Kringnieuws 1994 05 20 120

krln9--nleuw1 UITGAVE VAN KRING "VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" JAARGANG 20 - NUMMER 3

MEI 1994

9\[çteer in uw agenda )

Jaarfijk§e YLl!Jemene Ledenvergadering !Jvfaancfag 30 mei 1994 'Eurofwte[ - J{intfzamerstraat - aanvang 20.00 uur . . . . . . . . . . . . . VAirifni ~

······· ·· '' ·"··'···· ·· " ... •-' ··· ······ ························

Secretariaat van KRING "VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" Postbus 1162 _) 5200 BE 's-Hertogenbosch KRINGHUIS Tweede Korenstraatje 18 's-Hertogenbosch Telefoon 073- 135098 Telefax 073 - 146021 Openingstijden: Maandag t/m zaterdag van 10.00-17.00uur Zon- en feestdagen van 12.00 - 17.00uur bovendien op donderdag van 18.00- 21.00 uur BETALINGEN - Postgiro 3.119.716 - Bank van Lanschot rek.nr.

22.51.91.202 - Jaarlijkse bijdrage minimaal f25,- Jeugdleden f 15,-

•-'••• • "

iÈIJ~t§TïkJ

.... ... .................... .................. ···'· ·········'····· ... .-.: ... ·······"'' ··········· '· ...." .;-.. ... ... ............ " , ................... .., ..... " ...",

STAP IN DE GOEDE RICHTING (16) Wanneer dit Kring-Nieuws in de bus valt heeft de officiële opening van het toeristenseizoen 1994 plaatsgevonden. Het weekend waarin dit gebeurde viel precies in de produktieperiode van dit KringNieuws. Het was daarom niet mogelijk U daarover al verslag te doen. Dit houdt U tegoed!

De bespreking welke plaatsvond over het rapport van het onderzoek welke door het N.R.I.T. voor onze Kring werd uitgevoerd, zal zeker nog een stevige discussie tot gevolg hebben.

-

In de voor U bekende rubrieken zijn weer ontspannende en boeiende bijdragen te vinden. De "Historische bomenwandeling" van mei 1993 wordt voortgezet met een interessant tweede gedeelte.

},.,.;

De "Bossche pers in de wurggreep van de Duitse overheid, 1940-1945" is in de maand mei zeker actueel te noemen!

Met een vervolgverhaal over "De bouw van de Ned. Hervormde Kerk te 's-Hertogenbosch" zal in dit Kring-Nieuws worden begonnen.

Ook nu weer een Kring-Nieuws met een diversiteit aan bijdragen, teveel om in deze "stap" op te noemen!

Veel leesgenot!

Jan Bruijstens '

.

········· ·········· ··'·"· ·

Op maandag 30 mei a.s. zal de Algemene Jaarvergadering worden gehouden waarover U elders in dit blad de bijzonderheden zult kunnen lezen!

-'···'·· ; .... .. ;.-- ... " ....~" ,,

Van de redactie Agenda Van de bestuurstafel Ledenvergadering Van de werkgroepen Bossche historie Rondom het Kringhuis Goed geluisterd Info musea Al lopende Moette nou toch's kijke

.iiüft?J:>î!

1

2 2t/m5 5t/m11 11en12 11 t/m14 14 15 t/m 16 17 18t/m20 20

22-04 Opening seizoen 1994 23-04 Bataven, boeren en bontgenoten Noordbrabants Museum 16-05 Lezing Stadsvernieuwing Gent Stadsarchief - aanvang 20.00 uur 30-05 Jaarlijkse Alg. Ledenvergadering Eurohotel - aanvang 20.00 uur 05-06 Excursie Tongeren-Zoutleeuw 10-09 Open Monumentendag

Bijzonderheden over onderstaande activiteiten elders in dit Kring-Nieuws: Stadswandelingen, Vaartochten Binnendieze, rondleidingen St.Janstoren, Zwanenbroedershuis, Stadhuis, Citadel en Jeroen Bosch (tentoonstelling).

Kring-Nieuws is het zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch."

Redactie: Harry Blankert, Jan Bruijstens (voorzitter), Jack van Elten, Theo van Herwijnen, Jan Kleijne, Ati Linders (secretaris) en John Vermulst.

Aan dit nummer werkten mede Kok de Bekker, Piet de Bock, Luc van Gent, Jo Hendriks, Rob Hoogeboom, Hein Kurvers, Frans Peters, J. van Roosmalen, Frans Sluyter, Jack van Uden, J. van Veldhuizen en Vincent Verberk.

Redactie-adres: Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch Vormgeving: Jan Bruijstens, Jack van Elten en Ati Linders Druk: Printex 's-Hertogenbosch Oplage 1300 stuks Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de redactie.

MEDEDELINGEN 50 JAAR BEVRIJDING ENDE KRING

Op 21 maart hield L.van Gent in een overvolle zaal van het stadsarchief zijn lezing over de bevrijding van onze stad in oktober 1944.

De Kring wil in 1994 ook nog op andere wijze aandacht besteden aan de bevrijding.

Dit gebeurt in samenwerking met het comité Oktobet 1944 We hebben daarbij de hulp nodig van leden van de Kring.

Waar gaat het om?

1) Fietsroute bevrijding 1944: De bevrijding van de stad heeft zich militair vanuit het oosten richting stad voltrokken. Vele gemeenten en hun inwoners in het oosten van de provincie zijn daarbij betrokken geweest. De herinneringen aan hun eigen bevrijding zijn verbonden aan de strijd om de bevrijding van onze stad.

We willen de "bevrijdingsroute" in kaart brengen zodat deze te gebruiken is als fietsroute. Aan markante punten en punten met grote herinneringswaarde willen we afzonderlijk aandacht besteden.

De opzet en uitwerking zal geschieden in samenwerking met de heemkundige verenigingen in het gebied, de streek VVV, de ENFB en L. van Gent.

We zoeken vrijwillg(st)ers die mee willen werken aan de opzet, de uitvoering en de organisatie. De route moet in de maanden augustus/september/oktober gebruikt kunnen worden.

Opgave s.v.p.in het Kringhuis; nadere inlichtingen bij J. Kleyne of H. Kurvers.

2) Memorial wandelroute in de Stad : De deels engelse titel zegt het al: het gaat om een uitgave in zowel de engelse als de nederlandse taal van een route door onze stad waarin alle herinneringspunten aan de bevrijding zijn opgenomen en van een korte toelichting zullen worden voorzien.

De afstanden zullen zodanig groot zijn dat er niet één, aaneensluitende wandelroute van de maken is. We denken dan ook aan een boekje dat door iedereen op de hem of haar meest geschikte wij ze te gebruiken is en dat voert langs die plaatsen die in de bevrijding een rol hebben gespeeld.

Met het oog op de komst van vele bevrijders in het najaar zal het boekje ook in het engels worden uitgegeven.

Wie wil meewerken aan de opzet en uitwerking?

Het boekje moet in augustus klaar zijn.

