UITGAVE VAN KRING "VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" JAARGANG 19 - NUMMER 7 - NOVEMBER 1993
1\[çteer in uw agenda Zondag 12 december 1993 Yl{gemene jaarvergadering .9Lu[a Afuzerije -1{intliamerstraat 74- )s-1{ertogen6osch 14.00-18.00 uur (zaa[ open1330 uur)
STAP INDE GOEDE RICHTING (12) Secretariaat van KRING "VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch )
KRINGHUIS Tweede Korenstraatje 18 's-Hertogenbosch Telefoon 073 -135098 Telefax 073 - 146021 Openingstijden: Maandag t/m zaterdag van 10.00 - 17.00uur Zon- en feestdagen van 12.00-17.00uur bovendien op donderdag van 18.00- 21.00 uur BETALINGEN - Postgiro3.119.716 - Bank van Lanschot rek.nr. 22.51.91.202 - Jaarlijkse bijdrage minimaal f25,- Jeugdleden f 15,-
In het vorige Kring-Nieuws kondigden wij een "davenrende" sluiting aan van ons Jubileumjaar! De datum van de Algemene Ledenvergadering tijdens welke deze afsluiting zal plaatsvinden, is definitief vastgesteld op zondag 12 december 1993. De agenda is in dit Kring-Nieuws vermeld. In de rubriek "Bossche Historie" enkele buitengewoon interessante artikelen. Het verhaal over "de oudste rotatiepers van Arkesteijn" zal menigeen boeien. Dit onderwerp zal ook verwerkt zijn in de tentoonstelling "GĂŠrard Teulings" welke in december/januari wordt gehouden in het Noordbrabants Museum.
Ook een bijdrage van onze jeugd. Een der kleinzoons van een geacht lid leverde zijn werkstuk over "s-Hertogenbosch bij ons in. Wij vonden het meer dan de moeite waard het in ons Kring-Nieuws te publiceren, immers "wie de jeugd heeft, heeft de toekomst". Mogelijk vindt dit navolging!
Ook nu weer de "Bossche Buurten", een gewaardeerd onderwerp onder onze leden gezien de spontane reactie(s) welke wij hierop mochten ontvangen. Terugkijkend op het - bijna - afgelopen jaar, zien wij dat er zeven maal een KringNieuws verscheen, waarvan het KringNieuws EXTRA een hoogtepunt was! Onze redactie deed dit alles met veel plezien en genoegen. Ook nu weer veel leesgenot! Jan Bruijstens
Van de redactie Agenda Van de bestuurstafel Uitnodiging Leden vergadering Bossche historie Wie de jeugd heeft ... Van de werkgroepen
1en5 2 2t/m4
4 7t/m10 11 12
:vAN DE BESTUURSTAFEL tot Tentoonstelling Kees Meyer 14-11 Kringhuis. 03-12 Tentoonstelling Tekeningen Gérard Teulings - Noord-brabants Museum (tot23-1-1994). 12-12 Algemene ledenvergadering -Aula Muzerije, Hinthamerstraat 74. 1994 19-01 Het Meijerij-Project
Bijzonderheden over boven- en onderstaande activiteiten elders in dit KringNieuws: Stadswandelingen - rondleidingen: St.Janstoren, Zwanenbroedershuis, Stadhuis, Citadel - Rondleidingen op verzoek - Jeroen Bosch (tentoonstelling) Vaartochten Binnendieze.
Kring-Nieuws is het zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch." Redactie: Harry Blankert, Jan Bruijstens (voorzitter), Jack van Elten, Theo van Herwijnen, Jan Kleijne, Ati Linders (secretaris) en John Vermulst. Aan dit nummer werkten mede Rob Hogenboom, Jo Hendriks, Merijn Godefrooij, Paul Kriele, Frans Peters, J.A.G.M. van Roosmalen en Frans Teulings. Redactie-adres: Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch Vormgeving: Jan Bruijstens, Jack van Elten en AtiLinders Druk: Printex 's-Hertogenbosch Oplage 1300 stuks Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de redactie.
MEDEDELINGEN NIEUWE SECRETARIS Zoals u heeft kunnen lezen in het KringNieuws van juli jl. hebben twee bestuursleden tussentijds hun functie beschikbaar gesteld. Een van deze bestuursleden was onze secretaris, Anne van Lanschot. Een en ander heeft tot gevolg gehad dat de overige vijf bestuursleden beide taken hebben verdeeld om zodoende de voortgang van diverse werkzaamheden niet in gevaar te laten komen. Intussen zijn gesprekken gaande met nieuwe kandidaat-bestuursleden. Op de extra te houden algemene ledenvergadering van 12 december (zie elders in dit blad) zullen u twee kandidaten worden gepresenteerd, waarover dan een stemming plaatsvindt.
Er is hiermede reeds een begin gemaakt. Het bestuur heeft met bepaalde vrijwilligers gesprekken gevoerd, wat o.a. resulteerde in het benoemen van Joop van de Voren tot coördinator van de torengidsen. Ook voor het beheer van het kringhuis is reeds een coördinator aangezocht, namelijk Bernard v.d. Bulk. Deze zal samen met Jacques Op 't Hof deze taak op zich nemen. In het kringhuis vinden heel veel verenigings-activiteiten plaats, o.a. tentoonstellingen, start rondleidingen, vergaderingen van zowel bestuur als van de diverse werkgroepen. Ook worden erregelmatig gasten ontvangen. Daarnaast geldt het kringhuis als 'vraagbaak' voor stadgenoten alsmede voor de vele toeristen, die onze stad bezoeken. Ook u, onze leden, vinden de weg naar ons kringhuis voor informatie of onder het genot van een kopje koffie met elkaar te praten. U begrijpt dat deze 'dienstverlening', zeker gezien de beperkte rui _,,, veel improvisatie-vermogen vraagt van de beheerder. Het bestuur hoopt dat u hiermede terdege rekening wilt houden en het kringhuis in eerste instantie ziet als een 'inloop' voor de toeristen.
OPZEGGEN LIDMAATSCHAP Frans Peters
Leden die in 1994 geen lid meer wensen te zijn van de Kring moeten dit vóór 1 december 1993 schriftelijk kenbaar maken aan het secretariaat. (Statuten, artikel 8 lid 2).
Het bestuur heeft echter intussen Frans Peters (zie foto) bereid gevonden het secretariaat op zich te nemen. Hij hoopt dit werk met evenveel enthousiasme te kunnen en · LIDMAATSCHAP mogen vervullen als Anne heeft gedaan. Bij de nieuwjaarsgroet van het bestuur Uiteraard is dit alleen mogelijk met de steun van de leden en van alle vrijwilligers. en de uitnodiging voor de nieuwsjaarsreOmdat het secretariaatswerk zeer veel- ceptie treft u een acceptgiro aan voor l r omvattend is en hij ook nog een drukke ling van uw contributie 1994. Graag zoveel dagtaak heeft, is het bestuur bezig met het mogelijk van deze acceptgiro gebruik maopzetten van een secretariaatsgroep. Dit ken. zijn vrijwilligers, die meerdere dagdelen Voor diegenen, die vanaf 1oktober1993 beschikbaar zijn voor het uitvoeren van secretariaatswerk. Samen met deze vrijwilli- lid zijn geworden van de Kring, geldt de betaalde contributie ook reeds voor 1994. gers hoopt hij deze taak goed en tot uw U treft echter wel automatisch een actevredenheid te mogen vervullen. ceptgiro aan; dit is namelijk verplicht door PTT, daar alle enveloppen dezelfde inhoud COÖRDINATOREN dienen te hebben. Onze kring kent vele activiteiten, welke derhalve ook vele werkzaamheden met KEES MEYER zich meebrengen en dus is enige organisaVanaf 16 oktober is er in het Kringhuis tie vereist. Om de lijnen naar de vrijwilligers korter te maken en zodoende een tentoonstelling met schilderijen van de adequater te kunnen inspringen op veran- Bossche schilder Kees Meyer. Deze tentoonstelling duurt tot en met 14 derende situaties wil het bestuur meer vernovember aanstaande. Het is beslist de antwoordelijkheden overdragen aan moeite waard deze expositie te gaan bekijvrijwilligers. ken.
