Kringnieuws 1994 01 20 118

krln9.._,nleuw1 UITGAVE VAN KRING "VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" JAARGANG 20 - NUMMER 1 - JANUARI 1994

NIEUWJAARS BOODSCHAP 1994 Het lustrumjaar 1993 kreeg - geheel onverwacht - voor de Kring een eervol sluitstuk.

Op 18 november kreeg de Kring de "Keigoed Trofee 1993" door wethouder Dona uitgereikt. Waardering alom voor onze bijdrage aan het cultuur historisch waardevolle en aantrekkelijke bezit van de stad.

Erkenning ook van onze bijdrage aan het gastheerschap: onze activiteiten vervullen een niet meer weg te denken rol in de ontvangst van bezoekers en toeristen aan onze stad.

We stonden echt in de schijnwerpers.

Keigoed Trofee 1993 (Foto Ben v.d. Bulk)

Secretariaat van KRING "VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch KRING HUIS Tweede Korenstraatje 18 's-Hertogenbosch Telefoon 073 - 13 5098 Telefax 073 - 146021 Openingstijden: Maandag t/m zaterdag van 10.00 - 17.00uur Zon- en feestdagen van 12.00-17.00uur bovendien op donderdag van 18.00 - 21.00 uur BETALINGEN - Postgiro 3.119.716 - Bank van Lanschot rek.nr.

22.51.91.202 - Jaarlijkse bijdrage minimaal f25,- Jeugdleden f 15,-

1994: alle reden om het in de stad en ver daarbuiten opgebouwde krediet verder uit te bouwen. De kwaliteit van ons werk vraagt onze voortdurende aandacht.

Daarbij hoort ook het starten van nieuwe activiteiten, het opsporen van interesses onder de leden en belangstellenden. Maar ook het voortdurend werken aan de kwaliteit van onze presentatie van de stad aan bezoekers en toeristen.

Met de aanvaarding van de begroting en de aanbevelingen uit het onderzoek van het Nederlands Research Instituut voor Toerisme en Recreatie (NRIT) als basis voor de uitwerking van onze doelstelling, hebben we een goede uitgangspositie voor onze plannen voor 1994 en volgende jaren.

De omvang van de vereniging en de verantwoordelijkheid die onze rol voor de stad als "Ontmoetingsstad" met zich meebrengt vragen om een haast vlekkeloos werkende organisatie.

De kritische inbreng die wij richting Gemeentebestuur, ondernemers en andere gebruikers van de binnenstad willen hebben, vereist - naast betrokkenheid en liefde voor de stad - ook om kennis van zaken, veel overleg en open staan voor andere meningen.

De inbreng van de werkgroepen is voor de voortdurende voeding van de Kring met informatie, nieuwe gezichtspunten van wezenlijk belang. Het is verheugend dat zich een nieuwe werkgroep heeft aangemeld: "De Winde"; elders vindt U een oproep tot deelname.

Komend jaar zal het bestuur het overleg met andere partners in de stad actief zoeken. Vanuit de overtuiging dat gezamenlijke inspanning tot een beter presentatie en toegankelijkheid van het interessante en waardevolle in de stad moet leiden, zal samenwerking worden gezocht. Samenwerking die hopelijk ook tot toenemend begrip voor behoud en herstel van het waardevolle zal bijdragen.

De inzet en belangeloze bijdrage van de vrijwilligers zal ook in 1994 weer de kern en de kracht uitmaken van de Kring.

Maar laten we het belang van de vele leden en de bezoekers niet vergeten.

Hun interesse en steun is onontbeerlijk.

Hun positief oordeel over ons werk vormt toch de kurk waarop de vereniging drijft.

Voor ons is het de voortdurende stimulans om verder te gaan, waar het kan met nog meer kwaliteit.

Het bestuur wenst de vereniging een succesvol 1994.

Hein Kurvers, voorzitter

Nieuwjaarsboodschap Agenda Van de redactie Van de bestuurstafel Bossche historie Van de werkgroepen Bossche poezie Boekbespreking Stichting Binnendieze

2 2en5 3t/m5 7t/m 11 12 13 14 16

VAN J~E ~_Ej>!\CTÎE 01-01 Nieuwjaarsbijeenkomst-open huis 13.00 tot 16.00 uur- Kringhuis.

01-01 Tentoonstelling Panoramafoto's Kringhuis (tot medio januari).

01-01 Een licht onder de korenmaat Gerard Teulings -N.B. Museum.

18-01 Tentoonstelling Bossche stadsgezichten - Jeroen Bosch College Rompertsebaan.

28-02 Wooncultuur Peperstraat Bijzonderheden over boven- en onderstaande activiteiten elders in dit KringNieuws: Rondleidingen: Zwanenbroedershuis, Stadhuis, Citadel - Rondleidingen op verzoek - Jeroen Bosch (tentoonstelling)- Vaartochten Binnendieze.

1

krfllg-nleuw.11

Kring-Nieuws is het zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch."

Redactie: Harry Blankert, Jan Bruijstens (voorzitter), Jack van Elten, Theo van Herwijnen, Jan Kleijne, Ati Linders (secretaris) en John Vermulst.

Aan dit nummer werkten mede Ben v.d. Bulk, BertDirkx, Chretien Geertzen, Jan van Haaren, Jo Hendriks, Rob Hoogeboom, Hein Kurvers, Frans Peters, J.A.G.M. van Roosmalen, Henny SatterAarts en Esther Vink.

Redactie-adres: Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch Vormgeving: Jan Bruijstens, Jack van Elten en Ati Linders Druk: Printex 's-Hertogenbosch Oplage 1400 stuks Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de redactie.

STAP IN DE GOEDE RICHTING (14) In de maand januari is het gebruikelijk elkaar veel geluk en vooral gezondheid toe te wensen. Dit zal zeer zeker ook gebeurd zijn op de Nieuwjaarsbijeenkomst of zo U wilt het "open huis" waartoe U door de besturen van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" en de Stichting "Binnendieze 's-Hertogenbosch" was uitgenodigd op zaterdag 1 januari 1994. Voor zulke gelegenheden is ons Kringhuis echt te klein, maar wel héél gezellig!

Was 1993 voor de Kring eenjaar van de viering van het twintig jaar bestaan, 1994 zal in het teken staan van de viering en vooral herdenking van de bevrijding van onze stad vijftig jaar geleden.

Ook dit jaar zal in, voor en door onze Kring behoorlijk "aan de weg worden getimmerd", dat ligt wel voor de hand!

Wij doen ons best U van het een en ander op de hoogte te houden.

In dit Kring-Nieuws enkele interessante onderwerpen in de rubriek "Bossche Historie" . Het resultaat van het onderzoek waarvoor onze Kring een stipendium gaf, bij gelegenheid van ons twintigjarig bestaan, is afgerond en zal op een speciaal daartoe georganiseerde avond worden gepresenteerd. Bijzonderheden daarover zijn elders in dit blad vermeld onder de titel "De wooncultuur in de Peperstraat".

De "Binnenstadswerkgroep" is zeer actief en start op korte termijn met een onderzoek: "De steegjes van de stad", waarvoor Uw bijzondere aandacht wordt gevraagd.

Ook komt er een nieuwe loot aan de "werkgroepen-stam", namelijk de werkgroep "industrieel erfgoed".

Trouwe lezers hebben zeker gemerkt dat deze "stap" in feite de dertiende was, zijn niet bijgelovig, maar toch ....

Wij hopen U weer een interessant en boeiend leesjaar te mogen bieden!

!)

Jan Bruijstens

ALGEMENE LEDENVERGADERING ZONDAG 12DECEMBER1993 Kort verslag van de ledenvergadering op 12 december j .l. in de Muzerije De voorzitter opende om 14.10 uur voor een gehoor van ruim 100 personen (van wie 94 leden) de vergadering. Hij deelde vervolgens mee, dat er in de agenda een aantal wijzigingen aangebracht moesten worden: agendapunt 8 Hermans-Stipendium komt te vervallen. Aan dit onderwerp zal een thema-avond worden gewijd op 28 februari 1994, waarover U elders in dit Kring-Nieuws meer kunt lezen. Verder werden de agendapunten 3 en 4 in omgekeerde volgorde behandeld en schoof agendapunt 7 naar voor de pauze.

Nadat het verslag van de vorige vergadering was goedgekeurd was het tijd voor de verkiezing van twee nieuwe bestuursleden. De heren Verberk (geboren in 1927, hetgeen niet in het vorige Kring-Nieuws was vermeld) en Van de Heuvel werden bij acclamatie gekozen en kregen de bestuursinsigne door de voorzitter opgespeld.

De voorzitter dankte de (niet-aanwezige) afgetreden bestuursleden Kuysten en Van Lanschot voor de werkzaamheden, die zij voor de Kring hebben verricht.

De penningmeester gaf vervolgens met behulp van sheets een toelichting op de begroting 1994. Uiteraard kon hij de financiële cijfers voor 1993 nog niet presenteren en heeft hij de begroting voor 1994 dan ook voornamelijk gebaseerd op de cijfers over 1992 en de begroting voor 1993. De begr ) ting voor 1994 kent een batig saldo van f 0,00 met andere woorden de Kring hoopt in 1994 quitte te spelen.

