Kringnieuws 1993 09 19 116

krln9.-.nleuw1 UITGAVE VAN KRING "VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" JAARGANG 19 - NUMMER 6 - SEPTEMBER 1993

OPEN MONUMENTENDAG Traditiegetrouw vindt Open Monumentendag plaats, ditjaar op 11 september a.s.

In onze stad is het thema dit jaar: HOOG EN LAAG, TORENS EN KELDERS.

Hoofdingang "nieuwe"Sint-Jacob.

Pagina 7: Sint-Jacobskerk tussen oud en nieuw. (foto Stadsarchief 's-Hertogenbosch)

Vanaf uiterlijk 6 september a.s. is het fraaie programmaboekje in het Kringhuis gratis verkrijgbaar.

Op Open Monumentendag is het Kringhuis geopend vanaf 09.00 uur. Zoals gewoonlijk neemt ook dit jaar onze Kring een aantal panden voor haar rekening. Een veertigtal vrijwilligers (dit jaar voor het eerst ook met steun van enige VVV-vrijvervolg zie pag. 2

STAP IN DE GOEDE RICHTING (11)

Secretariaat van KRING "VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch ,-

KRINGHUIS Tweede Korenstraatje 18 's-Hertogenbosch Telefoon 073 - 13 5098 Telefax 073 - 146021 Openingstijden: Maandag t/m zaterdag van 10.00 - 17 .00 uur Zon- en feestdagen van 12.00-17.00uur bovendien op donderdag van 18.00- 21.00 uur BETALINGEN - Postgiro 3.119.716 - Bank van Lanschot rek.or.

22.51.91.202 - Jaarlijkse bijdrage minimaal f25,Jeugdleden f 15,-

Langzaam maar zeker schuift de zomer voorbij. Velen onder U zijn weer terug van vakantie.

Een enkeling bereidt zich daarop nog voor!

Zo schuift ook dit jubileumjaar van onze Kring voorbij en komen we toe aan een daverende sluiting! Het wordt reeds nu aangekondigd zonder veel bijzonderheden, maar 贸f zondag 21 贸f zondag 28 november zal het gaan gebeuren!

Noteer het in Uw agenda en het volgende Kring-Nieuws zal U uit de droom helpen!

Verslagen van nog enkele activiteiten ter gelegenheid van het twintigjarig bestaan, onder andere "Oude ambachten" en "de Slag bij Waterloo" zullen U interesseren, terwijl in de rubriek "Bossche Historie" andermaal enkele onverwachte verhalen U zeker zullen boeien.

Heel apart - en juist daarom - vestigen wij Uw aandacht op de "Vraagbaak i.o." waarin voor velen typische wetenswaardigheden staan vermeld. Deze "Vraag-

baak" ligt voor eenieder ter inzage in het Kringhuis .

Onnodig Uw aandacht te vragen voor datgene wat "Van de bestuurstafel" tot U komt. U blijft daardoor volledig op de hoogte van het wel en wee in onze Kring.

Tenslotte is er ook dit jaar weer een "Open Monumentendag" namelijk op zaterdag 11 september 1993, op welke dag wij U veel genoegen wensen met het thema "Hoog en laag, torens en kelders", en natuurlijk .....

Weer veel leesgenot!

Jan Bruijstens

Van de redactie Agenda Van de bestuurstafel Bossche historie Van de werkgroepen Tentoonstellingen en expostities Ander nieuws

1,5 en 6 2 2t/m4 7t/m 14 15 15 16

11-09 Schutterij van 's-Hertogenbosch -

11-09 14-09 09-10 10-10

Citadel - Afschieten kanonnen rond 11.00 uur Open Monumentendag Seniorendag Schutterij - Citadel - _ 11.00 uur Najaarsexcursie Thorn

21-11óf28-11 Buitengewone Ledenvergadering Bijzonderheden over boven- en onderstaande activiteiten elders in DIT KringNieuws: Stadswandelingen - Torenrondleidingen - Vaartochten Binnendieze Zwanenbroedershuis (rondleiding) - Stadhuis (rondleiding) - Citadel (rondleiding) Jeroen Bosch (tentoonstelling).

vervolg Open Monumentendag willigers) zorgen voor rondleidingen/toezicht/informatieverstrekking in onder andere de Sint-Janstoren, Watertoren, Dakterras V & D, de Bossche Kelders, de Raadskelder, kelder Hotel Centra!, Moriaan, Orangerie, Citadel, kelder Schröder (Hooge Steenweg), kelder Escale (Kruisstraat), bank Van Lanschot.

In totaal zijn ditjaar ongeveer 35 panden te bezichtigen.

In verband met Open Monumentendag verschijnt ook dit jaar weer een handig boekwerkje van de landelijke organisatie: dit jaar getiteld "Variaties in Monumenten". Verkoopprijs: ca. f 5,00. In het Kringhuis verkrijgbaar vanaf 11 september.

MEDEDELINGEN OPDRACHT ORGANISATIEPLAN Kring-Nieuws is het zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch."

Redactie: Harry Blankert, Jan Bruijstens (voorzitter), Jack van Elten, Theo van Herwijnen, Jan Kleijne, Ati Linders (secretaris) en John Vermulst.

Aan dit nummer werkten mede Jo Hendriks, Rob Hoogeboom, Dr. Frans L. Jansen, A. Vekemans en Barend van de Ven. Redactie-adres: Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch Vormgeving: Jan Bruijstens, Jack van Elten en Ati Linders Druk: Printex 's-Hertogenbosch Oplage 1300 stuks Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de redactie.

Het bestuur van de Stichting Binnendieze heeft samen met het bestuur van de Kring aan het N.R.l.T. (Nederlands Research Instituut voor Recreatie en Toerisme) te Breda de opdracht verstrekt een voorstel uit te brengen met betrekking tot het opstellen van een organisatieplan voor onze vereniging.

In nauw overleg met verschillende vrijwilligers wordt een plan van aanpak in 5 fasen afgewerkt.

Fase 1 interne analyse. Vaststellen van de problematiek. Op basis van alle verzamelde informatie wordt een sterkten/zwakten profiel opgesteld.

Fase 2 externe analyse. Verhouding tot de buitenwereld. Op basis van de resultaten uit dit veldwerk wordt een profiel van kansen en bedreigingen opgesteld.

Fase 3 conclusie en vaststelling van relevante strategieën. Op basis hiervan worden enkele alternatieven voor de toekomst uitgewerkt.

Fase 4 evaluatie van alternatieven. Op basis van de conclusies die hieruit naar voren komen, wordt een keuze gemaakt van de meest geschikte strategie.

Fase 5 uitwerking definitief plan. Dit plan omvat zowel beleidsimplicaties ten aanzien van de toeristische als de verenigingsactiviteiten , alsmed e he t fina nci ële traject.

Uiteindelijk heeft de ledenvergadering het laatste woord. De Gemeente 's-Hertogenbosch heeft financiële steun toegezegd.

In het volgende Kring-Nieuws komen we hierop uiteraard terug. Het kan zijn dat Uw medewerking wordt gevraagd, actief of passief. U weet dan wat in grote lijnen de bedoeling is.

SECRETARIAATSGROEP In het vorig Kring-Nieuws stond hiervoor een oproep. Hierop zijn verschillende reacties binnengekomen. Op korte termijn kan deze groep gaan functioneren. Enige uitbreiding is echter nog wel mogelijk. Op pagina 3 van Kring-Nieuws nr 5 vindt U hierover alle informatie.

BLOS De BLOS (Bossche Lokale OrnrC' Stichting) heeft aan het Kringbestuur gtovraagd of we geïnteresseerd zijn deel te nemen aan hun programmaraad. Het bestuur heeft besloten hierop positief te reageren.

AFSLUITING VIERING TWINTIG-JARIG BESTAAN De afsluiting van de viering van ons twintig-jarig bestaan zal plaatsvinden op zondag21 ofzondag28 november a.s. Aan de invulling van deze buitengewone ledenvergadering wordt momenteel hard gewerkt. In het Kring-Nieuws van november a.s. komt het volledige programma te staan.

Houdt U nu reeds deze zondag vrij: het zal de moeite waard zijn.

SENIORENDAG

)

Op dinsdag 14 september a.s. verleent onze Kring haar medewerking aan de Senioren dag, die de Ondernemersvereniging Hartje Den Bosch, Horeca Nederland en de Ambulante Handel organiseren in het kader van het Europees jaar voor de Ouderen.

De medewerking van onze Kring bestaat uit gratis rondleidingen door de Sint-Jan, gratis stadswandelingen en vaartochten op de Binnendieze tegen gereduceerde prijzen.

RONDGANG BEJAARDENCENTRA Eveneens in het kader van ons twintigjarig bestaan maken onze stadsgidsen in oktober a.s. een rondgang langs een tiental bejaardencentra, steunpunten en dergelijke, om een dia- en videopresentatie te verzorgen voor onze senioren.

""·~:""l!K!,_

• • ' ••• .-.",<;-..,. >:,:.;< •.. _,,_,,," ." ."~• ·•• ••

CURSUS BOSCHLOGIE Van september tot en met december 1993 nemen ruim 70 cursisten deel aan een drie-tal parallelcursussen. Voor de serie cursussen in het voorjaar van 1994 zijn al bijna 50 aanmeldingen binnen. Wie daaraan nog wil deelnemen, moet zich daarom snel aanmelden in het Kringhuis: eind dit jaar ontvangt U dan een officieel aanmeldingsformulier. Ook in 1994 bedragen de kosten van deelname f125,00 (onder voorbehoud).

OPLEIDING TOT TOREN GIDS Start over twee weken. Hieraan kunnen nog 1 of 2 leden deelnemen. Serieuze belangstellenden kunnen zich deze week nog opgeven in het Kringhuis. Op pagina 4 van · g-Nieuws 5 vindt U hierover alle intormatie.

VERKRIJGBAAR Ansichtkaarten Serie van 10 ansichtkaarten van 's-Hertogenbosch (extra groot formaat) fl,00 per stuk.

EXCURSIE THORN. Hiervoor zijn nog enige plaatsen beschikbaar. Voor de praktische informatie hierover: Kring-Nieuws nr 5 op bladzijde 5.

Thorn Het zal ongeveer 12 km ten zuidwesten van Roermond zijn, vlak aan de grens met g ië, dat daar Thorn ligt te schitteren met zl:(n middeleeuwse sfeer.

Een stam, genaamd Eburonen, bouwde hier zijn afgodstempel, toegewijd aan "Thor". Vandaar hoogstwaarschijnlijk de naam Thorn.

Bij de komst van het Christendom in deze streek werd de tempel veranderd in een Maria-kapel. Het onderste gedeelte van de thans nog staande toren met zijn crypte wijst op een oerdatum (gietwerk) en er is nog een restant van die afgodstempel.

