UITGAVE VAN KRING "VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" JAARGANG 19 - NUMMER 1 - 1 JANUARI 1993
1993
20 jaar afétief STAP IN DE GOEDE RICHTING (7)
Winter?
Secretariaat van "VRIENDEN KRING 'S-HERTOGENBOSCH" Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch KRINGHUIS Tweede Korenstraatje 18 's-Hertogenbosch Telefoon 073- 135098 Openingstijden: Maandag t/m zaterdag van 10.00-17.00uur Zon- en feestdagen van 12.00 - 17.00 uur bovendien op donderdag van 18.00- 21.00 uur BETALINGEN - Postgiro 3.119.716 - Bank van Lanschot rek.nr. 22.51.91.202 - Jaarlijkse bijdrage minimaal f 25,- Jeugdleden f 15,-
VAN
1993, hetjaar waarin onze Kring in gepaste bescheidenheid het feit zal vieren dat zij al 20 jaar actief is.Dat actief zijn wordt deze keer ook van al onze leden verwacht... "werf minstens één nieuw lid" zou voor dit jaar de slogan kunnen zijn! Nóg een werkzaamheid wordt van U gevraagd. In dit Kring-Nieuws is een enquête-formulier (gekleurd vel) opgenomen waarop U het een en ander kenbaar kunt maken. Daardoor wordt mede bepaald hoe de Kring de toekomst tegemoet zal treden. Vooral Uw medewerking bij het aanwerven van een nieuw lid wordt hogelijk op prijs gesteld. Als U die activiteit even serieus neemt als de manier waarop velen in onze Kring bezig zijn, zullen wij heel snel de oplage van het Kring-Nieuws moeten verhogen. Neemt U maar van ons aan dat ons dat veel genoegen zal doen. De inhoud van dit Kring-Nieuws zal U wederom verrassen. Naast de altijd weer actuele mededelingen, opnieuw goed gevulde rubrieken met prima artikelen. Er was ook een leuke bijdrage van een zekere "Trui"; zij wenst kennelijk anoniem
te blijven en dan is het bij ons een goede gewoonte een artikel niet te plaatsen. Ook de Werkgroep Binnenstad doet weer van zich horen. Onderwerpen genoeg waarvoor zij op de bres kunnen springen samen met andere belangrijke groeperingen in onze stad. Het Tolbrugkwartier, de Nota Binnenstad Buiten en de Gement blijven de gemoederen in beweging houden. Niet alleen de gemoederen maar ook Uw gehele lichaam blijft in beweging als U meewandelt naar de Moerputten en omgeving. Veel leesgenot! Jan Bruijstens •••••••••••••• • •••••••
"""""""'"'''•••••••••••••,V ••••
.. ~~~QPT Van de redactie Agenda Van de bestuurstafel Bossche historie Uit de werkgroepen Info lezing Rondom het Kringhuis Binnendieze Al lopende
1,3,9 en 10 2 2 4t/m 8 8 8 10 10 11
03-01 Nieuwjaarsreceptie 13.00-16.00uur - Kringhuis 09-01 Tentoonstelling Pensionaat t/m O.L.V. van Lourdes Engelen21-02 Kringhuis. 17-02 Lezing "Verbeteringen aan de Zuid-Willemsvaart in 's-Hertogenbosch" - Stadsarchief t/m Tentoonstelling "Roma Veduta" 21-02 Noordbrabants Museum - Rome gezien door Nederlandse meesters uit del6e en 17e eeuw. 26-02 Kennismakingsbijeenkomst Boschlogie 21-03 Jaarvergadering en twintigjarig bestaan van de Kring
24-04 Receptie twintigjarig bestaan 24-04 Opening toeristenseizoen
ACTIVITEITEN
Bijzonderheden over neven- en onderstaande activiteiten elders in dit KringNieuws ! -
Stadhuis (rondleiding) Citadel (rondleiding) Zwanenbroedershuis (rondleiding) Jeroen Bosch (tentoonstelling)
lVANDifBESTUuRSTAFEL ~-··•••••··• •• · · ·· "• •· ·•·•·'",$fu;•••••;·'· ··' · "••·•··• """" "' '"·'" .,,,.._"":.-..,,,....,".tt .•..•., ........ •• ••••••• ,,
MEDEDELINGEN Bij de beste wensen voor het nieuwe jaar trof U ook een acceptgiro aan. Om het werk van de penningmeester te verlichten vragen wij U zo spoedig mogelijk het geld over te maken, daarna ontvangt U vanzelf de nieuwe kaart voor 1993. Vanaffebruari 1993 zijn de oude lidmaatschapkaarten niet meer geldig.
Redactie: Harry Blankert, Jan Bruijstens (voorzitter), Jack van Elten, Theo van Herwijnen, Jan Kleijne, Ati Linders (secretaris) en John Vermulst. Aan dit nummer werkten mede Bernard v.d. Bulk, Zr Alphonze v.d . Eerenbeemt, Jo Hendriks, Paul Kriele, Hein Kurvers, Anne van Lanschot en J.A.G.M. van Roosmalen. Redactie-adres: Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch
Vanaf 1 januari 1993 gelden ook de bonnen a, b en c niet meer. Er wordt in het Kring-Nieuws aangegeven waarvoor de bonnen met eerder genoemde letters in de loop van het jaar gebruikt kunnen worden.
KRING HUIS Het Kringhuis is met carnaval 21, 22 en 23 februari gesloten. De 24ste kunt U weer bij ons terecht.
JAARVERGADERING U kunt alvast de datum van de jaarvergadering, die op 21 maart 1993 zal plaatsvinden in Uw agenda noteren. Op deze datum is het twintig jaar geleden dat de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch is opgericht. Nadere informatie daarover in het volgende Kring-Nieuws.
BOSCHLOGIE Vormgeving: Jan Bruijstens, Jack van Elten en Ati Linders Druk: Printex 's-Hertogenbosch Oplage 1300 stuks Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de redactie.
Op woensdag 17 februari 1993 zal de heer A. Steketee een lezing houden over "De verbeteringen aan de Zuid-Willemsvaart in 's-Hertogenbosch". Plaats: Stadsarchief, Bloemenkamp Aanvang: 20.00 uur Toegang: gratis, ook voor niet leden.
,,, ,, ,,,,,
LIDMAATSCHAP
Kring-Nieuws is het zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch."
LEZING
In het voorjaar starten we weer een cursus Boschlogie. De andere cursussen waren snel vol, dus als U geïnteresseerd bent moet U er vlug bij zijn. Start: Kennismakingsbijeenkomst op vrijdag 26 februari. De lessen zijn in het algemeen zaterdags, enkele uitzonderingen voorbehouden. Duur 13 weken
RONDLEIDINGEN Stadhuis Iedere donderdag Aanvang: 19.00uur Duur: circa 1 uur Toegang: gratis Aanmelden: zelfde dag vóór 11.00 uur op tel. nr. 155755 Info: Kringhuis Citadel zaterdag 9 en 23 januari zaterdag 13 en 27 februari Aanvang: 11.00 uur Duur: circa 1 uur Tarief: volwassenen f 3,-per persoon kinderen t/m 12 jaar f l , - per persoon Kaartverkoop: vooraf in Kringhuis Zwanenbroedershuis Iedere vrijdag (behalve 1 januari 1993) Aanvang: 11.00 uur tot 15.00 uur Duur: circa 1 uur Toegang: gratis Aanmelden: aan de ingang van het Zwanenbroedershuis
Jeroen Bosch op Ware Grootte De tentoonstelling van de werken van Jeroen Bosch op Ware Grootte is naar de Orangerie verhuisd. Het is zeker de moeite waard daar eens een kijkje te nemen. Open van 10.00 tot 18.00. Toegang: gratis, behoudens enige uitzonderingen, vooraf informeren in het Kringhuis 073 - 13 50 98. Het bestuur
D
Gevraagd Administratief assistent( e) om de commissie "20-jarig bestaan" in de maanden maart - april - mei - juni 1993 bij te staan. Bij voorkeur met type-ervaring. Reacties graag naar Anne vanLanschot
. ···w~VÄN- DEREDAèTiE1 " ' " ' • • ••«• ..-.,,_",
NIEUWJAARSRECEPTIE 1993 Bij de Nieuwjaarsreceptie van onze Kring is het een goede traditie dat bij monde van de voorzitter nog eens terug gekeken wordt op het afgelopen jaar en natuurlijk ook een blik in de toekomst wordt geworpen. Tijdens de zeer geanimeerde nieuwjaarsbijeenkomst op afgelopen zondag 3 januari was het dan weer zover. De voorzitter maakte gewag van een fijn en goed seizoen wat we achter de rug hebben, met op alle objecten een stijgend aantal bezoekers, wat mede door de grote inzet en enthousiasme van alle gidsen en vrijwilligers waar gemaakt kon worden. Ook het aantal leden nam flink toe! Vooral de werkgroepen en stichtingen . )erden goed werk. Ons Kring-Nieuws kreeg gestalte dank zij inzet van redactie, van auteurs en de velen achter de schermen. De kring heeft zich mogen verheugen op uitstekende contacten met diverse organisaties en personen in onze stad, terwijl intern de besturen van Kring, Binnendieze en Jeroen Bosch veel werk hebben verzet. Waarbij zeker in het oog viel, de inspanningen welke zijn geleverd om de Jeroen Bosch-fototentoonstelling onder een goed dak te brengen. Voor 1993, het jaar van het 20 jarig bestaan, voorspelde de voorzitter dat het een jubeljaar zou worden, ondanks het feit dat dat met gepaste bescheidenheid zal worden vierd. Toch staan er vele activiteiten op de rol, activiteiten welke op de a.s. jaarvergadering door de werkgroep "20 jaar bestaan" zal worden gepresenteerd. Buiten de feestelijkheden worden de normale activiteiten weer opgestart. We hebben een goede naam hoog te houden. Het bestuur doet zijn best om alles secuur en goed georganiseerd te laten verlopen. Natuurlijk wordt er gerekend op de volledige inzet van alle medewerkers en vrijwilligers. De plaatsen in het bestuur geraken - erg fijn - volledig bezet wat nodig is voor de goede uitoefening van alle bestuurlijke taken. Dit jaar worden nieuwe statuten en een nieuw beleidsplan aangeboden, langs wel-
ke lijnen de toekomst kan worden tegemoet getreden. Aan het eind van zijn toespraak sprak onze voorzitter de hoop uit dat, voor wat betreft het ledental, 1993 een grote klapper wordt. Onze Kring wil in de komende jaren het magische getal 2000 zien te bereiken! "Laten we daarvoor ons best doen!" waren de opwekkende woorden van onze voorzitter. Daarna bleven nog velen gezellig bijeen, elkaar het allerbeste toewensend en vooral veel gezondheid! De redactie.