De vertaling zal aan professionele krachten worden toevertrouwd.

Opgave s.v.p. in Kringhuis; nadere inlichtingen bij Jan Kleyne of Hein Kurvers.

DEN BOSCH HEEFT (NOG)WAT!!!! met z'n allen behouden we het ook!

Stationsoverkapping, de moeite van behoud waard

U kent het allemaal wel: de prachtige voor onze stad zo karakteristieke stationsoverkappingen met voetbrug en hellingbanen.

De laatste jaren zeer verwaarloosd, dr · ·} waar. Er is ook veel aan gesleuteld, varue onzorgvuldig en met weinig oog voor de "architectuur" van de kappen en toebehoren.

Ook het gemak voor de reiziger heeft daaronder geleden. Het station is al lang niet meer de stralende, uitnodigende, monumentale en schone binnenkomer van de stad.

Het was hard nodig dat er wat ging gebeuren.

Maar wat de spoorwegen er nu van willen maken gaat toch echt te ver.

Met een beroep op de eisen des tijds, de functionaliteit van het reizigersvervoer wordt voorgesteld de kap van het eerste perron geheel te slopen, de beide hellingbanen en en de voetgangersbrug te slof Ook het huidige stationsgebou.w verdwijnt, liefst nog dit jaar.

J

We willen heter niet bij laten zitten. We hopen dat nu de plannen van de NS concreet zijn uitgewerkt ook anderen zullen inzien dat wat we nu voorgeschoteld krijgen aan de Bossche belangen grof tekort doen.

Maar ook nationale belangen zijn in het geding! Nu zowel de raad voor het Cultuurbeheer als de Rijksdienst voor de Monumentenzorg en ook de Minister van WVC de voor ons land unieke waarde van het complex van kappen en toebehoren hebben bevestigd kunnen en mogen we ons dit kostbare bezit niet door de NS afhandig laten maken. Dat geldt ook voor de nieuwe gemeenteraad: kijk en vergelijk datgene wat nu wordt gepresenteerd met de eerder uitgesproken verwachtingen!

Ons pleidooi voor behoud van overkappingen en toebehoren betekent niet behoud zonder meer. Ook wij zien zeer goed dat er verbeteringen nodig zijn voor de reizigers, dat er een goede verbinding met stadsdeel west broodnodig is.

Wat wij vragen is echter niet meer dan vernieuwing met respect voor het waardevolle; voor het uitwerken van alternatieven die recht doen aan de wil tot behoud van hetgeen van nationale monumentale waarJe wordt geacht. Wij vragen van de NS een houding van meedenken in plaats van eisen stellend.

De inschrijfformulieren (met voorwaarden) kunt U vanaf heden afhalen in het Kringhuis.

In tegenstelling met de berichtgeving in het vorige Kring-Nieuws sluit de inzendtermijn op 1 juli 1994

NIEUW VERKRIJGBAAR IN HET KRINGHUIS - Brabant: gids voor vakantie en vrije tijd.

Editie 1994 van de Streek-VVV. f4,50 - Er-Op-Uit!Editie 1994vandeNSf 4,50

Van u vragen wij: laat uw stem horen !!

Steun de aktie voor behoud van de overkappingen c.a. en voor betere plannen voor de passerelle, stationsgebouw en bebouwing stationsplein.

De aktie omvat de verkoop van een affiche, en van een duplikaat perronkaartje.

Met de aanschaf steunt u de aktie voor behoud.

Voorts wordt een ansichtkaart uitgegeven met hetzelfde doel.

UW HANDTEKENING onder een brief aan de minister van WVC, leden van de gemeenteraad, leden van de vaste kamercommissie voor cultuur en de NS kan ook.

In de Bossche Omroep zal ook aandacht aan het behoud van de overkapping worden besteed. Een antwoordstrook voor het plaatsen van uw naam en handtekening als steunbetuiging zal daarbij worden opgenomen.

Verkoopadres: Affiches en ansichtkaarten: ) Kringhuis.

Handtekeningenaktie: Kringhuis en t.z.t. in Bossche Omroep.

Met z'n allen moet het lukken: behoud van een monument datde stad onderscheid.

De aktie wordt gezamenlijk gevoerd door Vereniging de Boschboom, de stichting 's-Hertogenbossche Monumentenzorg, de stichting Tot Behoud van Monumenten van Bedrijf en Techniek in het Zuiden van Nederland, landelijke vereniging Bond Heemschut.

OPEN MONUMENTENDAG 1994 In het vorige Kring-Nieuws hebben wij U geïnformeerd over een foto/schilderwedstrijd rondom het thema 'stedelijk water'.

- Rondom de Sint Jan. Nieuwste publicatie van onze Kring. Ter gelegenhied van het 20-jarig bestaan van de Kring werden er in mei 1993 speciale rondleidingen langs de buitenzijde van de kathedraal georganiseerd. Door John Vermulst werd die wandeling op papier gezet en van vele foto's voorzien door Trees en Ati Linders. In feite telt deze publicatie twee wandelingen: niet alleen de buitenzijde van de kathedraal wordt uitvoerig beschreven, maar ook alle gebouwen die de kerk omringen. Deze nieuwe publicatie telt een eerste oplage van 2000 exemplaren.

ACTIVITEITEN Ook in de maanden mei en juni organiseert onze Kring weer diverse cultuur-historische activiteiten.

Stadswandelingen Er zijn "vrije" stadswandelingen op donderdag 5 mei (bevrijdingsdag), donderdag 12 mei (Hemelvaartsdag) en maandag 23 mei (2e Pinksterdag). Deze wandelingen duren ca .. 1_ uur en starten om 14.00 uur in het Kringhuis. Kosten f 3 ,00 p.p.; kinderen tlm 12jaar f l,OOp.p.

Uiteraard kunt u ook een BON gebruiken van uw lidmaatschapskaart 1994: inwisselen in het Kringhuis.

Sint-Janstoren Er zijn "vrije" rondleidingen op de Westtoren van de Sint-Jan op zondag 1 mei, donderdag 5 mei, zondag 8 mei, donderdag 12 mei, zondag 15 mei, maandag 23 mei, zondag 29 mei, zondag 5 juni, zondag 12 juni, zondag 19 juni en zondag 26 juni.

Er zijn dan telkens rondleidingen om 13.00, 14.00, 15.00 en 16.00 uur. Maximaal 25 personen per keer. VOL IS VOL!

Duur: ca. 5 kwartier. Kaartverkoop aan de voet van de toren bij de ingang, telkens vanaf een kwartier vóór de eerste rondleiding op die dag. Kosten: f 3,00 p.p.; kinderen t/m 12jaar f 1,00p.p. Uiteraardkuntu ook een BON van uw lidmaatschapskaart 1994 inleveren om een gratis kaartje te krijgen.

Zwanenbroedershuis De Kring organiseert iedere vrijdag gratis rondleidingen voor individuele bezoekers in het Zwanenbroedershuis, Hinthamerstraat 94 (aanbellen a.u.b.).