In 992 besloten Ansfried en zijn gemalin Hereswint ter plaatse een klooster te bouwen. Oorspronkelijk een klooster onder de regel van St.-Benedictus, ontwikkelde het zich spoedig tot een wereldlijk stift waar dames van de hoogste Duitse adel een gemeenschappelijk leven leiden. Aan het hoofd stond de vorstin Abdis, die in het Duitse keizerrijk een zeer bevoorrechte positie innam.

.."<.,...,..,,.,., __"" . ~ ·-:·~-"',__"'_' ...

" """" '"'>',......

""""·~~,,,.,..,._"'''"'"'''"'"'""'""'-"''"""'...,.,,_,...~y-·~-~

YAN DE BESTUURSTAFEL1

'"''"'"""··--<;<;.......-. ..... ,;.h-.. ,, ..,,; ,";;;a. .,,-..w-..~,_,. ,, ,,,, ......... , .• ..,,,,,, ,,, ,",~""_,,,;;"",...,_ ,,,,+. ,;,,,,,,,,,",_,", , "~ .. . .. .-,,,,,, .. :: •..•.• ,,,"""'',.,.;,,,,"",,,,",,,,,,,,,,,",,~

Welvaart en weelde kenmerkten dit 800 jarig unieke vorstendom. Daarvan getuigen nog veel sporen uit die tijd. Allereerst verwijzen wij naar de zeldzaam prachtige Stiftskerk, een imposant bouwwerk in typische stijl, de verschillende patriciërshuizen, die bewoond werden door adellijke stift-dames; verder nog een glimp van het paleis van de vorstin Abdis, Immuniteitspoort en de eigenaardige bouw van het stadje.

De kapel onder de linden dateert van 1673 en werd gebouwd door Clare Elisabeth gravin van Manderscheidt-Blankenheim.

Bron: VVV-Thorn U waant zich in de Middeleeuwen, de dames wordt geadviseerd makkelijk schoeisel aan te trekken, dus geen naaldhakken. Dit omdat het stadje sfeervol bestraat is met sierplaveisel. Ook zijn er wegen met de oude bestrating van maaskeien, de straten zijn hellend en bochtig.

Verder vindt U er boerderijen met schilderachtige binnenplaatsen.

U hoeft dat niet allemaal van buiten te leren zoals dat heet, U wordt rondgeleid na de koffietafel door deskundige gidsen ter plaatse door ons ingehuurd.

Het bestuur wenst U een gezellige en zonnige dag toe.

SCHOLENPROJECT GROOT SUCCES Het scholenprojekt in het kader van ons twintigjarig bestaan is een groot succes geworden. Uiteindelijk hebben 10 scholen met in totaal 23 groepen eraan deelgenomen. Momenteel wordt bekeken in hoeverre het mogelijk is ook in het voorjaar van 1994 een dergelijk projekt op te zetten.

Dit najaar worden ten behoeve van het buitengewoon onderwijs vaartochten op de Binnendieze georganiseerd.

COMMANDO-OVERDRACHT ISABELLA-KAZERNE Op vrijdag 25 juni 1.1 was het Kringbestuur vertegenwoordigt bij de commandooverdracht op de Isabellakazerne. Dit betekende tevens de sluiting van de laatste kazerne in onze stad. Ter gelegenheid daarvan is door de Sectie Militaire Geschiedenis een fraai boekwerkje uitgegeven over de geschiedenis van de kazernes in Vught en 's-Hertogenbosch. Te raadplegen in het Kringhuis. Ook verkrijgbaar bij de heer J.

v.d. Voren op dinsdag- en zaterdagmiddag in het Kring-huis.

Op die 25e juni is ook het idee geboren de historische gebouwen van de Isabellakazerne voor het nageslacht te bewaren.

Samen met onder ander de Stichting Menno van Coehoorn en vele andere organisaties wordt hieraan gewerkt. In een volgend Kring-Nieuws zullen wij hierop nader ingaan.

ONTVANGST GIDSEN LEUVEN EN BRUGGE Op zaterdag 26 juni j.I. mochten wij delegaties van de gidsenorganisaties uit Leuven en Brugge in onze stad te gast hebben.

Omdat op 24 april 1.1. Brugge haar 30-jarig bestaan vierde, kon zij toen niet op ons 20jarig bestaan aanwezig zijn. Vandaar het officiële tintje aan dit bezoek: onze bibliotheek werd verrijkt met een serie boekjes en boeken over Brugge.

GENEALOGISCH GEBEUREN GEMERT Op zaterdag 9 en zondag 10 oktober a.s. vindt het Genealogisch Gebeuren Gemert plaats in de aula van het kasteel van Gemert: op beide dagen van 10.00 tot 17.00 uur.

Dit weekeinde wordt georganiseerd door Heemkundekring "De Kommandery Gemert" in samenwerking met de afdeling Land van Cuyk van de Nederlandse Genealogische Vereeniging. Alle informatie hierover is beschikbaar in het Kringhuis.

CONGRES TONGERLO Op zaterdag 23 oktober a.s. vindt er in Tongerlo een congres plaats onder de noemer "Van Zotten, Kwakzalvers, Chirurgijns, Vroedvrouwen ... ." medische zorg in de Kempen vóór de medicalisering.

Eén van de inleiders is Dr A.C.M. Kappelhof: "De zinlozenzorg tussen 14521853 in Den Bosch". (Voor diegene die dit voorjaar zijn lezing voor onze Kring heeft gemist). Alle informatie hierover is beschikbaar in het Kringhuis: aanmelding sluit op 16 oktober!

VERZOEK STICHTING MENNOVANCOEHOORN De heer Gilhaus, hoofdbestuurslid van deze Stichting heeft onze Kring benaderd met het verzoek of er binnen de Kring mensen zijn die in aanmerking komen voor de functie van correspondent voor die stich-

ting. Het rayon van de huidige correspondent is te groot en men zou graag voor het gebied 's-Hertogenbosch, Heusden en omgeving een apart rayon maken met een eigen correspondent.

Van een correspondent verwacht men meer dan gemiddelde belangstelling in vestingwerken en hun geschiedenis, hun behoud, hun eventuele eigentijdse functies enzovoort.

Hij/zij signaleert en treedt betrekkelijk zelfstandig op naar overheden, pers en dergelijke.

Het Kringbestuur ontvangt graag suggesties voor mogelijk geïnteresseerden.

Het is voor onze Kring de moeite waard om op deze wijze een koppeling te leggen tussen het werk van de Stichting Menno van Coehoorn en de doelstellingen van onze Kring.

De drie sprekers zijn actief binnen de Stichting "Net Werk voor de geschiedenis en hygiene en milieu".

Voor deelname aan deze studiemiddag kan men zich schriftelijk aanmelden bij het Stadsarchief. Informatie over deze lezingencyclus is te krijgen bij Aart Vos of Peter-Jan van der Heijden, Stadsarchief 's-Hertogenbosch, Bloemenkamp 50, Postbus 12345, 5200 GZ 's-Hertogenbosch. Telefoon 073 - 15 53 37.

ACTIVITEITEN Ook in de maanden september en oktober as. organiseert onze Kring weer diverse activiteiten.

ZWANENBROEDERSHUIS Gratis rondleidingen voor individuele bezoekers elke vrijdag tussen 11.00 en 15.00 uur. Bij speciale gelegenheden kan het komen te vervallen. Informeer daarom altijd eerst in het Kringhuis.

RONDLEIDINGEN Op verzoek van ons gemeentebestuur organiseren we iedere donderdagavond om 19.00uureen gratis rondleiding van circa 1 uur. Deze gaan echter alleen door bij voldoende belangstelling (minimaal circa 5 personen). U moet zich daarom vóór 11.00 uur aanmelden bij het Gemeentelijk Voorlichtingscentrum: 073-155755.

RONDLEIDINGEN CITADEL STADSWANDELING

"ER ZIT EEN LUCHTJE AAN" Het Stadsarchief 's-Hertogenbosch organiseert donderdag 4 november 1993 een studiemiddag rond het thema "De geschiedenis van de zorg voor Hygiëne en Milieu".

De studiemiddag wordt gehouden in de Collegezaal van het Stadsarchief, Bloemenkamp 50, 's-Hertogenbosch. De middag begint om 13.30 uur en eindigt om circa 16.30 uur. Deelname is gratis. De sprekers zijn: Jürgen Nieuwkoop, Henk van Zon en Myriam Daru. Zij zullen ondermeer spreken over Bodemverontreiniging en Historisch Onderzoek, Overheid en Hygiëne in de 19e eeuw en de Afvoer van Vuil en de Riolering van een stad.

De sprekers: Dr Ir Jürgen Nieuwkoop promoveerde begin dit jaar op het onderzoek "Bodemverontreiniging op voormalige bedrijfsterreinen. De erfenis van anderhalve eeuw industriële ontwikkeling in Noord-Brabant". De heer Nieuw koop is werkzaam bij DHV-Milieu en Infrastructuur BV te Amersfoort.

Dr Henk van Zon promoveerde in 1986 op een dissertatie met de titel "Een zeer onfrisse geschiedenis. Studies over niet-industriële verontreiniging in Nederland, 1850-1920". Hij is historicus en verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Drs Myriam Daru is historica en studeerde onder meer Maatschappijgeschiedenis in Rotterdam en Architectuur te Ulm. Mevrouw Daru publiceerde veel op het terrein van afval en milieu in de negentiende eeuw, drinkwatervoorziening en industriële architectuur.

In verband met de herfstvakantie is er een extra wandeling op woensdag 20 oktober a.s. Deze wandeling duurt circa 1,5 uur en start om 14.00uurinhetKringhuis. Kosten: f 3,00 per persoon; kinderen t/m 12 jaar f 1,00 per persoon. Uiteraard kunt U ook een BON van Uw lidmaatschapskaart inleveren in het Kringhuis. U krijgt dan een gratis deelnemersbewijs.

TORENRONDLEIDINGEN Alle zondagen in september om 13.00, 14.00, 15 .00 en 16.00 uur. In de herfstvakantie woensdag 20 oktober om 14.00 uur.

Maximaal 25 personen per groep. Duur: circa 4 à 5 kwartier. Kaartverkoop: aan de voet van de toren: telkens vanaf een kwartier voor aanvang van de eerste rondleiding op die dag. Kosten: f 3.00 per persoon; kinderen t/m 12 jaar f 1,00 per persoon.

Uiteraard kunt U ook een BON van uw lidmaatschapskaart inleveren om een gratis kaartje te krijgen.