Hierna gaf de voorzitter het woord aan Frans Sluyter, de voorzitter van de in december 1991 ingestelde lustrumcommissie. Frans besloot zijn uitgebreide verslaggeving met enkele aanbevelingen aan het bestuur voor de "commissie 25 jaar Kring": - geef als bestuur duidelijke opdrachten - doe meer aan PR (reclame) - zorg ervoor dat de financiële kant van de lustrumviering rond is (de penningmeester heeft overigens op de begroting voor 1994 al een bedrag gereserveerd voor de lustrumviering in 1998 !)

Frans bood het eindverslag aan de voorzitter aan en deze dechargeerde op zijn

VAN DE ~DÁ.CTIE,

Bestuur van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" v.l.n.r. Piet van de Heuvel Vincent Verberk mevrouw Kok de Bekker-Dupont Hein Kurvers (voorzitter) JanKleyne Frans Peters (secretaris) op de voorgrond Jack van Uden (penningmeester)

(foto Ben v.d. Bulk)

beurt onder dankzegging de lustrumcommissie.

ganisatieschema door het bestuur gepresenteerd kan worden.

Nadat aan de rondvraag stilzwijgend voorbij was gegaan was het tijd voor de presentatie van hetNRlT (Nederlands Research Instituut voor Toerisme en Recreatie). Het NRlT heeft in opdracht van het Kringbestuur een organisatieplan voor de Kring gemaakt, waarin de rol van de Kring voor zowel leden als externe relaties beschreven wordt. Het ligt in de bedoeling om de aanbevelingen in het NRlT-rapport gedaan, in januari 1994 met de vrijwilligers van de Kring te bespreken, zodat op de vol/ nde ledenvergadering een definitief or-

Na de pauze was het de beurt aan de heer Michiels, die de aanwezigen op enthousiaste wijze een diapresentatie voorschotelde over het MIP (Monumenten Inventarisatie Project). Een groot aantal Bossche rijksmonumenten-in-spe passeerde de revue, waaronder vele in de wijken 't Zand en de Munte!, en voorts onder andere pand Roodenburgh op de hoek MarktMarktstraat en de oude C & A. Voor een aantal van deze monumentenin-spe zal na afronding van het MSP (Monumenten Selectie Project) bekend zijn, of

zij rijksmonument worden. Voor de nietgeselecteerde monumenten is er nog een kans gemeentemonument of beschermd stadsgezicht te worden.

Tot ontzetting van vele aanwezigen wordt het huidige Bossche station niet in het MIP genoemd. Daar kon de spreker ook niets aan doen: het MIP betreft namelijk de periode 1850 - 1940 en het station is gebouwd in 1952.

De voorzitter sloot om 18.00 uur de vergadering.

Theo van Herwijnen

--······ V AN DE BESTUURSTAFEL ~.-..

2E PENNINGMEESTER Onze voorzitter, Hein Kurvers, heeft tot nu toe ook het 2e penningmeesterschap bekleed. Thans is hiervoor aangezocht de heer J. Harks. Hij maakt echter geen deel uit van het bestuur. De heer Harks zal tevens een aantal taken overnemen van Jan Kleyne; met name die taken die verband houden met het reserveren van rondleidingen, e.d.

SLUITING KRINGHUIS In verband met carnaval is het Kringhuis gesloten op zondag 13, maandag 14 en dinsdag 15 februari a.s.

MEDEDELINGEN JAARLIJKSE CONTRIBUTIE Onlangs heeft ieder lid een acceptgirokaart ontvangen voor de betaling van de jaarlijkse contributie. Ieder lid, dus ook degene die hun bijdrage voor 1994 reeds voldaan hadden.

Dit ingevolge de richtlijnen der PTT, dat poststukken identiek moeten zijn.

Op die acceptgirokaarten wordt U ook verzocht uw geboortedatum in te vullen.

Wij vragen U dit omdat we geleidelijk aan méér gegevens willen verzamelen over onze leden, zodat er een beter inzicht kunnen krijgen in het ledenbestand en onze pro-

~

grammering daar mede door kunnen gaan bepalen.

Het bestuur dankt U bij voorbaat hartelijk voor Uw medewerking.

NIEUW VERKRIJGBAAR IN HET KRING HUIS - Het Bosch' Protocol - een praktische handleiding f 29,50 - Een pront wijf, een mager paard en een zoon op het seminarie. Aanzetten tot een integrale geschiedenis van Oostelijk Noord-Brabant 1770-1914 f 39,50 - Een en al zand. Twee jaar graven naar het Brabantse verleden f 32,50 f 35,00 - De Sint-Jacobskerk.

'\TANDEBESTUURSTÁFEL·-· Het Lijdensaltaar in de (herdruk).

- CD Carnaval in Den Bosch.

- Paradespel.

-~---

Sint-Jan f 14,50 f 25,00 f 49,50

NIEUWE PUBLIKATIE In het voorjaar 1994 wordt de nieuwe huisvesting voor de Regio-politie BrabantNoord geopend. Oorspronkelijk zou deze nieuwbouw bestemd zijn voor de Gemeentepolitie 's-Hertogenbosch. Vandaar dat een groepje politiefunctionarissen het initiatief nam de geschiedenis van 183 jaar huisvesting Gemeentepolitie op schrift te gaan stellen. Omstreeks april verschijnt het boek in uiteraard een beperkte, eenmalige oplage. Kringleden kunnen vanaf heden een exemplaar reserveren in het Kringhuis .

De prijs zal circa f 20,00 bedragen.

CARNAVAL IN DEN BOSCH In samenwerking met de Vereniging 'Rond Janus en Bet' heeft het BURO MB uit 's-Hertogenbosch een CD met bijbehorend tekstboekje uitgegeven onder de titel 'Carnaval in Den Bosch'. Deze CD bevat 11 carnavalsliederen, gecomponeerd, van tekst voorzien en gezongen door Ed Koeken (geb. 19 juli 1922 te 's-Hertogenbosch). De inhoud van de liedjes is nostalgisch; er wordt teruggekeken naar wat geweest is, er is een sterke verwevenheid van de teksten met de symboliek m.b.t. Den Bosch, Oeteldonk, de Optocht en Intocht, de Kikvorschen, e.d.

Kosten f 25,-. Verkrijgbaar in het Kringhuis.

MUSEUM VERWERFT COLLECTIE BOSCH ZILVER Onlangs verwierf het Noordbrabants Museum een belangrijke collectie zilveren voorwerpen met Bossche keur, hoofdzakelijk daterend uit de zeventiende en de achttiende eeuw. De collectie, bestaande uit een dertigtal voorwerpen, alsmede enkele stukken antiek glas, is het eigendom van de Stichting Bosch Medicentrum te 's-Hertogenbosch. Zoals bekend is de Stichting Bosch Medicentrum onlangs ontstaan na een reorganisatie van de Bossche Godshuizen. De onderhavige collectie behoorde dan ook tot het bezit van de Godshuizen.

Mede als gevolg van deze reorganisatie werd het besluit genomen de collectie over te dragen aan het Noordbrabants Museum, en wel volgens de formule van langdurig bruikleen.

Het "zilver van de Godshuizen" vormt voor het museum een welkome uitbreiding van de reeds bestaande zilvercollectie. Een groot aantal van de in beheer overgedragen voorwerpen hebben in 1985 deel uitgemaakt van de succesvolle tentoonstelling Zilver uit 's-Hertogenbosch, die bij gelegenheid van het 800-jarig bestaan van de stad werd georganiseerd. In de collectie bevinden zich acht zeer fraaie tafelkandelaars met de keur van Hendrick van Haeff, gedateerd 1701/02, twee gelobde schotels van Abraham du Castel uit 1709/10, een fraaie tazza eveneens van Abraham du Castel uit 1713/14, alsmede twee cylindrische strooiers van dezelfde zilversmid. Van Theodoor van Berckel Il, lid van het bekende Bossche geslacht van zilversmeden, zijn er twee houders voor olie en azijn uit 1733/34, alsmede een pijpcomfoor.

Aan deze interessante aanwinst wijdt het museum een kleine expositie, die op 26 november werd opengesteld in de ruimte van het prentenkabinet op de eerste verdieping van het paleis. Behalve recent verworven voorwerpen wordt daar ook archief- en fotomateriaal geëxposeerd met betrekking tot de geschiedenis van de Godshuizen, en wel met name het Groot Ziekengasthuis.

De tentoonstelling duurt tot 14 februari 1994; daarna worden de zilveren voorwerpen geïntegreerd in de vaste opstelling van de collectie brabants zilver.

VRIJWILLIGERS STICHTING BINNENDIEZE

Aanmelden: vóór 16 januari a.s. in het Kringhuis of via de postbus. Eind januari wordt U dan uitgenodigd voor een kennismakingsgesprek. Direct na carnaval start de opleiding.

WOONCULTUUR IN DE BOSSCHEPEPERSTRAAT Eén van de activiteiten in het kader van het twintigjarig bestaan van de Kring, was de instelling van het Hermans Stipendium, samen met het Stadsarchief (zie het jubileumnummer van het Kring-Nieuws april 1993).

Elders in dit Kring-Nieuws vindt U een verslagje van Esther Vink over haar onderzoek naar de materiële aspecten van de bewoning in de Peperstraat.

Op maandag 28 februari a.s wordt aan dl onderzoek een bijeenkomst gewijd. Hieraan wordt medewerking verleend door uiteraard Esther Vink, drs. B. Looper -stadsarchivaris en Gerard Rooyakkers van de Historische Vereniging Brabant.