Tijd: tussen 11.00 en 15.00 uur. Bij speciale gelegenheden kan het komen te vervallen. Informeer daarom altijd eerst in het Kringhuis.

Stadhuis Op verzoek van ons gemeentebestuur organiseert de Kring op donderdagavond om 19 .00 uur een gratis rondleiding van ca.

1 uur. Deze gaan echter alleen door bij voldoende belangstelling (minimaal ca. 5 personen). U dient zich daarom vóór 11.00uur aan te melden bij het Gemeentelijk Voorlichtingscentrum (073-155755). Niet op 5 en 12mei!

Citadel Elke 2e en 4e zaterdag van de maand vindt een rondleiding van 4 á 5 kwartier plaats door de Citadel/Rijksarchief. Aanvang: 11.00 uur. Kaartverkoop in het Kringhuis (dus niet op de Citadel). Kosten f 3.00p.p.; kinderen t/m 12jaar f 1,00p.p.

Ook hiervoor kunt u een BON van uw lidmaatschapskaart 1994 gebruiken om gratis te kunnen deelnemen: inwisselen in het Kringhuis dus!

Vaartochten Binnendieze De dagelijkse vaartochten zijn weer van start gegaan. Afvaarten op dinsdag t/m zondag om 11.00, 12.00, 13.00, 14.00, 15.00, 16.00en 17.00uur.Opmaandagom 14.00, 15.00, 16.00 en 17.00 uur. Duur: 45 á 50 minuten.

Kosten f 6,00 p.p.; kinderen t/m 12 jaar f 2,50. Op vertoon van Pas 65+ f 5,00 p.p.

Kaartverkoop: in het geheel vernieuwde Diezehuis: Molenstraat 15A. U kunt dus voor de vaartochten niet meer terecht in het Kringhuis. Het Diezehuis is telefonisch bereikbaar onder: 073-122334.

Rondleidingen op verzoek Op verzoek organiseren wij gedurende het gehele jaar diverse rondleidingen (stadswandelingen, Sint-Janstoren, stad-

huis, Zwanenbroedershuis, Citadel, musea, enz.)

Verzoeken hiertoe dienen minimaal 3 weken vóór de datum ingediend te worden in het Kringhuis. Ideaal voor bv. kinderverjaardagen, reunie's, trouwfeesten, enzovoort. Alle informatie daarover in het Kringhuis.

Vaartocht-arrangement Met ingang van dit seizoen is het ook mogelijk een vaartocht-arrangement in de avonduren aan te vragen. Om 19.00 of 20. 00 uur. Kosten f 150,00 per boot peruur (max. 16 personen). Aanvragen daartoe dienen minimaal 3 weken voor datum schriftelijk ingediend te worden.

Gent: -stadsvernieuwingIn het najaar (september-oktober) zal de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" een excursie naar Gent organiseren.

Over deze excursie zult u in het volgende Kringnieuws meer informatie vinden.

Op 16 mei 1994 zal de Heer Guido Deseyn gaarne een lezing geven over "STADSVERNIEUWING" in Gent.

Guido Deseyn, architect en auteur van het boek "Gids voor Oud Gent", is zeer nauw betrokken geweest bij de herinrichting van de binnenstad van Gent.

Ook in Gent slibden de straten en pleinen dicht door het gemotoriseerde verkeer.

Meer dan 20 jaar is er strijd geleverd aleer aan de vernieuwing begonnen kon worden.

Nu is men zeer gelukkig, vooral de neringdoenden en horeca. Een bezoek aan de binnenstad van Gent is een waar genot. Het is er altijd gezellig druk en toch is er ruimte om te genieten van het vele moois dat Gent bezit.

Guido Deseyn zal ons graag inzicht geven in de Gentse situatie met behulp van diaprojectie.

Gaarne nodigen wij u uit om deze dialezing bij te wonen en wij denken dat u met veel interesse en plezier met ons mee zult gaan naar Gent in het najaar en misschien kunnen we in 's-Hertogenbosch nog wat leren van de stadsvernieuwing in Gent.

Kok de Bekker

"STADSVERNIEUWING" IN GENT 16 mei 1994, 20.00 uur Stadsarchief 's-Hertogenbosch

EXCURSIE NAAR TONGEREN EN ZOUTLEEUW OP ZONDAG 5 JUNI 1994 Op zondag 5 juni a.s. organiseert de Kring een excursie per bus naar Tongeren (30.000 inwoners) en naar het stadje Zoutleeuw (3000 inwoners) in België, ten zuiden van Hasselt.

Tongeren Tongeren beroept zich erop de oudste stad van België te zijn, maar als we eerlijk zijn, moet zij deze eerste plaats toch zusterlijk delen met de stad Doornik.

Op de plaats van het huidige Tongeren hadden twee luitenants van de romeinse veldheer Caesar een kamp opgeslagen. En dan, in ± 50 vóór Christus begint een Asterix-achtig verhaal: Belgisch Gallië kwam in opstand tegen de Romeinse legioenen.

Dit gebeurde onder leiding van Ambiorix.

Zijn standbeeld staat op de grote markt: een markant heerschap. Maar de Romeinen kwamen terug naar wat zij toen noemden Atuatuca Tungrorum. Toen was de snel groeiende stad veel groter dan nu: er zijn nog overblijfselen te zien van een 4500 meter lange omheining uit de 2e eeuw. Nog drie steden hadden omwallingen uit deze periode met name Keulen, Xanten en Tri er.

Later werd de stad Tongeren, na een verwoesting door de Franken, verkleind en een kortere muur opgericht. Dit gebeurde in de 4e eeuw. Hiervan is de basis van een Romeinse toren bewaard gebleven.

In deze zelfde 4e eeuw werd de H.-Servaas de eerste bisschop van Tongeren, maar veiligheidshalve werd de bisschopszetel overgebracht naar Maastricht, ongeveer 20 km naar het oosten gelegen.

Onder de bescherming van het prinsdom Luik kwam Tongeren langzaam weer tot bloei. In de 13e eeuw verrees een derde stadswal. In 1677 werd het stadje door de troepen van Lodewijk de 14e bijna volledig verwoest. Pas na1830 krabbelt Tongeren weer goed overeind.

Tongeren is een fijn stadje. In een wandeling van ongeveer twee uur gaan we zeker de voornaamste bezienswaardigheden bezoeken. Daaronder vallen met name het stadhuis, de 0.L. Vrouwebasiliek met fraaie Romaanse kloostergang, en het Begijnhof met de Begijnhofkerk.

Het stadhuis is gebouwd in 1737 door een Luikse architect. Het is dan ook een variant van het stadhuis van Luik. Het gebouw is een mooi voorbeeld van de 18e

eeuwse Maaslandse bouwtrant: een classicistische stijl.