VAARTOCHTEN BINNENDIEZE Van dinsdag t/m zondag telkens om 11.00, 12.00, 13.00, 14.00, 15.00, 16.00en 17.00 uur. Duur: circa45 minuten. Kosten: f 6,00 per persoon; kinderen t/m 12 jaar f 2,50; Pas65+ f 5,00. Uiteraard kunt U ook hierbij gebruik maken van een BON van Uw lidmaatschapkaart voor een GRATIS kaartje. Kaartverkoop: Molenstraat 15a van dinsdag t/m zondag tussen 10.00 en 17 .00 uur. Telefoon 073-122334. Laatste vaardatum van dit seizoen: zondag 3 oktober a.s.!

Elke 2e en 4e zaterdag van de maai vindt een rondleiding van 4 à 5 kwartier plaats door de Citadel/Rijksarchief. Aanvang: 11.00 uur. Kaartverkoop in het Kringhuis (dus NIET op de Citadel). Kosten: f 3,00 per persoon; kinderen t/m 12 jaar f 1,00. Ook hiervoor kunt U een BON van uw lidmaatschapskaart gebruiken om GRATIS te kunnen deelnemen: inwisselen in het Kringhuis dus! Omdat de 2e zaterdag in september tevens Open Monumentendag is, zijn de rondleidingen die dag aangepast: zie hiervoor de informatie over Open Monumentendag.

Op de 2e zaterdag in september en oktober: voor de laatste keer dit jaar een gratis optreden van de Bossche Schutterij!

TENTOONSTELLING De fototentoonstelling Jeroen Bosch o; ware grootte is te bezichtigen in de Orangerie, gevestigd: St.-Josephstraat 15. Geopend: 10.00 tot 18.00 uur, zondag 12.00 tot 18.00 uur. De toegang is gratis behoudens een enkele uitzondering. Informeer daarom altijd eerst in het Kringhuis.

INFORMATIE Het verdient altijd aanbeveling vooraf telefonisch te informeren in het Kringhuis of er nog plaats is bij de door U gewenste activiteit. Zoals bekend is het Kringhuis dagelijks (ook op zondag) geopend: telefoon 073-135098 (alleen voor het varen: 073-122334!).

• - ··;o:"''" • • •• • · '"< "" ' • ~'c.-YJO"*',,_ _ _ _.....,,,,,.._.

<' " '"''"" ' ~,,,_.,..._,~»'"',....,,..

W""'*"

....... ,.,.~-·•·••

'··"·'"'"-"~·~"···"""'·",""~"- •. ". ",.•..•""" • .•"" .".".,."••~••":".:••"•.•"",. "",•••.••• "-""'"."•.•"".""" .:. ".".".~ ••"i<S.•.

'""'~"*"' ' " " '"""'of"-."'«' "

'< ••." . " " . "". """."."".". - " .•.. " " ." .. " . " " ." .. " .. ". " ."

<;"<""""<' "" ~>t';VY · """"' " ><-o~·--...~~.............~~~~-w~-~'~

"Y~~L.~~. ~Q4Ç'.!1J?l

WANDELING LANGS OUDE AMBACHTEN Op de zondagen 6 en 20 juni hebben velen van de gelegenheid gebruik gemaakt om kennis te maken met de ambachten, die de Bosschenaren in vroeger tijden uitoefenden. Op beide dagen waren de weergoden de wandelaars en de Kring bijzonder goed gezind, waardoor al ruim voor het begin om 14.00 uur deelnemers stonden te popelen om een routebeschrijving te bemachtigen.

Niet geheel toevallig speelde deze manifestatie zich af in dat gedeelte van het Bossche centrum, waarin straatnamen ons aan oude beroepen herinneren: Verwersstraat, Volderstraatje en Weversplaats.

In de Beurdsestraat gaf de glazenier een onstratie van zijn kunnen. Het glas-in10od werd vroeger bijna uitsluitend in kerken en kloosters gebruikt. Tegenwoordig vindt het ook steeds meer toepassing in (nieuwe) woonhuizen. Het werk van de

glazenier blijft hierdoor niet beperkt tot het restaureren van kerkramen.

Even verder, op het pleintje bij deBeurdsche Poort, was een spinster aan het werk.

Het spinnen en weven waren vroeger belangrijke beroepen, getuige de vele uitdrukkingen en gezegden, die aan die beroepen ontleend zijn (schering en inslag, ergens garen bij spinnen, iemand over de hekel halen etc.)

Vroeger kregen bruiden bij gelegenheid van hun huwelijk dikwijls een bruidsspinnewiel, dat te herkennen was aan de ivoren knopjes, die als ornament werden gebruikt.

Via het Volderstraatje voerde de route naar de Oude Dieze, waar in de vorige eeuw de bekende steenhouwer en houtsnijder Hendrik van der Geld zijn atelier had.

De houtsnijder, die nu zijn vak demonstreerde, vertelde, dat hij, alvorens een beeld uit hout te snijden, eerst een mal van klei maakt, die als voorbeeld dient. Het

houten beeld kan dan op zijn beurt weer als voorbeeld dienen voor de steenhouwer.

In de bouwloods van de Sint-Jan konden de wandelaars kennis maken met het werk van de beeldhouwster en van de Klokkengroep Den Bosch-Oost, die sinds 1979 bestaat. De collectie door amateurs gemaakte klokken, bestaat momenteel uit 70 - 80 exemplaren. Er zijn plannen om volgend jaar ter gelegenheid van het derde lustrum een expositie te houden, wellicht in het Noordbrabants Museum.

Het eindpunt van de wandeling was het pleintje bij de N.H. kerk aan de Kerkstraat, waar een zilversmid en een tingieter demonstraties gaven. De benaming zilversmid bleek de lading overigens maar gedeeltelijk te dekken. De smid liet zien, dat er ook met de goedkopere metalen koper en brons prachtige sieraden te maken zijn.

Theo van Herwijnen

KRING HUIS-INFO De medewerkers van het Kringhuis beschikken over steeds meer gegevens. Voor zover zij niet reeds een parate kennis hebben doordat zij één der cursussen Stadsgids ofBoschlogie hebben gevolgd, is men voorzien van de "Vraagbaak i.o.".

Pe vorige keren mocht ik Uw aandacht al vestigen op de klapper van de reeds geplaatste artikelen in het Kring-Nieuws en het tweede deel met algemene gegevens.

Het derde deel, waarop wij nu willen wijzen, is meer heemkundig gericht.

Zij bevat een uitgebreide scala van heemkundige en aanverwante Bossche gegevens met het doel toeristen en Bosschenaren zo goed mogelijk te informeren.

Dank zij deze klapper kan men vragen beantwoorden als: - Wat zijn pastinaken?

- Sedert wanneer is onze stad garnizoenstad?

- Hoe liep en wat was "De Hollandse Rit"?

- Wat zijn waterspuwers?

- Welke rol speelde Schoon en voor de stad?

- Hoe heet het beeldje op de Handelskade?

- Waarom staat die beeldengroep in de Stationsstraat en wie heeft ze gemaakt?

- Wat is een mansbakje?

- Hoeveel inwoners waren er in 1400 en nu?

Verder bevat het een hele serie vesting-, heraldische-, orgel- en bouwkundige termen, alsmede verschillende bouw- en interieurstijlen.

Men vindt tegenwoordige en vroegere namen van huizen, gronden en straten, maar ook (vroegere) plaatsbepalingen van poorten, beelden, bruggen, fonteinen, monumenten, stegen en heemkundige bijzonderheden, alles op alfabetische en lexicografische volgorde. Dit alles is tevens gesorteerd per straat.

Er staan beschrijvingen in van vele belangrijke personen uit de Bossche geschiedenis en van hen naar wie een straat is genoemd.

Natuurlijk is dit deel nog niet volledig, voor zover dit ook mogelijk zou kunnen zijn. De informatie bestaat op dit ogenblik uit 175 bladzijden en wordt regelmatig verder uitgebreid.

De informatie wordt verzameld onder het motto "De Kring wil de stad promoten" en daarbij wil men iedereen, lid of geen lid, Bosschenaar of toerist, van dienst zijn. Alles wat reeds is verzameld is winsten zorgt ervoor dat we minder met de mond vol tanden staan als "de klant" ons iets vraagt. En mocht een stadsgids even door zijn geheugen in de steek worden gelaten en bovendien niet zo snel weten waar de begeerde gegevens te vinden zijn, dan kan men met deze klapper zijn voordeel doen.

Harry Blankert

WUZIGING Voor het eerstvolgende Kring-Nieuws is de datum voor het inleveren van de kopij gewijzigd en vastgesteld op vrijdag 1 oktober 1993 (wás vrijdag 8 oktober).

Verschijningsdatum 1 november 1993.

Vriendelijk verzoek hiermede rekening te houden!

~ANDJfREDACTÏE ········""*"''-' · ·""-"X<~-.=--...w.H><-

...

=~-·~----

........x ..... ".;......,....,_,..".~ ..."...." .. " ... "" .....«~;.":sy;_<»'>:" . X.~

··~·~·

-"""""""'.

•.••..•. n:" ................ ~ ... . ..... ~" ..... ~ . .........m~ ..... ~- .. ............. ,,.,....... " ......... ,,.,..- ········"···-···-""' ..... -

.. "....,,,. ... "."."•-· ··-~:.: .............. " ................. ~. x ...... ,.,.,..,... . .

DE SLAG BIJ WATERLOO Om tien voor half negen 's-avonds viel op zaterdag 26 juni het eerste schot op de Citadel.

Het aanwezige publiek veerde op, vol verwachting op wat ging komen.

De honderden gelukkigen van een entreebewijs waren al ontvangen door de stoere schutters bij de toegangspoort. De officiële genodigden waren door deftige personages, gekleed in mooie kledij, naar hun plaatsen begeleid.

Men was benieuwd naar de uitvoering van het programma dat sedert tientallen jaren niet meer was gepresenteerd.

Degenen die het nooit hadden gezien waren reeds in spanning gebracht door hen die vroeger wel getuige waren geweest van één der opvoeringen die op de Hekellaan plaats vonden.

Iedereen dromde samen rond het plateau waar muziek en dans de herinneringen aan de beginjaren van de 19e eeuw verder moesten oproepen. Coördinator Jan de Bruyn overzag met veldheersblik de situatie, kennelijk was hij tevreden over datgene wat hij zag . Jef van Rixtel opende de avond met een hartelijk welkom en presenteerde de harmonie Sint-Cecilia uit Lieshout, dat al 117 jaar bestaat en de Koninklijke Harmonie 's-Hertogenbosch, dat volgend jaar het 100-jarig bestaan hoopt te vieren.

Een uur lang kon men luisteren naar een gevarieerd programma van bekende en

minder bekende melodieën zoals "Dances with Wolves", "Les Miserables" en "Wien bleibt Wien". "De Happy Trombones" maakten zichtbaar de beentjes van de schutters en van het publiek los. Een mooi decor vormde "De oude Schuts" tegen de achtergrond van het kruithuisje, die ook nog een middeleeuwse dans uitvoerden.