De bijeenkomst begint om 20.00 uur en vindt plaats in de Sociëteit "Amicitia", Peperstraat 15 (een passend adres gezien het onderwerp.

Circa 50 personen kunnen deze bijeenkomst bijwonen. U kunt zich verzekeren van een plaats door intekening op de betreffende lijst in het Kringhuis.

De Stichting Binnendieze zoekt vrijwilligers die opgeleid willen worden tot schipper/gids.

ACTIVITEITEN

Vereisten:

ZWANENBROEDERSHUIS

- lid zijn van de Kring; - bereidheid in teamverband te willen werken; - voldoende vrije tijd, zowel op werkdagen, als in het weekeinde; - goede contactuele eigenschappen; - interesse in de geschiedenis van onze stad; - qua karakter en ambitie zich kunnen vinden in een vrijwilligersorganisatie; - bereidheid een interne opleiding te volgen, die bestaat uit een viertal onderdelen (techniek varen, cultuur-historisch verhaal, technisch verhaal, sociale vaardigheden); - kennis van vreemde talen wordt op prijs gesteld.

Gratis rondleidingen voor individuele bezoekers elke vrijdag tussen 11.00 en 15.00 uur. Bij speciale gelegenheden kan het komen te vervallen. Informeer daarom altijd eerst in het Kringhuis.

STADHUIS Op verzoek van ons gemeentebestuur organiseren we elke donderdagavond om 19 .00 uur een gratis rondleiding van circa 1 uur. Deze gaan echter alleen door bij voldoende belangstelling (minimaal circa 5 personen).

U moet zich daarom vóór 11.00 uur aanmelden bij het Gemeentelijk Voorlichtingscentrum: 073-155755.

VAN DE REDACTIE CITADEL Elke 2e en 4e zaterdag van de maand vindt een rondleiding van 4 Ă 5 kwartier plaats door de Citadel/Rijksarchief. Aanvang: 11.00 uur. Kaartverkoop in het Kringhuis (dus NIET op de Citadel). Kosten: f 3,00 per persoon; kinderen t/m 12 jaar f 1,00. Ook hiervoor kunt U een BON van uw lidmaatschapskaart gebruiken om GRATIS te kunnen deelnemen: inwisselen in het Kringhuis dus!

TENTOONSTELLING De fototentoonstelling Jeroen Bosch op ware grootte is te bezichtigen in de Orangerie, gevestigd St.-Josephstraat 15. Geopend: 10.00tot 18.00uur, zondag 12.00tot 18.00 uur. De toegang is gratis behoudens n enkele uitzondering. Informeer daarom altijd eerst in het Kringhuis.

BOSSCHE STADSGEZICHTEN Zoals bekend bestaat het Jeroen Bosch College 75 jaar. Ter gelegenheid hiervan wordt een groots opgezette tentoonstelling

van Bossche Stadsgezichten ingericht in het schoolgebouw Rompertsebaan 63.

Periode: 18 januari t/m 4 februari Openingstijden: - dinsdag t/m vrijdag van 11.00 tot 15.30 uur - zaterdag en zondag van 13.00 tot 16.30 uur De toegang is gratis.

Op de expositie is een permanente informatiestand van onze Kring en worden er door de stadsgidsen rondleidingen georganiseerd.

TENTOONSTELLING PANORAMAFOTO'S. Tot medio januari 1994 hangen er in het Kringhuis vier panorama-foto' s (ca. 2 meter bij 32 centimeter), gemaakt door het Kringlid, de heer Van de Akker.

De heer Van de Akker is amateur-fotograaf en sinds 2 jaren intensief bezig met panorama-fotografie.

Hij maakt daarbij gebruik van een KODAK CIRKUT-camera, 10-inch uitvoering, uit de twintiger jaren.

Deze camera's werden gemaakt over een periode van 1900 tot 1940.

De camera, waarmee hij de foto ' s heeft gemaakt, heeft hij destijds kunnen kopen van de heer Moussault, de vorige eigenaar van Fotobureau Het Zuiden te 's-Hertogenbosch.

Deze camera's worden niet meer gefabriceerd; er zijn zelfs geen films voor te koop. De heer van de Akker gebruikt derhalve overgebleven stukken film, bestemd voor luchtfotografie. Hij moet zelf de film op een spoel winden. Het ontwikkelen doet hij ook zelf; hij heeft daarvoor de nodige apparatuur gemaakt.

Hoe wordt zo' n foto gemaakt? In principe eigenlijk heel simpel; de camera bevindt zich op een statief en draait via een bepaald mechanisme 360 graden rond. Afhankelijk van de belichtingstijd duurt dit tussen de 15 en 30 seconden. Uiteraard dient de snelheid van het draaien van de camera afgestemd te zijn op het draaien van de film in de camera.

De tentoonstelling wordt gehouden tot en met 16 januari 1994 in het Kringhuis, gratis toegankelijk.

GOEDE AFSPRAKEN Ook voor 1994 zullen er vaste afspraken gelden voor de inlevering van kopij om een Kring-Nieuws op tijd te laten verschijnen.

In het afgelopen jaar hebben deze afsoraken bijzonder goed gewerkt. _}Elk Kring-Nieuws zal tussen de eerste en de vijftiende van de maanden januari, maart, mei, juli, september en november verschijnen.

Inleveren kopij voor maart op vrijdag 4 februari mei op vrijdag 1 april juli op vrijdag 3 juni september op vrijdag 5 augustus november op vrijdag 7 oktober januari 1995 op vrijdag 2 december Wanneer activiteiten en/of evenementen in de naaste toekomst dienen te worden gepubliceerd zal men met bovengenoemde data rekening moeten houden.

Op tijd publiceren voorkomt extra drukkosten om belanghebbenden in kennis te stellen van de voor hen belangrijke berichten.

Donderdag 18 november was een bijzondere dag voor onze Kring. Het bestuur was op deze datum uitgenodigd door Theater Casino om, met vertegenwoordigers van enkele vrijwilligersgroepen, aanwezig te zijn in het bekende gebouw aan de Parade. Niets vermoedend zorgden wij er voor om, zoals gewoonlijk, ruim voor de vermelde tijd aanwezig te zijn. Waren wij er met 15 personen, langzaam vulde de foyer zich met een vierhonderd genodigden en de grote zaal was dan ook gevuld toen de heer Frits Bekker iedereen hartelijk welkom heette. Het bleek dat we waren uitgenodigd bij de, jaarlijks plaatsvindende, Beaujolais Primeur presentatie.

Na de openingstoespraak volgde een optreden van de uitstekende Britse theatergroep "The Right Size".

Verrassing Vervolgens deelde de heer Bekker mede dat zou worden overgegaan tot de uitreiking van de Keigoed-Trofee door wethouder Hans Dona. Hij begon met een beschrijving van de kandidaat waaruit, tot

(foto Ben v.d. Bulk)

onze verbazing, het profiel van onze vereniging groeide. Onze voorzitter werd op het podium geroepen om te vernemen dat, en waarom onze vereniging de trofee kreeg. Dit was voor de voorwaarden scheppende verdienstelijkheid van de Kring in relatie tot de promotie van het Cultuurhistorisch erfgoed van 's-Hertogenbosch gedurende 20 jaren. De toekenning van de trofee dient daarnaast nadrukkelijk als blijk van waardering gezien te worden voor de gedreven inzet van de vele vrijwil-

'VAN DE REDACTIE nw•"

><•

''

ligers die door hun grote betrokkenheid datgene wat de Kring tot stand bracht in belangrijke mate mede mogelijk hebben gemaakt, aldus de heer Bekker. Met woorden van dezelfde strekking overhandigde wethouder Dona de kunstzinnige trofee aan de heer Kurvers. In zijn dankwoord kon deze het niet laten om de Kringvisie te verwoorden op het plan van de te bouwen concertzaal.

Na deze vreugdevolle verrassing dimde het mooie licht in de zaal en konden we een serie mooie dia's van de Binnendieze bekijken met deskundige begeleiding van een schipper vanuit een rondvaartboot die langzaam via de orkestbak uit de catacomben opsteeg tot podiumhoogte. We herkenden in de schipper onze oud-voorzitter de heer Van den Heuvel.

Daarna werd het podium, op verzoek, bezet door Kringleden die de Beaujolais kregen geserveerd. Tot slot verplaatsten de

MARIA VAN HONGARIJE Een naschrift.

De dubbeltentoonstelling over Maria van Hongarije - Koningin tussen Keizer en Kunstenaars - in het Noordbrabants Museum te 's-Hertogenbosch en in het Catharijneconvent te Utrecht was inhoudelijk van groot formaat, mensen die beide tentoonstellingen hebben gezien, zullen dat zeker beamen. Kosten nog moeite waren gespaard om van overal uit Europa schilderijen, archiefstukken, voorwerpen en persoonlijke uitrustingen van vorsten uit die tijd naar hier te halen om een zo goed

aanwezigen zich naar de Pleinzaal waar, naast de wijn, vele hapjes klaar stonden.

Met deze proeverij kwam een eind aan de, voor onze Kring zo bijzondere en eervolle gebeurtenis.

Wat is de Keigoed-trofee?

Het is een plastiek gemaakt uit klei door de kunstenares Anneke Janse uit Vorstenbosch. Zij wordt vanaf 1989 jaarlijks door theater Casino uitgereikt aan een persoon of bedrijf die zich op een bijzondere wijze verdienstelijk heeft gemaakt voor het culturele leven in 's-Hertogenbosch.

togenbosch en de bijzondere wijze waarop men inhoud geeft aan de relatie cultuur en bedrijfsleven.