De O.L.. Vrouwebasiliek markeert het centrum van Tongeren: het is een fraai gotisch bouwwerk uit de 13e-16e eeuw met een indrukwekkende toren, maar met een voorgevel, die onvoltooid is gebleven. In het interieur prachtige kunstvoorwerpen: het begint al in het portaal, waar een mooi Romaans Christusbeeld hangt uit de 1 le eeuw, van veelkleurig hout. Onder het 18e eeuwse, gerestaureerde orgel een mooi koperen deur uit 1711. De interessantste kunstvoorwerpen zijn in het koor bijeengebracht: een houten altaarstuk in het begin van de 16e eeuw in Antwerpen vervaardigd, een grote Paaskandelaar uit de 14e eeuw, een koorlessenaar van geel koperwerk, eveneens uit de 14e eeuw. En vergeet dan niet in de noordelijke dwarsbeuk te bekijken een veelkleurig notenhouten beeld van O.L. Vrouw van Tongeren uit 1479

J

De schatkamer van de basiliek is vermaard. Om de zeven jaar (als ik goed geteld heb, weer in 1995) worden de schrijnen en reliekhouders uit de schatkamer door een honderdtal priesters in oude liturgische gewaden meegedragen in een processie.

De kerk heeft ook een mooie Romaanse kloostergang uit de 12e eeuw met afwisselend enkelvoudige en dubbele zuiltjes. In de zuilenrij dichtbij de ingang zien we interessante kapitelen.

Op onze wandeling zullen we ook langs de zogenaamde Moerenpoort komen, de enige overgeblevene van 6 middeleeuwse stadspoorten uit de 14e eeuw. Vlakbij ligt het Begijnhof, door de VVV van Tongeren met enig chauvinisme genoemd als " der mooiste en grootste van het land". et werd in de 13e eeuw gesticht en ten tijde van de Franse revolutie opgeheven. Het ligt er nog steeds heel charmant bij met tuintjes en toegangspoortjes. Midden in het Begijnhof staat een gotische kerk uit de 13e eeuw met fraai meubilair.

Deze en waarschijnlijk nog andere bezienswaardigheden zullen we tegenkomen op onze wandeling onder leiding van deskundige gidsen.

Zoutleeuw Na de stadswandeling in Tongeren, vertrekken we met de bus naar Zoutleeuw, een kleine 30 km ten westen van Tongeren. Na de lunch in Zoutleeuw brengen we een bezoek aan deze "kunstschrijn van Brabant".

Als je aan komt rijden door het Brabantse platteland, dan zou je niet zeggen, dat dit

stille, pittoreske stadje in de 14e eeuw een van de belangrijkste steden was in het Hertogdom Brabant met het recht hun afgevaardigden naar de Staten van Brabant te zenden. De andere zes steden waren Leuven, Brussel, Antwerpen, 's-Hertogenbosch en Tienen.

In 1328 krijgt de stad Leeuw het alleenrecht van de lakenweverij. In die tijd kende Leeuw 2 jaarmarkten, die ieder vier dagen mochten duren. Vermeldingswaard is het feit, dat al wie er heen ging, acht dagen ervoor en acht dagen erna, vrij was van rechtsvervolging voor een misdrijf, bedreven in het Land van Brabant. (Iets voor onze Bossche Carnaval?).

In het begin van de 16e eeuw kwam een verval in de economische welvaart: het stadje verarmde. Wel ontsnapte Zoutleeuw J1566 aan de beeldenstorm en bewaarde daardoor zijn talrijke kerkschatten. Alléén het stadhuis, de lakenhal en de prachtige St.-Leonarduskerk stralen nog de vroegere grootsheid van dit stadje uit. Evenals Tongeren werd ook Zoutleeuw in 1678 door de troepen van Lodewijk XIV geplunderd.

Daarna is het stadje verder ingedommeld.

Het telt nu ruim 3000 inwoners. En toch is het een stad. Door een decreet van 10 oktober 1830 verloor het zijn titel van stad.

Maar in onze tijd, in 1985, werd een wetsvoorstel goedgekeurd, waarbij Zoutleeuw opnieuw de titel van stad mag voeren. Derhalve: welkom in de stad Zoutleeuw.

In een twee uur durende wandeling onder leiding van een stadsgids bezoeken wij zeker het mooie gotisch-renaissance stad) s uit de 16e eeuw en de naastgelegen lakenhalle uit de 14e eeuw.

Het hoogtepunt van het bezoek is zeker de vermaarde Sint-Leonarduskerk. Een pronkstuk: een monumentaal gotisch gebouw, dat grotendeels opgetrokken werd tussen de 13e en 15e eeuw. Het is ondoenlijk om alle rijkdommen van de kerk hier te beschrijven: het is een waar museum voor religieuze kunst. We noemen hier alleen in het kort de voornaamste bezienswaardigheden.

Bij het binnentreden van de kerk valt onmiddellijk het prachtige "Marianum" op, opgehangen aan het middengewelf. Het is een zogenaamd dubbelbeeld uit de 15e eeuw: aan de ene kant zien we een glimlachende vrouw, aan de andere kant kijkt zij veel ernstiger. In een van de kapellen in de rechterzijbeuk bevindt zich het St.-Anna-

retabel, een houten altaarstuk met beschilderde luiken uit de 16e eeuw.

Het mooiste altaarstuk vindt men echter in de rechterdwarsbeuk: het Leonardusretabel uit 1478; het beeld van de heilige in het midden dateert zelfs al van 1300.

In de kooromgang zien we een schitterende Paaskandelaar met zes koperen armen uit de 15e eeuw; bovenaan bevindt zich een Calvarieberg met figuren, die opvallen door hun eenvoud.

Een van de mooiste kunstschatten in de St.-Leonardus is ongetwijfeld de Sacramentstoren: een ach tien! meter hoog kunstwerk, in 1552 gemaakt door Cornelis Floris de Vriendt uit Antwerpen uit NoorsFranse steen. Het bestaat uit 10 verdiepingen en is versierd met in totaal 200 beeldjes. Het is gotische kunst, maar ook met italiaanse invloed.

Een der zeldzaamste schatten uit de vroegere kerk van Zoutleeuw is de Romaanse Kristus uit 1060-1070, hangend aan een kruisbeeld uit de 15eeeuw.

Beslist een uitzonderlijk mooie kerk.

U moet zeker meegaan om al dit moois van nabij te zien. Bedenk ook, dat het zonder eigen vervoer bijna onmogelijk is deze twee juwelen, Zoutleeuw en Tongeren, op één dag te bezoeken. Grijp dus deze kans.

We moeten dan wel vroeg op en reken erop, dat we op deze dag tweemaal een wandeling van ±twee uur maken. Maar: het is alleszins de moeite waard!

Het programma van deze excursiedag ziet er als volgt uit: 7.45 uur Vertrek van de bussen vanaf parkeerterrein bij NS-Station 's-Hertogenbosch-Oost 10.00 uur Aankomst in Tongeren (we rijden over Maastricht; totaal± 150 km) 10.00- 10.30 Koffie met Tongerense "moppen" 10.30- 12.30 Rondleiding in het centrum van Tongeren 12.30 uur Vertrek bus uit Tongeren naar Zoutleeuw (± 30 km) 13.15 uur Aankomst in Zoutleeuw.