0
HARTELIJK BEDANKT Nog nooit kende de jaarlijkse feestelijke vrijwilligersavond op 21 november 20.00 uur, in Hotel Centra], 's-Hertogenbosch, zo'n grote opkomst. Circa 160 mensen maakten deze avond mee. Het bestuur van de Kring had zich wederom bijzonder ingespannen om deze avond zo bijzonder mogelijk te maken. Ik denk dat ik namens allen spreek als ik het bestuur bedank voor deze avond! Evenals vorig jaar was het buffet weer van goede kwaliteit. De drankjes waren dit jaar wat moeizamer te verkrijgen! Overigens waande ik me even terug in de tijd bij het serveren van het ijsbuffet. Mijn ijs werd geserveerd op een overigens stijlvol soepbord van het vo01malige Oranje Hotel uit de Verwersstraat. In zijn woord tot de vrijwilligers sprak onze voorzitter, de heer W. Kuysten, over een zeer geslaagd jaar voor de Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch. De grote inzet van de vrijwilligers werd geroemd. Verder bedankte de voorzitter voor hun inzet: - de medebestuursleden; - de werkgroepen, vooral de werkgroep Binnenstadsbeleid; - de redactie van het Kring-nieuws; - de kringhuismedewerkers; - de vrijwilligers van de stichting Binnendieze - de vrijwilligers van de Jeroen Bosch tentoonstelling. Een speciaal dankwoord werd gericht aan Bernard v.d. Bulk voor de organisatie van tientallen activiteiten voor het Kringhuis en de vrijwilligers.
~
•••• ~ • • • " • • • • • • • • • • • " " " ' " ' " ' ••••• y , , . "
•
Zoals gezegd, een zéér goed jaar. Bij nagenoeg alle activiteiten waren, voor zover mogelijk, beduidend meer bezoekers geweest. De grote uitschieter was de stijging van het aantal bezoekers van de St.-Janstoren. In 1993 zal een bijgesteld beleidsplan op tafel komen. Ook voor de Stichting Binnendieze zal een bijgesteld plan komen, hier immers zit men aan de maximale capaciteit en op het huidige traject is uitbreiding moeizaam! Meegedeeld werd dat met ingang van 1 januari 1993 alle vrijwilligers binnen het werkgebied van de Kring en Stichting Binnendieze lid moeten zijn van de Kring. In zijn rede zei de heer Kuysten ook dat alles wat gebeurt nog niet altijd vanzelfsprekend is, hij prijst de samenwerking met de Horeca, Hartje Stad en vooral ook de Gemeentelijke Diensten! Deze avond werd opgeluisterd door gezellige muziek. Natuurlijk ontbrak Joep van de Griendt niet. Geen tombola ditjaar met veel after shave voor de dames, maar een zeer kundige, gevatte, gemoedelijke, soms zelfs licht kritieke conference die zelfs bij de lijdende voorwerpen zeer in de smaak viel. Ook aan deze gezellige avond kwam een eind. Nogmaals: Bestuur van de Kring, hartelijk bedankt voor deze avond en ook voor de bijzondere attentie.
0
John Vermulst advertentie
BINNENDIEZE
We zitten alweer in 1993. De schippers rusten uit, de boten worden opgeknapt. Maar weet U dat U al reserveringen kunt maken voor het komende vaarseizoen dat loopt van 24 april t/ m 3 oktober 1993? Als U het Kringhuis belt 073 13 50 98 zal een van onze vrijwilligers U verder op weg helpen en vertellen wat wel en niet mogelijk is. Ofloopt U anders eens binnen, om een en ander onder het genot van een kop koffie te bespreken.
'''"' ''' '''' "' '"'"· ~;., "'"" '''' ""'··~ •····'"" · ·•· ><>. ..v., :\o. ec.,,, _,,...,, ,,>!>. . . ,. , , .,,,,;.;,,..,,01'>; , ..,.,,, '''"'' ' ' '""''" ""'''""'' ""~ '''""';
,,,
EEN UNIEK STAALTJE V.V.V.-SERVICE Mogelijk is dit kleine gidsje - in boekvorm (formaat 16_x IO_cm)-uit 1883 DE FAMILIE PEPERMAN OP REIS NAAR DE AMSTERDAMSCHE TENTOONSTELLING (afb.1) door Gerrit van den Wald wel één van de oudste vormen van V.V.V.-service, aangeboden door de krant van Arkesteyn. We laten het als een soort "beeldroman" zien (afb.1 t/m6) . Wie is deze Gerrit van den Wald? In het herdenkings-artikel bij het overlijden van GERARD TEULINGS, eigenaar-hoofdredacteur van de Provinciale Noordbrabantsche en 's-Hertogenbossche Courant, onthuld de redactie het bijzonder veelzijdige schrijverstalent van haar ontvallen leider in krant no. 238 van donderdag 12 oktober 1916: " ... Onder denzelfden schuilnaam schreef hij ook "DE FAMILIE PEPERMAN OP REIS NAAR DE AMSTERDAMSCHE TENTOONSTELLING", welk werkje in 1883 als premie aan onze abonnées is aangeboden ..... " 1) Hij was dus de man, die schuil ging achter de naam GERRIT VAN DEN W ALD. "De Van den Waldjes" van TEULINGS verwierven onder zijn lezers een grote populariteit. In 1975 schreef Hollenberg in zijn artikel 'S-HERTOGENBOSCH ALS PERSCENTRUM 2) over deze schetsjes: ~' ~:-:-· ~--
ï
" ... Kenners van de literatuur hebben "de Van den Waldjes" vergeleken met de bekende Falklandschetsen of "Falklandjes" van Herman Heyerrnans. Ze vertonen hiermee inderdaad een zekere gelijkenis mede door hun directheid en sociale bewogenheid. Wat er ook van zij, TEULINGS behoorde stellig evenals Heyermans en ook de Vestersen tot die journalisten, die journalistiek én literatuur tot een personele unie wisten te verenigen .... " In de jubileumkrant van de Provinciale no. 150 van zaterdag 2-7-1921 memoreert de toenmalige hoofdredacteur Johan Pastoor dit unieke gidsje terecht als een originele zakelijke stunt van TEULINGS voor zijn trouwe lezers: 3) " .. . Zijn eerste werkje, dat de lezers in April 1883 als premie in boekvorm ontvingen, was het humoristische verhaal "De familie Peperman op reis naar de Amsterdamsche Tentoonstèiling" en de Gids voor de bezoekers van Amsterdam 1883 ... " Na het titelblad volgt het wonderlijk avontuurlijke en humoristische reisverhaal, bedoeld als een aangename verpozing tijdens de treinreis. Als fragment tonen we het slot van deze lectuur (afb. 2). In de Zakelijke gids voor de bezoekers van Amsterdam in 1883 (afb. 3) demon-
streert TEULINGS naast zijn tekengave ook zijn voor die tijd opmerkelijk zakentalent. Hier vinden we vooral zijn jarenlange ervaring uit zijn Parijse verblijf in terug, hoe je ook als stads- en regionaal blad je lezerskring bij landelijke evenementen van dienst moet blijven. De groots opgezette Inhoud (afb. 4) zal hoogst waarschijnlijk onze directeur V.V.V. 's-Hertogenbosch, Jan Wijtmans - zo hij dit onder ogen krijgt - als een trots kleinood van V .V .V .-voorlichting in één van zijn vitrines willen tonen. Dan volgt de ingeklapte Plattegrond en het opengevouwen Officieel Plan der Tentoonstelling 1883 Amsterdam (afb. 5 en 6). In krant no. 49 van dinsdag 26 april 1f 4) wordt 't werkje als een gratis premie voor de geabonneerden aangekondigd: "BERICHT Einde dezer maand zal verschijnen en franco aan geabonneerden dezer courant worden toegezonden een PREMIE, bevattende een HUMORISTISCH VERHAAL: de Familie Peperman op reis naar de Amsterdamsche Tentoonstelling en een GIDS voor de bezoekers van Amsterdam in 1883. Voor niet-geabonneerden is ze verkrijgbaar tegen f 1.- franco, franco per post f 1.05 tegen toezending van 't bedrag per postwissel."