1990 De heer Jansen, lid van de Raad van Bestuur, Heijmans Materiaal en Staalbouw b.v. in verband met de technische realisatie van Verdi's OperaAïda.

1991 Rien Moonen in verband met de ondersteuning Dieze Versa.

1992 Bosch Decor Collectief voor de betrokkenheid bij de realisatie van 22 amateurculturele produkties in de periode 1985 1992.

Wie kregen de trofee eerder?

1993

1989

Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" in ontvangst genomen door Hein Kurvers, voorzitter van de Kring.

De heer J. Chappin, directeur van Van den Udenhout B.V. voor de verdiensten voor het amateur-culturele leven in 's-Her-

mogelijke weergave te laten zien van de regeerperiode van deze koningin.

Maria van Hongarije, zuster van Keizer Karel V heeft zeer veel betekend voor de Nederlanden van de zestiende eeuw en het moet eigenlijk wel verwondering oproepen dat zij hedentendage zo onbekend is, althans in Nederland.

De zestiende eeuw heeft zich vooral gekenmerkt door de godsdienstroebelen. Ondanks dat heeft deze vorstin zich uitstekend weten te handhaven op het politieke toneel van Europa tussen de grootheden zoals Frans Ivan Frankrijk en Hendrik VIII van Engeland.

Het Noordbrabants Museum benadrukte vooral de toewijding voor de kunst die zij in grote mate had, terwijl het Catharijneconvent vooral de staatkundige kant had belicht.

Tijdens de tentoonstellingen was tevens een goede diapresentatie te zien en misschien is het mogelijk om dit klankbeeld nog eens te vertonen voor de gidsen en vrijwilligers van de Kring . Natuurlijk zal een goede gids trachten om zijn of haar kennis op peil te houden om een goede rondleiding te kunnen geven. Directe informatie is zeer belangrijk voor de groep mensen waar je voor staat, maar alleen feitjes vertellen is

Harry Blankert

niet altijd voldoende. Vaak komt het voor dat mensen wat dieperop de materie in willen gaan en dan is het uitermate nuttig als de gids of vrijwilliger achtergrondinformatie in huis heeft.

Een goede traditie zou hervat kunnen worden om gezamenlijk, o.1. v. een terzake kundige gids dit soort tentoonstellingen te bezoeken, zoals dat ook gebeurde bij "In Buscoducis" in 1990 en bij "Theodoor van Thulden" in 1992.

John Vermulst

"Een licht onder De Korenmaat" Tentoonstelling Gérard Teulings Tot 30 januari 1994 Noordbrabants Museum

WOONCULTUUR IN DE PEPERSTRAAT De afgelopen maanden heb ik met behulp van het stipendium dat mij door de Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch werd toegekend, een oriënterend onderzoek kunnen verrichten naar de wooncultuur in de Bossche Peperstraat. Het was daarbij de bedoeling een aanpak te ontwikkelen voor dit soort onderzoek. Als afbakening in de tijd is gekozen voor de 17de en 18deeeuw.

De Peperstraat staat van oudsher bekend als een aanzienlijke straat. Hier woonden vanaf de late Middeleeuwen vooraanstaande wereldlijke en geestelijke personen . De status van de meeste bewoners was aan verschillende elementen af te meten, zoals het aantal en de kwaliteit van de voorwerpen ) armee zij zich omringden of de uitvoering van hun huizen.

Het oriënterend onderzoek naar de wooncultuur in de Peperstraat richtte zich vooral op de materiële aspecten van de bewoning. Het ging erom aan de hand van uiteenlopend bronnenmateriaal zoveel mogelijk te achterhalen wat er in de huizen stond. Belangrijk is of er een relatie aanwezig was tussen de positie van de eigenaren en hun eigendommen. De voornaamste bronnen zijn de boedelinventarissen die in het Notariëel Archief van het Gemeentearchief 's-Hertogenbosch worden bewaard. Dit archief is niet geïnventariseerd, wat een complicerende factor vormt.

De aanpak was er in de eerste plaats op gericht een groot aantal namen van bewoners van de Peperstraat bijeen te brengen, / t behulp waarvan in het Notariëel Ar-

chief verder zou kunnen worden gezocht naar testamenten en boedelinventarissen.

Deze persoonsnamen zijn te vinden in verschillende archiefbronnen (voornamelijk van fiscale aard) en secundaire literatuur.

Vooral deel 2 van Van Sasse van Ysselt' s, 'Voorname huizen en gebouwen van 'sHertogenbosch', levert een rijke oogst aan namen op.

Omdat de mogelijkheden beperkt waren, is er alleen steekproefsgewijs een beperkt aantal archiefbronnen bijeengebracht voor een eveneens beperkt aantal bewoners. Daarbij is een aantal boedelinventarissen en testamenten gevonden.

De boven geschetste werkwijze kan het uitgangspunt worden voor een uitgebreid onderzoek naar de bewoners van de Peperstraat. Met behulp van een uitgebreide index van persoonsnamen is het mogelijk in (geïndexeerde) notariële akten te zoeken naar bijbehorende inventarissen en eventueel testamenten. Voor zover toegankelijk kunnen daarnaast relevante delen van het Oud Rechterlijk Archief van het Gemeente-archief 's-Hertogenbosch worden geraadpleegd. De waarde van dit onderzoek wordt vergroot als de gegevens voor de Peperstraat kunnen worden vergeleken met materiaal dat betrekking heeft op een minder chique buurt of straat, waar voornamelijk personen uit lagere milieus woonden.

Mogelijk wordt dan duidelijk welke voorwerpen kenmerkend waren voor bewoners uit de hogere kringen, en welke algemeen in gebruik waren.

(foto Jan Bruijstens) Eind februari zult u meer over dit interessante projekt kunnen horen. De Kring zal dan in samenwerking met het Stadsarchief een speciale avond rond het thema 'wooncultuur' organiseren. In het voorjaar van 1994 zal in het tijdschrift 's-Hertogenbosch ook nog een uitgebreid artikel verschijnen. drs Esther Vink

EMPEL Aanvankelijk Empel en Meerwijk, in 1970 bij 's-Hertogenbosch gevoegd. Empel werd reeds genoemd in 814 in een oorkonde als Emple; grenzend aan Meerwijk, Engelen, 's-Hertogenbosch en Rosmalen maar ook Driel en Hedel.

Tot de oude gemeente Empel en Meerwijk behoorden het fort Crevecoeur, het gehuchtDiezekant, het Slot en een deel van de buurt Gewande.

Empel lag in de tweede oorlog zeven maanden lang in de frontlijn en werd zwaar verwoest maar is herbouwd nabij Het Slot, het huidige Empel. · In 815-816 schenkt Alfer (zie Engelen) bezittingen aan de abdij Lorsch. In het oor-

kondeboek Noord-Brabant tot 1312 De Meierij van 's-Hertogenbosch moet staan dat hij deze schenkingen doet onder andere Empel, Hedel, Orthen, Rosmalen, Herpen en Engelen.

In 1142 blijkt een andere Benedictijnerabdij eigenaresse te zijn namelijk die van Crespin in Henegouwen.

Omstreeks die tijd duikt ook de naam van de Heilige Landolinus op in verband met Empel. Deze Benedictijner monnik stichtte drie abdijen, waaronder die van Crespin en aldaar overleden in 686.

Het is de patroonheilige van de Empel se parochie Landolinus en wordt op 15 juni vereerd.

Het wapen van Empel; in blauw, een bisschop als landman gekleed, een aureool om het hoofd met in de rechterhand een lans, alles van goud; aan de linkerarm een gouden schild waarop in blauwe letters "St-Landolinus", de linkerhand rustende op een aan de lans bevestigd gouden schild, waarop 3 blauwe gekroonde leeuwekoppen; de heilige en het schild staan op een losse gouden grond.

Jo Hendriks

.

-

.

VAN DE REDACTIE

GETROUWD ... MAAR NIET IN EEN GEMEENTEHUIS Het huidige Burgerlijk Wetboek (BW) vermeldt, dat een huwelijk in een gemeentehuis moet plaatsvinden. Er kunnen zich echter omstandigheden voordoen, waardoor deze gang van zaken geen doorgang kan vinden, of zoals het BW zegt: "Indien een der partijen uit hoofde van een behoorlijk bewezen wettig beletsel verhinderd wordt zich naar het gemeentehuis te begeven, kan het huwelijk worden voltrokken in een bijzonder huis binnen dezelfde gemeente, mits dit in tegenwoordigheid van zes meerderjarige getuigen geschiedt. In de huwelijksakte wordt in dat geval de omstandigheid vermeld, dat het huwelijk in een bijzonder huis is voltrokken".

In de vorige eeuw vonden er in 's-Hertogenbosch zeker twee van dergelijke huwelijken in een bijzonder huis plaats: 1 "In het jaar een duizend achthonderd vier-en-veertig den zestienden dag der maand Januarij wij wethouder der stad 's-Hertogenbosch, beambte van den Burgerlijken Stand ons begeven hebbende in het Groot-Ziekengasthuis alhier, hebben wij aldaar bevonden in een der ziekenzalen: tereenre: Anne Sijgersz van den Akker, meer- of bijgenaamd Akkerman, van beroep koetsier, jongman, oud ongeveer zeven en dertigjaren, .... .. en ter ander zijde: Barbara de Falck, van beroep naaister, oud circa drie en veertig jaren, ... ".