V:AN D~ BESTUUR~TAFEL SLUITING KRING HUIS In verband met de feestdagen is het Kringhuis gesloten op zaterdag 25 december en zaterdag 1 januari a.s. Vanwege de ledenvergadering is het Kringhuis op zondag 12 december gesloten.
NIEUW VERKRIJGBAAR IN KRING HUIS - Jacques de Bresser, een leven in beeld. Prijs f 20,00. Voor meer informatie zie Kring-Nieuws nr 5. - Enige jaren geleden verschenen 6 ansichtkaarten van de Binnendieze. In dezelfde serie zijn een drietal nieuwe kaarten verschenen. Onderwerpen: de Citadel; het Stadhuis en het standbeeld van Jeroen Bosch op de Markt. Prijs van ...") e 9 kaarten: per stuk f 0,60. - In verband met het twintigjarig bestaan van onze Kring is besloten tot heruitgave van de Kringspeld: het vignet van onze Kring als draagspeld. Met veiligheidssluiting in een doosje. Prijs f 15,00.
BOKKERIJDERS Op donderdag 25 november 1993 om 20.00 uur wordt in Herberg 'De Valk' aan de Jan Deckersstraat 53 te Heeze door prof. A. Roeck een lezing verzorgd met als onderwerp: Bokkenrijders, realiteit en volksfantasie. In deze lezing wordt het bendewezen dat Limburg van 1730tot1798 onveilig maakte. nader toegelicht. Vervolgens wordt in... .)aan over hetgeen de volksfantasie allemaal heeft gecreëerd over de Bokkerijders.
SANTIAGO DE COMPOSTELLA Op donderdag 9 december om 20.00 uur wordt door de heer Wiro van Heugten in het Dorpshuis 'Valentijn' aan de Vlaamseweg 9 te Sterksel een inleiding verzorgd met als titel: De Middeleeuwse pelgrimsweg naar Santiago de Compostela. Santiago de Compostela is een stad in het uiterste noorden van Spanje, die in de middeleeuwen is opgekomen bij het vermeende graf van de apostel Jacobus de Meerdere. Rond deze heilige en de manier waarop zijn stoffelijk overschot daar terecht is gekomen doen heel wat verhalen de ronde. Al vroeg trokken pelgrims naar zijn
begraafplaats en weldra ontstonden min of meer vaste routes in Frankrijk en Spanje. Ook vanuit onze omgeving ging men op weg, al dan niet vrijwillig, want in de middeleeuwen was het hier een tijdlang de gewoonte misdadigers boetetochten te laten maken daar naar toe.
OPVOEDING EN ONDERWIJS ROND 1900 Heel dikwijls kijken heemkundigen terug naar een ver verleden. Toch is het interessant om ook eens niet zo ver in het verleden terug te kijken. Over hoe onze voorouders leefden rond 1900; over hun opvoeding en hun onderwijs. Over dit onderwerp zal Lode Jordaens op dinsdag lljanuari 1994om20.00uurin Café 'Du Commerce' aan de Langstraat 8 te Leende een lezing wijden.
HET MEIERIJ-PROJECT Sinds enige jaren wordt door de Universiteit van Utrecht een wetenschappelijk historisch onderzoek gehouden in de Meierij van 's-Hertogenbosch over de periode 1770 - 1914. Dit onderzoek behelst de maatschappelijke veranderingen en hun invloed op het dagelijkse leven. Aan dit onderzoek hebben diverse leden van onze Kring hun medewerking verleend c.q. zijn thans nog bezig met bepaalde gegevens te verzamelen ten behoeve van de diverse onderzoeksgebieden. Het onderzoek levert al behoorlijk wat informatie op, wat heeft geresulteerd in een bundel getiteld: Een pront wijf, een mager paard en een zoon op het seminarie. In de nabije toekomst zullen nog meer publicaties aangaande dit onderzoek worden uitgegeven. De BRG heeft dienaangaande een lezingencyclus georganiseerd over een aantal aspecten uit dit onderzoek. Hieronder volgen de gegevens: Datum, Inleider, Onderwerp: • 19 januari 1994, Gerard Trienekens, Het Huisgezin • 26 januari 1994, Tiny Romme, Twisten en kijven op de gemene gronden • 2 februari 1994, Maarten Prak, Ambachtsgilden in 's-Hertogenbosch 17701820 • 9 februari 1994, Walther van Halen, De kerk breidt uit • 16 februari 1994, Dolly Verhoeven, De schoolstrijd in Noord-Brabant • 23 februari 1994, Gerard Trienekens, Historische ontwikkelingslijnen
Alle lezingen vinden plaats in het Stadsarchief van 's-Hertogenbosch op genoemde woensdagavonden van 20.00 tot 22.00 uur. Er zijn echter kosten verbonden aan deelname voor deze cyclus, namelijk f 50,00 (inclusief koffie). Degenen, die aan het project hebben meegewerkt of er nog aan meewerken betalen slechts f 25,00. Indien u interesse heeft om aan deze lezingencyclus deel te nemen, dient u zich vóór 10 januari 1994 op te geven bij de BRG, Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening, Postbus 1104, 5200 BD 's-HERTOGENBOSCH. U kunt ook bellen met de BRG, telefoonnummer073 -146193.
ACTIVITEITEN Ook in de maanden november en december organiseert onze Kring weer diverse activiteiten.
STADSWANDELING In verband met de kerstvakantie zijn er twee extra wandelingen op zondag 26 en woensdag 29 december a.s. Deze wandelingen duren circa 1_ uur en starten om 14.00 uur in het Kringhuis. Kosten:f 3,00 per persoon; kinderen t/m 12jaar fl,OOper persoon. Uiteraard kunt U ook een BON van Uw lidmaatschapskaart inleveren in het Kringhuis. U krijgt dan een gratis deelnemersbewijs.
TORENRONDLEIDINGEN In verband met de kerstvakantie zijn er extra rondleidingen op de Sint-Janstoren: op zondag 26 en woensdag 29 december a.s. De rondleidingen starten om 14.00 en 14.30 uur. Maximaal 25 personen per groep. Duur: circa 4 à 5 kwartier. Kaartverkoop: aan de voet van de toren, telkens vanaf een kwartier voor aanvang van de eerste rondleiding op die dag. Kosten: f3.00 per persoon; kinderen t/m 12 jaar f l,00 per persoon Uiteraard kunt U ook een BON van uw lidmaatschapskaart inleveren om een gratis kaartje te krijgen.
ZWANENBROEDERSHUIS Gratis rondleidingen voor individuele bezoekers elke vrijdag tussen 11.00 en 15.00 uur. Bij speciale gelegenheden kan het komen te vervallen. Informeer daarom altijd eerst in het Kringhuis.
VAN DE BESTUURSTAFEL RONDLEIDINGEN STADHUIS
.LEDENVERGADERING
UITNODIGING LEDENVERGADERING Het bestuur van de Kring nodigt u uit voor de algemene ledenvergadering op:
Op verzoek van ons gemeentebestuur organiseren we elke donderdagavond om 19 .00 uur een gratis rondleiding van circa 1 uur. Deze gaan echter alleen door bij voldoende belangstelling (minimaal circa 5 personen). U moet zich daarom vóór 11.00 uur aanmelden bij het Gemeentelijk Voorlichtingscentrum: 073-155755.
ZONDAG 12DECEMBER1993 in de Aula van de Muzerije aan de Hinthamerstraat 74. Uitsluitend leden van de Kring met één introducée en een geldige lidmaatschapskaart van 1993 hebben toegang tot deze vergadering. De zaal is open vanaf 13.30 uur. De vergadering start om 14.00 uur en eindigt om ca. 18.00 uur.
