint-Jacobskerk aan alle kanten omringd door gebouwen en terreinen van het Psychiatrisch Ziekenhuds' Reinier van Arkel, dat onderdeel uitmaakt van de Godshuizen. Dit ziekenhuis werd in 1439 bij testament gesticht door de Bossche burger Reinier van Arkel. Hij wilde dat na zijn dood zijn hele vermogen zou worden besteed aan de bouw en inrichting van een gasthuis voor "arme sinnelose menschen" die daar als dat nodig was opgesloten en geketend mochten worden. De executeurs van het testament vestigden het nieuwe gasthuis op het Hinthamereind, op de plaats waar nu de ingang voor de jeugdpolikliniek aan de Hinthamerstraat gelegen is. Het is het oudste psychiatrisch ziekenhuis van Nederland. Tot circa 1750 bleef het gasthuis heel klein; er verbleven doorgaans ongeveer 20 "dwazen". Vanaf dat moment steeg het aantal opnamen trendmatig. De maatschappy stootte de geestelijk gestoorden steeds meer uit. In het begin van de 19e eeuw vond het idee ingang dat een geestelijk gestoorde ziek was en dus genezen kon worden. Tot dan toe was de gedachte overheersend geweest dat "zinnenloosheid" door God gewild werd en dat de mens daar niets tegen kon doen. - 52 -
(
,
Om de aanzwellende stroom van patiĂŤnten op te kunnen vangen moest het huis worden uitgebreid. Tussen 1756 en 1936 werd het hele terrein tussen de Hinthamerstraat en de tegenwoordige Baselaarstraat met kazerneachtige gebouwen volgebouwd. De meesten daarvan werden door de stadsarchitecten de Zutter, Van Vechel en Nabbe en door de architect van de Godshuizen Van Dillen ontworpen. Opsomming van de functies die de Oude-Sint-Jacobskerk in de loop der eeuwen heeft gehad: 1430 - 1569
Kapel ten behoeve van de bedevaartgangers naar Santiago di Compastello in N.W.Spanje.
1569 .... 1629
Rooms Katholieke parochiekerk.
1629 - 1650
Protestants Kerkgebouw.
1650 - 1689
Begraafplaats, daarna wagenhuis.
1689 - 1751
Paardenstal ten behoeve van de cavalerie.
1751 - ca 1900 Arsenaal "het Groot Tuighuis". ca 1900-1924
Huisvesting infanterie.
1924 - 1987
Provinciaal Genootschap - Noordbrabants Museum.
vanaf 1988
Depot/kantoor Gemeentelijke Bouwhistorische en Archeologische Dienst.
=============================================================================================:
Aktiuiteiten derden. '
**
Op zondag 4 november as. wandelt ons lid Theo Grim een bomen-wandeling. Wie wil meewandelen is welkom. Hij start om 1 uur op het "Amadeiroplein" in de Kerkstraat. Vragen en kritiek mogen geuit worden. De route loopt vanaf het Kerkp leintje, via Gasselstraat naar de Hinthamerpromenade. Rondom de Sint Jan, via de Cavaleriestraat naar de Casinotuin. Langs de stadswal lopend, eindigt~de wandeling op bastion Oranje.
**
Minicursus 11 HistarĂź;1:;he Biografie". Altijd en overal zijn er mensen geweest die zich op bijzondere WlJZe onderscheidden binnen de maatschappij. Sommigen van hen zijn op brede schaal bekend geworden, terwijl anderen langzaam maar zeker in de vergetelheid raakten. Om er voor te zorgen dat zowel de bekende als de minder bekende personen die plaats in ons historisch bewustzijn behouden die hen toekomt, zal in de loop van 1992 een Brabantse Biografie verschijnen. Deze uitgave zal bestaan uit een groot aantal korte levensbeschrijvingen vanmensen die in cultureel of maatschappelijk opzicht van meer dan normale betekenis voor de provincie Brabant zijn geweest. Iedereen kan in principe een bijdrage leveren aan deze Brabantse Biografie. Om u enigszins op weg te helpen, organiseert de BRG een cursus "Historische Biografie". In een~drietal bijeenkomsten krijgt u aanwijzingen voor het samenstellen van een levensbeschrijving en het op aantrekkelijke wijze 'portretteren' van een bepaalde persoon. Als docenten treden op mevr.drs.A.Dietze, docent tekstschrijven en de provinciaal historicus. Aanmelding voor 17 oktober bij BRG, 073-146193
)
- 53 -
STICH.tlNG
l-l'J' 1I ~
BRABANfS
/NFORMA 11ECENTRUM VOLKSCULTUUR
HEEM UITNODIGING
LEERGANG VOLKSKUNDE
Het thema van de LEERGANG VOLKSKUNDE op 10 oktober 1990 luidt:
"Van Palmbos tot strooike" Spreker is deze avond de heer dr. R. van Laere, volkskundige en huisarts te Liempde Vaste punten in de levenscyclus van de mens - en dus ook van de Brabantse mens - zijn geboorte, huwelijk en dood. Vanouds en in veruit de meeste culturen zijn rond deze en nog wat andere punten gebruiken gegroeid, die een grote (sociale) rol zijn gaan spelen. De in Vlaanderen geboren Van Laere maakte in zijn praktijk in het oostbrabantse Liempde kennis met deze gebruiken en verdiepte zich in de betekenis en vormgeving van die gebruiken. Hij zal op 10 oktober ons deelgenoot maken van zijn bevindingen.
plaats:
- 54 -
aanvang: kosten:
Katholieke Universiteit Brabant, Hogeschoollaan 225 te Tilburg, zaal AZ 112 19.30 uur f 5,- , te voldoen aan de zaal
informatie:
Stichting Brabants Heem, tel. 04907 - 1831