Het geluid dat de ruim honderd muzikanten produceerden klonken tegen de gevel van het centrale gebouw en werden welluidend weerkaatst door de oude aarden wallen.

De lokatie bleek te functioneren als een natuurlijk muziektent. We mogen het Rijksarchief dankbaar zijn dat de opvoering op deze plaats mogelijk werd. Vele malen klonk het verdiende applaus op van het aanwezige publiek.

Naast het massale geluid van de muziekkorpsen kon men ook enkele bekwame solo's beluisteren.

Langzaam nam het daglicht af en steeg de verwachting naar de hoofdmoot van het programma.

Rond half tien werden de fakkels op de borstweringen ontstoken en werd de aandacht van de kijkers naar de wallen getrokken waar de Fransen en geallieerden in slagorde stonden opgesteld.

De marketensters voorzagen hun mannen van de laatste, bemoedigende, vloeibare, versnapering.

Om kwart voor tien hieven de leidinggevende officieren hun sabels en loste het Franse leger het eerste kanonschot op haar tegenstanders.

De toeschouwers vermaakten zich uitstekend met het tafereel dat zich voor hun ogen ontrolden.

De beide legers gingen elkaar moedig tegemoet, geweerschoten klonken en de kanonschoten veroorzaakten hilariteit onder het publiek. Een luid gejuich steeg op toen de Franse vaandeldrager ter aarde zeeg en de geallieerde commandant kon de vlag in ontvangst gaan nemen.

Het pleit was beslecht en in de beide kampen kon men de gewonden gaan verzorgen.

De Schutterij van 's-Hertogenbosch, versterkt met groepen uit Delft, Zaandam en Naarden, maakten front en stonde stram in houding toen, tot slot, het Wilheimus werd gespeeld.

De Kring en alle medewerkers kunnen tevreden terug zien op de uitvoering van "De Slag bij Waterloo" dat in verband met het 20-jarig bestaan van de vereniging aan de bevolking van de Hertogstad werd aangeboden.

We hopen dat de presentatie van dit spektakelstuk weer een traditie kan worden, en dan graag op deze ideale lokatie.

Wat mij betreft hoeft men echt niet te wachten op het 25-jarig bestaan.

Harry Blankert.

DE EXPOSITIE BOSCHVELD De wijk Boschveld heeft, sedert de opening van de gelijknamige expositie in het Stadsarchief, regelmatig in het middelpunt van de belangstelling gestaan. Niet alleen het tijdschrift over de geschiedenis van 's-Hertogenbosch besteedde er veel aandacht aan, ook diverse huis-aan-huisbladen en het Brabants Dagblad vulden vele kolommen over de wijk die eerst "Het Lege Westen" werd genoemd.

Toch wil het Kring-Nieuws er nog enkele regels aan weiden.

Degenen die de expositie al bezochten, zullen het met me eens zijn wanneer wordt beweerd dat U iets bijzonders hebt gemist als U het Stadsarchief in deze weken niet hebt bezocht.

Als dit blad verschijnt is het nog steeds mogelijk Uw verzuim goed te maken, want Open Monumentendag, 11 septem-

ber, is de laatste dag dat de expositie te bekijken is. Neemt U er wel even de tijd voor.

Alléén de film die er wordt vertoond duurt al 20 minuten. Het betreft de film "Zoals het was, zoals het is", diein 1931 werd vervaardigd ter gelegenheid van de in gebruikname van de nieuwe veemarkt. Het geeft een unieke kans om bijvoorbeeld de Veemarkt aan de Zuid-Willemsvaart nog eens in vol bedrijf te zien.

De expositie geeft een goed beeld van de geschiedenis van het gebied ten westen van de spoorlijn.

Het begint al in 1629 bij de bouw van de watermolens door Leeghwater bij Engelen en gaat via de tijd dat de Kruiskamp nog bij Cromvoirt hoorde, naar het heden.

Men laat zien hoe eerst het plan mislukte en na de Tweede Wereldoorlog in een grote behoefte voorzag .

Persoonlijk vind ik de foto welke de handmatige ophoging toont, het mooiste.

Dat het industriegebied lang leeg bleef werd wel een zegen voor de sport, men vestigde er een prachtige sportaccommodatie, de Hooge Donken.

In de vitrines kan men zien hoe de bevolking ook vroeger al in vervoering kon geraken.

Maar gaat Uzelf nog even kijken naar wat er heeft plaats gevonden tussen de Veemarkt en de Willem !-kazerne, tussen de spoorlijn en de Bossche Sloot.

Dan zult U ook een pluim steken op de hoed van het Stadsarchief en zult U reikhalzend uitzien naar de volgende presentatie van welke stadswijk dan ook.

Harry Blankert

SINT-JACOBSKERK TUSSEN OUD EN NIEUW In een vorig artikel (Kring-Nieuws nr 5 juli 1993) beschreef ik een diefstal in de 'oude' Sint-Jacobskerk, die daar in het midden van de vorige eeuw plaatsvond. Er schijnt nogal verwarring te bestaan over de benaming van de verschillende Sint-Jacobskerken, die er in de loop der eeuwen gebouwd werden. Vooral het Brabants Dagblad zaaide in mei 1993 nogal verwarring door op 12 mei met een grote kop te berichten: "Film en theater in de Bossche J acobskerk". Iedereen denkt dan dat de huidige Sint-Jacobskerk aan de Hinthamerstraat bedoeld wordt. Even verder in het artikel blijkt het te gaan over de oude Sint-Jacobskerk aan de Bethaniestraat. Dit wordt met even zoveel woorden geschreven. De bedoeling zou zijn om in deze kerk _; theater- en filmhuis te realiseren in samenwerking met theater Bis en de Azijnfabriek. Op 28 mei komt er een tweede artikel met als kop: "Jacobskerk echt fantastisch geschikt". Het artikel gaat gepaard met een grote animatiefoto van het binnen van de kerkruimte te bouwen theater, met in de rechter bovenhoek een foto van de huidige Sint-Jacobskerk aan de Hinthamerstraat, wat een foto van de Sint-Jacobskerk aan de Bethaniestraat had moeten zijn. Op 29 mei verscheen er gelukkig een rectificatie door een foto te plaatsen van deze kerk aan de Bethaniestraat. Onder aan voornoemde foto staat weer gedrukt: "Plan Bethani 毛kerk".

De laatste maakt de verwarring kompleet omdat hiermee weer de historie van de kerk van het Bethani毛klooster opgeroepen wordt, dat destijds schuin tegenover deze : __,..-Jacobskerk gelegen was.

kerk die ten behoeve van de bouw van deze nieuwe kerk afgebroken werd kreeg al gauw de naam van 'oude' Sint-Jacobskerk.

De kerk in de Bethaniestraat werd mondeling en schriftelijk vaak aangeduid met de 'voormalige' Sint-Jacobskerk.

De 'voormalige' Sint-Jacobskerk De Sint-Jacobskerk aan de Bethaniestraat kan met recht de 'voormalige' SintJacobskerk genoemd worden, daar dit kerkgebouw in 1629 geconfisceerd werd en in handen van de protestanten kwam.

Sindsdien heeft het gebouw niet meer als katholieke kerk gefungeerd. Vanaf 1629 tot 1650 was het voor de protestantse eredienst in gebruik.

Historisch ontwikkelde deze 'voormalige' Sint-J acobskerk zich als volgt: 1430 - 1569 Kapel ten behoeve van bedevaartgangers naar Compostela 1569 Kapel verheven tot parochiekerk 1584 De kerk wordt aanzienlijk vergroot en krijgt zijn huidige vorm 1629 - 1650 Protestants kerkgebouw 1650 - 1689 Wagenhuis; begraafplaats 1689- 1751 Paardestal ten behoeve van de cavalerie 1752 - ca 1900 Arsenaal ca 1900 - 1924 Huisvesting infanterie (kazerne) 1924 - 1986 Provinciaal Museum vanaf 1988 Depot/kantoor gemeentelijke Bouwhistorische en Archeologische Dienst.

Oud, nieuw en voormalig De 'oude' Sint-Jacobskerk Toen de huidige Sint-Jacobskerk in 1907 voltooid was schreef Xavier Smits een boekje over de bouwgeschiedenis, de constructie en de symboliek van deze kerk, wat hij als titel meegaf: "De Nieuwe St.-Jacob 's-Hertogenbosch". In artikelen in kranten en tijdschriften wordt ook over de 'nieuwe' Sint-Jacobskerk gesproken. De

Met de 'oude' Sint-Jacobskerk wordt dus, zoals hierboven al vermeld, het kerkgebouw bedoeld dat v贸贸r de kerk van 1907 als parochiekerk voor de parochianen van de parochie van Sint-Jacob dienst deed.

Deze kerk werd in 1844 gebouwd en was een Waterstaatskerk met houten koepel. In het begin van deze eeuw bleek dat deze kerk grondig aan restauratie toe was. Bij nader inzien vond men toch beter een geheel nieuwe kerk te bouwen. De oude kerk werd afgebroken en op dezelfde plaats verscheen de huidige kerk.

De 'oude' Sint-Jacobskerk in waterstaatsstijl 1844-1905 (foto Archiefparochie binnenstad 's-Hertogenbosch, Sint-Jacob)

De 'voormalige' Sint-Jacobskerk aan de Bethaniestraat op een historische foto. Op 1 mei 1935 brandt de naast het 'Provinciaal Noordbrabants Museum' gelegen schuur tot de grond toe af (foto Stadsarchief 's-Hertogenbosch)

Wanneer wij de verschillende kerken tussen 1629 en 1907 de re vu laten passeren krijgen wij het volgende beeld: 1629 Confiscering Sint-Jacobskerk (aan de Bethaniestraat) 1629 - 1672 De parochianen van Sint-Jacob gaan ter kerke in schuilkerken in de stad.

1672 - 1803 Door meer godsdienstvrijheid komt er een bidkapel in de Sint-Jacobsstraat 1804 - 1844 Bidkapel wordt afgebroken en op dezelfde plaats komt een kerk.

1844 - 1907 Er wordt een nieuwe kerk gebouwd op dezelfde plaats, een zogenaamde Waterstaatskerk met houten koepel.

De 'nieuwe' Sint-Jacobskerk In 1907 wordt de 'nieuwe' Sint-Jacobskerk gebouwd door de architecten Jos Kuypers en Jan Stuyt. Op 24 juni 1907 wordt deze kerk plechtig geconsacreerd. Aanvankelijk werd de kerk opgeleverd zonder toren en zonder het huidige voorportaal.

De ingang lag in de Parochiestraat, de tegenwoordige Mgr. Prinsenstraat. In 1923 wordt de toren opgetrokken en in 1927 de frontgevel met voorportaal. In 1991 werd met een uitvoerige restauratie zowel in- als uitwendig begonnen, die in de zomer van 1993 werd voltooid.

Frans L. Jansen

.

.

.