RONDLEIDINGEN CITADEL Elke 2e en 4e zaterdag van de maand vindt een rondleiding van 4 à 5 kwartier plaats door de Citadel/Rijksarchief. Aanvang: 11.00 uur. Kaartverkoop in het Kringhuis (dus NIET op de Citadel). Kosten: f 3,00 per persoon; kinderen t/m 12 jaar f l ,00. Ook hiervoor kunt U een BON van uw lidmaatschapskaart gebruiken om GRATIS te kunnen deelnemen: inwisselen in het Kringhuis dus! Op de 4e zaterdag in december vervalt de rondleiding (25december).
De agenda voor deze vergadering is alsvolgt samengesteld:
TENTOONSTELLING
B. onofficieel gedeelte 7. presentatie NRIT 8. Hermans-stipendium 9. inleiding: Monumenten in de stad 's-Hertogenbosch 1850 - 1940 10. sluiting
De fototentoonstelling Jeroen Bosch op ware grootte is te bezichtigen in de Orangerie, gevestigd: St.-Josephstraat 15. Geopend: 10.00tot 18.00 uur, zondag 12.00 tot 18.00 uur. De toegang is gratis behoudens een enkele uitzondering. Informeer daarom altijd eerst in het Kringhuis.
RONDLEIDINGEN OP VERZOEK Op verzoek organiseren wij gedurende het gehele jaar diverse rondleidingen (stadswandelingen, Sint-Janstoren, Zwanenbroedershuis, Citadel, Stadhuis, Bouwloods Sint-Jan, Jeroen Bosch op Ware Grootte, Sint-Jan, enzovoort). Verzoeken hiervoor dienen minimaal drie weken voor de datum ingediend te worden in het Kringhuis. Ideaal voor bv kinderverjaardagen, reunie's, trouwfeesten enzovoort. Alle informatie daarover in het Kringhuis.
VAARTOCHTEN Boekingen voor het seizoen 1994 kunnen uiteraard nu reeds plaatsvinden in het Kringhuis. Daar is alle informatie beschikbaar.
A. huishoudelijk gedeelte 1. opening 2. verslag vorige vergadering 3. voorstel begroting 1994 4. verkiezing nieuwe bestuursleden 5. eindverslag lustrumcommissie 6. rondvraag PAUZE
Aangaande punt 2 en 3 van de agenda. Het verslag en de begroting liggen vanaf 21 november ter inzage in het Kringhuis. Aangaande punt 4 van de agenda: Verkiezing nieuwe bestuursleden. Enkele maanden geleden plaatsten wij in het Kring-Nieuws een oproep voor belangstellenden voor een bestuursfunctie. Zoals bekend bestaan er twee vacatures. Wij ontvingen zes reacties. Met deze zes leden werden door een delegatie uit het bestuur informatieve gesprekken gevoerd. Daarbij bleek dat twee leden niet uitdrukkelijk een bestuursfunctie ambieerden. Met de overige vier leden werd ook door een delegatie van de adviseurs een oriënterend gesprek gevoerd. Vervolgens stond het bestuur voor de moeilijke opgave te komen tot een voordracht voor de ledenvergadering. Naast de beschikbare hoeveelheid tijd, de betrokkenheid bij onze stad, de kennis en interesse voor de heemkunde in het algemeen, speelden daarbij bestuurlijke
kwaliteiten een grote rol. Al eerder gaven wij aan het accent te willen verleggen van directe bemoeienis met uitvoerende zaken naar het stimuleren en coördineren van de veelheid van activiteiten en het onderhouden van de interne en externe contacten. De nieuwe bestuursleden moeten zü 1 deze accentverlegging kunnen vinden. Voorts menen wij dat de Kring er mee gediend is als ook kan worden geprofiteerd van leden die in geheel andere functies en op geheel andere terreinen hun sporen op het gebied van leidinggeven en besturen hebben verdiend. Verruiming van ons 'gezichtsveld' in dit opzicht kan de Kring alleen maar ten goede komen. Op grond van deze overwegingen is onze keus gevallen op de volgende twee personen, die wij hierbij dan ook aan de ledenvergadering voor benoeming tot lid van het bestuur voordragen. De benoeming geschiedt in de twee ontstane vacatures, hetgeen inhoudt dat betrokkenen voor het nog resterende deel van de benoemingsoeriode van drie jaar van de heer Kuyste 1 mevrouw Van Lanschot, worden benoemd. Vincent Verberk: Geboren te 's-Hertogenbosch (Stationsweg), getogen in de schaduw van de Sint Jan (De Gulden Schoen, Hinthamerstraat). Planoloog en oud-directeur van BRO-Adviseurs in Vught. Daarvoor was hij jarenlang werkzaam bij de Provinciale Planologische Dienst van de provincie Noord-Brabant. Thans voorzitter van de Bond van Nederlandse Planologen. Als voormalig voorzitter van de internationale studie-groep Benelux-Middengebied en als secretaris van de Benelux-Middenraad is hij goed ingevoerd in het Benelux-Middengebied waartoe ook onze stad behoort. In 1992 volgde hij de cursus Boschlogie. Hij is ongeveer 10 jaar lid van de Kring.
LEDENVERGADERING Piet J.C. van de Heuvel: Geboren op 26 mei 1929 op de Graafseweg te 's-Hertogenbosch. Het grootste gedeelte van zijn jeugd heeft hij doorgebracht in Klein Deuteren, een straat in de polder op 3 à 4 km westelijk van de rand van de stad. Na afronding van zijn lyceum-opleiding als dienstplichtige naar Indonesië waar hij enige jaren in de buurt van Bandoeng heeft gelegen. Na terugkomst is hij via enige betrekkingen waaronder bij V &D, bij de KLM in dienst getreden. Hij werkte enige tijd in het buitenland. Via wat omzwervingen in dienst bij de Gruyter en dus terug in 's-Hertogenbosch. De laatste 20 jaar heeft hij als directeur van een handelsonderneming in onze stad gewerkt. Momenteel geniet hij van de VUT.
Bovenstaande voordracht laat het recht . de leden om ook personen voor benoeming voor te dragen volledig intact. Volgens de statuten kunnen kandidaten voor het bestuur door tenminste 10 leden worden voorgedragen. Een dergelijke voordracht moet uiterijk 28 november aanstaande schriftelijk bij het secretariaat worden ingediend en wordt tijdens de ledenvergadering bekend gemaakt.
Onze keus voor de heren P. van de Heuvel en V. Verberk betekent dat twee leden moeten afvallen. Dat houdt geenszins in dat geen waardering voor hun kwaliteiten en interesse voor het werk van de Kring zou bestaan. In tegendeel zelfs! Wij hebben het zeer gewaardeerd dat zij op de oproep hebben gereageerd en/of een lidmaatschap van het bestuur hebben willen overwegen. Waar het de heer Van Beugen betreft, waarvan hieronder een korte beschrijving is opgenomen, zijn wij van mening dat voor hem een meer direct met het uitvoerende werk verbonden functie, meer geschikt is. H.G.J. van Beugen: Geboren in 1932. Jarenlang gewerkt bij de PNEM. Maatschappelijke activiteiten o.a. voorzitter oudercommissie en bestuurslid overkoepelend orgaan oudercommissies in gemeente 's-Hertogenbosch. Meer dan 25 jaar actief in Bossche Reddings Brigade. Districts- en landelijk vertegenwoordiger. F. Sluyter. Met de heer F. Sluyter, waarop door anderen onze aandacht is gevestigd, maakten de gesprekken duidelijk dat hij grote be-
langstelling en interesse voor het bestuurswerk heeft en zich wil inzetten om de Kring nieuwe impulsen te geven. Als gids is hij bij velen in de King bekend. De moeilijkheid voor zowel zijn eigen afweging als de onze betreft de beperkingen in beschikbare tijd en aanwezigheid in de stad, die zijn werk bij Philips met zich meebrengen. Wij vinden daarin te veel onzekerheid. Alles afwegende lijkt het ons beter dat zijn mogelijke kandidatuur weer in beeld komt als zijn werk hem meer vrij beschikbare tijd gaat bieden. Aangaande punt 9 van de agenda: Monumenten in de stad 's-Hertogenbosch 1850- 1940. Zoals u ongetwijfeld zult weten is er landelijk een project gaande om waardevolle gebouwen e.d. uit de periode 1850 - 1940 te inventariseren op hun monumentale betekenis. Uit deze inventarisatie moet een selectie worden gemaakt: Wat is waard tot monument te worden verheven! (M.l.P. en M.S.P.) De medewerkers die onze stad hebben geïnventariseerd zullen, met lichtbeelden, ons door de stad leiden en hun criteria toelichten.