Warme lunch in de feestzaal van de "Bogaerdenhof'.

14.30- 16.30 Rondleiding in Zoutleeuw door stadsgids(en).

16.45 Vertrek uit Zoutleeuw. We rijden nu over Hasselt-Eindhoven naar huis(± 150km).

Aankomst in 's-Hertogen19.00uur bosch.

De prijs voor deze excursie is vastgesteld op f 55,- per persoon, alles inclusief. (bus, koffie, warme maaltijd met 1 drankje, gidsen in Tongeren en Zoutleeuw).

Aanmelding met opgave van lidmaatschapsnummer vóór 15 mei in het Kringhuis, mondeling of telefonisch, onder gelijktijdige overmaking van het verschuldigde bedrag (Postbank 3119716).

Introducè's (maximaal één per lidmaatschapsnummer) zijn toegestaan.

U zult van deze dag geen spijt hebben!

Vincent Verberk

•••••••• • ••••••••••••••••• • ••••••••••••••• •••••,•••••••• •• •• ••••••••••••• • • • v•v • •••v•

•••,_,.,, ., • • , .

LED~il'f~~~·Q~~~G :

UITNODIGING LEDENVERGADERING Het bestuur van de Kring nodigt u uit voor de algemene ledenvergadering op: MAANDAGAVOND 30 MEI 1994 in het Eurohotel aan de Hinthamerstraat 63 te 's-Hertogenbosch.

Uitsluitend leden van de Kring met één introducée en een geldige lidmaatschapskaart van 1994 hebben toegang tot deze vergadering.

De zaal is open vanaf 19.30 uur.

De vergadering start om 20.00 uur en eindigt om ca. 22.30 uur.

De agenda voor deze vergadering is als volgt samengesteld: 1.opening 2. ingekomen stukken en mededelingen

3. verslag ledenvergadering van 12 december 1993; dit verslag treft u in dit KringNieuws aan.

4.jaarrekening 1993, waarin opgenomen de balans; een beknopt verslag treft u in dit KringNieuws aan. Een uitgebreid verslag ligt op 19 mei a.s . tussen 19.00 en 20.00 uur ter inzage in het Kringhuis. De penningmeester en een lid van de kascontrolecommissie zullen dan aanwezig zijn om vragen te beantwoorden. Schriftelijke reacties kunt u vóór 22 mei a.s. bij het secretariaat indienen. Het verslag van de kascontrole-commissie zal tijdens de vergadering worden voorgelezen.

5. verkiezing kascommissie; geïnteresseerden voor ziting in deze commissie kunnen zich vóór 22 mei a.s. bij het secretariaat aanmelden, waarna zij voor een gesprek zullen worden uitgenodigd.

6.jaarverslag 7. bestuursverkiezing; volgens rooster zijn aftredend: de heer J.van Uden en de heer P. v.d. Heuvel.

Beide stellen zich herkiesbaar. De voordracht van het bestuur (art. 9 en 10 van de statuten) luidt voor beide vacatures de herenJ. van Uden en P. v.d. Heuvel. Volgens de statuten kunnen kandidaten voor het bestuur door tenminste 10 leden worden voorgedragen. Een dergelijke voordracht moet uiterlijk 22 mei a.s. schriftelijk bij het secretariaat worden ingediend en wordt tijdens de ledenvergadering bekend gemaakt.

8. aanvulling raad van adviseurs 9. mededelingen in aansluiting op de bestuursnotitie; voor deze notitie: zie Kring-Nieuws nummer2maart1994.

10. rondvraag 11. sluiting

Verslag Ledenvergadering 12 december 1993 in de aula van de Muzerije aan de Hinthamerstraat 7 4.

1. Ontvangst Er zijn 94 stemgerechtigde leden aanwezig.

2. Opening van het huishoudelijke gedeelte van de vergadering Om 14.00 uur opent de voorzitter, de heer Hein Kurvers, de vergadering middels het welkom heten van de aanwezigen.

Voor deze vergadering hebben zich afgemeld de dames L. Vervoordeldonk, A. van Lanschot, J. Striekwold en J. Robeerst en de heren J. Bluyssen, H. Bergé, G. Papavoine, J. Lensen, J. Bruijstens, P. Overschie, G. Geertzen, T. Bruins, J. van Liempt en B. Looper.

De voorzitter vertelt in het kort waarom deze extra ledenvergadering wordt gehouden. Enerzijds om twee nieuwe bestuursleden te kiezen, anderzijds om het jubileumjaar af te sluiten. Tevens geeft deze vergadering het bestuur de mogelijkheid de leden op de hoogte te brengen van de resultaten van het door het N.R.l.T. uitgevoerde onderzoek.

Punt 8 van de agenda, het Hermans-stipendium, vervalt. Op 28 februari 1994 zal Eshter Vink een presentatie verzorgen aangaande een door haar in het kader van dit stipendium, uitgevoerd onderzoek.

3. verslag vorige vergadering Het verslag van de laatstgehouden ledenvergadering d.d. 21maart1993 heeft ter inzage gelegen in het Kringhuis en gepubliceerd in Kring-Nieuws 20e jaargang nummer 2 maart 1994. Er zijn geen opc.q. aanmerkingen aangaande dit verslag en wordt derhalve goedgekeurd.

4. voorstel begroting 1994 De begroting 1994, vergezeld van een toelichting, heeft voor iedereen ter inzage gelegen in het Kringhuis.

De penningmeester geeft middels sheets nog een uiteenzetting van de begroting 1994.

Dhr. N. Lammers vraagt waarom de kosten van het Kring-Nieuws dalen, terwijl het ledental stijgt; 1993 f 9. 700,= op begroting, 1994 f 9 .100,=.

Antwoord: in 1993 is er 8x een KringNieuws verschenen i.v.m. het jubileum.

Voor 1994 op 7 uitgaven begroot. De voorzitter van de redactie, Jan Bruijstens, geeft een nadere toelichting: de kosten t.b.v. meerdere afdrukken zijn marginaal.

Op een vraag of de opbrengsten voor het bezoeken van objecten en voor stadswandelingen niet omhoog kunnen, is het antwoord dat deze kosten f 30,= per gids/per uur bedragen. Winst heeft bij de Kring geen hoge prioriteit. Scholen, maar ook vele andere instellingen, kunnen dikwijls niet meer betalen. Op een volgende ledenvergadering zal de tariefstelling op de agenda worden geplaatst.

Begroting wordt goedgekeurd.

5. verkiezing nieuwe bestuursleden In verband met het in april jongstleden terugtreden van de heer Wout Kuysten en mevrouw Anne van Lanschot als bestuursleden zijn er twee vacatures ontstaan. De voorzitter, die het betreurt dat beide tussentijds zijn afgetreden, spreekt zijn grote waardering uit voor de geweldige inzet van genoemde personen.