.

lt:\Q~$~~]JJ~ÏQl~. ..~.·•.· ~~.:·.·:= ..::.w·::~ ·==~:~=·~ ~:··~~"~===-~,.~."~ ~=~=·~~ ·=···~·~=·••-··· ,.,.,. ..,~=·~~·=··· · ~· · ·. :»~~· :"::=···=:··.:

ONS WATER, ONS LEVEN DANKZIJ WATER IS ER LEVEN OP AARDE. Op elk moment van de dag is er water,je hoeft de kraan maar open te draaien en je hebt water zoveel als je maar wilt.

In een land als het onze lijkt dat vanzelfsprekend.

Maar is het dat wel?

Toen mij de vraag werd gesteld: waarom staat de watertoren op deze plaats, zo aan het Hinthamereinde, kwam ik op het idee om een stukje te schrijven over de drinkwatervoorziening van 's-Hertogenbosch.

Waarom de watertoren op deze plaats gebouwd is, heeft misschien een simpele verklaring. Zij staat binnen de ontmantelde stad, dus hoger dan de directe omgeving die nog niet verhoogd was. Maar zeker is dat hij het dichtst bij het waterwingebied staat. Het water komt namelijk uit de heide van Rosmalen en Nuland.

Zou het waterwingebied bijvoorbeeld in Cromvoirt/Helvoirt hebben gelegen, dan zou de watertoren zeker aan de Vughterpoort hebben gestaan.

De watertoren had de functie de waterdruk op peil te houden, zodat men in de woningen water kon tappen. Maar door het bouwen van hoogbouw, zoals flats die hoger waren dan de toren, is deze overbodig geworden.

Wat ging er aan vooraf eer 's-Hertogenbosch drinkwater kreeg?

Hygiëne en water De hygiëne en de volksgezondheid waren in de tweede helft van de negentiende eeuw en ook nog in het begin van de twintigste eeuw in 's-Hertogenbosch heel slecht.

In het gemeenteverslag over 1868, in het gedeelte betreffende de medische politie staat: "Om alles wat den toets van den gezondheidsleer niet kan weerstaan volledig weg te nemen is, hoe men er ook van buiten op aandringen, eene zaak, welke de taak van het meest zorgende gemeentebestuur te boven gaat." Veelal bekommert men zich niet veel om hygiëne, van het nut daarvan is men nog niet algemeen doordrongen.

Door deze slechte toestanden overleden veel mensen. Opmerkelijk is de kindersterfte. De Bossche arts Godefrei schreef in 1869 dat bijna een vierde der levend aangegevenen sterft in het eerste levensjaar.

Oorzaken? Bedorven lucht, ongepast voedsel en lichamelijke verwaarlozing.

In 1855 was men begonnen met de aanleg van een nieuwe riolering in enkele hoofdstraten. Later kwamen ook de kleine straten en steegjes aan de beurt. Maar dit was niet voldoende voor een werkelijke verbetering van de openbare hygiëne.

De vele stromen die door de stad kruisten en als open riool fungeerden waren een voortdurend gevaar voor de volksgezondheid. In de zogenaamde "Doode Stroom" van de Binnendieze waren vergaarbakken voor afval, fecaliën en rioolstoffen, zodat bij lage waterstand het vuil niet door kon spoelen. (De Dode Stroom is de vroegere natuurlijke bedding van de Aa die lag tussen de Zuid-Willemsvaart, Hinthamerstraat en de Schilderstraat-J.H.).

De openbare reinigingsdienst is tot 1 juli 1899 een particuliere instantie geweest, die dit van de gemeente pachtte. Het was een winstgevende zaak aangezien de meststoffen zoals straatvuil, als mest werd gebruikt op de zanderige bodem van Noord-Brabant.

In 1874 werd door de gemeenteraad van 's-Hertogenbosch besloten het zogenaamde tonnenstelsel in te voeren, waarbij de faecaliën in goed gesloten tonnen naar buiten de stad vervoerd moesten worden ten behoeve van de compostvervaardiging.

Deze tonnen werden dan ook ten zeerste door de commissie aanbevolen omdat de privaatputten in een zeer slechte staat verkeerden, deze lieten vocht door waarna het weer in de drinkwaterputten drong. De drinkwatervoorziening is een lange tijd uitermate primitief en bijzonder slecht geweest.

Het overgrote deel van de arbeiderswoningen bezat geen eigen pomp, zodat deze bewoners aangewezen waren op de openbare stadspompen. De woningexploitanten vonden dat geen bezwaar. Het blijkt dat in 1871 op de 122 woningen slechts 9pompen waren geslagen. De openbare stadspompen waren echter ook niet zonder gevaar.

Bij een proefboring, in de stad in datzelfde jaar, was op een diepte van 35 meter de bodem nog doordrenkt met fecale stoffen en dus ongeschikt voor drinkwater.

's-Hertogenbosch kreeg eindelijk drinkwater.

In elke ontmantelde stad, ook in 's-Hertogenbosch was het drinkwater dat daar opgepompt werd van slechte kwaliteit, dit tengevolge van de, bijnajaarlijks voor} mende overstromingen. In het verslag van de Gezondheidscommissie van 1875 leest men hierover meer. De werkzaamheden van de sub-commissie, belast met het scheikundig onderzoek der voedingsmiddelen, waren de volgende: Van de gezondheidscommissie kreeg men de opdracht het water uit de rivieren de Dommel en de Aa en het water uit de ZuidWillemsvaart te onderzoeken ten einde bij de gemeenteraad een voorstel te doen tot het maken van een waterleiding, dat zo hoog noodzakelijk was voor onze stad. Van de meeste pompen was het drinkwater slecht te noemen. Het resultaat van het onderzoek was: a. Het water van de Aa af te keuren b. Het water van de Dommel eveneens, ofschoon het wel beter was dan de Aa ) c. Dat het water van de Zuid-Willemsvaart, na doorstroming, als drinkwater gebruikt kan worden zonder schadelijk te zijn voor de gezondheid. Hoewel het niet fris en aangenaam van smaak was, was het wel beter te verkiezen dan het water uit de meeste stadspompen. Ook werd de stads pomp op de Markt onderzocht en de uitslag was als volgt: 1. Dit water mocht men niet als goed drinkwater aanbevelen, hoewel de kwaliteit de laatste tijd verbeterd is 2. Dat het water niet langs mechanische weg te verbeteren is. Aan een waterwinplaats buiten de vesting werd blijkbaar nog niet gedacht.

Een geheel ingerichte watervoorziening, zoals wij ons die voorstellen, blijkt evenmin uit hetgeen in het jaarverslag over 1876 wordt voorgesteld, n.l. het water uit de Zuid-willemsvaartis daarvoor aanbevo-

len. Dit zou volgens ons het best kunnen geschieden door een machine te plaatsen op het bastion bij sluis 0 (Bastion Antonie).

Bij het gemeentebestuur waren meerdere aanvragen voor concessie tot het exploiteren van een waterleiding (lees waterleidingmaatschappij) binnen gekomen . Zij boden aan een waterwingebied te stichten in de heide onder Helvoirt en Cromvoirt nabij de Distelberg en water vandaar met ijzeren leidingen naar de stad te leiden.

Door welke omstandigheid en op grond van welke overwegingen op deze aanbieding niet werd ingegaan, is ons tot op heden niet duidelijk (heden is 1937 J.H.).

Bij besluit van 10 juli 1884 werd onder leiding van burgemeester jhrP .J.J .S .M. van _; Does de Willebois door de gemeenteraad in beginsel besloten tot het aanleggen van een drinkwaterleiding. Als adviseur voorde stad tradde heer J. Kalffop, hij was oud directeur van publieke werken te Amsterdam.

Verschillende zandige streken rondom 's-Hertogenbosch werden onderzocht. Boringen werden gedaan op de heidegronden onder Helvoirt, Cromvoirt, Vught, SintMichielsgestel, Rosmalen en Nuland.

Daaruit bleek dat de heidegronden onder Rosmalen en Nuland n.l. ter plaatse van "Heide en Wei de" het beste en het meest geschikte drinkwater leverden.

Hier werd een terrein gekocht en men begon meteen een gemetselde proefput te bouwen met een doorsnee van 2 meter en ongeveer 7 meter diep. )e resultaten van de proefpompingen waren gunstig, zodat bij raadsbesluit van 1 september 1885 werd besloten tot aanleg van een drinkwaterleiding volgens de plannen van adviseur Kalff, het werd begroot op f 300.000,-.

Er zouden op dit terrein voorlopig 6 gemetselde welputten komen in een straal van 100 meter met in het midden een gemetselde verzamelput. Elke welput kreeg een hevelleiding die opliep naar de verzamelput. Op het hoogste punt waren luchtleidingen met condensors aangebracht die weer met een stoommachine verbonden waren. Twee dubbelwerkende plungerpompen konden ieder 3400 liter water per minuut vanuit de verzamelput 68 meter hoog opvoeren. Vanaf deze pompinstallatie tot aan de watertoren aan de rand van de stad werd een gietijzeren buis gelegd van ruim 8500 meter, zij had een diameter van

300 mm en ging met een dubbele zinkerbus onder de rivier de Aa door.

De watertoren De watertoren is op palen gefundeerd, bevat twee vierkante plaatijzeren reservoirs, ieder met een inhoud van 200 m3, waarvan de onderkant op 30 meter+A.P. is gebouwd. Het reservoir zelf is 5 meter hoog. Vanuit de watertoren werd in de straten van 's-Hertogenbosch een buizennet aangelegd met verschillende diameters, van 80 tot 300 mm, waarin (toen) 150 brandkranen werden geplaatst.

Op het waterwingebied in Nuland werden bij de pompgebouwen twee woningen voor de machinisten gebouwd. In de stad kwam een administratiekantoor. Alles werd met telefoonleidingen verbonden, terwijl er ook een elektrische waterstandhoogte van de reservoirs in de watertoren naar het pompgebouw in Nuland werd aangelegd. Op 10 januari 1887 was alles klaar en werd de waterleiding met 32 huisaansluitingen in exploitatie genomen. De totale aanlegkosten waren f 345.000,- maar 's-Hertogenbosch had eindelijk drinkwater.

Reeds in het eerste jaar bleek dat het waterwingebied onvoldoende water leverde.

Men ging geperforeerde ijzeren buizen tot twee meter beneden de onderkant van de welputten plaatsen en met fijn grind opvullen. Bovendien werden er nog eens vier putten geslagen. Toch bleef de capaciteit onvoldoende, zodat men genoodzaakt was het water met grotere kracht op te pompen.

Dat hield weer in dat met het water ook zand mee opwelde.

Het watergebruik was zo groot geworden dat op 6 september 1890 de reservoirs in de watertoren geheel leeg liepen. Er werden nieuwe voorstellen gedaan aan het gemeentebestuur, onder andere werd er om een nieuwe verzamelput met grotere inhoud gevraagd. Deze zonderlinge oplossing werd goedgekeurd maar, door welke invloed dan ook, deze ruimere verzamel put bleef alleen op papier bestaan.