VAN DE REDACTIE
OPEN MONUMENTENDAG 1993 "Bij hoog en laag" was het motto voor de 7e OM-dag. De bezoekers konden dus op 11 september zowel torens beklimmen ;>lc:: kelders bezoeken. Helaas waren de gste toren (Provinciehuis) en de oudste kelder (de Moriaan) niet te bezichtigen. Met behulp van een keurig verzorgd programmaboekje kon men zijn eigen monumentenroute uitstippelen. Gelukkig was de gemeente afgestapt van het "tijdloze" programmaboekje,datin 1991 werdgeïntroduceerd: het is immers de bedoeling, dat er ieder jaar ook "nieuwe" monumenten worden opengesteld. Tot op heden is de gemeente in die opzet aardig geslaagd. Die nieuwe monumenten mochten op een grote belangstelling rekenen: Bij de watertoren was het 's-morgens vroeg al erg druk. Men kon weliswaar niet op het dak, maar vanaf 50 meter hoogte had men een prachtig uitzicht over de stad. Ook het Paleis van Justitie mocht op een grote klandizie rekenen. Voor vele bezoekers was het de eerste keer, dat zij dit gebouw betraden.
Onder het motto "'s-Hertogenbosch heeft weer wat" waren er twee exposities gewijd aan het station. In de Knillis-poort had de Werkgroep van Bossche Verzamelaars "Hertog Jan" een expositie ingericht rond zowel het oude als nieuwe station. In het Kringhuis was een foto-expositie gewijd aan het huidige station, met de nadruk op de overkapping. Ook de monumenten, die ieder jaar open zijn, hadden over belangstelling niet te klagen. In de gerestaureerde St.-Jacobskerk kon men de prachtige fresco's bezichtigen, zij het dat voor deze kerk de OM-dag enkele weken te vroeg kwam: het zicht op een fresco werd nog belemmerd door een steiger. Bij de meeste monumenten waren deskundige gidsen van Kring en VVV aanwezig om uitleg te geven en vragen te beantwoorden. Ook deze 7e OM-dag is een groot succes geworden. Tenslotte nog een advies aan de gemeente: Het is wenselijk, dat het programma voor de 8e OM-
dag al in juli 1994 bekend is, zodat de redactie van het Kring-Nieuws al voor de OM-dag ruime aandacht aan de opengestelde monumenten kan besteden. Theo van Herwijnen
VOOR, TIJDENS EN NA Op maandag, voorafgaande aan Open Monumentendag gaf ir.H.Boekwijt in het Stadhuis een lezing over de monumentale panden en plaatsen die door de gidsen van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" en de V.V.V. bemand zouden worden. Zoals gewoonlijk bij voordrachten door de heer Boekwijt, ook nu zeer veel informatie. Zoveel zelfs, dat niet iedereen alles onthouden zal hebben. Het zou geweldig zijn, als zulke informatie na afloop van de lezing op schrift verstrekt zou kunnen worden. Als alles één of meerdere keren nagelezen kan worden wat er ook te horen
VAN DE REDACTIE was op deze avond, zou ongetwijfeld de verstrekte informatie beter benut worden en niet alleen op Open Monumentendag. Voor de eerste keer op Open Monumentendag een collegiale samenwerking van de gidsen van de Kring en V.V.V. op de diverse objecten. Voor de stadsgidsen van de opleiding in 1991/92 een prettige gewaarwording, er werden dan ook de nodige ervaringen uitgewisseld! Open Monumentendag kenmerkte zich door bijzonder mooi weer en op nagenoeg alle objecten kwamen vele en vaak zeer geïnteresseerde bezoekers. Verslag zie elders. Dit jaar geen vrijwilligers van de Kring op het stadhuis. De Oude Schuts, in tenue, kweet zich voortreffelijk van haar taak. De mensen van de Oude Schuts waren vantevoren dan ook bijgespijkerd in kennis door Peter Jan van der Heijden. De Binnendieze vaartochten, waarvoor per uur op de dag zelf kaarten werden uitgegeven, waren volgeboekt. Natuurlijk was ook De Gulden Hopsack van de Bank Van Lanschot open en ook daar waren vele honderden op bezoek. Op de Citadel was regelmatig kanongebulder te horen, teweeggebracht door de Schutterij . Deheer J. vanEegaf, op zijn bekende humoristische wijze, toelichting op de activiteiten van de Schutterij. In het hoofdgebouw waren vele rondleidingen, verzorgd door onze gidsen, tot vijf uur toe! Ook ondergetekende behoorde tot de gelukkigen die mochten rondleiden in de Citadel en het grote aantal bezoekers dat rondgeleid wilde worden deed ons dan ook bijzonder deugd. Ik leid overigens altijd graag mensen rond in de Citadel. De openheid, vriendelijkheid, maar vooral de dienstbaarheid van het personeel van het Rijksarchief is altijd geweldig! Bijzonder attent was de afsluiting van Open Monumentendag in het Stadhuis. Wethouder Wijers bedankte alle vrijwilligers voor hun inzet en onder het genot van een drankje en exquise hapjes werden de nodige ervaringen uitgewisseld. Open Monumentendag 1993 is uitermate geslaagd in al zijn onderdelen. Hopelijk is volgend jaar de organisatie weer net zo goed als dit jaar, zeker ook de indeling van de vrijwilligers van Kring en V.V.V. die in handen was van, hoe kan het ook anders, JanKleyne. John Vermulst.
Foto collectie Jo Hendriks
EXPOSITIE HERTOG JAN De vooravond van Monumentendag 1993 was een hoogtepunt voor de verzamelgroep van onze Kring "Hertog Jan''. Deze jonge poot van onze vereniging presenteerde haar eerste expositie en had daarvoor als onderwerp gekozen voor het Bossche Station. De groep, die uit acht personen bestaat, heeft daarmee een goede keuze gedaan, want juist dit onderwerp houdt immers de gemoederen in de Brabantse hoofdstad uitgebreid bezig. Ruim na 20.00 uur opende ceremoniemeester Rob Hoogeboom in de Knillispoort de bijeenkomst met een hartelijk welkom voor de ruim 50 aanwezigen, waaronder zich ook burgemeester Burgers bevond. Vervolgens gaf hij het woord aan de grote promotor van "Hertog Jan", Frans Teulings, die de geboorte van de groep en haar doelstellingen beschreef en hierna verwees naar de te openen expositie waarbij hij de Knillis-poort en het bestuur van de Kring dankte voor de ondervonden steun. Hij vestigde er ook de aandacht op dat de groep alles spaart wat maar iets met de stad te maken heeft. Hij deed een beroep op iedereen om toch vooral niets weg te gooien, ook al lijkt het nog zo onbelangrijk, de verzamelaars hebben er altijd belangstelling voor. Daarop gafhij Kring-voorzitter Kurvers de gelegenheid zijn officiële taak te vervullen. Deze belichtte de geschiedenis en het belang van het spoorwegstation. Hij vertelde over de tijd dat reizen nog spannend was tot aan de O.V.-jaarkaart toe.