De echtelieden overleggen eene verklaring van den Medicinae Doctor Bolsius alhier, waaruit blijkt, dat den bruidegom in zoodanigen ziekelijke toestand verkeert, dat bij eene geringe verhooging van dien zijn leven in gevaar is, waarom het tegenwoordig huwelijk uit krachte van artikel 132 van het (oude TvH) Burgerlijk Wetboek wordt voltrokken aan de legerstede van den zelven in het Groot-Ziekengasthuis alhier, alwaar hij wordt verpleegd. De verloofden verklaren te erkennen en te wettigen hun twee kinderen: Wilhelmina, geboren Oirschot 9 december 1836 en Cornelis Johannes, geboren _'s-Hertogenbosch 24 julij 1841.

Deze erkenning en wettiging zal waarschijnlijk de reden van het spoedeisende huwelijk zijn geweest.

De bruidegom werd op 13 januari 1844 in het Groot-Ziekengasthuis opgenomen en overlijdt, twee dagen na zijn huwelijk, op 18 januari in het ziekenhuis. De doodsoorzaak wordt niet vermeld (Archief

Godshuizen, Groene Reeks, in v. nr. 357, de bruidegom heet abusievelijk Joannes Akkerman).

2 "In het jaar een duizend acht honderd vijftig den twintigste dag der maand Junij wij wethouder der stad 's-Hertogenbosch, ambtenaar van den Burgerlijken Stand ons begeven hebbende in de huizinge staande op de Breede Haven gekwoteerd wijk G nummer een hebben wij aldaar in eene kamer bevonden: tereenre: Nicolaas van Vlijmen, van beroep schipper, jongman, oud drie en dertigjaren, ... en ter andere zijde: Maria Oda L'espagne, zonder beroep, oud een en dertigjaren, .. ..".

De echtelieden overleggen eene verklaring van den Medicinae Doctor Godefroi alhier datde bruidegom in gevaarvolle omstandigheden verkeert en mitsdien tot de voltrekking van zijn huwelijk niet ten stadhuize kan verschijnen.

Ruim drie maanden na het huwelijk overlijdt de bruidegom op 6 oktober 1850 om half een 's-middags in zijn woning aan de Hooge Nieuwstraat wijk C nummer 449, zijn weduwe en pasgeboren zoontje nalatend.

Op diezelfde zesde oktober werd in genoemd huis om half drie 's-nachts geboren: Johannes Nicolaas, zoon van Nicolaas van Vlijmen en Maria Oda L'espagne. De geboorteaangifte geschiedt op 7 oktober 1850, een dag na het overlijden van de vader, door Gerardus Adrianus Hubertus Deckers, heel- en verloskundige.

Beide genoemde huwelijken vonden plaats in bijwezen van zes getuigen in plaats van zoals gebruikelijk vier getuigen.

Overigens vond ik in het schepentrouwboek van 's-Hertogenbosch uit de zeventiende eeuw ook een huwelijk, dat is voltrokken in het ziekenhuis (Collectie Doop-, trouw- en begraafboeken, nr.

271B):

De transcriptie luidt: Den VI Junij voors( chreven) (1648)sijn getrout Marten Cornelissen J(onge) M(an) van Roosmaelen sieck liggende int Gasthuis alhier met Lijneken Corstiaenen J (onge) D(ochter) van Roosmaelen. Testes (Getuigen) 's-Gravesande et Kuijsten.

Theo van Herwijnen

TUSSENDOORTJE MOET JE HOREN Moet je horen Op de toren Op de toren stond een haan Stond een haan met gouden veren Dag aan dag te koketteren En een dorpse kippenschaar Ik denk wel duizend bij elkaar Keken eerbiedig naar de top Van de hanetoren op Kieleka; zei een patrijsje Een lieftallig parelgrijsje Ik respecteer De moed van die meneer En een Barnevelder zei; Van een stoer geslacht zijn wij Maar die haan staat bovenaan Zo heel hoog en zo heel vrij Hem behoort de heerschappij Jan de Wit die hoorde dit Jan die stijf vol grappen zit En hij zei tot stormen Hein Zeg, het zou zo aardig van je zijn Haal jij nu die gouden haan Tegen het kerkpleinje aan Goed zei Heinjij krijgt je zin En hij vloog de wereld in Moet je horen Van de toren Van de toren woei de haan Woei de haan met de gouden veren En het dorpse kippenschaar had schik Want die haan die was van blik.

Chretien Geertzen, torengids

..

"

~."~

noss·ciiE msT:öîiîE -- .

...

,_""'""'~""""-"''"

...

~"."

·~

.....

DE KRANT EN HET STADSGEBEUREN ROND 1900 Een correctie vooraf

U had waarschijnlijk al begrepen, dat ons vorig nummer reeds ter perse was, toen de Gérard Teulings-expositie in de tuingalerij van het Noordbrabants Museum van 3 december naar 15 december 1993 werd verschoven en ten gevolge daarvan nu ook langer doorloop_t tot 30januari1994.

Dat betekent dan wèl, dat ons nummer van heden nog tijdens de tentoonstelling van tekeningen .van Gérard Teulings verschijnt. Het biedt ons een extra.gelegenheid een tweetal aardige archivalia uit familiecollecties te tonen. · De krant van Arkesteyn de voetbal- en autosport

Geen sport heeft sinds mensenheugenis de mensheid zo geboeid als het voetbalspel. Al in de elfde eeuw v.C. werd het in Japan beoefend. Dat is tot op de dag van heden zo gebleven.

Geen wonder, dat de Bosschenaren rond de eeuwwisseling uitliepen, toen hun voetbalclub, vv Wilhelmina op haar terrein op 9 mei 1909 tegen Sparta moest spelen om de titel "Kampioen van Nederland"! Dat was toen - wie er ook won - een feestelijk gebeuren vanjewelste! Daarbij was vanzelfsprekend "de krant van Arkesteyn" intens betrokken.

Hoewel de thuisclub in dit titanengevecht met 2-6 ten onder ging, werd de nieuwe · kampioen van Nederland sportief _)mldigd. Toen nog geen geweldplegingen op het veld .. en ook geen spoor van vernielingen door de stad. Geen politiemacht voor een veilige aftocht van spelers en supporters. Dat kwam toen nog niet voor. ..

hoewel in de geschiedenis van.de voetbalsport toch van de Italiaanse stad Bologna in de analen na 1850 staat opgetekend, dat daar _het voetbal was verboden, "omdat het aanleiding gaf tot grote vechtpartijen". Dus eigenlijk weer niets nieuws onder de zon!

Toch weer terug naar die feestelijke kampioenswedstrijd in 's-Hertogenbosch.

Een sport, die rond de eeuwwisseling even populair was als de voetbalsport, was de "auto met de zuigmotor", bekend geworden om zijn roemruchte race· ParijsRouen van 22 juli 1894. Voor het eerst verschenen daar tweehonderd wagens aan de start. Voorpagina-nieuws in de kranten van die tijd! Daar bewees de auto het bruikbaartst te zijn voor snelvervoer.

Van de organisatoren van vv Wilhelmina was het handig bekeken om een andere Bossche held - de luchtvaartpionier Henri Bakker - te "strikken" om met zijn witte racewagen Sparta mee van de trein af te halen. Wie onder ons in zijn bibliotheek "Den Bosch/als de dag van gisteren" heeft staan, vindt in de zesde aflevering 'drie generaties Bosschenaren . en hun verkeer' deze feeststoet voorafgegaan door deze ~ ·pu­ bliekstrekker".

Dat daarbij ook "de krant van Arkesteyn" in de Kerkstraat werd aangedaan, toont ons afbeelding 1. Deze foto is te zien op de Gérard Teulings-expositie en werd gemaakt door de hoffotograaf Pierre Weijnen 's-Hertogenbosch. Midden in de deuropening staat Géra(d Teulings met zijn toen kleine team medewerkers.

Jktsentle turk.

's-Hertogenbosch "in de vaart der volkeren"

Nederland was rond de eeuwwisseling in Europa al bij uitstek hèt fietsenland. De fiets als een snel vervoermiddel won in 1890 pas sterk aan populariteit, toen de veearts John Dunlop voor het eerst met een luchtband kwam. Daaraan dankt deze band zijn naam.

Hoezeer het fietsen ("wielrijden") in ons land was ingeburgerd moge blijken uit een momentopname van 1968: op een bevolking van 12.7 miljoen Nederlanders waren circa 8 miljoen fietsen in gebruik.

Wanneer dan op 'n dag in onze stad een fietsende turk aan Gérard Teulings'oog voorbij "flitste", legde hij zo'n fenomeen in zijn schetsboek met rake tekenstift vast (afb.2). Ook toen had onze stad al met allochtonen te maken. U ziet alweer niets nieuws onder de zon!

J. van Roosmalen

Bronnen: Heijden, Peter-Jan v.d.; Laar R. v.d.; Luyckx, Jac; Oord, K. v.d.; Oudheusden, Jan.A. v.; Wal,H. v.d.: Den Bosch/Als de dag van gisteren/afl.6/Drie generaties Bosschenaren en hun verkeer; pag 127 e.v. ; Uitgeverij Waanders-Boekhandel Adr. Heinen in samenwerking met het Stadsarchief 's-Hertogenbosch.