"
' .
/ DE FAMILIE PEPERMAN op reis no.ar do
Amsterdamschc
Tcntoonstellin~
C:ER!UT VAN DEN Wf.l.J),
'
··~·l
., ~
••..,:!$~."". ...".""."·"~==-~-----,-'-:-"', ';.::::.~-~:..Z: Afbeelding 1: Titelblad
·. ::.. -f. .. -~ .
" ~-·.:·:
Afbeelding 2: Fragment uit het verhaal: de pagina's 50 en51.
UIT 1883 IN 'S-HERTOGENBOSCH ten, die deze uitgave mede hebben mogelijk gemaakt. Veertien hele pagina's, één halve en zes kwart pagina's. Onder hen ook, die van de STOOMDRUKKERIJ C.N. TEULINGS voor Handels- en ander Drukwerk, waarvan zijn broer Christiaan directeur was.
IN':S:OUD.
ZAKELIJKE GIDS VOOR DE BEZOEKERS ." ·'
AMSTERDAM
ffotd~ . i'-ofli<-lrnir.en . B:i•lI:1rkl1tinw·n Politie .
1;;,
!.'01>!...•rij<:!n,
f;i)
Zo'n document uit 1883 blijft heden ten dage nog boeien als een vakkundig staaltje lezers-service MET DE KRANT OP REIS. We achten het niet onmogelijk, dat er ergens in onze stad of daarbuiten nog een exemplaar eenzaam verborgen in een bibliotheek aanwezig is.
•il t;:;
c
1
Tele;.:ra.\(.
li7
Exp. V::.u c:~"uu !.: Leo!! Op.wb11re '\\.:;m;.1lt:tjUwch•n. < 1p~·nl•;;rr: Gchf:U\\t_•J) t•n \'Pdn-0 B<:-lfon 1;waardighcdrm . l:itf;t.:1pjes lmft(·n :\m\t(~rrb.m _;dynl<•ti!ifn.
68 fi& b!I
;·r,
J.A.G.M. van Roosmalen
0
1 8 8 3.
Bronnen:
Afbeelding 3: 7,akelijke Gids.
Afbeelding 4: Inhoud.
Dat het met de tentoonstelling zelf niet zo vlekkeloos verloopt, blijkt uit allerlei berichten in de nummers van het derde kwartaal 1883. Wèl vond de officiële opening op 1Mei1883 plaats""maar pas medio Juli was zij gereed.
WERVING VAN ADVERTENTIES Voor de gratis verstrekking van de premie aan de geabonneerden was een intensieve advertentie-werving noodzakelijk. Imponerend is het aantal adverteerders uit 's-Hertogenbosch, maar ook van daarbui-
1 Prov. Nrdbr. 's-Hert. Crt. no. 238 12-10-1916, G.C.J. Teulings+ 2 Hollenberg, Dr. P. '"s-Hertogenbosch als perscentrum", VariaHistoricaBrabanticaIV, 1975, Boeken Offsetdrukkerij H. Smits BV, 's-Hertogenbosch, pag 222. *) Dit artikel verscheen als bijdrage in het jubileumnummer van het Brabants Dagblad van 25-091971. 3 Prov. Nrdbr. 's-Hert. Crt. no. 150 2-7-1921 4 Prov. Nrdbr. 's-Hert. Crt. no.49 26-4-1883
Afbeelding 5: Plattegrond-ingeklapt Afbeelding 6: Uitgevouwen Officieel Plan de Tentoonstelling
PLATTE i.....
ln!erna!ionale Koloniale en Ui!voerhari.de!
1
,·
TENTOONSTEIJ LING .. J'.'.,;'.; . . .:J.J..
.
- '- . . :;
.L
.
AMSTERDAM 1883,
;-·~
'
~:':~~~- ~
PREMIE \
. ··~
\
/~'.,PR.OVINCIALE NOOROBRABANTSdt _- ;~~~~~~; '+f_,~
-i
~
:·:·:·;:··;:·~:··::-;.-:
;;-;;-:.
i
·········----···- ......-_i-2.,,.,1..,:.~f.J..'«N<{,,,~- . .J
BOSSCHE BUURTEN II Suikerstraat en Moosje de Winter
De Pijp, die naar de Lange Tolbrugstraat werd genoemd, had ook veel kleinere knusse straatjes, zoals het Peterseliestraatje en het Schapenstraatje beiden langszij de St.Pieter, Achter den Hort en de Ruilebuil. De volksbuurt, die in de jaren zestig verdween, lag zo ongeveer op en rondom het huidige Burgemeester Loeffplein. De buurt kende zijn eigen voetbalclub NNEMA, zoals elke buurt een eigen clubje had: in NOAD, de voorloper van BVV, zaten veel jongens van de Bossche middenstand, LVV hoorde bij 't Zand en LONGA bij Lombok, de spelers van de Vughterdijk waren verenigd in VELOCITAS, DEVO was de club van 't Hinthamerènd, weeshuis Glorieux kwam uit met een eigen team STABILITAS. NiVeMa betekende overigens Nieuwe VeeMarkt. Achter de hotels van Rademaker (Centra!) en Piet Mulder (NoordBrabant), in het straatje Achter het Raam, speelden de buurtjongens al tegen de garages. In deze editie van "Bossche Buurten" zouden we het hebben over de bewoners van de Suikerstraat en de Korte Straat. In de Suikerstraat kwamen panden uit die aan de Markt lagen, zoals Lohengrin en Van Gend & Loos. De paard en wagens van het vervoersbedrijf reden door de Scheidingsstraat of De Pijp naar de stallen, waarvan de inrit bij de Rabobank nog te herkennen is aan de daklijsten en de met pek ingesmeerde muren. In de Suikerstraat zuidzijde woonden ondermeer slachter Van Esch, boven de kokerij van slager Wetzer en slager Toon van de Wildenberg.
Aan de overzijde van de Suikerstraat, alsof het rijtje slagers nog niet ophoudt: de slagers W etzer en Jo van Stiphout. De kokerij van Jo kwam weer uit om de hoek, in de Korte Straat. Op de hoek met de Lange Tolbrugstraat begon de Suikerstaat met het snoepwinkeltje van Bart van Oosterhout (later De Stip), daarna het woonhuis van Willem van Ooyen en Pietje Coort en dan Anton Lommers, zoon van de bokser. Als je de Suikerstraat rechtdoor liep, richting St.-Pieter, kwam je 'Achter de Tolbrug', met rechts een steegje: het Peterseliestraatje. Daar woonden onder andere de ouwe lui van accordeonspeler Nelis Faas end' n Bart Vos en 'de Kromme Bèt'. In de Korte Straat oostzijde, even voorbij de kokerij
van Jo de Stip, maakte Venix in een klein winkelpandje zelf zuurkool in. Op de toonbank stond nog een ouderwetse koffiemolen. Het was een wat uitgebreider winkeltje dan de bekende water- en vuurbuizen. De westelijke kant van de Korte Straat begon op de hoek met Achter de Tolbrug het Snoepwinkeltje van Gerrit en Grad van de Heuvel. De oudste zat in een rolstoel. Eén van de bekendste Bosschenaren uit de Pijp was Huub Jansen ook wel de beschuitenbèkker genoemd, wiens zoon in de Dutch Swing College Band speelde. Zijn moeder, 'de ouwe vrouw Jansen' ging met zelf gemaakte hoedendozen langs de deur. Huub, die getrouwd was met de dochter van 'de Kromme Bèt' woonde een paar deuren verder dan zijn ouwe lui, in hetzelfde straatje. Dan ging de Binnendieze de straat onderdoor. Verderop in de Korte Straat hadden behalve Moosje de Winter, Toontje Piek en groenteteler Daantje Heesbeen (getrouwd met de oudste zus van d'n Blèk Schwarts), Koosje Geenen, bananeninkoper Bram Duin en koperslager Hegmans hun huisje. Op het eind begon de schoenfabriek van Maurits van den Bergh. Maurits had zich daar gevestigd in de voormalige gebouwen van de Tolbrugkazerne. Oorspronkelijk was hij met een schoenmakerij begonnen in de Korte Putstraat. Dat moet zo rond 1880 zijn geweest. Rond 1900 volgde de verhuizing naar de Mathildastraat, die is genoemd naar de dochter van Maurits.