De toestand werd onhoudbaar en in het jaar 1891 werd er opnieuw deskundig advies gevraagd. De oorzaak was de opwelling van het fijne zand. Er werden nieuwe boringen gedaan en men vond op zo'n diepte van 13 meter een afsluitende leemlaag of grove zand- en grindlagen welke veel welwater bevatte, maar dat sterk ijzerhoudend was. Er werden filterbronnen in

de bodems van de vijf welputten ingebracht tot net boven de afsluitende leemlaag.

Men bereikte hiermede een voldoende resultaat, zodat ook de andere welputten aangepakt werden.

Omdat de waternood toch nog hoog was, werd er op de waterverspilling gelet, want op 8 maart 1893 was door de gemeenteraad besloten het water per m3 af te leveren aan de verbruikers. Door deze nieuw voorwaarden ging men vanaf 15 juli watermeters plaatsen. Het waterverbruik verminderde duidelijk in hoge mate. Was het verbruik gestegen tot ruim 4 75 .000 m3, door het plaatsen van de meters daalde het verbruik in 1894 tot3 l 7.498 m3. Het water was nog steeds zo ijzerhoudend dat men het noodzakelijk vond het te ontijzeren. De klachten van verbruikers waren niet ge- 路 ring. Bij het besluit van de gemeenteraad van 5 september 1893 werd de toenmalige directeur van de waterleiding A.M.L.Sassen, bijgestaan door br P. Woltering, apotheker hier in de stad, opgedragen in het buitenland een onderzoek in te stellen naar de meest praktische wijze van ontijzering.

Men ging in Worms (Duitsland) bij het waterbedrijf kijken en adviseerde de gemeenteraad daarna voor het systeem, dat daar werd toegepast, te kiezen. Het was een sproei-inrichting boven cokesreservoirs, een installatie van "Wormser Plattenfilter".

In de raadsvergadering van 13 december 1897 werd het ontwerp-contract met de firma Bittel en Co te Worms gesloten voor de levering en opstelling van een "WormserPlattenfilter". Er werd meteen begonnen met de aanvoer der "Platten".

De benodigde machines en pompen werden onderhands opgedragen aan de firma

Gebr. Stork en Co te Hengelo. In december 1898 was alles gereed. Men begon ook met het schoon spuien van de waterleidingen.

De goede resultaten van de eerste dagen moesten echter weer spoedig plaats maken voor een algemeen zorgelijke toestand. De centrale put had 's-morgens een veel te lage waterstand zodat hij de dagelijks benodigde hoeveelheid niet kon leveren.

Er werd een nieuw voorstel aan de gemeenteraad gedaan voor het aanbrengen van 9 diepere filters die onder de leemlaag zouden moeten komen. Dit voorstel werd op 20 april 1899 aangenomen. Daar men het water nu in diepere lagen won, kwam er ook weer meer ijzer mee naar boven, wat weer voor nieuwe problemen zorgde. De slechte resultaten welke de ontijzerings- en filtreer-inrichting opleverden, bleven het gehele jaar 1900 duren.

In mei 1901 werd de, door de heer J. Schatel uit Rotterdam ontworpen filtreerinrichting met zandfilters, in gebruik genomen . Deze zandfilters functioneerden uitstekend.

Op advies werden de 9 diepfilters er uitgetrokken en op andere plaatsen weer ingebracht, nu met de onderkant opnieuw boven de leemlaag. Het leverde voldoende water op met minder ijzergehalte.

Er werd geadviseerd om meer grond aan te kopen voor de waterwinning. Publiciteit over deze plannen resulteerde in hogere grondprijzen. De onderhandelingen mislukten daardoor. De veronderstelling dat de capaciteit van het wingebied te klein zou zijn was op verkeerde gegevens gebaseerd.

De reden dat 's-morgens voor de aanvang van het bedrijf de natuurlijke grondwaterstand in de centrale put niet meer aangetroffen werd, was niet doordat er te weinig water in de grond zat maar door een verstopping van het filtergaas dat om de filterbuizen zat. De filterconstructie moest veranderd worden. Door de gemeenteraad werd gereedschap besteld voor het in eigen beheer boren van de putten. Buizen van 50 cm diameter werden tot de leemlaag geboord . Daar werden roodkoperen spleetfilters ingelaten met een lengte van 5 en 10 meter, met een diameter van 150 mm. De ruimte in de boorbuis en de spleetfilterbuis werd opgevuld met fijn grind, waarna de boorbuis werd getrokken.

Jaarlijks werd het waterleidingnet schoon gemaakt door middel van spuien rechtstreeks door de brandkraan.

Opnieuw werd de capaciteit te klein.

Eind 1909 werd een plan ingediend voor uitbreiding van een ruimere ontijzeringsinstallatie en grotere pompen. Duidelijk was dat de hiervoor beschreven "kinderziekten" toch voldoende hadden aangetoond dat het boven de leemlaag opgepompte water (infiltratie-water) niet meer voldoende was en dat diepere lagen moesten worden aangeboord.

Er werden boringen uitgevoerd tot 200 meter. In 1920-1921 werd een tweede waterleiding van het pompstation in Nuland naar de watertoren in de stad aangelegd.

Deze werd op elke 1000 meter met de eerder gelegde waterleiding verbonden. Op deze plaatsen werden kruisstukken en afsluiters geplaatst zodat men bij calamiteiten (bijv. een breuk in de leiding) een van deze leidingen kon afsluiten en de stad toch nog watertoevoer behield.

In 1930 werd het hoofdpompstation, tevoren uitsluitend met stoom werktuigen ingericht, elektrisch ge誰nstalleerd. De stroom werd geleverd door de N.V. Provinciale Noordbrabantsche Electriciteits Maatschappij. Voor opwekking van elektriciteit in tijden van nood werd er een diesel-motor-installatie met generator (300 I.P.K.) opgesteld. In tegenwoordigheid van de Commissaris der Koningin en andere autoriteiten, werd op 28 september de nieuwe installatie officieel in bedrijf gesteld.

Door de nieuwe ontijzering- en snelfilterinstallatie (systeem "Paterson"), gepaard met overkapping van de oude zandfilters, is er een zeer modern en een uitstekend functionerend bedrijf tot stand gekomen dat water levert van uitstekende kwaliteit. Er kwam ook een moderne administratieve afdeling bij.

Samenvoeging van de waterleiding met het gas- en elektriciteit-distributiebedrijf vond plaats. Later werd dit uitgebreid met het radio-distributiebedrijf, tezamen vormden zij het Gemeentelijk Licht- en Waterbedrijf. Vervolgens werd het genoemd het Energie en Waterbedrijf en thans is het geheel geprivatiseerd als N.V .

Regionaal Nutsbedrijf 's-Hertogenbosch.

Het waterverbruik werd met het gebruik van de watermeter in 1893 gedurende enkele jaren minder om nadien voortdurend toe te nemen. Men ging ook de omliggende dorpen water leveren. De navolgende uitbreidingen kwamen tot stand: 1914 Vught, 1925 Nuland, 1927 Rosmalen, 1928 Boxtel, Esch, Haaren en Oisterwijk en op het einde van dat jaar nog Berlicum. In 1933 Oss. Ook Vlijmen en Drunen kregen 1933 water. Hiervoor werd op de grens van Vlijmen en 's-Hertogenbosch, nabij de Bossche Sloot en het huidige woonwagencentrum, een opjaag-pompstation gebouwd en in Nieuwkuyk een watertoren. In deze tijd hebben beiden hun functie verloren, zodat het pompstation in juni 1989 is afgebroken.

J.A. Hendriks

Bronnen: - Jubileum-uitgave, 50-jarig bestaan der 's-Hertogenbossche Waterleiding 1887-1937. 's-Hertogenbosch op de drempel van een nieuwe tijd.

Ons water ons leven (VROM).

Brabants Dagblad 15 juni 1989.

Het recht rond de Binnendieze.

Foto's archief Jo Hendriks

DE BINNENDIEZE DE ROL VAN DE BINNENDIEZE IN HET HANDELSECONOMISCH NETWERK VAN 'S-HERTOGENBOSCH

1. Inleiding De opvallende St. Janskathedraal, het mooie uitzicht op de Bossche Broek vanaf de stadswallen en de smalle straatjes in 's-Hertogenbosch lokken schrijven uit.

Wie verder kijkt ziet in de binnenstad heel opmerkelijk een riviertje, de Binnendieze.

Dit riviertje valt eigenlijk niet op. De Binnendieze stroomt laag door de stad aan de achterkant van de woningen en ze verdwijnt vaak onder huizen om later weer tevoorschijn te komen. Een rondvaart met de Stichting Binnendieze laat een stelsel van ( ~ ,rtjes zien met hoge kademuren en brede oorgangen onder huizen. Bouwhistorische gegevens over de gebouwen rond het water zijn op de gerestaureerde gedeelten voldoende aanwezig, maar over het handelseconomisch belang van het water is minder bekend.

De centrale vraag in dit betoog is, waarom 's-Hertogenbosch zich tussen 1200 en 1500 zo sterk kan ontwikkelen en welke rol de Binnendieze bij deze ontwikkeling heeft gespeeld. In dit onderzoek heb ik me vooral geconcentreerd op handels-economische factoren in de stad. Dat betekent dat de stad ontkleed is; de devotie en haar monumenten, de militairen en hun bouwwerken en de sociale bewogenheid van de stad, zijn in dit betoog niet zichtbaar gemaakt.

De rol van de Binnendieze wordt slechts g 'ppeld aan de handel en de exportnijver eid van 's-Hertogenbosch.

Uiteindelijk is het doel van dit betoog een bijdrage aan de geschiedschrijving over 's-Hertogenbosch te geven, waarin de rol van de Binnendieze in de middeleeuwse stad verklaard wordt. De Binnendieze is een monument dat het verdient om beschreven te worden. Zeker nu ze zo prachtig gerestaureerd wordt door de gemeente.

2. Hetbegin In 1172 vestigen enkele kooplieden zich langs een oude handelsweg. De nederzetting ontwikkelt zich tot een handelscentrum voor de regio. In 1183 vernietigt de Hollandse stad Heusden de nederzetting ter bescherming van haar eigen handel. Het laatste kwart van de twaalfde eeuw krijgt 's-Hertogenbosch stadsrechten. De stad krijgt vier vrije jaarmarkten en een veemarkt. In 1328 wordt in 's-Hertogenbosch

een weekmarkt genoemd. In 1275 wordt in de stad een lakenhal of een gewandhuis genoemd. In ditjaar verpacht de hertog de hal aan het lakensnijdersgilde.