Gemeente-Archief 's-Hertogenbosch, SPORT; cat.nr.18674;stamboeknr.17.938 Standaard Encyclopedie: 1 A-Avo; pag 435 e.v.; 5 Embolo-Geb; pag 234 e.v. 13 Tof-Zyg: pagina 213 e.v.

Archivalia: foto en tekening uit familie-collectie

i""""'B- ""'"'"""''. óSsciïE'lïiSTORIE ·"'·-<>· ... ""."..... ,. ......,.._.....,.___.~~---·-·~·

DE ALTAREN VAN DE SINT-JAN Over jaartallen zijn altijd meningsverschillen geweest, ook over het jaartal wanneer men de huidige Sint-Jan begint te bouwen, maar over het algemeen wordt aangenomen 1380. Daarvoor stond op die plaats een kerkje in Romaanse stijl dat was al in± 1220, Voor die tijd ging men ter kerke in Orthen, Maar 's-Hertogenbosch was een bloeiende handelsstad en vrijwel geheel katholiek, en door die bloei was er natuurlijk ook groei. 's-Hertogenbosch werd een grote stad met wel vaart en moet dit ook uitstralen met een grote monumentale kerk, zo in die richting moet men gedacht hebben.

Maar geld voor de bouw zal toen wel een probleem geweest zijn, wat dat betreft is er niets veranderd.

Maar bij toeval wordt er een Mariabeeld gered van de brandstapel door broeder Woutken , Dit beeld wordt in de kerk geplaatst als zijnde een wonderbeeld.

Maar dan zijn ook de zogenaamde Zwanenbroeders hun Maria-kapel aan het bouwen zodat dit Maria-beeld een vaste plaats krijgt. En aangezien dit beeld grote bekendheid krijgt door vermeende mirakels komt er een stroom pelgrims op gang, Door dit verschijnsel komt ook een geldstroom op gang waarmee men de bouw kon betalen.

Achter het hoogaltaar had men zeven kapellen gebouwd, zogenaamde straalkapellen, en deze min of meer verhuurd of verpacht aan ambachtsgilden. Deze gilden zorgden zelf voor de aankleding van de kapeL Dan krijgje natuurlijk dat de rijkste gilde de grootste kapel bezit en dat was hier het viskopersgilde. Zelf vind ik het altijd frappant, hoewel 's-Hertogenbosch geen havenstad was, er toch veel vis werd aangevoerd, Hieruit blijkt, dat de viskopers de voornaamste en grootste kapel in bezit hadden. Er groeit een soort natuurlijke competitie onder de gildes, de ene gilde voelde zich nog belangrijker dan de andere, en ieder zichzelf respecterend gilde wilde ook een altaar. Aangezien er maar zeven straalkapellen waren, heeft men toch aan een bepaalde behoefte tegemoet willen komen door een slimme vinding. Er werden altaartjes tegen de pilaren gebouwd , Maar wat het gilde kon, konden ook families die in hoog aanzien stonden of dachten te staan.

Dus ook zij wilden een eigen altaar, meer als statussymbool, Nu was de kerk als gebouw niet alleen een bedehuis geworden, men kon ook spreken van een Iithurgisch bedrijf Het geld

stroomde binnen en men bouwde naar gelang men geld binnen kreeg. Dat was nogal wat met 52 altaren en het wonderbeeld van Maria en natuurlijk veel gelovigen of goedgelovigen.

Maar dan komt de klad erin door onder andere de reformatie en in 1566 de Beeldenstorm, niets blijft de kerk bespaard en dan in 1629 wordt de kerk zelfs overgenomen door de protestanten (Noord-Holland), Niet alleen de Sint-Jan maar alle Rooms-Katholieke kerkgebouwen krijgen een andere functie, Doordat FrederikHendrik de stad heeft ingenomen komt het gehele stadsbestuur onder protestantse overheersing. Alles wat los en vast zat werd uit de kerk verwijderd, dus zowel de altaren uit de straalkapellen als die van de pilaren. Over blijft alleen nog de preekstoel, de doopvont en het orgel, voor eigen gebruik. Voor de rest wordt er aan het gebouw niets gedaan wat onderhoud betreft.

ANNA SANTIN! Zo maar een simpele steen met opschrift ingemetseld in de gevel van de Sint-Jan (aan de Parade). Het betreft hier een grafsteen van Anna Santini. Deze jonge Florentijnse vrouw sterft 28 juni 1815 op 20-jarige leeftijd in een woning aan de Karrenstraat 316, moeder van 2 kinderen genaamd Joseph en Jesus Alda.

Het pand Karrenstraat 316 is later genummerd als 9.

Maar hoe kwam Anna in onze stad terecht?

Ze was gehuwd met Guillaume de Sagher en ze hebben elkaar vermoedelijk in Florence Ieren kennen. In ieder geval is bekend dat Guillaume de Sagher geboren is in Brussel op 15 september 1773. In 1804 was hij soldaat onder Napoleon en in 1813 1e luitenant. Korte tijd later trad hij in Hollandsche krijgsdienst. In 1830 (Belgische Opstand) noteert men hem op 18 oktober als vermist. Op 12 november 1830 wordt hij afgevoerd als deserteur.

De slag bij Waterloo (18 juni 1815) streed hij aan Hollandse zijde mee terwijl 10 dagen later zijn vrouw sterft. Op 30 juni 1815 krijgt de burgerlijke stand bezoek van de buren met het overlijdensbericht van Anna Santini. De buren waren Johannes Jansen, Karrenstraat 316, bijwoner en Johannes Oomens Kuyper, 44 jaar, Karrenstraat 317.

Dat is na 1853 weer voorzichtig opgepakt onder de bezielende leiding van Mgr. Zwijsen.

Men had rond 1500 al moeten stoppen met het afbouwen van de kerk. Anders had de kerk tien zijramen gehad, nu zijn het er zeven. Dat kunt U nog zien als U in de kerk staat en kijkt in de ruimte. Dan merkt U dat de verhoudingen niet kloppen, het middenschip had langer moeten zijn. De huidige toren had gesloopt moeten worden zodat de kerk verder in de Kerkstraat had komen te staan, afgebouwd met twee torens, ook natuursteen, denk maar aan de Notre Dame in Parijs.

En dat de Sint-Jan nooit is afgebouwd kunnen de gidsen van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" U nog aantonen.

Indien U belangstelling hebt voor ) rondleiding dan graag tot ziens.

Jan van Haaren

De tekst op de steen is door de jaren wat aangetast en een gedeelte van de tekst is daardoor onleesbaar. Daarom is deze tekst op papier gezet. lei repose Anna Santini, née à Florence Décédée à Bois-le-Duc Ie 28 juin 1815 Agée de 20 Ans, épouse de Guillaume de Sagher capitaine au service de S.M. Ie Roi de Pays-Bas. Sa bonté, sa douceur et sa piété la faisaient cherie chez tous ceux qui la voyaient.

Moissonée dans Ia fleur de son age. ) Eux qui l'ont connue ont versé des larmes Sa mort laisse un epoux en deux enfants inconsolables.

Hier rust Anna Santini, geboren in Florence, gestorven te 's-Hertogenbosch de 28ste juni 1815 20 jaar oud, echtgenote van Guillaume de Sagher kapitein in dienst van Z.M. de Koning der Nederlanden.

Haar goedheid, haar lieftalligheid en haar mededogen maakten haar bemind bij allen die haar zagen.

Geplukt in de bloei van haar leven.

Zij die haar hebben gekend hebben tranen geschreid.

Haar dood laat een echtgenoot en twee kinderen ontroostbaar achter.

Jan van Haaren

BOSSCHE HISTORIE ... ·--" "'"'--· ~·~" "'--~·"--

"

MOETTE NOU TOCH US KIJKE ...

Onder deze titel worden in de toekomstvoor zover de ruimte in ons blad dit toelaat - oude stadsgezichten/ansichten gepubliceerd met een daarbij behorende, korte verklarende tekst.

De Verzamelaarswerkgroep 'Hertog Jan' heeft daartoe alle medewerking toegezegd.

Hieronder de eerste twee stadsgezichten uit ongeveer J925 , behorende tot de fotocollectie van Jo Hendriks, lid van 'Hertog Jan'.

Wij nemen aan dat u deze 'moette nou toch us kijke .. . '-serie met plezier zult volgen.

De redactie

's-Hertogenbosch · Vi~chstraat

·s-Hertogenbosch Markt mtt Stadhuis

(foto collectie Jo Hendriks)

met Staüonsbrug

VISSTRAAT Toen het station van Eduard Cuypers in 1896 gebouwd werd, moest de toegang naar de stad ook aangepast worden.

Voorheen was de toegang tot de stad uit richting DeuterenVlijmen door de Sint-Janspoort en de Sint-Jansstraat.

Voor de nieuwe toegang werden in de Lepelstraat twee huizen gesloopt.

Deze panden waren gerekend vanaf de Brede Haven eerst het logement De Wildeman met daar naast De Kleine Engel.

De doorbraak heet nu Visstraat.

MARKT Societeit De Zwarte Arend was voor de heren rechters, bankiers en officieren. Zij werd opgericht in 1809. Boven op het dak stond een afbeelding van een zwarte arend met gespreide vleugels.

Dit beeld staat in de tuin van societeit Amicitia in de Peperstraat.

Het zou in slechte staat verkeren, maar weegt toch nog zo'n tweeduizend kilo. Het werd tussen 1954 en 1956 van de Markt gehaald.