gingen als venter langs de deur. Huisvlijt bestond er voor kleine herstelwerkzaamheden, zoals Tinus Netten de stoelenmatter en Marteke, de parapluhersteller, maar ook werd fruit ingemaakt, aardappelen geschild voor de militairen en kippen geplukt en geslacht voor de restaurants. Heel sporadisch moeten er ook kwakzalvers (Willem en Toon van de Wildenberg), en waarzeggers hebben gezeten. De muzikanten (Koperen Ko) met hun melodische klanken en de herbergiers met hun kleurrijk bezoek completeerden het Bossche doek, dat vaak werd vastgelegd, onder meer door: Hendrik de laat, Herman Moerkerk, Willy Esveld en Lambert van Dartel.
u
Paul Kriele
Bekend glazenier was Toon van Stiphout en ook Willy Esveld, de kroegbaas van 'Willy' s Bonte Palet'. Bijgaande tekening van Willy Esveld toont de kruising Suikerstraat met de Lange Tolbrugstraat. advertentie
UITGEVERIJ TEULINGS 1844 -1964 De Bossche schoenindustrie was ruim driekwart eeuw geleden de op een na grootste tak van nijverheid. Behalve Van den Bergh, waren de firma T.M. van Grinsven aan de Zuid-Willemsvaart en de weduwe D.P. de Booy op de hoek Van Tuldenstraat/Zuid-Willemsvaart de bekendste. De twee laatsten legden zich voornamelijk toe op militair schoeisel. De meeste Pijpbewoners werkten als kleine ambachtslui, muzikanten, marktkooplieden en sommige
In februari 1993 organiseert het Historisch Archief V.N.U. uit Haarlem in nauwe samenwerking met het stadsarchief 's-Hertogenbosch de tentoonstelling UITGEVERIJ TEULINGS 1844 -1964 Te bezichtigen: Stadsarchief, Bloemenkamp 50, 's-Hertogenbosch Tijden: Dinsdag t/m vrijdag 10.00 uur-17.00 uur Zaterdag 09.00 uur-15.00 uur
UIT DE GESCHIEDENIS VAN DE CONGEGRATIE: "DOCHTERS VAN MARIA EN JOZEF " beter bekend "Zusters van de Choorsraat" (deel 4) Onderwijs
Hoewel de Congregatie in 1820 werd opgericht, begon men pas rond 1840 met het geven van onderwijs. Er waren hiervoor niet eerder zusters beschikbaar. Als het ledental zich in de volgende jaren uitbreidt, begint men in 1840 met het onderwijs aan dove meisjes en vanaf 1850 neemt onderwijs aan arme en minvermogende meisjes de belangrijkste plaats in onder de werkzaamheden van de Congregatie. Dit werd ook vastgelegd in de bijzondere regels: ))och om de zonderlinge liefde, die Jezus voor de kinderen meer nadrukkelijk heeft doen blijken, zullen de zusters hare liefdadigheid aan het opvoeden en onderwijzen der kinderen, en bij voorkeur van behoeftigen, ook het meest trachten te bewijzen ... " 42 Zowel in 's-Hertogenbosch als in de plaatsen, waar afdelingen gevestigd waren, openden de zusters bewaarscholen, scholen voor lager onderwijs en naai- en breischolen. Leerplicht bestond nog niet en de ouders, die zelf nauwelijks onderwijs hadden genoten, zagen het nut ervan voor hun kinderen niet in. Bovendien konden de ouders de verdiensten van de kinderen niet missen. Zo gauw de kinderen er toe in staat waren, moesten ze aan het werk! Schooluim was dan ook aan de orde van de dag. Het vakonderwijs stelde nog helemaal niets voor! Het werd niet nodig gevonden; men leerde wat men nodig had wel in de praktijk! De taakopvatting van de zusters was sterk gebonden aan de regelen (vastgestelde voorschriften). Het onderwijs moest op de eerste plaats een bijdrage leveren aan de zedelijk-godsdienstige opvoeding. Daartoe moesten de zusters aan de kinderen de volgende godsdienstig-burgerlijke normen bijbrengen: 1 eene ware en hartelijke Godsvrucht, 2 eerbiedige onderdanigheid voor Ouders en Oversten, 3 gepaste beleefdheid in spreken en gemanierdheid in uiterlijk voorkomen, 4 verschuldigden eerbied voor geestelijke en meer bejaarde personen ... "
Onderwijs was in eerste instantie een vorm van apostolaat: het verbreiden en verdiepen van het Katholieke geloof. Daarnaast het aanleren van de burgerlijke waarden en het bijbrengen van beschaafde (burgerlijke) omgangsvormen. De zusters, die zelf veelal afkomstig waren uit de burgerij en in wier noviciaatstijd veel nadruk lag op het aanleren van beschaafde manieren en omgangsvormen, zullen daar zeker, misschien niet bewust, een bijdrage aan hebben geleverd! De zusters ontplooiden hun werkzaamheden in een periode dat onderwijsmogelijkheden voor armen en minvermogenden, en dat gold nog meer voor meisjes, zeer beperkt waren. Vooral in de naai- en breischolen werkten zij mee aan de godsdienstige en praktische vorming van meisjes die anders grotendeels van onderwijs verstoken zouden blijven! "De zusters mochten het materiële, aardse welzijn echter niet vergeten. Opdat de kinderen later in de maatschappij een bestaan konden vinden, moesten de zusters aandacht besteden aan de "vereischte wetenschappen en vrouwelijke handwerken". Over de opleiding van de eerste zusters die in het onderwijs werkzaam waren is weinig te vinden. De Lager-Onderwijswet van 1806 gaf maar heel summier de bepalingen aan om wettig onderwijs te mogen geven. Vereist waren: - getuigschriften van goed zedelijk gedrag en burgerlijk gedrag - de algemene toelating tot het geven van onderwijs - de speciale toelating voor de plaats of de school - het overleggen van de stukken aan de schoolopziener. De eerste "schoolhouderessen" van de Congregatie waren bevoegd. De LagerOnderwijs inspecteur Wijnbeek maakte in 1844 een inspectiereis door Noord-Brabant. De zusters die hij aantrof hadden allen de akte van toelating verworven! Bewaarscholen.
In 1851 kende 's-Hertogenbosch 13 bewaarscholen voor kinderen uit de "Burgerij". Slechts één ervan was een be-
waarschool, geleid door de "Bossche Liefdezusters". Deze was in 1844 in de parochie St.-Pieter opgericht en uitsluitend bestemd voor arme meisjes. Aanvankelijk was er slechts één zuster werkzaam. Tien jaar later opende de Congregatie ook een burgerbewaarschool voor jongens en meisjes. Het geld dat deze school opbracht werd afgestaan aan de pastoor. Het kwam ten goede aan de lagere school en de armenbewaarschool. De zusters die hier werkzaam waren, vertrokken 's-morgens na het ontbijt naar de scholen, waar zij tot 's-avonds bleven. 's-Middags aten zij bij de kinderen. De maaltijden werden aanvankelijk verstrekt door de stoelenzetster van de parochiekerk die naast de school woonde. Vanaf 1866 werd het eten door een knecht uit het moederhuis gebracht. In 1871 was het aantal zusters, werkzaam in de parochie, gestegen tot negen. In 1861 opende de Congregatie een armenbewaarschool in het gebouw van de spijskokerij in de parochie St.-Jan. 's-A vonds werd dit lokaal voor anderen doeleinden gebruikt. Dat leidde tot veel overlast. Gesleep met banken en gerommel met het schoolmateriaal waren een bron van ergernis!! Het Kerkbestuur bouwde in 1867 een nieuwe bewaarschool. Het zorgde voor het onderhoud van het gebouw en verschafte de benodigde schoolmaterialen. De zusters verleenden er hun diensten gratis. 's-Winters werd in sommige bewaarscholen aan de arme kinderen dagelijks soep of brood verstrekt. In de parochie St.Pieter gebeurde dit in samenwerking met de Vincentiusvereniging. Over de inhoud van het onderwijs is niets te vinden. Wel staat vast dat er aandacht was voor bidden en zingen, het aanleren van het A-B-C en de getallen, stichtende verhalen en spelen. Verveling probeerden de zusters te voorkomen door deze bezigheden afte wisselen. Het oordeel over de armenbewaarschool in de parochie St.Pieter luidde in 1853, in tegenstelling tot het oordeel over de Bossche kleinkinderscholen, positief. Wel mankeerde het een en ander aan de inrichting. Dertig jaar later was de situatie in 's-Hertogenbosch totaal veranderd. Er bestonden geen particuliere kleinkinderscholen meer. Elke parochie had een bewaarschool voor armen en min-
.
BOSSCHE HISTORIE , ,, ~
..... ................. .. .... .