In 1202 wordt 's-Hertogenbosch geplunderd door de bisschop van Utrecht.

Datzelfde jaar beschrijft een monnik uit de abdij van Egmond de stad 's-Hertogenbosch als een versterking. In het eerste kwart van de dertiende eeuw wordt de bakstenen stadsmuur gebouwd. Uit deze periode stamt ook de waterpoort bij het Herman Moerkerkplein. De riviertjes in het gebied stromen bijna allemaal buiten de stad. De gracht voor de Orthenpoort is rond 1200 gegraven. De Leuvense poort wordt gebouwd. Voor de bewoners van de versterkte kern van 's-Hertogenbosch moet het redelijk veilig wonen zijn geweest na het eerste kwart van de dertiende eeuw.

Opvallend vroeg vestigt zich binnen de stadsmuren een Minderbroedersklooster, dat gebeurt in 1228. Le Goff schrijft in zijn werk "Das Hochmittelalter" dat steden waarin bedelorden op het einde van de dertiende eeuw gevestigd zijn, steden der Christenheid zijn. Rond 1250 blijkt een eerste uitleg van de stadswallen noodzakelijk. Een kaart van 's-Hertogenbosch uit 1250 wijst naast het Minderbroedersklooster, de drie stadspoorten en twee waterpoorten, een lakenhal en een vismarkt aan.

Rond 1260 wordt de Romaanse Sint Janskerk buiten de omwalling afgebouwd. Buiten de stad staan ook een ziekengasthuis, een leprozenhuis en een begijnhuis. In 1292 wordt ook een predikherenklooster genoemd. 's-Hertogenbosch ontwikkelt zich in de dertiende eeuw tot een belangrijk bestuurscentrum. Het hertogdom Brabant is verdeeld in vier districten. 's-Hertogenbosch is de hoofdstad van het vierde district, "demeierij van 's-Hertogenbosch". Dit district is weer onderverdeeld in vier kwartieren, hetKempenland, het Maasland, Oisterwijk en Peelland. De vier kwartieren en de stad 's-Hertogenbosch en haar vrijheid hebben elk een schout. De schout van 's路路Hertogenbosch is hoogschout of meier.

In 1244 verleent de stad bijstand aan de hertog. Meestal ondertekent de Hertogstad in oorkonden als vierde stad van het hertogdom. In 1262 sluiten Leuven en 's-Her-

togenbosch een vriendschapsverdrag. In 1278 sluit de Hertogstad een verdrag met Roermond. In 1285 wordt 's-Hertogenbosch als eerste stad genoemd in een oorkonde. Hieruit mag blijken dat de stad in de dertiende-eeuwse wereld een volwaardige plaats inneemt.

3. Maatregelen ter bevordering van de exportnijverheid en de handel Geografisch ligt 's-Hertogenbosch gunstig voor handelsbewegingen. Vanuit het zuiden stromen rivieren naar het noorden.

Langs de riviertjes liggen dorpen. De rivieren komen samen ter hoogte van 's-Hertogenbosch in de Dieze. Iets voor 's-Hertogenbosch bij Vught komen de Dommel en de Essche stroom samen. Samen noemen we de twee takken de Maalstroom. Vervolgens voegt de rivier de Aa zich bij de Maalstroom. De Dommel, de Aa en de Essche stroom wateren dan samen af naar de Maas. In een oorkonde van de stichting van de Paulusabdij te Utrecht uit 1028 wordt de tol in "Fughte" genoemd. Waarschijnlijk is de plaats bij de samenvloeiing van de rivieren al vanouds een laad- en losplaats.

De Brabantse hertogen geven veel aandacht aan de stad tussen de drie rivieren, die aan het einde van de twaalfde eeuw tot ontwikkeling komt. Ze zetten zich in voor de Bossche poorters om tolvrijheid in een groot gebied af te dwingen. Dat wordt vastgelegd in verschillende verdragen. Bosschenaren krijgen vrijstelling van het betalen van tol in het hertogdom Brabant.

Eveneens krijgen Bosschenaren tolvrijheid in het graafschap Gelre. Men krijgt van keizer Hendrik VI tolvrijdom op de Rijn. In 1204 geeft de Roomse koning Philips te Koblenz voorrechten aan Hendrik I. E茅n van die voorrechten is vrijheid van tol voor Bosschenaren in zijn rijk. In 1251 krijgen de Bosschenaren tolvrijheid in het gebied van de heer van Heusden. Bossche handelaren met Bossche koopmansgoederen kunnen in de dertiende eeuw met hun tolbrieven op veel plaatsen vrij doorgaan.

Naast de verdragen doen de Hertogen nog meer voor de stad. Het testament van hertog Hendrik IIl in 1261 bepaalt verregaande belastingvrijheid voor de Bossche poorters ten behoeve van de hertog. Hertog Jan II verkoopt de stad tegen een jaarlijkse erfcijns. Aan het begin van de veertiende eeuw keurt de hertog de statuten van de gilde van de smeden en het gilde van de looiers en schoenmakers goed. In 1318 ziet

····· -··:.:

Nijverheid in Eindhoven wordt vaak uitgeoefend op de achtererven van de woonhuizen in de buurt van water. We mogen aannemen dat de manier van werken in de stad Eindhoven niet veel heeft afgeweken van de manier van werken in 's-Hertogenbosch. In 's-Hertogenbosch zijn de achtererven echter vaak bebouwd met onderkelderde achterhuizen. De Binnendieze stroomt laag door de stad, dit komt omdat men de bebouwing aan de voorzijde op straatniveau bracht op de stroomruggen en de dijken in het gebied. De kelders onder de achterhuizen zullen aansluiting gehad hebben op de Binnendieze. De goederen kunnen dan uit de boten de achterhuizen ingebracht worden om daar verwerkt te worden in de ambachtelijke bedrijven.

Op een prent van de Hertogstad uit de zestiende eeuw staan twee grotere schepen afgebeeld met masten, een derde schip vaa1t met zeil en wordt voortgetrokken door twee mensen. In het water liggen ook nog twee kleine bootjes. Eén bootje is onbemand. In het andere bootje zitten vier of vijf personen. Achter het bootje steekt een stok in het water. De persoon die de stok vasthoudt zit. Hij boomt het bootje voort.

De grote schepen zullen gebruikt zijn in het internationale handelsverkeer, terwijl de kleinere platte schuiten zijn gebruikt voor lokaal en regionaal vervoer. Vanuit de grote schepen zijn de goederen in de haven vermoedelijk overgeslagen op kleinere schuiten, terwijl de exportprodukten uit 's-Hertogenbosch vanuit de kleine schuiten in de schepen zijn geladen.

De rivier de Binnendieze heeft dus gediend als een Rijn-en Maashaven voor internationaal verkeer en als aanvoerhaven van grondstoffen uit het oosten en noorden van Brabant voor de Bossche exportnijverheid.

6. Conclusies In 1185 heeft hertog Hendrik I 's-Hertogenbosch gesticht als een sterke handelsen nijverheidsvestiging. De hertogen van Brabant hebben in de dertiende eeuw de handelsbewegingen naar de Hertogstad gestimuleerd door politieke verdragen te sluiten met vrijheid van het betalen van tol voor Bosschenaren. Ook is de hertog actief geweest binnen het hertogdom zelf. Door gebruik te maken van bestaande riviertjes heeft hij van het noorden en het oosten van Brabant een grondstoffenterritorium gemaakt voor de exportnijverheid van de Hertogstad.

De stad ontwikkelt zich in de dertiende eeuw tot een handelsstad die zich vooral richt op Holland, Gelre, Schonen en de Duitse Hanzesteden. Ook heeft de stad contacten met Engeland en de Maas- en Rijnsteden. De handel bestaat hoofdzakelijk uit haring, vee en goederen die in de Bossche exportnijverheid gemaakt worden van grondstoffen die op het achterland van de stad geproduceerd zijn, zoals linnen lakens.

Door de maatregelen van de hertog is de stad snel tot ontwikkeling gekomen en heeft hij het lot bepaald van de riviertjes die in het noorden van Brabant samenkomen.

De riviertjes die binnen 's-Hertogenbosch komen te liggen in de dertiende en veertiende eeuw dienen als Rijn-en Maashaven voor het internationaal handelsverkeer dat naar 's-Hertogenbosch komt De riviertjes functioneren ook als een aanvoerhaven van grondstoffen uit Brabant voorde exportnijverheid.

Barend van de Ven januari 1993

Lijst van gebruikte literatuur Blondé, B" De sociale structuren en economische dynamiek van 's-Hertogenbosch 1500-1550, (Tilburg 1987) 1-130.

Boekwijt, H.W. en A.H. van Drunen, Jaarverslag bouwhistorisch onderzoek 1989, ('s-Hertogenbosch 1990).Drunen, A. van, Bouwhistorisch en arcrelgi~ logische berichten, 's-Hertogenbosch. driemaau= <lelijks tijdschrift over de geschiedenis van 's-Hertogenbosch, 0 ('s-Hertogenbosch 1992) 3135.

Gutkind, E.A" Urban development in Western Europe: The Netherlands and Great Britain. International history of city development 6, (Londen 1971) 105-107.

Hens, H. e.a" Mirakelen van Onze Lieve Vrouwe te 's-Hertogenbosch 1381 -1609, (Tilburg 1978) 73368 en 514-639.

Heijden, P.J. van der en H. Molhuyzen, Kroniek van 's-Hertogenbosch, acht eeuwen stadsgeschiedenis, ('s-Hertogenbosch 1981) 1-25.

Heijden, P.J. van der, K.van Oord en J.A. van Oudeheusden, Ach Lieve tijd. 800 jaar 's-Hertogenbosch en de Bosschenaren en de Meierij, ('s-Hertogenbosch 1985).

Jansen, H.P.H" Geschiedenis van de middeleeu:nan (7e druk Utrecht 1988 -1 e druk 1978-).

Janssen, H.L. Van bos tot stad. opgravingen in 's-Hertogenbosch, ('s-Hertogenbosch 1983) 66-71.

Ontwerp structuurplan binnenstad, ('s-Hertogenbosch 1979).

Spierings, H.M.H" Het schepenprotocol van 's-Hertogenbosch 1367-1400, (Tilburg 1984).

Restauratie Binnendieze en stadswallen, projectgroep Binnendieze en stadswallen, ('s-Hertogenbosch 1989).

Vanaf het ontstaan van 's-He1togenbosch tot het midden van de veertiende eeuw, Bossche Bouwstenen, uitgeven door de Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch, 1('s-Hertogenbosch1978) 19-39.

Verhoeven, A. en F. Theuws ed" Het Kempen project 3. De middeleeuwen centraal, (Waalre 1989).