Het pand de Zwarte Arend bestaat uit twee panden nl: De Swarte Aer (1579) en de Witte Arend (1610).

In de jaren vijftig was het als militair tehuis ingericht.

Volgens een krantenartikel in het Brabants Dagblad van 11 januari 1992 staat erook een replica van deze arend in de tuin aan de Peperstraat. Maar ook in datzelfde artikel werden er ook toen al sponsors gevraagd voor het terug plaatsen van deze replica arend. Jammer dat dat nog niet is gebeurd.

BOEKBESfIYt_-K~ IN_G~g~~~-~~~-----~"-~

DE SINT-JACOB 'S-HERTOGENBOSCH De kerk en zijn geschiedenis.

Met veel interesse en plezier heb ik dit boek gelezen.

De schrijvers van het boek: Dr. F.L.Jansen, Ir. J. Broere, Drs. E. van Raaij en Drs. A. Verdonk hebben zes prachtige artikelen geschreven.

Een samenvatting: !-Pelgrims naar Compostela, Dr. F.L. Jansen.

De H. Jacobus is één van de twaalf apostelen, beschreven wordt de aanstelling van Jacobus en zijn broer Johannes door Jezus en vooral de bijzondere plaats die Jacobus innam onder de apostelen.

Rond de dood van deze apostel, zijn overbrenging van zijn lichaam naar Spanje en het vinden van zijn graf zijn vele legenden ontstaan. De vele "miraculeuze vertellingen" hebben ertoe geleid dat vanaf de tiende eeuw pelgrimages naar Compostela werden ondernomen, eerst regionaal en later ook van uit de verder weg gelegen streken . Vanaf 1100 kwamen er pelgrims uit Europa via de vier pelgrimroutes. In de middeleeuwen waren Rome, Jeruzalem en Santiago de Compostela de drie voornaamste bedevaartoorden.

Rond 1430 werd besloten om in 's-Hertogenbosch een kapel met klokketoren en een aangrenzend hospitium te bouwen voor de vreemdelingen die gingen naar of terugkeerden uit Compostela.

Il-De kerk van Sint-Jacob, Dr. F.L. Jansen.

Tussen 1430 en 1550 werd de kapel aanzienlijk vergroot en rond 1529 werd getracht om van de Sint-Jacobskapel een parochiekerk te maken, maar dat werd uiteindelijk niet uitgevoerd.

In 1568 maakt Bisschop Franciscus Sonnius plannen, maar pas in 1569 richtte de Bisschop vier nieuwe zelfstandige parochies op, waaronder de Sint-Jacob.

In 1584 is de kapel sterk verbouwd en vergroot zoals nu nog te zien is aan de Bethaniëstraat.

In 1629 wordt de kerk aan de katholieke eredienst onttrokken en na 1689 in gebruik genomen door het garnizoen als paardenstal. In 1732 is de klokketoren afgebroken.

Het klokje daarin is uit 1482 en hangt nu in het priesterkoor van de "Nieuwe Sint-Jacob". Op de plaats waar nu de Nieuwe SintJacob staat is in de zeventiende eeuw een bidplaats (schuilkerk) opgericht. Na de in-

name van de stad door de Fransen werd de bidplaats afgebroken en kon in 1803 een nieuwe kerk worden gebouwd. In 1844 werd naar bestek van Arnoldus van Veghel wederom een nieuwe kerk gebouwd. Door blikseminslag was de koepel van deze kerk bouwvallig geworden en in 1907 werd de "nieuwe Sint-Jacob" onder architectuur van Stuyt en Cuyper gebouwd. In de twintiger jaren werd de toren en de ingang aan de Hinthamerstraat toegevoegd en rond 1930 werden de woningen aan de Hinthamerstraat afgebroken en kreeg de kerk haar huidige plein.

III-De Parochie van Sint-Jacob, Dr. F.L. Jansen.

In dit artikel, deels gewijd aan Pastoor Prinsen, de stoere Brabantse brouwerszoon uit Aarle Rixtel, een man met gezag en helder inzicht en onvermoeibare werklust alsmede aan zijn opvolgers: Pastoor Van Grinsven, Pastoor Noyons en Pastoor Teulings. Zij waren allen geboren Bosschenaren.

IV- Een monumentaal bouwwerk door Ir. J. Broere.

In 1902 komt men tot de conclusie dat de koepel van de kerk uit 1844 in zeer slechte staat is. Jos Cuypers en Jan Stuyt uit Amsterdam krijgen de opdracht een ontwerp te maken voor een nieuwe kerk. Bij de bouwopdracht krijgen de architecten nagenoeg de volledige vrije hand behoudens echter dat de kerk zo min mogelijk mocht lijken op de Sint-Jan.

De beschikbare ruimte om te bouwen was vierkant en nauw omsloten met huizen. Gekozen is daarom voor het "Griekse Kruis" als plattegrond.

In 1905 maakte Jan Stuyt een reis naar Palestina en bezocht daarbij ook de Aya Sophia in Constantinopel. Zijn belangstelling voor koepelbouw was gewekt, hetgeen resulteerde in een ribloze koepel bij het ontwerp van de Sint-Jacob.

Aan alle zijden is de kerk omsloten door huizen en daarom is het onderste gedeelte van het gebouw uiterst sober gehouden en het bovendeel betrekkelijk rijk. Verder zijn aan de kerk ook kenmerken van de Romaanse bouwstijl terug te vinden alsook kenmerken uit Noord-Italië.

Jan Stuyt besteedde wel de grootst mogelijke zorg om eenheid in zijn ontwe'' ." j krijgen, onder andere door het op elkaar áfstemmen van de maten. In de keuze van de architectonische elementen van vroegere periodes beperkte hij zich tot die stijlen, die min of meer hetzelfde strenge, rustige en krachtige karakter bezitten. De Sint-Jacob werd wèl gezien als een bevrijding van de neogotiek.

De restauraties hebben twee jaar geduurd. De weg daaraan vooraf om te kijken hoe en wat er gerestaureerd moest worden was veel langer. Besloten werd om bij de restauratie zoveel mogelijk de oorspronkelijke materialen te gebruiken.

Het interieur van de kerk heeft in het verleden een heel ander aanzien gehad. De gestucadoorde wanden waren allen voorzien van rijke decoraties die in de loop van de

Afbraak huizen t.b. v. aanleg huidige kerkplein, Juli 1931 (Stadsarchief 's-Hertogenbosch)

BOEKBESPREKING

tijd zijn ondergeschilderd. Ook zonder deze decoraties is het ontwerp van Jan Stuyt niet aangetast.

V-De fresco's van Georges de Geetere, Drs E. van Raay.

Bouwpastoor Prinsen besloot om de beschildering van priesterkoor, Sacramentskapel en Mariakapel op te dragen aan Georges de Geetere.

Vermeden moest worden dat de architectuur, waaruit een nieuwe mentaliteit sprak, lukraak werd aangevuld met allerhande pracht en praal. De hulp werd ingeroepen van Xavier Smits, pastoor in Reek en kenner van christelijke iconografie. Hij bepaalde de symboliek voor deze kerk en zag erop toe dat de kunstenaars zich eraan [ en.

Opvallend in de kerk is dat het priesterkoor niet naar het oosten, maar naar het zuiden gekeerd is. Binnen de beperkte bouwruimte was hier noodzakelijkerwijs toe besloten. Voor Smits was dit geen probleem, het geografische zuiden werd het liturgische oosten.

Xavier Smits introduceerde De Geetere in 's-Hertogenbosch. In Leuven was het Heilig Harthuis door De Geetere van fresco's voorzien. Pastoor Smits promoveerde in Leuven op een studie over de Bossche Sint-Jan en waarschijnlijk heeft hij zo het werk van deze frescoschilder leren kennen .

Door middel van zelfstudie heeft De Geetere zich de frescotechniek - het schilderen op een natte pleisterlaag - eigen gemaakt. Een sterke voorliefde had hij voor

het afbeelden van (bestaande) gebouwen en voor portretten, hetgeen zich in de SintJacob op een bijzondere wijze manifesteert.

De schilderingen van De Geetere bevinden zich in de Sacramentskapel, het priesterkoor en de Mariakapel. In de Sacramentskapel staan de kunstwerken op zichzelf, maar in de Mariakapel is sprake van elkaar versterkende onderdelen.

VI-Van Parochiekerk naar Wijkkerk, Drs. A. Verdonk.

In 1972 wordt de parochie binnenstad 'sHertogenbosch opgericht, de vijf parochies zouden voortaan één geheel vormen.

Sluiten en afbreken van de kerken was één van de oplossingen. In 1972 werd de Sint-Pieter gesloten en later afgebroken, het prachtige Smits orgel is gelukkig bewaard gebleven, maar niet in 's-Hertogenbosch.

De Sint-Leonarduskerk werd in 1973 afgebroken en nog steeds is op die plek de gevel wand verstoord.

De Sint-Josephkerk, hoewel géén parochiekerk, is behouden gebleven, maar uiteindelijk met een geheel andere bestemming.

Natuurlijk mocht de Sint-Jacob niet afgebroken worden en mocht ook niet worden prijsgegeven aan instortingsgevaar en is daarom ook gerestaureerd.

Voor de restauratie van ons mensenbouwwerk zal voldoende contact en publiciteit nodig zijn. Het is nodig te weten tot

wie je je boodschap richt, dan kun je gericht mensen vinden, benaderen en activeren.