.
vermogenden, geleid door religieuzen. Zij zagen er zeer verzorgd uit, de lokalen waren zindelijk en goed geventileerd. Wel moesten de lokalen soms 130 tot 150 kinderen herbergen. Een zuster die in dergelijke omstandigheden haar werk verrichtte, moest over een flink stemgeluid beschikken. Wel moeilijk voor zusters die geleerd hadden op zachte toon te spreken!!
Uithoudingsvermogen en gezag waren dan ook onmisbaar, waar niet alle zusters aan voldeden. Er was behoefte aan een zuster die kon zingen. En de Algemeen Overste stuurde toen een zuster met een "flinke stem"!! Er werden zusters van het lager onderwijs 's-morgens naar de bewaarschool gestuurd ofschoon de lagere school ze nauwelijks kon missen.
Het werk in de bewaarscholen werd in de praktijk geleerd. De onderwijswetten van 1857 en 1878 repten met geen woord over bewaarscholen!! Zuster Alphonse v.d. Eerenbeemt
D
(volgende keer over Lager Onderwijs, naai- en breischolen).
" !;," ."
WERKGROEP BINNENSTAD In samenwerking met de stichting 's-Hertogenbossche Monumentenzorg en de Boschboom is gewerkt aan een reactie op de plannen van de gemeente voor het Burgemeester Loeffplein. Onze reactie kiest allereerst voor een bredere benadering. Het gebied van de Brandweerkazerne en omgeving dient naar onze mening bij de planvorming te worden betrokken. Laat men dit na dan wordt het gebied Orthenstraat-Jan Heinsstraat richting Citadel verder afgesneden van het centrum en verliest het zijn relatie met de oude binnenstad definitief. Voorts pleiten wij voor het betrekken van de toekomst van de Zuid-Willemsvaart bij de plannen. Het kanaal zal toch in ieder geval zijn functie voor de scheepvaart gaan verliezen. Dat opent onverwachte mogelijkheden voor de ontwikkeling van de binnenstad in noordelijke richting. Denk eens aan Citadel en Kruithuis, aan de verbinding met de Noordelijke stadswijken enzovoort. Wij spreken dan ook liever van TOLBRUGKWARTIER dan van Burgemeester Loeffplein. Voor het gebied staan wij een kleinschalige ontwikkeling voor die de ingrepen van de zestiger jaren tracht om te buigen in een richting die recht doet aan het feit dat het Tolbrugkwartier ÉÉN geheel vormt met de oude binnenstad. We doen suggesties voor publieke functies als openbare bibliotheek, concertzaal, stadsarchief en een stadstuin annex aan het oude ziekenhuiscomplex en de te restaureren Binnendieze enzovoort. De reactie ligt ter inzage in het Kringhuis. Wie een exemplaar wil hebben kan dat opgeven; tegen vergoeding van de kosten krijgt hij of zij het in bezit.
De nota de BINNENSTAD BUITEN heeft onze werkgroep bezig gehouden. Samen met de stichting 's-Hertogenbossche Monumentenzorg, is een reactie naar de gemeente gestuurd. Ook hier geldt, als bij het Tolbrugkwartier: ter inzage in het Kringhuis; te verkrijgen door betaling van de kosten. Wellicht een volgende keer een uitvoeriger bijdrage waarin we ook aandacht aan de inhoudelijke aspecten van onze bijdrage kunnen besteden.
DE VERBETERINGEN AAN DE ZUID-WILLEMSVAART IN 'S-HERTOGENBOSCH.
Een derde kwestie betreft de weg door de GEMENT en de grenscorrectie met de gemeente Vught. De Kring heeft bezwaar gemaakt tegen het tracé van de weg. Een zeer bijzonder en karakteristiek gedeelte van de stad zal definitief worden opgeofferd. Alle leden kunnen hun mening kenbaar maken aan het stadsbestuur door gebruik te maken van de ansichtkaart van het actiecomité "Geen cement in de Gement". Opsturen naar raadsleden, wethouders enzovoort. Te verkrijgen in het Kringhuis. De grenscorrectie heeft gevolgen voor het Fort Isabella. Dit zou bij de gemeente Vught worden gevoegd. De bestuurlijke eenheid met onze stad wordt daarmee verbroken. Dat heeft ook gevolgen voor de samenhang in beleid en beheer van het fort en omgeving. Samen met de Stichting 's-Hertogenbossche Monumentenzorg hebben wij bij de provincie bezwaar gemaakt tegen het "doorsnijden" van deze band met de stad. Als argument wordt ook hier door Provincie en gemeenten Vught en 's-Hertogenbosch de nieuwe weg door de Gement als "logische" grens aangevoerd!
Bram Steketee was als projectmanager van Rijkswaterstaat betrokken bij de plannen uit de jaren 80. Hij zal de voornemens uit het verre en recente verleden toelichten. Daarvoor is van belang dat eerst kennis wordt genomen van de ontstaansgeschiedenins van de Zuid-Willemsvaart. In het bijzonder zal aandacht worden besteed aan de ontwikkeling in 's-Hertogenbosch. De verbredingen van vroeger (20-er iaren), alsook de plannen van omlegging 1986 in Rosmalen. Tijdens de lezing zal een aantal dia's worden getoond.
H. Kurvers
Lezing door A. Steketee op 17 februari 1993 in Stadsarchief, aanvang 20.00 uur. AI meer dan 100 jaar zijn er plannen om de Zuid-Willemsvaart te verbeteren in 's-Hertogenbosch en tot nu toe is daar nog maar weinig van terechtgekomen.
advertentie
Graag wil ik het bestuur en de leden van de Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch bedanken voor hun ondersteuning rond de expositie De Gruyters's Snoepje van de Week. Door hun inzet is het Kringhuis een sterk verkooppunt van gelijknamig album gebleken. Voor mij was de expositie een onmisbaar onderdeel bij de promotie van 'Het Snoepje', voor welke geboden gelegenheid hartelijk dank! Paul Kriele
D
D
John Vermulst
GOEDE AFSPRAKEN Ook voor 1993 zullen er vaste afspraken gelden voor de inlevering van kopij om een Kring-Nieuws op tijd te laten verschijnen. In het afgelopen jaar hebben deze afspraken bijzonder goed gewerkt. Elk Kring-Nieuws zal tussen de eerste en de vijftiende van de maanden januari, maart, mei, juli, september en november verschijnen. Inleveren kopij voor maart op vrijdag 5 februari mei op vrijdag 2 april juli op vrijdag 4 juni september op vrijdag 6 augustus november op vrijdag 8 oktober januari 1994 op vrijdag 3 december 1993 Wanneer activiteiten en/of evenemen.i n de naaste toekomst dienen te worden gepubliceerd zal men met bovengenoemde data rekening moeten houden. Op tijd publiceren voorkomt extra drukkosten om belanghebbenden in kennis te stellen van de voor hen belangrijke berichten. De redactie
D
JEROEN BOSCH-EXPOSITIE IN DE ORANGERIE Zondag 29 november was een belangrijke dag voor onze vereniging, speciaal voor het bestuur. Na vele maanden van wanhopi_g zoeken, maar ook van hoopvolle be-_ tkingen, had de vertrouwde expositie een nieuwe rustplaats gevonden. Op die dag werden de genodigden tussen 12.00 uur en 12.30 uur met koffie ontvangen in de Orangerie. Om 12.30 uur heette de heer Konings, directeur van de Orangerie, de gasten welkom, speciaal professor Dierick, de wethouders Dona en Wijers, alsmede het bestuur van de Kring. In zijn toespraak meende hij te mogen zeggen dat de Orangerie een ontmoetingsplaats is voor de Bosschenaren. De Jeroen Bosch-expositie zal zich hier echt thuis gaan voelen zo vlak bij het stadspark datJeroen Bosch-Park heet en in een sfeervol gebouw metruimten welke namen dragen als "De tuin der lusten". De Jeroen Bosch-zaal zal gratis toegankelijk zijn voor elke belangstellende, daarbij geleid door - in lederen mappen - de beschrijvingen van de
geĂŤxposeerde foto's van de schilderijen die daar op "Ware Grootte" te bewonderen zijn. Hij hoopte de aanwezigen en velen uit stad en land daar te mogen ontmoeten. Vervolgens gafhij het woord aan de heer Kuysten. De voorzitter van de Kring vestigde de aandacht op het feit dat deze unieke fotoverzameling al ruim 5 jaar in onze stad aanwezig is, alleen wel op een zeer moeilijke plaats die niet zo uitnodigend was gesitueerd. De V.V.V. wilde de eerste verdieping van de Moriaan graag zelf in gebruik nemen. Het was erg moeilijk om een nieuwe geschikte lokatie te vinden, maar gelukkig bleek de Orangerie bereid tot opname en na vele gesprekken, die toch wel op prettige wijze werden gevoerd, was de oplossing gevonden. Ondanks de vreugde van het moment blijkt het bestuur toch wel bezorgd voor de foto's. Gehoopt wordt dat de kleine beschadigingen en dergelijke spoedig hersteld zullen zijn. Tot slot zegde hij dank voor de inzet en medewerking van velen. Vervolgens gaf de Belgische professor Dierick een uitleg hoe hij er toe gekomen was deze foto's te vervaardigen. Dit vloeide voort uit zijn functie als prefect van de Hogere Technische School. Het is thans onmogelijk om een volledige expositie van het oeuvre van een schilder te maken. Het nieuwe medium is nog steeds niet door iedereen aanvaard, met als motief"het zijn maar foto's". De Nederlandse professor Bax had eveneens veel kritiek op foto's, maar is, door zijn ervaringen, een promotor geworden van foto's van kunstwerken, aldus de heer Dierick. Er is volgens hem zeer veel geschreven over Jeroen Bosch en gaf tientallen beschrijvingen op alfabetische volgorde welke hij in de diverse geschriften aantrof. Bosch tekent de mens niet naar zijn uiterlijk maar juist naar zijn innerlijk. Hij was een religieus mens, hij had veel godsdienstige onderwerpen. Zijn opvolgers hebben de duivel se opzet te veel benadrukt. Hij was de meest wijsgerige onder de schilders en was gefascineerd door onkruid en ongedierte. Hij was getroffen door het kwaad in de mens en heeft dat tot uiting willen brengen. De professor besloot zijn boeiende voordracht met zijn mening dat de naam van onze stad wereldberoemd is geworden door deze schilder. Hierna besteeg wethouder Dona de preekstoel met de opmerking dat het niet zijn gewoonte is om een expositie twee keer te openen. Bij de expositie in het Noordbrabants Museum van de originele