Om de ontstane vacatures op te vullen heeft het bestuur een oproep in het KringNieu ws geplaatst; hierop hebben diverse leden gereageerd. Een wisselende delegatie uit het bestuur heeft met deze kandidaten een gesprek gevoerd. Naar aanleiding daarvan worden twee personen voorgedragen, namelijk de heren Vincent Verberk en Piet van de Heuvel.

Daar er geen tegenkandidaten zijn, worden beide heren bij acclamatie gekozen.

Beide worden door de voorzitter gefeliciteerd.

6. eindverslag lustrumcommissie Frans Sluyter, voorzitter van de lustrumcommissie, doet verslag van de activiteiten welke het afgelopen jaar hebben plaatsgevonden in het kader van het 20jarig bestaan van de Kring.

Elders in dit Kring-Nieuws treft u het verslag aan.

Hein Kurvers dankt de lustrumcommissie voor het vele werk wat zij hebben verricht. Adri van Rijsbergen krijgt als zijnde de enige vrouw in de commissie een bloemetje van de voorzitter.

De Kring kan mede dankzij deze commisie terugkijken op een zeer geslaagd en succesvol jubileumjaar. Diverse activiteiten zijn op poten gezet, die een vervolg verdienen. Ook wil het bestuur de jongeren bij meer activiteiten betrekken. Zij vormen een belangrijke doelgroep.

Tot zover het officiële gedeelte van de ) vergadering.

Hierna werd door de heer W. Siepen van het Nederlands Research Instituut voor Toerisme en Recreatie B.V. (N.R.l.T.) uit Breda aan de hand van sheets een uiteenzetting gegeven over het resultaat van een in opdracht vande Kring uitgevoerd onderzoek.

De opdracht voor dit onderzoek luidde: Geef ons richtlijnen aan van een plan waarin: • richting wordt gegeven aan het besturen en beheren van al onze activiteiten met bijzondere aandacht voor een evenwichtige verhouding tussen deze activiteiten en wel met name tussen de toeristische en de andere activiteiten; ) • de plaats van de kring in de totale_(toeristische) markt van de stad wordt aangegeven.

Men heeft daartoe gesprekken gevoerd met een delegatie van het kringbestuur, aangevuld met enkele vrijwilligers en met het VVV, Hartje Den Bosch en de Gemeente.

Er zijn 3 hoofddoelstellingen te traceren: • het ontplooien van activiteiten die te maken hebben met de intrinsieke waarde van het cultuur-historisch produkt; • het populariseren van het cultuur-historisch aanbod in 's-Hertogenbosch, gastheerschap; • het optreden als gesprekspartner.

Het bestuur zal in januari 1994 het rapport intern en met de adviseurs bespreken.

Het rapport zal ten behoeve van de leden in een samenvattende gepopulariseerde vorm worden gegoten en aan de leden worden verstrekt. Op de volgende ledenvergadering zal gerapporteerd worden en zullen besluiten genomen dienen te worden.

Verslag viering 20-jarig jubileumKring "Vrienden van's-Hertogenbosch" 1993.

In december 1991 werd door het bestuur van de Kring een commissie gevormd ter voorbereiding van het 20-jarig jubileum van de Kring in 1993.

Uitgangspunten waren: - naast de gebruikelijke kring-activiteiten, een aantal evenementen organiseren, die de Kring bij een breed publiek binnen en buiten 's-Hertogenbosch extra in de belangstelling zou zetten, en tegelijk dit puliek op een aangename wijze met de cultuurhistorische schoonheid van de stad te laten kennismaken.

Begin 1992 bestond de commissie uit: Mevrouw Anne van Lanschot, destijds secretaris van de Kring; mevrouw Adri van Rijsbergen en de heren Jacques Luijcks, Joep van de Griendt, Jo Brouns, Piet de Bock en tenslotte Frans Sluyter, die het voorzitterschap op zich nam.

Tijdens de voorbereiding in 1992 hebben zich een aantal mutaties voorgedaan in de samenstelling van de commissie: Anne van Lanschot, Jacques Luijcks en Jo Brouns vertrokken. John Vermulst en Jan de Bruyn kwamen de gelederen weer ver:::terken. _) In totaal werd er 34 keer vergaderd; meestal in het Kringhuis, soms ook op locatie.

Na enige schermutselingen met het toenmalige bestuur werd uiteindelijk gekozen voor een opzet, waarin iedere maand een extra activiteit aan het reeds drukke Kringprogramma werd toegevoegd.

Een korte opsomming wil ik u niet onthouden: Maart 1993. Tijdens de jaarvergadering vond de premiere plaats van de video-promotie, die werd samengesteld onder leiding van Joep van de Griendt.

April 1993. De opening van het seizoen 1993 werd opgeluisterd door een Bourgoundische loopgroep met stadsomroeper, herauten te paard en bazuinblazers. Niet al-

leen het centrum van de stad werd bezocht, maar ook de drukke winkelcentra in de buitenwijken. Het geheel onder regie van Piet de Bock.

A vondbeklimming van de St.-Janstoren en de avondvaarten op de Binnendieze waren een succes.

Mei 1993. Op vier zondagen werd een speciale wandeling, samengesteld door John Vermulst, rondom de St.-Jan gehouden. Was de opkomst wat teleurstellend, dan is het resultaat van het vele werk van John toch wel het vermelden waard: eind 1993 zal, zeer fraai uitgevoerd, deze wandeling in druk verschijnen.

Mei/juni 1993. Op de woensdagen 26 mei, 9 en 16 juni werd het scholenproject uitgevoerd. Op basis van lesbrieven "De verborgen Stad" werd met 23 groepen van 10 scholen gewandeld door de stad. Vragenlijsten werden ingevuld door de deelnemers en certificaten uitgereikt in het Kringhuis door Hertog Hendrik van Brabant. Dit scholenproject werd zorgvuldig voorbereid door de heren Brouns en Luijcks, en na hun vertrek uit de commissie, overgenomen door mevrouw Kok de Bekker.

Joep van de Griendt ontwierp voor dit project een tekening van de Markt, die moest worden aangevuld en ingekleurd.

Een groot aantal tekeningen was het resultaat, zoals u allemaal in het Kringhuis heeft kunnen zien.

Juni 1993. Op 6 en 20 juni werd een Oude Ambachten-wandeling georganiseerd, waaraan talrijke wandelaars een groot genoegen beleefden. Medewerking werd verleend door de Schutterij van 's-Hertogenbosch, het Pieter Breugelinstituut uit Veghel, Weefkring 's-Hertogenbosch, Klokkenmakersgroep Oost uit 's-Hertogenbosch en tinnegieter GertLebbink uit Liessel. Het geheel onder leiding van Piet de Bock.