) Bij sommige zinsneden veroorzaakte hij wel enige hilariteit onder zijn toehoorders bij de verkondiging van zijn mening over het al dan niet behouden en/of vervangen van het huidige stationsgebouw. Tot slot opende hij de expositie door eenvoudig een gordijn opzij te schuiven. Daar achter bleek een bijzondere verzameling schuil te gaan. De goed verzorgde expositie toonde een grote collectie ansichtkaarten, maar ook maquettes van het station dat in 1868 op het Emmaplein verrees, alsmede het vooroorlogse station van Cuypers. Ook de omgeving kreeg de aandacht waar onder de bouw van de tunnel onder de Draak. Natuurlijk kregen ook de beroemde overkappingen uitgebreid de verdiende belangstelling. ) Het blijkt bijzonder interessant te ZIJn om eens in de keuken van de verwoede verzamelaar te kijken en te zien welk een mooi resultaat men met deze hobby kan bereiken. Wij wensen "Hertog Jan" dan ook proficiat met deze expositie en kijken met belangstelling uit naar een vervolg op dit initiatief. In de zeven dagen dat de expositie geopend was, mocht men ongeveer 1500 bezoekers tellen, wat een succes genoemd mag worden. Tot besluit moet nog worden vermeld dat de expositie van acht prachtige foto's van de gietijzeren overkapping van het station, gemaakt door Sumadi Bambang Oetomo, een mooie aanvulling was. Deze waren geëxposeerd in het Kringhuis. Harry Blankert
DE OUDSTE ROTATIEPERS VAN ARKESTEIJN Inleiding Vooruitlopend op de tentoonstelling van tekeningen van Gérard Teulings, die vanaf 3 december 1993 tot 23 januari 1994 in het Noordbrabants Museum te 's-Hertogenbosch zal worden gehouden, is het duidelijk, dat het Kring-Nieuws daaraan meer dan speciale aandacht besteedt.
De naam Arkesteijn Voor het eerst kwam de naam Arkesteijn voor in een advertentie van 27 november 1795. Daarin stond een uitgave van de boekdrukkers Hoffers en Arkesteijn, gevestigd in de Orthenstraat te 's-Hertogenbosch. "De Arkesteijns behoorden tot een oud drukkers-geslacht, dat hier-ter-stede een der eerste plaatsen innam. Het waren vooral Katholieke werken en kerkboeken, die te hunner drukkerij verschenen"
De Franse overheersing en Arkesteijn Tijdens de Franse overheersing gaf de Préfect van het Departement in de stad in 1810 H . Pallier et Fils en P. Arkesteijn de opdracht tot het in twee talen drukken van hetJournal du Départementdes bouches du Rhin (afb. l) Toen P. Arkesteijn in 1842 overleed, was het volgens de Franse wetten niet mogelijk het departementsblad door zijn wee te laten voortzetten.
De overname door J.J. Arkesteijn Na de verdwijning van het Franse bewind werd de weduwe van P. Arkesteijn alsnog recht gedaan. In december 1815
Afb.l Journal du Département des bouches du Rhin van 28.4.1812 met het Franse dagbladzegel in twee talen gedrukt.
deed zij de krant over aan haar zoon, Jacobus, Josephus Arkesteijn. Deze overleed op 6 februari 1851 te Diest (België).
togenbosch Courant. Carel Arkesteijn, die zelf de krant redigeerde, bleef haar totoktober 1880 uitgeven.
In de krant van 30 september 1853 deelde de toenmalige uitgever E. Lion & Zonen mede, dat per 1 oktober 1853 de firma J .J. Arkesteijn en Zoon is overgedragen aan diens zoon, Carolus, Arnoldus, Johannes Arkesteijn.
Van één van de eerste ontwerpen voor de krante-kop is een potloodtekening - jammer genoeg ongesigneerd en ongedateerd bewaard gebleven (afb.2)
De krant verscheen toen onder de naam Provinciale Noordbrabantsche en 's-Her-
Ajb.2 Oudst bekende ontwerp - in potloodtekening uitgevoerd-voor de krante-kop
G
ti ~~-=:_::-:-_.:._~~~----
1
l!I
__ ;,,,;::_--:_
_.,.... ---
_:·-"-'-;:;.·;-"-~';:-~--..~~"-
Ri!gl~ter der uitgegeven Pnt• ntcn
U.,gisl:u <ler P~tenlpligtig<!ll
n'. - ~..L
lil
urtikol n• . .J'-?L-
1!1
P ll. OV l NO U J
·~
lfoot-dbralu1nt.
a._ · llt•1·togeulf,fi• _r•.; ',t ~~· r: C M E f'N T
ëh)>~
..,
.',l.1
t",
1
PATEN1
'<.;
·~.,,.<-'!'~~~'
~·:;."\·.Ç.
1
. '
.- ~
VOOll UET DIE\ST.JAAR- 18 8~/83. Goed voor___ _
~-
Uittreksel
_.. l'ierendeeuaa:rt
,)
"
Ilurgemeester
\.
> . .,. _.'
-~~ ___ , '• liertogdtl6011:1', dit l' A •r EN 'r !lfgegevèn ui~:
çQ
d
en Wethouders van
·~Hertogenbosch,
~ ·i .
.__ .
'·--
Ingevolge he~be~p.!'ij .de W etten op het pa _ ten tregt;-- 'Korilt
uit het register van besluiten van
aan
_;._
___" __
woncndo te . JJURGEJfEFJSTRJI en Wl:'T!!OUDERS van 'a llcrtngc11boach. Gezien een verzoekschrift vnn ' _,..-,/
.
~(P ,;/~~~~-7./ -L_./[.
Á~ -~Jd'•• .-)Jv, ::-J~ .
" #;r . / ,,;,."~,<',;{~,,;ÇY•: -;y,.._..../
r-<R
-~-=~~::.,,,v~~~;,11~c.1~1~ ~c: 1~111g ~;1'.:'.~-~~~t_:·~~'.'.'.~~
* ..
7..#.:.=~ ·-· c->---·"·-- ,...~k_K.~-;,;-· ~~:::i.~ ~-f~~--- ~~ ~
~- ;1·7"""'-,
-/é~.4-~ - -r-' "'"-"--=·~ ~~4-4/'-?~-~...9-~ ~
o<a _
J~~/L.. 4:--..;.--.,::-.Y~~.z-.../~ _ /_~.;;-~ ~>yJ.r
.
Ovcrwcgcn<lc <Int l>lij7 .1ct proccs-vcrlinnl vnn 11"n / •, - 5.1"~-
/
4
opg<·mankt door clcn heer Wclhon<lcr d1·zcr gemeente
•. _?, ..-. ///<.. (Q-<::2~7 ;::>
gr.cnc liczw11rcn dnnrtcgc n zijn ingcl1rngt;
Gezien nrtikelc11 1 "" 0 cler wet vnn Jen 2rn J1111ij 1875 (St unt sl>lnd N°. 05), Vol~
dit.,...,". Yall Q'è<!ll kraeh.t, l!'IWn tdlf(ereikt \"et(tWI bèroopen ol bodrijv<111 , w1111rvnu ltom do uil<let'tllÎllg'. door of
utlk.l ll der Wet Tllll 21 Mei lffü) (StnatJJl«d n•. :14) il
l1'i un iemand 1110.lll; •tin uit lm4bte -...u. '11Atul1 \'\Te&n of door dou Koning go\l<lgokour<lo •ol.'Qrdnuin11tU1 , h•llil voo~el\jk i• vorbodon. / ) Te 'tlltr/ovribb1rk, den
".i. fltlll'ttll<.
H4n<Ü'll'k-.i"tl
•t!J<1 ...
gt/'41tHturt1'.
<111t
tl.-
h~ta\j
lot regeling vnn licL loczigt
l»J>Mldolijk,
~- •. K..../..:L_ __ l~
•1·
1·
ktl fl<"WHl.-bu l• or.