werken van Jeroen Bosch, vele jaren geleden, kwam de wens naar voren om dit voor de stad te behouden. Het resulteerde in de foto-expositie in de Moriaan vlak bij het geboortehuis van Jeroen Bosch. De nieuwe plaats is volgens hem ideaal om in een rondwandeling te worden opgenomen. Op de vrijdag worden door het gemeentebestuur dikwijls groepen ontvangen en door de stad geleid. Ongetwijfeld zal de JeroenBosch-Expositie de presentatie van de stad completeren. Hij heeft bewondering voor de getoonde initiatieven en deelde mede met het Kringbestuur te willen brainstormen over andere mogelijkheden. Hij besloot met een dankwoord aan de Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch voor de jarenlange verzorging van de expositie en opende daarmede tevens voor de tweede keer het troetelkind van onze vereniging. De secretaris van de Kring, mevrouw Van Lanschot, overhandigde aan wethouder Dona en professor Dierick het eerste exemplaar van het verklarende boekje, alsmede bloemen aan diverse personen. Aan het eind van de plechtigheid nodigde de heer Konings de aanwezigen uit om, te midden van de foto's van Jeroen' s schilderijen, het glas te heffen op de voorspoed van de expositie. Harry Blankert
0
UITGEKLEED EN AANGEKLEED Onder deze titel werd de lezing aangekondigd die op 26 oktober j .1. plaats vond in het stadsarchief. Toen Mevrouw de Bekker om 20.00 uur de bijeenkomst opende, bleek het publiek uit veertig personen te bestaan. De heer Dr. F. Jansen toonde dat hij mondeling even boeiend is als zijn pennevruchten in ons blad zijn. Zeer zorgvuldig schetste hij uitgebreid de kledingsituatie in 's-Hertogenbosch tijdens de oorlogsjaren 1944-1945 en kort daarna. Handig maakte hij gebruik van het feit dat juist in de daaraan voorafgaande week een zeer succesvolle kledinginzameling door "Mensen in nood" had plaats gevonden . Uitvoerig ging hij in op onderwerpen als: - kleding een functioneel consumptiemiddel; - het verlies van verkooptechniek; - de inruilplannen van oude kleding voor nieuwe;
.R.QNPQM~~'fKIQN:"G@îs
VÁN DifREDACTï:E "' .. """"".""".""
............... "
""""""
... ..................
".-~" ..
'
-
de zwarte handel; de kledingruil voor voedsel; deHAR.K.; de spectaculaire indexering van de produktie van confectie en de kledingprij zen in de jaren 1938 tot en met 1945; en nog diverse wetenswaardigheden. De lezing was niet alleen erg informatief, maar soms ook humoristisch. De aanwezigen herkenden meerdere malen hun eigen situatie in de oorlogsjaren en zullen geen spijt hebben gehad van deze wel bestede avond.
Na de lezing kreeg men de gelegenheid om vragen te stellen. Twaalf aanwezigen maakten daarvan gretig gebruik. Voor aanvang , na afloop en in de pauze kon men vondsten bekijken dier daarvoor in vitrines waren geëxposeerd. In zijn dankwoord deelde de voorzitter nog mede dat het in het voornemen van het bestuur ligt om, in het kader van de Heemkunde, meer lezingen aan de leden te presenteren. Daarmede kwam er een einde aan deze, zeer interessante, bijeenkomst.
0 0 CATALOGUS DE TEMPEL VAN EMPEL De lezing, op maandag 23 november in het stadsarchief, mocht zich verheugen in een goede belangstelling. Ruim zestig toehoorders zagen voorzitter Kuysten de avond openen. De heer Ton Derks had een boeiend verhaal over het geheel wat er te vertellen was, over het opgravingsterrein dat voorheen bekend stond onder de naam "De Werf'. Aan de hand van dia's van gevonden voorwerpen, terreinfoto's en tekeningen, sprak hij voor de vuist weg over zekerheden en reconstructies van de Tempel. Zijn betoog was onderverdeeld in zes hoofdstukken en passeerden in deze volgorde de revue: de vindplaats, de aanbeden godheid Hercules Magusano, de vondsten, het ritueel in de verschillende fasen, de sloop en tot slot de betekenis van de opgravingen.
In ons blad verschijnen vele artikelen welke van blijvende waarde zijn. Daarmee ontstaat ook de behoefte om de diverse artikelen straks terug te kunnen vinden. De daarvoor in aanmerking komende artikelen worden verzameld in een catalogus, gerubriceerd in de onderwerpen: "Bossche onderwerpen", "Diversen", "Gebouwen", "Instellingen", "Personen", "Sint Jan" en "Straten". Deze catalogus wordt regelmatig bijgewerkt en ligt ter inzage in het Kringhuis. Thans is deze bijgewerkt tot en met het blad van 1november1992. Wij hopen U hiermede van dienst te zijn en ongetwijfeld zal het nut steeds groter worden naarmate de jaren verstrijken.
Harry Blankert
0
fBINNENÏ>IEZE SCHIPPER OP DE BINNENDIEZE Als Kringhuismedewerker zijdeling betrokken te zijn bij hetDiezehuis, de verhalen gehoord hebbende hoe leuk het daar was, heb ik mij aangemeld voor de opleiding schipper op de Binnendieze. Met in mijn achterhoofd: valt het tegen kan ik er altijd nog mee stoppen. De eerste vaartocht onder leiding van een oude rot in het vak was een openbaring. De rust, de waterspiegeling, de restauratie schitterend. Het varen was net als je rijbewijs halen, veel oefenen. Maar varen en informatie geven aan de bezoekers en dan nog nergens tegenop varen of vastzitten, het is erg meegevallen. Voor mij is het een prachtig seizoen geweest en kijk al met verlangen uit naar het nieuwe vaarseizoen. "Een jonge schipper"
0
• De Stichting Binnendieze heeft nog behoefte aan medewerkers voor de administratie en mensen die opgeleid kunnen worden als schipper. Belangstellenden kunnen zich opgeven in het Kringhuis. Er wordt dan contact met U opgenomen.
TENTOONSTELLING PENSIONAAT O.L.VROUW VAN LOURDES TE ENGELEN. In 1826 stichtte Mathias Wolff S.J" samen met Jacobus van Hooff, Norbertijn en Pastoor in Engelen, een onderwijsinrichting voor meisjes in Engelen. Twee religieuzen uit Amersfoort waren bereid deze school te leiden; de eerste Zusters van J.M.J .. Een plan werd opgezet om een fraai pensionaat te bouwen. De oorspronkelijke bedoeling was een kostschool voor jonge "Jufrouwen", dochters van zeer welgestelde burgers. Na de eeuwwisseling werd het een kostschool voor gewone burgermeisjes. In 1829 kon het huis aan de Dieze worden betrokken. Tijdens de Belgische Opstand (1830) werd het pensionaat tijdelijk gesloten. In 1840 wordt door een interne crisis in de Congregatie van J.M.J. de hoofdzetel verplaatst van Amersfoort naar Engelen. Vanaf het jaar 1846 gingen de zusters religieuze kleding dragen. In 1871 wordt het Moederhuis van de Congregatie naar 's-Hertogenbosch verplaatst. Het 100-jarig bestaan van het pensionaat van Engelen werd gevierd in 1926. Tijdens de 2e Wereldoorlog is het onderwijs zo veel mogelijk doorgegaan. In 1944 werden 10 burgers en 6 zusters gedood door granaatvuur. Enkele jaren na de oorlog (1953) wordt het pensionaat gesloten . Op de tentoonstelling, welke van 9 januari tot en met 21 februari 1992 in het Kringhuis wordt gehouden, zijn de gende onderwerpen te zien: - ongeveer 65 foto's van het pensionaat en van oud-leerlingen, gereproduceerd door Paul Koopman . Afdrukken van deze foto's zijn te bestellen. - prospecti in het Frans en Nederlands uit 1861. - enkele voorbeelden van nuttige en fraaie handwerken. - modellen (op popjes) van kleding die door de leerlingen werd gedragen. Deze modellen zijn gemaakt door Jo den Dekker-Kusters. - diverse schoolherinneringen. er is een boekje met fragmenten uit de geschiedenis van het Pensionaat O.L.V. van Lourdes te Engelen (1826-1953), verzameld door A. Heirneriks-Van Dinter, te verkrijgen voor f 2,50.