Wiele, J. van de e.a" De markt. Economisch forum en kloppend hart van agrarische, stedelijke en industriële maatschappijen, (Gent 1988) 43-47. (foto's Binnendieze 1988, JanBruijstens)

WERKGROEP BOSSCHE VERZAMELAARS

MARIA VAN HONGARIJE Koningin tussen keizers en kunstenaars (1505-1558)

De Werkgroep Bossche Verzamelaars organiseert in de Knillis-poort van 11 t/m 18 september 1993 een expositie met als onderwerp het "Station".

Deze probeert een globaal overzicht te geven over de historie van het "Station".

Omdat op 11 september tevens Open Monumentendag plaatsvind is dit een mooie gelegenheid om de expositie te bezoeken.

Als koningin van Hongarije en regentes der Nederlanden was Maria van Hongarije, zuster van keizer Karel V, een van de hoofdrolspelers op het politieke toneel van de zestiende eeuw.

Tussen de grote mannen uit die tijd, zoals Karel V, Frans 1van Frankrijk en Hendrik VIII van Engeland wist zij zich uitstekend te handhaven.

Rob Hoogeboom

:

. ' · ~··

Na verkassing naar de "Knillispoort" gaf Peter Jan van der Heijden een uiteenzetting over de Binnendieze aan de hand van de doctoraalscriptie van D. van Peer uit 1989: "Het recht rond de Binnendieze" (pag. 10 t/m 27).

Op 4 augustus was er een werkvergadering voor de vrijwilligers van het vaarproject met daarop aansluitend een voordracht door Peter Jan van der Heijden over de Binnendieze. Deze lezing was ook toegankelijk voor de vrijwilligers van de Kring.

Misschien door de erg late aankondiging voor deze bijeenkomst viel de opkomst van de vrijwilligers enigszins tegen.

Op de vergadering werd uiteengezet dat r • de Kring en Stichting Binnendieze een organisatiebureau op toeristisch gebied in de arm is genomen om onderzoek te doen naar het functioneren van de Kring en Stichting binnen het toeristische 's-Hertogenbosch. Verder werd meegedeeld dat er een discussie op gang gaat komen in samenspraak met de gemeente 's-Hertogenbosch over de te bevaren gedeeltes van de Binnendieze. In dat kader zal ook bekeken worden of de boten aanpassing behoeven.

Vanuit de schippers werd erop aangedrongen dat deugdelijke regenkleding op korte termijn erg noodzakelijk is. Ook werd aan het bestuur verzocht om een korte en gezellige bijeenkomst te organiseren na afloop van de laatste vaartocht op 4 oktober.

Tot slot werd meegedeeld dat de eerstvolgende bijeenkomst voor de vrijwilligers van de Stichting Binnendieze is vastgesteld op 28 september.

Door de gezellige doceerwij ze van Peter Jan en door het genot van enige spiritualiën verliep deze avond verder heel prettig.

Overigens is het een goede gedachte als dit gedeelte van die scriptie aan alle schippers ter hand wordt gesteld.

Peter Jan vertelde tot slot dat het schoonhouden van de Binnendieze in vroegere tijden een speciale taak was die behoorlijk veel geld kostte. Rond 1700 werd daarom belasting geheven op turf die in de haven werd overgeslagen: "Het oortje op een ton turf'. Deze belasting bleek niet voldoende om de schoonmaakkosten te dekken. Rond 1754 werden de eigenaren van de aanliggende percelen aangeslagen voor de schoonmaakwerkzaamheden. Door deze eigenaren diende 1/3 gedeelte van de kosten gedekt te worden. Verdere kosten werden betaald uit de algemene middelen van de stad.

Om precies te kunnen berekenen wat deze perceelseigenaren moesten betalen zijn ambtenaren in die tijd bezig geweest om het gehele tracée van de Binnendieze met aanpalende percelen en bruggen op te meten.

Verdeeld over twee locaties, het Noordbrabants Museum in 's-Hertogenbosch en het Catharijneconvent in Utrecht wordt met circa 300 werken een beeld opgeroepen van Maria van Hongarije, landvoogdes der Nederlanden.

In dit kader zullen diaklankbeelden, lezingen en concerten worden verzorgd.

Een rijk geïllustreerde uitgave van 272 pagina's met 365 illustraties is te koop ad fl 79,50, gebonden met stofomslag bij uitgeverij Waanders in Zwolle. Een genaaide editie is in voornoemde musea verkrijgbaar.

11 September t/m 28 november 1993, N oordbrabants Museum, Verwerstraat 41, 's-Hertogenbosch.

Museum Het Catharijneconvent, Nieuwegracht 63, Utrecht.

John Vermulst.

GÉRARD TEULINGS Karikaturen

In het Noordbrabants Museum wordt een expositie gehouden van tekeningen van de "Bossche Daurnier", Gérard Teulings (1855-1916). Vanuit de Franse traditie, opgedaan tijdens een jarenlang verblijf in Parijs, introduceert hij de satirische tekening in het Brabants Dagblad, waarvan hij Hoofdredacteur-directeur was.

Deze gegevens zijn in het Stadsarchief nog compleet aanwezig en lenen zich bijzonder voor nader onderzoek. Wie?????

De expositie zal in december/januari a.s . gehouden worden in het Noordbrabants Museum. Nadere bijzonderheden volgen in ons volgende Kring-Nieuws.

John Vermulst.

John Vermulst

CULINAIR WANDELEN Op 16 meij.l. nam ik deel aan een nieuw Bosch' fenomeen: het Bosch' Culinair wandelen.

Omdat ik dit heb ervaren als een unieke manier om ons toeristisch produkt Binnenstad te exploiteren en te promoten en mijn vrouw en ik bovendien geweldig hebb.en genoten, wil ik U een kort reisverslag niet onthouden.

Ik zal proberen u hierdoor een totaalbeeld te geven van het tussen 12 en 19 uur op die prachtige voorjaarszondag beleefde.

Het kan Bossche bedrijfsvoerders bovendien op een idee brengen. In onze stad is zowel privé als zakelijk meer te "ondernemen" als U mocht denken.

Het startpunt van onze binnenstadstocht lag in de Uilenburg en wel op het zonovergoten terras van Bar Ie Duc in de Korenbrugstraat. Na ons kopje koffie werden we toevertrouwd aan onze daggids van de vermaarde Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch", die ons tijdens onze wandeling uitstekend wees op diverse historische wederwaardigheden. Ik mag zeggen, dat ik de stad behoorlijk ken maar toch hoorde en zag ik weer nieuwigheidjes.

Via de Minderbroedersstraat en het gelijknamige pleintje (oude stadsmuur in het plaveisel), deden we onze eeuwenoude Markt aan (met een keur van historische feiten waaronder het geboortehuis van Jeroen Bosch) waarna we achter in de Hinthamerstraat de lokatie van ons voorgerecht bereikten.

In Roxy' s stond het voorgerecht van ons maar liefst zesgangendiner klaar: Terrine van duinkonijn. Deze heerlijkheid vormde de culinaire instap van onze wandelende kennismaking met stad, menu en disgenoten.

Onze gids leidde ons vervolgens via de Hinthamerstraat, Zusters van Orthenpoort

(de oude sigarenfabriek - weliswaar met een andere bestemming- staat er nog) en de Boerenmouw, met zicht op de kloostertuin en de Orangerie, naar ons tweede eetadres De Opera in de Hinthamerstraat. Hier werd ons de specialiteit van dit eethuis voorgezet: Paté van Ganzelever.

Het was toevalligerwijs juist rond de tijd waarop lang geleden zondagsnamiddag het programma Bel Canto veel luisteraars kende; sommigen van u zullen zich dat herinneren en het schoot mij te binnen bij het horen van de toepasselijke muziek in de Opera.

Wandelend door onze knusse oude stad via het Zwanenbroedershuis, de Sint-Jan, de Parade (waarop een mooi uitgedost harmonieorkest met veel zonnende toehoorders speelde) en het Bisschoppelijk Paleis bereikten we De Koets op ons nieuwe restauranterf. Met gezellige Hagenezen aan tafel, die van "horen zeggen" op onze stad waren afgekomen, genoten we hier van heerlijke "in de koekepan aangebraden lamsschenkeltjes met blokjes wortel, ui en preiringen". De als altijd vriendelijke en attente gastheer toonde ons zijn landauers, sjeezen en bijbehorend tuig . Niettemin vervolgden we te voet onze tocht, die ons langs de gerestaureerde Binnendieze op het Lombardpleintje bracht. Onze gids verklaarde de naam van deze lokatie met een verwijzing naar een groep noord Italiaanse Joden die hier in de dertiende eeuw een bloeiende geldhandel voerden.

Achter het Stadhuis, de Snellestraat en de - stijl en allure uitstralende - Postelstraat brachten ons weer in de prachtige Uilenburg. Sinds kort heeft hier Hein Bergé een uitkijk verworven; tevreden maar toch ook bedachtzaam beziet hij de Binnendieze en het gerestaureerde Uilenburgkwartier; een welverdiend huldebetoon.

Zaterdag 11 september Open Monumentendag Thema "Hoog en laag, torens en kelders"

In de Veste werden we vergast op vers gerookte zalm met asperges. Door een raam zie ik een, in de weer schone Dieze, vissende man. Na het verorberen van deze lekkernij met weer andere gasten aan onze tafel (over "ontmoetingsstad" gesproken!), roept onze gids ons weer tot de orde.

Hij wijst ons onderweg op de uit de zeventiende eeuw daterende schuilkerk, leidt ons langs het Kruisbroedershof met de oude monumentale Kruiskerk en verklaart de naam van de Keizerstraat met een verwij zing naar Karel de Vijfde die eens in het Hof van Zevenbergen verbleef.

Weer terug in de Korte Putstraat doen we De Truffel aan, waar ons kreeft met Creoolse rijst ten deel valt. In deze straat heerst overigens een ware feestsfeer met de viering van de "opening van het seizoen" · gezelschap van de muziekmakende pos.kwakers.

Aan alles komt een eind, zo ook aan ons wandelende menu. We bereikten het Grand Dessert Buffet in de sfeervolle Raadskelder langs de kunstetalages in de mooie Verwersstraat en over het Fonteinpleintjeen de oude Markt. De stad is behoorlijk vol andere genietende mensen, waarbij overigens de geheel gesloten rolluiken voor nog heel wat etalages een dissonant vormen. Ook de afvalbakken zijn te vol.

Toch een geweldige dag, welbesteed, fijne contacten, goed voor de in- en uitwendige mens, relatieversterkend, en .. ....goed voor de stad.

Ik mocht u dit niet onthouden en ver• voor belangstellenden naar de heer Jan k11naarts, postbus 1823, 5200 BB 's-Hertogenbosch, tel. 073 - 123549.

Ad Vekemans. juni 1993.

Kopij voor het eerst volgende Kring-Nieuws dient uiterlijk vrijdag 1 oktober 1993 te worden ingeleverd bij Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch of bezorgen in het Kringhuis