--C"-~~
1
?"~ ?/-"-,v--~- -----J~ - ··~«~---- ~ . ···~-,._:_5
Ilebhe11 IJC•slulr11 -'
O•dfriffl<"1•i•u """ htl. h09fd 11( d•4rloe !Jf!'llCUl~t~ tltl ""
liij hcL oprigk11 vn 11 inrigli1lgr11 welke gevnnr, Echnde
of l1in<lcr kunnen veroorzaken.
:·.
/7
<..
~ - ~- / e ._.._._a..__
-/
·
-/
-P---~P - .--
%.
--·.if--..:::-~
z{'
>-__/------..., ~ ?"'~.e<:..a--.,.).:5 '
:..L-.
,
/~ 52l ~~-,. ~- ~ ~-. c.~ ; .. ·-7~--:o-~~~~f.~.?.. . ~L.~-~--L7/_~/r-7- _df_~ /-
--··-
---
~~~~~~-
~~·=:.;;.;.:.---
>·7<-~-,/ ,.,,? •
Ajb.3 Patent voor het dienstjaar 1882183, op 2 October 1882 verstrekt aan C.N. Teulings
-- ?
~.,__
....
~-~...e • .,
- - .,.
_7 . ..--?;'~L~~
/'/ ••• _
7 ,.__.,.__J__~~7-4•-·--·-~5· ~?- ·~--~r- ,-,.~..; .;;;:;/
_,c;/-~
~ v· ,.. __ _/
~ ~7(-~.7'--z---·~~7 Ajb.4 Uittreksel uit het register van besluiten van Burgemeester en Wethouders van 's-Hertogenbosch van iecember 1882 bladzijde 1
L~
d2:i· /
ç.Ç, . •
a..6-
\.......-
'
a.-é'
--~7.----~?----- ~~J
~ ~?----:--~·.-'- . ~ ............:;· . -;&e - ..--? ~~7> ·- ·- ~-~ /
- ~7-~
./ =~ -?'~L,,_.,.......~
.
BOSSCHE IDSTORIE
Uit het Gelderlander-Archiefblijkt hij in maart 1880 de fa. Arkesteijn voor fl00.000,- verkocht te hebben aan de Utrechtse drukker P.W. de Weijer. Toen deze enkele maanden later - op 2 juni 1880 - stierf, werd deze koop ongedaan gemaakt. De overname door C.N. Teulings
Tengevolge van deze toevallige dramatische omstandigheid kwam de krant van Arkesteijn toch weer terug naar de stad van oorsprong. In de onderhandse acte van 5 oktober 1880 lezen we: " .... Deze aankoop geschiedde ten beoeve van zijn zoon Gerardus, Christianus, ,cobus Teulings, die vanaf October 1880 de leiding kreeg der courant, al bleef C.N. Teulings, die dienaangaande met zijn zoon in 1884 en 1886 overeenkomsten sloot, het hoofd van de uitgeverszaak, gelijk hij eveneens het hoofd was der C.N. Teulings' Drukkerij ..... "
Ajb. 5 De oudste rotatiepers van Arkesteijn.
Gezien zijn jarenlange Parijse ervaring kwamen Teulings' schrijvers- én zakentalent al direct "de Provinciale" - zoals de krant van Arkesteijn in de volksmond ook wel werd genoemd - ten goede. Het blad groeide snel uit, zodat in het laatste kwartaal van 1882 bij de gemeente 's-Hertogen-
Van 3 december 1993 tot 23 januari 1994 wordt een tentoonstelling gehouden van tekeningen van Gérard Teulings in het Noord-brabants Museum, Verwersstraat, 's-Hertogenbosch.
bosch een patent "tot plaatsing van een gasmoter van 2 paardenkrachten" werd aangevraagd en blijkens een uittreksel uit het register van besluiten van Burgemeester en Wethouders van 's-Hertogenbosch van 18 december van datzelfde jaar werd verstrekt (afb.3 t/m 4) werd verstrekt. Deze stukken waren bedoeld voor hun rotatiepers (afb.5). En zo konden vader Coenraad Nicolaas en zoon Gérard hun krant verder uitbouwen. De krant van Arkesteijn verwierf gaandeweg een aparte faam onder haar Brabantse regionale zusters door de artistieke bijdrage van deze veelzijdige courantier, journalist, literator en tekenaar/eigenaar van dit blad (1855-1916). Op 4 december 1883 verscheen onder de schuilnaam CHUZ zijn eerste pentekening "Ook Ik" (afb.6). J. van Roosmalen Oktober 1993
Ajb.6
Bronnen: Jubileumnummer Prov.Nrdbr.'s-Hert. Crt. no 150 van zaterdag 2juli 1921 - Prov.Nrdbr.'s-Hert.Crt.no.283 van donderdag 2 december 1937 · ArchiefNeerlandia GelderlanderNNU - Eigen krantendocumentatie-collectie Eigen tekeningen Gérard Teulings-collectie
OO_Q§~ç~F; ·mstq~t .~
BOSSCHE BUURTEN IV Sanering van de Pijp Eén van de laatste hoogtepunten in De Pijp was het bevrijdingsfeest van 1946. Dat verliep in Franse sferen. Als 'Montparnasse' is dat feest aan geen enkele Bosschenaar ontgaan, ook al was hij/zij nog nooit in De Pijp geweest. Jan Somers, Jo de Stip, zijn broer glazenier Kees van Stiphout en Willy van Esveld, stonden voor de organisatie. Het feest werd op zaterdag 4 mei 1946 geopend met een H. Mis, gecelebreerd door pastoor J. de Kroon en besloten met een 'Bal Champêtre'. Voorafgaand aan het feest verscheen een speciale krant 'Le Journal de la Rue de laPipe', uitgegeven door Aatje Koen (van Gulik), waarin de toenmalige burgemeester mr. Hein L0eff een voorwoord schreef. Ben van Gulik zegt over zijn oom Koen: 'Je moet dat karwei van mijn oom ludiek opvatten. Hij kon noch lezen noch schrijven, maar hij nam wel het redacteurschap op zich ..... " Toon Blom(_), oud Pijpbewoner, vertelde dat Willy van Esveld het woord nam, nog vóórdat de burgemeester zijn toespraak kon beginnen: 'Burgemister, wij de jongens van De Pijp, zijn oh zo blij da gij hier de boel komt openen. En d'r zijn wij dankbaar veur. Ik zal oew us één ding vertelle. Tot dusver waren er twee mensen in heul Den Bosch waor ik munnen hoed voor afnam. Dat waren pastoor DeKroon en Jan van de Mortel, maar gij wordt d'n derde' Na de reu nies van 1974, 1980 en 1983 en het uit de lucht gaan van Radio De Pijp van Ben van Gulik, verdwenen ook de herinneringen aan de meest authentieke volksbuurt die 's-Hertogenbosch ooit heeft gehad. Het lot van De Pijp was al in 1941 bepaald. De eerste saneringsplannen raakten door de oorlog vertraagd. Na de bevrijding werd in een tijd van wederopbouw de draad weer opgepakt. Piet van Kessel, Hoofd afdeling Stadsontwikkeling, presenteerde de eerste plannen in de gemeenteraad van vrijdag 17 juli 1946. Hij was de ontwerper van het plan 'Wederopbouw, saneering en verfraaiing van onze stad'. Dat had betrekking op ondermeer de rotondes nabij de PNEM, de omgeving van Emmaplein/Brugplein en Stationsplein/Visstraat. Ook "nieuwe bouwwerken", zoals een politiebureau, postkantoor, slachthuis en een ijkkantoor
behoorden tot 'Grootsche voornemens'. En last but not least: het Tolbrugkwartier zou een kunstcentrum worden met een muziekconservatorium, bibliotheek, een stadsgehoorzaal en een filmstudio! Dat klinkt zelfs in 1993 nog actueel in de oren. Uitgangspunt van het sociaal/maatschappelijk beleid was 'een vernietiging van de oude volksbuurten in combinatie met een verplaatsing en concentratie van de onmaatschappelijken in speciale buurten', waarvoor binnen het College van B & W verdeeld werd gedacht. Nico Schuurmans, die aanvankelijk tegen de verplaatsing was, wilde de bewoners van de volksbuurten 'op hun eigen stekje laten zitten'. Het College van B & W wenste de stad 'organische gezond te maken, de wondeplekken weg te nemen en haar aanzien en innerlijk meer aantrekkelijkheid en grooter waarde te geven'. In een vooruitblik op het plan schreef de voorloper van het Brabants Dagblad op 9 juli 1946: 'De vernielingen welke de oorlog aanrichtte maakten het noodig de vernieuwing met kennis van zaken onder het oog te zien en tegelijkertijd oplossingen te brengen van problemen welke reeds langen tijd de aandacht hadden. Vandaar vindt men in het nieuwe plan tevens verwerkt de saneering van de binnenstad en het uitbreidingsplan'. In de raadsvergadering van 31 maart 1954 sprak de gemeenteraad definitiefhaar oordeel uit over de toekomst van De Pijp: sloop. De Provinciale Noordbrabantsche Courant schreef op 29 maart 1954 over de afbraak van de oudste Bossche volksbuurt, 'waar krotten en onbewoonbaar verklaarde woningen in de weg stonden'. Zij moesten plaats maken' voor openbare gebouwen en ruime straten, zodat er een imposant nieuw stadsdeel kon verrijzen' . Het eerste werk was de demping van de Binnendieze, zo herinnert zich oud-wethouder Frans Suijkerbuijk. De tak die na ruim dertigjaar in de nieuwe Loeffplein-constructie zal terugkeren, liep vlak langs het Mariapaviljoen en het klooster van het Groot Ziekengasthuis. Samen met Loeff en ir. Henk Volbeda maakte Suijkerbuijk in de zomer van 1959 een rondgang langs 'de stinkende Dieze en de bouwvallige huisjes' .