Bernard v.d. Bulk
0
DE MOERPUTTEN EN HAAR OMGEVING Deze keer wandelen wij in gedachten in de wijk West van onze stad. Wij beginnen op de parkeerplaats van de S.T.O.A.S.school aan de Vlijmenseweg. Deze school biedt een opleiding tot leraar in de agrarische sector. In juni 1969 werd dit gebouw gebouwd om te dienen als nood-ziekenzaaltje voor het Protestants Ziekenhuis aan de Vughterweg, daarna was het in gebruik bij de Rijkspolitie. Het nieuwe Willem-Alexander Ziekenhuis werd niet ver hier vandaan gebouwd. Op 31 januari 1974 werden de eerste patiënten van het Protestants Ziekenhuis naar dit nieuwe ziekenhuis vervoerd. _,1P de parkeerplaats van de S.T.O.A.Sschool heeft van 1937 tot en met 1964 de Sint-Annakerk gestaan, dat was de parochiekerk van Deuteren. Omdat de kerk aan de overkant van de drukke verkeersweg 's-Hertogenbosch-Vlijmen lag, werd hij in 1964 gesloten. De oversteek was voor de parochianen te gevaarlijk. Daarna was het een tijd lang een magazijn, ik meen van Vroom en Dreesman. Men kreeg aan de Oude Vlijmenseweg een houten noodkerk die eerst dienst had gedaan in Veldhoven. In 1971-1972 werd aan de Boschmeersingel een nieuwe stenen kerk gebouwd. De naam Boschmeer komt van enkele percelen die op de plaats lagen waar nu de Heerendonklaan is. In het begin van de dertiger jaren ontstaat bij de paters Maristen uit Differt pas I ancy (Belgisch Luxemburg) het plan om in Deuteren een studiehuis te bouwen. Hoe oud Deuteren, dat op een zandrug ligt, eigenlijk is, is niet geheel duidelijk. Er zijn hier in de buurt vondsten gedaan uit de
De spoorbrug door de Moerputten (Collectie Jo Hendriks)
Bronstijd (1800 - 800 vóór Chr.) en de IJzertijd (500- 250 vóór Chr.). Er is een melding bekend van de vroege stichting van Deuteren, namelijk dat in 1321 het bos de "Euteren" (Deuteren) werd verkocht. Het gebied rond de S.T.O.A.S.-school heette vroeger Groot Deuteren. Het pand aan de overkant van de weg heet nog zo. Het is een café annex boerderij geweest. Het is zeer oud, op een kaart uit 1849 staat daar al een pand ingetekend. Tijdens het beleg van 's-Hertogenbosch in 1629 werd de gehele omgeving platgebrand. Vanaf Groot Deuteren liep er een weg naar Klein Deuteren (ook café annex boerderij) en verder naar de St.-Janspoort, de stadspoort aan de Dommel. Tot 1933 behoorde Deuteren, maar ook de tegenwoordige Kruiskamp, tot de gemeente Cromvoirt. Na dat jaar werden de grenzen verlegd. De spoordijk en het gedeelte ten noorden daarvan kwam bij 'sHertogenbosch en het zuidelijk gedeelte werd bij Vught gevoegd. De scouting-boerderij, op één van de terpen die de Kruiskamp rijk is, zou ongeveer het oudste pand van de omgeving zijn. Op de Kruiskamp is ook nog een vluchtterp voor koeien en andere dieren, de "Helftheuvel". Er werd ook wel gesproken van "De Hooge Helft". Het is een legaat van wijlen Jhr. Van Rijckevorsel, die de grond met heuvel aan de gemeente schonk. In 1937 bestond ereen plan voor het bouwen van een grote kinderspeeltuin, zoals nergens anders in Nederland. Het zou bij "De Hooge Helft" komen. Kort na de tweede wereldoorlog is een begin gemaakt met de bouw van de wonin-
gen van "Nieuw Deuteren", de Stadskampstraat, Hoekkampstraat, Oeterselaan enzovoort. Maar kom we lopen de Deutersestraat in, die vroeger ook tot Groot Deuteren behoorde. Links ziet U de stadskwekerijen die nu ook gedeeltelijk in gebruik zijn bij de leerlingen van de S.T.O.A.S.-school. Vervolgens naderen we het oude spoorwachtershuisje. We kunnen echter de spoordijk niet meer op want deze is, jammer genoeg, afgesloten. Als men bij de spoorbrug wil komen, dan moet men ongeveer een kilometer verder de Deutersestraat verder op lopen en net voorbij de struiken, die men daar in het veld ziet staan, rechts de sloot over. Daarna de zandweg volgen tot de spoordijk en op de dijk moet men rechts aan houden. De dijk is eigendom van de Spoorwegen. Het is 100 jaar geleden dat het laatste stuk Vlijmen-'s-Hertogenbosch werd aangelegd. In 1886 begon men in de gemeente Hoge en Lage Zwaluwe aan de verbinding naar Waalwijk. In 1888 van Waalwijk naar Vlijmen en ten slotte in 1890 Vlijmen-'sHertogenbosch. Vanaf de 540 meter lange spoorbrug heeft men een mooi uitzicht over het natuurgebied de "Moerputten". Vroeger moet deze brug de "1000-else brug" hebben geheten . In de volksmond wordt ze ook wel "Het Halve Zolenlijntje" genoemd omdat er veel materialen en ook wel vertegenwoordigers voor de schoenindustrie werden vervoerd. In de vorige eeuw en het begin van deze eeuw was de schoenindustrie in de Langstraat groot. Het natuurgebied de "Moerputten" (Top. kaart 45C) is 118 hectare groot. Het grootste deel is sinds 1953 eigendom van Staatsbosbeheer en is niet toegankelijk. Het is er moerassig en des zomers steken de vele muggen er flink op los. Moerputten: moer = drassig; putten = kuilen of gaten. Dit natuurgebied, van oorsprong een met veen opgevuld deel van de prehistorische rivierbedding, is een moerasgebied dat is ontstaan door turfwinning. De recht afgegraven stukken, de zogenaamde legakkers, zijn nog goed zichtbaar. Tot ongeveer 1920 werd er nog verveend. In 1989 stond er in het Brabants Dagblad een artikel over mensen die het een goed idee vonden om hier de as van overledenen uit te strooien. In 1961 wilde men hier een Algemene Begraafplaats maken.
~
......