26 Juni 1993. Uitvoering van de Slag bij Waterloo op de Citadel. Dit hoogtepunt van het 20-jarig Kringjubileum kwam tot stand met medewerking van de Koninklijke Harmonie uit 's-Hertogenbosch, de harmonie St.-Cecilia uit Lieshout, het gilde "De Oude Schuts", de Schutterij van 's-Hertogenbosch, licht en geluidstechniek de heer Goossen van het Casino, regisseur Jes van Rixtel, militaire adviezen van Jan van Ee, terwijl Jan de Bruyn voor

de Kringcommissie de totale coรถrdinatie verzorgde.

In augustus was geen extra activiteit gepland in verband met de vakantie-periode.

De voor september geplande kelderwandeling is uit het draai boek geschrapt, omdat de Gemeente 's-Hertogenbosch op Open Monumentendag "'s-Hertogenbosch van hoog tot laag" opvoerde, en daarin een aantal kelders werden opengesteld voor het publiek.

In oktober werd tenslotte het laatste project van het jubileum uitgevoerd. Een diaen videopresentatie door de Kring aangeboden aan bejaardencentra en gemeenschapshuizen in 's-Hertogenbosch. In totaal werden een achttal presentaties verzorgd door de kringgidsen.

Geacht bestuur, In het verslag van de viering ben ik zeer snel over de diverse activiteiten heen gegaan. Te snel om recht te doen aan het vele werk dat door de medewerkers van de Kring, en ook buiten de Kring, belangeloos werd verricht om dit jubileum van een goede kwaliteit te maken.

Zij verdienen allemaal een grote waardering voor de vele uren werk die werden verzet. Natuurlijk krijgt u van het secretariaat nog een uitgebreide rapportage van iedere activiteit, zodat de commissie die zich straks gaat buigen over het 25-jarig jubileum daar zijn voordeel mee kan doen.

Een blik naar de penningmeester: al met al verdient de commissie naar mijn mening een dikke voldoende voor de budgettering en kostenbesef. Hier en daar werden een paar honderd gulden te veel uitgegeven, maar gelet op het resultaat van hetjaar 1993 zult u het met mij eens kunnen zijn, dat met veel fantasie en inzet een programma van hoge kwaliteit werd geleverd tegen een acceptabele prijs.

Tenslotte richt ik nog even het woord tot de medewerkers van de commissie: veel dank voor de prettige samenwerking, we hebben hard gewerkt, veel plezier gehad in de materie en, zo hoort dat, ook veel gelachen.

Tenslotte, mijnheer de voorzitter, vraag ik u beleefd, om de commissie te dechargeren. Het werk is gedaan, een nieuwe bladzijde moet worden omgeslagen voor 1998.

Frans Sluyter

••••••••• "

BEKNOPT FINANCIEEL VERSLAG

Definitief 1993

Begroting 1993

35.261,55 4.432,95 66.572,45 20.442,88 2.100,00 6.982,70 486,50

33.000,00 2.800,00 65.000,00 24.000,00 2.000,00 2.500,00 0,00

Opbrengsten

Ledenbijdrage Activiteiten leden Activiteiten derden Opbrengst verkopen Kringhuis Donaties/advertenties Diverse opbrengsten

••• h •• • . - ••••

~ •••• • , •• ,,, •• "~ •• , •• ~ • • -.o," ·•·"" ;;.. ,,,.;..;...,., ,, , ,;

De begroting 1994 is door de ledenvergadering reeds vastgesteld in zijn vergadering van 12 december 1993. Ik kan U mededelen dat de gerealiseerde cijfers over 1993 geen wijzigingen vragen in de begroting 1994.

Zoals elders in dit Kring-Nieuws reeds is aangekondigd, ligt de jaarrekening over 1993 op donderdagavond 19 mei van 19.00 tot 20.00 uur ter inzage voor de leden in het Kringhuis. De penningmeester en een delegatie van de kascommissie zullen voor eventuele nadere toelichting daarbij aanwezig zijn.

J. van Uden

f 136.279,03

f 129.300,00 JAARVERSLAG 1993

Kosten

Activiteiten leden Activiteiten derden Inkoopwaarde verkopen Kringhuis Bestuurskosten Secretariaat Kring-Nieuws Afschrijvingskosten Kosten 20jr jubileum Contributies en abonnementen Representatie en promotie Diverse kosten

f 16.258,94 35.432,60 14.262,36 24.467,75 2.301,55 4.899,74 9.689,24 2.829,00 16.068,28 636,71 2.542,43 2.757,60

34.600,00 .

16.800,00 27.100,00 900,00 6.400,00 9.700,00 3.700,00 19.000,00 1.000,00 1.400,00 800,00

f 132.146,20

f 135.300,00

f 4.132,83

f - (6.000,00)

Rentebaten/lasten

Resultaat

f 13.900,00

7.018,64

8.000,00

f 11.151,47

f 2.000,00

Toelichting van de penningmeester

Uit bovenstaande opstelling kan worden afgeleid dat 1993 voor de Kring financieel gunstig is verlopen. Ondanks het feit dat in 1993 de kosten van het jubileum op de exploitatie hebben gedrukt, kon het jaar worden afgesloten met een batig saldo.

De inkomsten zijn ten opzichte van de begroting hoger uitgevallen met ruim 5%.

Dit vindt onder andere zijn oorzaak in een hogere ledenbijdrage dankzij stijging van het ledental met per saldo 83 leden. De verkopen via het Kringhuis vielen tegen: dit zal punt van aandacht zijn in 1994.

Ook de kosten steken gunstig af ten opzichte van de begroting: zij konden mede dankzij een goede beheersing ruim f 3.000,00 onder de begroting blijven.

Binnen de kosten zijn de kosten voor "activiteiten leden" hoger uitgevallen, onder meer veroorzaakt door een extra ledenvergadering in december 1993.

De totale kosten in verband met het jubileum waren hoger dan begroot echter dankzij bijdragen van de Sociëteit Casino en de Stichting Binnendieze hebben deze hogere kosten niet op de exploitatie van de Kring gedrukt. Wij zijn beide instanties hiervoor zeer erkentelijk.

Het jaar 1993 stond vanzelfsprekend in het teken van de viering van ons 20-j[ ) bestaan. De lustrumactiviteiten maakten dan ook het belangrijkste deel uit van onze activiteiten in 1993. Het accent lag daarbij op ons optreden naar buiten, richting stad en haar bewoners.

Van de lustrumactiviteiten is op deledenvergadering van december 1993 door de lustrumcommissie afzonderlijk verslag gedaan.

De lustrumcommissie heeft alles nog eens samengevat in een schriftelijk verslag; dit verslag ligt in het Kringhuis ter inzage; een verkorte versie vindt u elders in dit nummer. De financiële verantwoording is opgenomen in de financiële verslaglegging over het jaar 1993 van de penningmeester van de Kring.

Wij volstaan hier met de vermelding van de samenstelling van de lustrumcommi: ) en een puntsgewijze opsomming van de belangrijkste activiteiten. Grote dank komt hen toe voor de organisatie van de vele activiteiten.