Voor deze realisatie is nodig een combinatie van techniek, vakkennis en toewijding van vrijwillige vakmensen en volgens Professor J. Coopmans is het de vraag of deze nood niet kan omslaan in een grote zegen, als de gemeenschap van gelovigen voor een stuk op zichzelf wordt teruggeworpen, waardoor een grotere bewustwording kan ontstaan. De dienstbaarheid aan elkaar wordt een centraal punt.

De wijk Sint-Jacob is een proeftuin. Ook het kerkgebouw zal meer worden gebruikt dan voor de liturgie alleen. we moeten dus niet meteen schrikken als dingen anders groeien dan men dacht. Verder hoort bij groei ook geduld. Als wijk en als Binnenstadsparochie krijgen we nieuwe kansen.

Gaarne wil toch ook Uw aandacht vragen voor de prachtige foto's in dit boek van de hand van E. van Mackelenbergh.

Sint-Jacob 's-Hertogenbosch, de kerk en zijn geschiedenis door Dr. F.L. Jansen e.a. is verkrijgbaar bij : - Boekhandel Heijnen in de Kerkstraat, - Kerkbestuur Parochie Binnenstad, Choorstraat 1 (plebanie), - Kringhuis Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch", Tweede Korenstraatje 18.

John Vermulst.

)

DEHONDEKAR Wie kent dit fenomeen nog?

Tot in de jaren twintig van onze eeuw kwam de hondekar vrij algemeen voor. De trekkracht van de hond bleek de mens goed van dienst te kunnen zijn. Ingespannen voor, onder of achter de kar liet de mens de hond voor hem werken. Allerlei lasten en vrachten werden zo per hondekar vervoerd. Er waren allerlei soorten en maten.

Vooral bij bakkers, groenteboeren, kruideniers, slagers, melkventers was dit transportmiddel zeer populair. Vanaf de jaren dertig verdween de hondekar uit het straatbeeld. Andere vervoermiddelen kwamen in zwang. Bovendien was de regelgeving

rond de inzet van trekhonden in de loop der jaren een stuk scherper geworden.

Over dit bijzondere transportmiddel heeft de heer B. Willemen uit Rijen een boek geschreven. Dit boek van 80 pagina's en ongeveer 67 afbeeldingen is eind november op de markt gebracht en kost f 32,50.

Enkele onderwerpen welke aan de orde komen zijn o.a.: - de hondekar algemeen - de hondekar en het leger - de hondekar in dienst van tante pos - de hondekar en de petroleumventer - de hondekar in de reclame.

Dit boek is een uitgave van de Europese Bibliotheek uit Zaltbommel en te koop in de boekhandel.

Frans Peters

Ik ben geen hond maar heb wel een baas, maar hij heeft een vrouw helaas Jan van Haaren

STICHTING BINNENDIEZE .. .

HERHALING

DEN BOSCH, EINDELOZE STAD

HET MEIERIJ-PROJECT

~

In de periode ná het toeristenseizoen is het zinvol eens in het gastenboek van onze Stichting "Binnendieze 's-Hertogenbosch" te neuzen en daar wat leuke reacties uit te halen.

Per slot van rekening hebben onze gasten niet voor niets dat gastenboek getekend en is het zeker voor de grote Kring van leden interessant genoeg daar eens kennis van te nemen.

In Kring-Nieuws, jaargang 18, nummer 4, juli 1992, hebben wij ook een pagina reacties opgenomen, maar misschien is het nu mogelijk het een en ander wat duidelijker weer te geven.

Van jong tot oud, van Bosschenaar tot "iemand-van-buiten-de-stad", van Nederlander tot buitenlander, haast iedereen heeft bij zijn bezoek aan 's-Hertogenbosch ook op de Binnendieze gevaren, met veel plezier en vooral met veel lof voor onze totale organisatie. Lof ook voor hen die de restauratie tot stand hebben gebracht.

Een willekeurige greep uit de vele reacties laten wij dan nu volgen!

"Den Bosch, eindeloze stad" (Fam. Haak, Edam) "Den Bosch is echt mooier dan Parijs" (Tomas Sluiter) "Het was uniek! Fantastisch!!" (Daniëla KI oren) "Het was heel Jeuk, soms donker. Er waren wel veel spinnen, brrr! en als ik hier nog' s kom, ga ik er zeker nog een keer in".

(Elisabeth) "Verrassend!" (Soeterkoel, Rotterdam) "A beautiful old town". (Edith Dickson, Perth, W.Australia) "Het was geweldig om weer terug te zijn in Den Bosch. Het werk aan de Binnendieze is een wonder. Van een stinkende drab, omgetoverd in een wonderlijke mooie rivier. Geweldig. Als kind roken we de Binnendieze van verre, en nu hebben we erop gevaren! Fantastisch!". (Joh. en Lien de Boer) "En mycket trevlig dag har jag haft här i stan - kommer gärna tillbaka". (Anna Möller, Tollard, Sweden) "Ik ben geen bossche bol, of zo,maar ik hou wel van Den Bosch". Groetjes! (Erika Nagy) "Geweldig leuk! en een knap stuk restauratie". (G.H.J. Schutskamp) "We vaarde in de Johanna. Ik, mijn opa en oma, mijn vriendinnen en mama vonden het heel mooi, en het is was heel mooi vertelt". (afz. Noemi)

"We vonden het leuk en ook mooi. Het was grappig dat we midden onder de stad door gevaren zijn. En ik weet nu ook iets meer van de historie van Den Bosch". (Angelieve, Chantal en Jeanne) "Heel leuk, anders dan 'boven water'!

Heel leuke tocht en erg leerzaam''. (Corinne, Yoyce) "Het is mooi, ik hou· van Den Bosch, ik vind het de mooiste stad van Nederland, ik ga hier later wonen, aan de gracht, mijn oma woont hier ook, die is hier geboren en woont hier nog, mijn moeder is hier ook geboren en wil hier oud worden, samen met mijn vader, misschien maken ze nog wel veel boottochten hier, wie weet? Ik nog wel! Groetjes uit Goirle (nu in Den Bosch) van Lot Agterberg! !".

"Heemkundekring 'De Kleine Meijerij' - Oisterwijk, Moergestel, Berkel-Enschot, Udenhout, Haaren, Helvoirt en Esch; op 'refugie' en 'hoofdvaart' naar Den Bosch, dankt de zustervereniging voor de prima organisatie van een indrukwekkende vaartocht en een interessante wandeling-naarvroeger". (Franken, secretaris) "Met vier vrouwen een rondvaart gemaakt; het was geweldig en de explicatie erg goed! Hartelijk dank!". (4 golden girls uit Leidschendam) "Wat een prachtige (kleinschalige) aanpak: Hou en Zo! ! En bedankt voor de lieve oppas op onze hond Manon!". (K. uit Nederweert) "Op ons diamanten feest hebben wij deze prachtige rondvaart onverwacht mogen meemaken. Dank onze 6 kinderen!"

(A.V.E. Verhoeven-Wooning) "Het was een hele leuke zit. Het had nog leuker geweest, als er minder/geen spinnen gezeten hadden!!!". (Groetjes, Carla en Suzan, Naaldwijk) U begrijpt dat deze lijst met spontane reacties nog wel even door kan gaan; wij hebben er een aantal-voor U gereproduceerd!

Een willekeurige greep; zeker in de toekomst voor herhaling vatbaar!

Sinds enige jaren wordt door de Universiteit van Utrecht een wetenschappelijk historisch onderzoek gehouden in de Meierij van 's-Hertogenbosch over de periode 1770 - 1914. Dit onderzoek behelst de maatschappelijke veranderingen en hun invloed op het dagelijkse leven.

Aan dit onderzoek hebben diverse leden van onze Kring hun medewerking verleend.

De BRG heeft dienaangaande een lezingencyclus georganiseerd over een aantal aspecten uit dit onderzoek. Hieronder volgen de gegevens: Datum, Inleider, Onderwerp: • 19 januari 1994, Gerard Trienekens, Het Huisgezin • 26 januari 1994, Tiny Romme, Twisten en kijven op de gemene gronden • 2 februari 1994, Maarten Prak, bachtsgilden in 's-Hertogenbosch 17701820 • 9 februari 1994, Walther van Halen, De kerk breidt uit • 16 februari 1994, Dolly Verhoeven, De schoolstrijd in Noord-Brabant • 23 februari 1994, Gerard Trienekens, Historische ontwikkelingslijnen Alle lezingen vinden plaats in het Stadsarchief van 's-Hertogenbosch op genoemde woensdagavonden van 20.00 tot 22.00 uur.

Er zijn echter kosten verbonden aan deelname voor deze cyclus, namelijk f 50,00 (inclusief koffie) . Degenen, die aan het project hebben meegewerkt of er nog aan meewerken betalen slechts f 25,00.

Indien u interesse heeft om aan deze lezingencyclus deel te nemen, dient u __....h vóór 10 januari 1994 op te geven bij de BRG, Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening, Postbus 1104, 5200 BD 's-HERTOGENBOSCH. U kunt ook bellen met de BRG, telefoonnummer 073 - 146193.

Kopij voor het eerst volgende Kring-Nieuws

Jan Bruijstens

dient uiterlijk vrijdag 4 februari 1994 te worden ingeleverd bij

VAARTOCHTEN Boekingen voor het seizoen 1994 kunnen uiteraard nu reeds plaatsvinden in het Kringhuis. Daar is alle informatie beschikbaar.

Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch of bezorgen in het Kringhuis