Waar het huidige woonwagencentrum nog is, was in de dertiger jaren de huisvuilstortplaats van de gemeente 's-Hertogenbosch. Het vuil werd in de plassen gestort, wat al in 1937 op hevig verzet stuitte vanuit de gemeente Vlijmen. Deze gemeente verzette zich hevig tegen deze stort omdat het vreselijk stonk en het water werd vervuild van onder andere de gemeentelijke zwemkom die was gelegen tegenover de vuilstort en achter het café "de Hut". Het waren twee wielen waar ook gevist kon worden. Een leuke bijkomstigheid was dat als bij de zwemkom de witte vlag uithing, er alleen vrouwen mochten zwemmen. De turfafgraving in de "Moerputten", maar ook in het achterland, stonden in verbinding met de druk bevaren Bossche Sloot welke nabij Engelen in de Dieze stroomde. De Bossche Sloot kende ook een sluis. Op een kaart uit 1890 staat zij aangegeven als een vervallen sluis. Een gedeelte van deze sloot is overigens nog steeds aanwezig. Het hele unieke natuurgebied biedt aan vele vogels een goed onderkomen. Men vindt hier ook vele zeldzame planten. Op de peilers, waarop een dubbele spoorbrug kon worden geplaatst, groeien diverse mossoorten en varens. Op de Noord-Brabantse spoorwegterreinen die niet meer gebruikt worden, komen ongeveer 400 plantensoorten voor. Dat is 25 % van de Nederlandse flora. Op 2 augustus 1991 heeft de Vlinderstichting, gevestigd in Wageningen, in de "Moerputten" twee soorten vlinders uitgezet: namelijk zestig Pimpernel blauwtjes en zestig donker Pimpernel blauwtjes. Het natuurgebied bleek het meest geschikte gebied te zijn om deze vlinders te her-introduceren omdat de plant de grote Pimpernel hier nog in grote aantallen voor komt. Deze vlinders heeft men in het zuiden van Polen gevangen en met de auto naar hier vervoerd. In het gebied komt ook een speciale soort mier voor, de Myrmica Scabrinodis. Dit behoeft een nadere toelichting. De vlinders zetten hun eitjes af in de bloemknop van de Grote Pimpernel. De rupsjes zijn ongeveer twee-en-halve millimeter groot en komen na enkele dagen uit het eitje. De rups blijft twee à drie weken in de bloem zitten. In die periode vervelt zij driemaal, terwijl ze het voedsel uit de plant haalt. Nadie periodekruipt de rups langs de plantstengel naar beneden. Op de grond wordt zij meegenomen door de eerder genoemde mier. Deze mieren doen dat niet in
het belang van deze vlindersoort maar, uiteraard, in eigen belang. De mieren komen af op de zoete geur die de rupsen verspreiden via hun afscheiding. De rupsen verblijven de hele winter en het voorjaar in de nesten van de mieren waar ze zich voeden met de mierenlarven. Zij verpoppen zich in de hoogste kamers van het mierennest. In juli komen de nieuwe vlinders tevoorschijn en kruipen langs de stengels van de planten omhoog en slaan hun vleugels uit in de zon. De vlinders beginnen meteen aan het nageslacht te werken en alles begint weer opnieuw, want zij worden maar vijf dagen oud. Inmiddels is uit een onderzoek gebleken dat de Pimpernelblauwtjes het in de "Moerputten" goed doen, beter dan het Donker Pimpernelblauwtje, want van deze soort werden maar acht exemplaren teruggevonden. Maar komen we terug op ons onderwerp. Zuidelijk van de "Moerputten" liggen de vroegere schraallanden, de Ham en de Rijskampen. Door het graven van het Drongelens Kanaal, van 1907 tot 1911, is het waterpeil in het gebied gezakt. De grondwaterstand kwam daardoor lager, zodat er nu water ingelaten moet worden. De oostgrens van de "Moerputten" loopt tussen twee percelen die beiden de naam "Heuveltje" dragen; één bij het opjaagstation van de Waterleiding dat in 1989 is afgebroken en één aan de Ruidigersteeg. Dat is tevens de grens tussen het veen en rivierzand. Het zandgebied ligt aanzienlijk hoger dan het veen, het is geaccidenteerd zoals de "Bremheuvel" al aangeeft. Dit gebied moet het karakter hebben gehad van een rivierduinlandschap met bijvoorbeeld echte walstro en kattedoorn, deze worden in de richting van de Kruiskamp nog steeds gevonden. Het gebied zet zich voort in het Bossche Broek en het Bossche Veld. Het vormt samen het verzamelpunt van de talloze beken en rivieren zoals de Aa, de Dommel en de Beerze. De "Moerputten" bleven, net als het Bossche Broek, redelijk ongeschonden dankzij het feit dat in vroeger tijden het gebied rond 's-Hertogenbosch 's-winters volkomen blank kwam te staan. Dit voorkwam intensieve bewerking van het land en daarmee de verwoesting van het natuurlijk<! evenwicht. De waterhuishouding wordt nu geregeld door een gemaal dat de waterstand binnendijks op peil houdt. Dit gemaal pompt water vanuit de Bossche Sloot in het natuurgebied. De apparatuur die de water-
-'· · """" ··· ·'·~·
huishouding moet regelen ligt nu echter geheel aan diggelen, al voor de zesde keer stuk geschoten door vandalen. Op 15 maart 1905 werd in Vlijmen een visclub opgericht welke al gauw de naam kreeg van het café waar de vissers altijd kwamen, namelijk "De Hut" waarvan Doriske van den Dungen toen eigenaar was. Er stonden twee cafeetjes op de grens van Vlijmen en 's-Hertogenbosch (toen nog Cromvoirt) aan de weg tussen de Brabantse hoofdstad en Vlijmen. Er werden op die dag 12 personen lid en er kwam een voorstel van Janus van de Meijden om de club "De Twaalf Apostelen" te noemen en te bepalen dat men slechts lid kon worden als er eentje had bedankt of was overleden. Het werd aangenomen en zo is hetjaren gebleven. Als viswater dienden de twee wielen achter het café en ook de Bossche Sloot. 'c Deze sloot was vroeger al een belan viswater. De stadsregering van 's-Hertogenbosch verleende in 1453 het visrecht aan het Bossche gilde "De Oude Schuts". Dit gilde mocht twee keer per jaar de Bossche Sloot met een zegen afvissen . Dat 's-Hertogenbosch hier het visrecht had was een doorn in het oog van Holland. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog heeft men vanuit 's-Hertogenbosch ruim veertig jaar niet durven vissen omdat men vreesde voor een confrontatie met de Hollandse vijand aan de grens. Jo Hendriks
0
Bronnen: IVN-gidsencursus 1986-87 Brabants Dagblad Mw. T. vd Zanden 's-Hertogenbosch Hr. W. Heesbeen Vlijmen Visclub "De Hut" Vlijmen Brabants Landschap 80 PNHC 16 juli 1937 Bosboomblad 36 Kwarteeuw 's-Hertogenbosch - Het Prot. Ziekenhuis-W.A.Ziekenhuis 1914-1989 - Bossche Bouwstenen Archief gemeente vught Lezing Irma Wynhoff, 12 februari 1992 - In Den Bossche Rietzangher maart 1992 Kopij voor het eerst volgende Kri.ng-Nieuws dient uiterlijk vrijdag 5 februari 1993 te worden ingeleverd bij Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch of bezorgen in het Kringhuis
ENQUETEFORMULIER KRING "VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" BIJLAGE BIJ KRING-NIEUWS JAARGANG 19 - NUMMER 1 -1 JANUARI 1993 Het bestuur van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" wil graag weten wat er onder haar leden leeft en wat de wensen van ieder zijn. Daartoe hebben wij onderstaande enquete bij het Kring-Nieuws gevoegd om zoveel mogelijk mensen te bereiken. Wij verzoeken U dan ook vriendelijk de vragen in te vullen en te retourneren aan de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch", Postbus 1162, 5200 BE 's-Hertogenbosch of in het Kringhuis (2eKorenstraatje 18) af te geven. Wij danken U bij voorbaat voor uw medewerking.
) Vragenlijst
1
Vindt U dat de Heemkundekring aansluit bij de verwachtingen die U van een Heemkundekring hebt? 0 ja 0 soms 0 nee
2
Vindt U dat de Heemkundekring meer gericht moet zijn op actuele evenementen (bijvoorbeeld jubilea van instellingen, verenigingen etc.)? 0 ja 0 nee
3
Bent U van mening dat wij meer met andere Heemkundekringen zouden moeten samenwerken, en met andere culturele verenigingen? 0 ja, speciaal met _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ 0 ja in zijn algemeenheid 0 nee
4
Vindt U dat wij genoeg aandacht besteden aan het Bossche verleden? 0 ja 0 nee
5
Vindt U dat er meer lezingen georganiseerd moeten worden? 0 jameer 0 nee 0 het is goed zoals het nu is 0 welke dag heeft Uw voorkeur _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ 0 welke onderwerpen hebben Uw voorkeur _ _ _ _ _ _ _ __
6
Vindt U dat wij meer excursies moeten organiseren? 0 jameer 0 neeminder 0 het is goed zoals het nu is
7
Vindt U dat de Kring publiekelijk meer op de voorgrond moet treden? Bedoeld wordt de media en op gemeentelijk niveau de "historische stem". 0 ja, in het bijzonder bij _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ 0 ja in zijn algemeenheid 0 nee
8
Vindt U dat er meer onderzoekswerkgroepen georganiseerd moeten worden? jainhetbijzondernaar _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _~ 0 ja 0 nee
0
9
Wilt Uzelf actief deelnemen aan een van de werkgroepen? 0 ja voorkeur werkgroep ____________ 0 nee 0 vindt dat werkgroep ontbreekt
10
Wat vindt U van het Kring-Nieuws? 0 goed 0 slecht 0 soms goed, soms slecht 0 graag meer aandacht voor _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __
11
Hebt U bezwaren tegen advertenties in het Kring-Nieuws die niets met de Kring te maken hebben? 0 ja 0 nee 0 maakt me niets uit
12
Welke suggesties heeft U voor: 0 lezingen
0
excursies
13
Komt U wel eens in het Kringhuis? 0 ja 0 nee
14
Voldoet Uw bezoek aan het Kringhuis een Uw verwachtingen: 0 ontvangst vriendelijk 0 ontvangst matig 0 hebben het artikel dat U wenst 0 hebben het artikel dat U wenst niet
15
Maakt U gebruik van de kortingbonnen op de ledenkaart? ja 0 nee 0 hoeven er niet op
0
16
Hebt U nog andere suggesties?
Ingevuld door: (hoeft U niet in te vullen)
)