Bovenop de plannen voor het Loeffplein stemde de gemeente in 1956 in om de bouwvallige Moriaan te vervangen door een winkelpand . Het hoekpand op de
Markt was eigendom van de Erven Suyling. Mevrouw Jansen met haar 'Schoenenmagazijn Chique' en Cees Eekels met zijn marktkramen waren de gebruikers/bewoners van het pand. Grobouma, een dochterbedrijf van de VNU, dat ondermeer het Brabants Dagblad uitgeeft, toonde zich kandidaat voor de locatie. Het was de bedoeling om tegenover 'Het Huisgezin' (Restaurant Topcorner), een nieuw kantoor te vestigen. Architect H. Valk sprong op de bres om het historische pand van de ondergang te behoeden. Hij vond spoedig weerklank bij Piet van Kessel, Louis Pirenne, HermanTeering en L. van de Bouwhuijsen. Hun lobby kreeg mede dankzij een landelijke uitstraling, effect. De plaatselijke kr ) ging ook overstag en trok haar nieuwbouw plan in. Kort erop toonde Voss nog belangstelling voor de vestiging van een modemagazijn op die plek. Op 19 juli 1960 maakte burgemeester Loeff een volledige omslag in zijn mening. Dat was overigens kenmerkend voor de erg publiciteitsgevoelige Loeff. Hij hield een breedvoerig betoog voor behoud van De Moriaan, alsof hij het zelf had bedacht. Met vlag en wimpel keurde daarop de gemeenteraad het herstel van De Moriaan goed. De restauratie was toen begroot op 410.000 gulden. Ook de Dienst Monumentenzorg schaarde zich achter het restauratieplan van Van Kessel. Harry Beekwilder, die in de voormal Tolbrugkazerne een garage beheerde, trachtte zich in 1955 tegen de dreigende sloophamers van Van den Oetelaar te verzetten, maar tevergeefs. Successievelijk kocht de gemeente pandjes aan. Met De Pijp als geheel was het gedaan. De bewoners raakten verspreid over de stad en op de plek van hun woninkjes verrezen de torenflat van het Lijnbaansconsortium en de grote woningzaak van Van de Laar, waarin - zo lang het nog duurt- de Rabobank is gevestigd. Van deze gebouwen maakte burgemeester Loeff in diezelfde raadsvergadering van 19 juli 1960 de bouwplannen bekend. Kort ervoor, op 5 juli 1960, werd het huidige politiebureau geopend. Dat - gezien de verwachtingen - nog geen 35 jaar dienst zal doen. Paul Kriele
r·
.....
·'t'!::~···",~~~~
l""'-··--,;. . .~.
"""""1.1"..n •.-.,,,;,;,f.,M'Jt...,...,»_"." ..... ,,.., ..........
"".,;~,<n"<'<"<0~•••""-,f'"''~'
•
WERKSTUK OVER 'S-HERTOGENBOSCH Eenjeugdhoek in ons Kring-Nieuws zau best eens een 'stap in de goede richting' kunnen zijn. De tijd zal het leren! De kleinzoon van mevrouw Line Vervoordeldonk - Merijn Godefrooij - leverde zijn Werkstuk over 's-Hertogenbosch bij ons in. Wij vonden het meer dan de moeite waard het te publiceren.
INLEIDING Met zijn Sint-Jan, Markt en Bossche Bollen is 's-Hertogenbosch een mooie grote stad. Als je het station uitloopt zie je voor je een mooie brede straat met op de helft een verkeersplein met een mooie drakenfontein in het midden. Aan het einde van deze u~g is een brug gebouwd. Deze brug is de ag die de binnen- en de buitenstad van 's-Hertogenbosch van elkaar scheidt. Het station ligt in de buitenstad, dit is de eerste wijk die buiten de binnenstad is gebouwd. Deze wijk heet "HET ZAND". INHOUD 1 Het ontstaan van de stad 2 Waarom 's-Hertogenbosch? 3 De Bossche bol 4 De Sint-Janskathedraal 5 Wat ik van de stad vind
1 Het ontstaan van de stad Op de plaats waar nu de hoofdstad van Brabant ligt, was vroeger een groot moe~".s. In dat drassige land woonden veel kikJ s: op zijn Bosch "oetels" genoemd (zie het Bosch woordenboek!) In carnavalstijd heet Den Bosch dan ook nog steeds Oeteldonk, en vind je overal afbeeldingen van kikkers. Het moeras was ontstaan op de plek waar de Dommel en de Aa samenstroomden. Daar lag hetjachtwoud van Hertog Hendrik van Brabant, met het landgoed Orthen. De wijk waar mijn moeder is opgegroeid heet nog steeds Orthen. Bij de stromen gingen kooplieden wonen. Hun gemeente kreeg omstreeks het jaar 1184 stedelijke rechten en werd daardoor een stad. Door alle handel werd het stadje rijk: Dat kun je zien aan de St. Janskathedraal waaraan rond het jaar 1200 werd begonnen. Een deel van de oude toren is nog bewaard. Heusden, een stadje dat dichtbij lag, werd jaloers op de rijkdom van Den Bosch.
De houten gebouwen werden in brand gestoken. Om zich daar tegen te beschermen bouwden de Bosschenaren stadsmuren.
muren. Dat ging in een ontzettend hoog tempo. Ook de laatste veertig jaar zijn er aan de buitenranden van Den Bosch nog veel nieuwe wijken gebouwd. Zo is onze wijk ongeveer vijftien jaar oud. De Maas poort is de beroemdste nieuwbouwwijk. Zoals de naam al zegt grenst Den Bosch nu aan de Maas.
2 Waarom 's-Hertogenbosch De stad bleef groeien. Veel rijke en beroemde mensen kwamen naar de stad, zoals Maximiliaan van Oostenrijk, Jeroen Bosch (die eigenlijk nu pas beroemd is), en vele geleerden en kunstenaars. In het begin van de zestiende eeuw ging het slechter met de stad. Antwerpen werd een grote beroemde haven, en daardoor verdween de handel uit 's-Hertogenbosch. In 1566 vernielden de beeldenstormers de Sint Janskathedraal op gruwelijke wijze. Zij trokken woedend en plunderend door de stad. Alleen het beeld van de Zoete Lieve Vrouw werd gespaard. Het beeld is nu heel beroemd, en wordt in de meimaand door gelovigen uit heel Nederland bezocht. Er volgde een lange tijd van plunderingen en oorlogen. De bewoners van de stad vluchtten met hun vee naar de bossen. Ze verkochten wat ze missen konden om wapens aan te schaffen. Daarmee probeerden ze zich te verdedigen. Het was een strijd op leven en dood. Op 14september1629 gaf 's-Hertogenbosch zich over aan Frederik Hendrik. De stad kwam toen onder de macht van de Staten Generaal van de Verenigde Nederlanden. De katholieke godsdienst werd in de stad verboden. Alle katholieke geestelijken moesten de stad verlaten. Pas op het eind van de achtiende eeuw (om precies te zijn in 1795) kreeg 's-Hertogenbosch zijn vrijheid en zijn rechten weer terug. Napoleon bezocht het in 1810en gaf de katholieken de Sint Janskerk weer terug. Daarna ging het Den Bosch weer beter. De Zuid-Willemsvaart werd aangelegd, en de Dieze werd breder en dieper gemaakt. Daardoor kwam de handel weer op gang. Bovendien werd de stad een middelpunt van de spoorwegen in het zuiden van het land. De ruimte in de oude stad was helemaal volgebouwd. Tien jaar voor het begin van de twintigste eeuw werd begonnen met het bouwen van woningen buiten de stads-
Waar de naam 's-Hertogenbosch vandaan komt, kun je eigenlijk al in het vorige hoofdstuk lezen. Oorspronkelijk lag op de plek waar nu de stad is "Des Hertogen Bosch": het bos van Hertog Hendrik van Brabant.
3 De Bossche bol Als je ooit in Den Bosch komt moet je zeker een Bossche bol gaan eten. Als je het station uitkomt, zie je een grote toren met daarop een draak. Onderaan die toren spuiten een soort monsters water in een ronde bak. Die draak hoort bij de stad. De inwoners van Den Bosch zeggen dat dat het monument van de schoonmoeders is! Rechts van dit monument zit de bakker van de enige echte Bossche bol "Bakkerij de Groot". Op zijn verpakkingen staat een afbeelding van de toren met de draak. Als je een Bossche bol op je bordje hebt liggen denk je misschien dat het een gewone chocolade bol is. Maar er zijn een paar belangrijke verschillen: 1. De inhoud van de bol is geen ordinaire banketbakkersroom, maar echte slagroom. Je hebt dus een complete maaltijd voor je liggen. 2. De buitenste laag is geen glazuur, maar echte chocolade. 3.De Bossche bol is gewoon het lekkerst, vooral als je hem in Den Bosch eet. Proef hem zelf maar!
4 De Sint-Janskathdraal 's-Hertogenbosch heeft een heel beroemde kathedraal: de Sint-Janskathedraal. Het is, op de Dom van Utrecht na, de beroemdste toren van Nederland. Er valt veel over te vertellen. Als je een rondleiding wilt, moetje zelfs kiezen: een rondleivervolg zie pag. 12
VAN DE WERKGROEPPEN
VERZAMELAARS "HERTOG-JAN" De verzamelwerkgroep "Hertog Jan" haalde enorm succes. Als gast van de raadsgroepering Knillis en met medewerking van de Kring kwam zij voor het eerst naar buiten met een tentoonstelling over de oude stations. Dat is dan ook ĂŠĂŠn doelstelling, alles bewaren maar ook laten zien!! 1500 bezoekers, waarvan ook vele niet Bosschenaren, liepen langs de foto's en maquettes. Vele oude herinneringen werden opgehaald, maar ook vele verzuchtingen 'Dat station van Cuypers krijgen we nooit meer'. Dank aan Knillis, Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch, Spoorwegmodelbouwvereniging 's-Hertogenbosch, Stadsarchief, "Auw" -archief van Oeteldonk en diverse particulieren en in het bijzonder onze werkgroep, ze hebben hard gewerkt.
~-
v.l.n.r. Frans Teulings, Annemarie van Haaren, Marijke Janssens, Sjef Beekwilder, Rob Hoogeboom, Frits op ten Berg, Jan Masse link en Jo Hendriks. (Foto Rob Hoogeboom)
Frans Teulings
vervolg van pag. 11
ding door de kerk of een rondleiding door de toren. Omdat mijn oma rondleidingen geeft in de toren kies ik er in dit werkstuk voor om informatie te geven over de toren. Ik ben al een paar keer met haar mee geweest. In het eerste hoofdstuk heb je al kunnen lezen dat rond 1200 werd begonnen met de bouw van de kerk. Van deze oudste toren is nog een deel bewaard. Vijftig jaar geleden hebben ze er aan de buitenkant bakstenen tegen gemetseld: jammer! Vroeger was de toren van de Sint-Jan veel hoger dan nu: hij had toen een hoge houten spits. Op de dag dat Willem van Oranje werd vermoord waren er in Den Bosch grote feesten. Die gingen door tot diep in de nacht. In diezelfde nacht is de bliksem in de toren geslagen. Men zei dat dat de straf van God was voor de grote feesten! In elk geval is de houten torenspits toen afgebrand. Op de plek waar vroeger die houten torenspits stond staan nu vijf kleine torentjes, elk ongeveer een meter hoog. Het gedeelte van de toren dat je mag beklimmen, is ongeveer vijftig meter hoog: dat zijn 218 treden! De laatste dertig meter mag je niet beklimmen. Je zou dan over houten laddertjes en balken moeten lopen.
Vroeger mocht dat wel, maar regelmatig moest de brandweer in actie komen om mensen met hoogtevrees naar beneden te helpen! In de toren hangt een groot carillon. Dat zijn een heleboel klokken die via metalen draden zijn verbonden met het toetsenbord van een soort orgel. De beiaardier bespeelt de toetsen met zijn vuisten. Daardoor wordt er aan de metalen draden getrokken, die op hun beurt zorgen dat de klepels tegen de klokken slaan. Maar de beiaardier speelt alleen bij bijzondere gelegenheden. Voor de liedjes die elk kwartier gespeeld worden is er een grote cilindervormige trommel. Elk kwartier gaat die trommel automatisch draaien. Metalen pinnetjes die op die trommel zitten brengen hamertjes in beweging. En die hamertjes trekken aan metalen draden waar de klepels aan zitten. In de toren hangen niet alleen de klokken van het carillon, maar ook de zogenaamde luidklokken. De grootste en beroemdste daarvan is de Noteman. Toen deze klok gegoten werd, zakte hij door de grond heen. Hij moest buiten de stad op hardere grond gegoten worden! (Den Bosch was vroeger immers een moeras. De ondergrond is drassig.)
5 Wat ik van de stad vindt. Den Bosch is volgens mij de leukste stad die er bestaat. Ik noem wat dingen die ik leuk vind: de kermis, de markt, de winkeltjes, alles! Ik kan helaas lang niet alles over 's-Hertogenbosch vertellen wat ik weet: Anders zou ik over drie jaar nog niet klaar zijn! Dit was mijn werkstuk. Merijn Godefrooij (12jaar)
Ik heb gebruikt: 's-Hertogenbosch door Vincent Cleerdin (1929) Pleidooi voor 's-Hertogenbosch (1967) De carillons van 's-Hertogenbosch (1982). Noot van de Redactie: Er waren vele illustraties. Helaas ontbrak daarvoor de ruimte. Onze excuses! Kopij voor het eerst volgende Kring-Nieuws dient uiterlijk vrijdag 3 december 1993 te worden ingeleverd bij Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch of bezorgen in het Kringhuis