F. Sluyter, voorzitter P. de Bock, secretaris A. van Rijsbergen, J. Luyckx, J. Brouns, J. v.d. Griendt, A. van Lanschot.

• overzichtstentoonstelling "twintig jaar Kring" in het Kringhuis; • opening seizoen 24 april 1993, omrandt met vele activiteiten in de stad zoals een concert bij de Sint-Jan, een Bourgondische loopgroep, gratis rondleidingen en de receptie in de Orangerie. De burgemeester combineerde de felicitaties van het gemeentebestuur met de officiële opening van het seizoen 1993.

• rondje Sint-Jan in de mei maand. Deze activiteit krijgt in 1994 een vervolg door de uitgave van een gidsje in boekvorm voor bezoekers "Rondom de Sint-Jan".

• het scholenproject voor de basisscholen in de stad, afgesloten met een tentoonstelling van de inzendingen van de tekenopgave "Bossche Markt gezien door kinderogen" over de Markt. oude ambachten in juni. de Slag bij Waterloo in de Citadel.

Hermans stipendium: financiële bijdrage t.b.v.bronnenonderzoek in samenwerking met het Stadsarchief.

Brabantse koffietafel met alle leden die 20 jaar lid zijn van de kring.

• dia-video vertoning in ouderen centra.

Uitgebreidere informatie was te vinden in de uitgave van Kring-Nieuws extra van ::ioril 1993 dat in extra grote oplage in de d werd verspreid.

In de jaarvergadering bood het bestuur de leden een beleidsplan 1993-1994 aan dat vervolgens ook door de vergadering werd goedgekeurd.

Bij de verantwoording van het door ons in 1993 gevoerde beleid volgen wij dan ook de in dat plan aangekondigde en voorgenomen activiteiten en geven een beeld van de stand van zaken.

$ ! ledenwerving en ledenbinding.

De in januari 1993 onder de leden uitgezette enquête heeft niet het gewenste resultaat opgeleverd. De respons was nog geen 5% en kwam ook nog grotendeels uit de kring van de vrijwilligers. De antwoorden ~wen dan ook geen uitsluitsel over interes~S onder de leden. In de bestuursnotitie naar aanleiding van het NRIT rapport dd februari 1994 is dan ook voor een andere aanpak gekozen namelijk een steekproefsgewijs uit te voeren mondelinge enquête onder de leden.

De cursus Boschlogie heeft in 1993 een deelnemersaantal van 70 (najaarscurus) gekend. De plannen voor een vervolgcursus worden hopelijk nog in 1994 uitgevoerd.

De werving onder jongeren heeft in het kader van het basisscholenproject tijdens het lustrum gericht aandacht gekregen.

Continuïteit en uitbouw staan nog op het programma.

Een nieuwe wervingsfolder kwam tot stand.

Het verenigingsspeldje werd weer aangemaakt en is in het Kringhuis te koop.

$ 2 verzorgen van diverse publikaties.

$ 4 de promotie van de stad.

Het Kring-Nieuws wint nog steeds aan kwaliteit; de doelstelling voor 1993 is zeker gehaald.

De uitgave van een boekwerkje "Rondom de Sint-Jan" zal in de eerste helft van 1994 plaatsvinden. Het boekje over het Havenkwartier is in voorbereiding; de uitgave wordt afgestemd op het gereedkomen van de gemeentelijke plannen voor de Kop van de Haven.

De uitgave van de delen 2 en 3 van de Archeologische- en Bouwhistorische Kroniek is niet gelukt; het overleg hierover kon nog niet worden afgesloten.

De "normale" activiteiten gericht op bezoekers van de stad gingen in 1993 onverminderd voort; de toename over de afgelopen jaren zet zich onverminderd voort. ( zie het betreffende overzicht) De activiteiten van de Stichting Binnendieze vertonen eenzelfde beeld. Het jaarverslag van de stichting over 1993 is ter informatie ter inzage gelegd in het Kringhuis.

Het geheel overziende moet geconstateerd worden dat door de vrijwilligers in 1993 enorm veel werk is verzet en inzet is getoond.

Met een soort "bijscholing" van de gidsen wordt in het eerste kwartaal een begin gemaakt; een eerste groep van 16 gidsen volgt dan een korte opleiding die wordt verzorgd door een professioneel bureau.

Een nieuwe opleiding torengids startte in september.

Een nieuwe opzet van de in het Kringhuis aanwezige documentatie heeft meer tijd gevergd dan aanvankelijk ingeschat.

Het ziet er nu naar uit dat in het voorjaar 1994 de resultaten zichtbaar worden. Een tijdschriftenkast is inmiddels in het Kringhuis geplaatst.

$ 3 de organisatie van de vereniging.

De statuten van de vereniging en de stichting Binnendieze werden gewijzigd.

De relatie van de stichting met de Kring is daarmee duidelijker verankerd.

De statutenwijziging van de Stichting Jeroen Bosch Atelier kon niet tot stand worden gebracht. Inmiddels is ook iedere personele band tussen bestuur van de kring en het bestuur van deze stichting komen te vervallen. Ook statutair is deze band niet aanwezig.

Een en ander heeft geleid tot een herbezinning op de relatie van de kring met de stichting Jeroen Bosch Atelier. Schriftelijk hebben wij de stichting bericht bereid te zijn tot samenwerking waar het gaat om de inschakeling van vrijwilligers, promotie e.d. maar dat wij thans geen aanleiding zien tot het dragen van verantwoordelijkheid voor de collectiefoto's.

De nauwere aansluiting van de activiteiten van de Stichting Binnendieze bij die van de Kring vindt verder voortgang. Gezamenlijke cursussen staan op stapel.

Geprobeerd wordt de onderlinge samenhang tussen de activiteiten van de onderscheiden werkgroepen te bevorderen.

Periodiek vindt thans door het bestuur overleg plaats met vertegenwoordigers van de werkgroepen. De werkgroep Klein Monument heeft niet kunnen functioneren. In 1994 zal de draad weer worden opgepakt.

Eind 1993 werd een nieuwe werkgroep opgericht die zich bezig zal houden met het "industrieel erfgoed".

De werkgroepen doen afzonderlijk verslag van hun activiteiten; deze liggen vanaf 22 mei in het Kringhuis ter inzage.

Ter versterking van het secretariaat werd een oproep voor vrijwillig(st)ers geplaatst in het Kring-Nieuws van juli 1993. Het ziet er naar uit dat de groep in het voorjaar 1994 in het Kringhuis kan starten.

Het op peil houden en waar mogelijk verhogen van de kwaliteit van de door de kring verspreide informatie heeft geleid tot de uitgave van een gesponsorde nieuwe gratis stadsplattegrond.

De andere voorgenomen activiteiten op dit terrein o.a. combinatiefolder en dergelijke konden in 1993 nog niet gerealiseerd worden. Het kost gewoon meer tijd.

Het bezoek aan de Citadel kon worden verrijkt met een in het seizoen op zaterdagen door de Schutterij van 's-Hertogenbosch verzorgde beschieting.

De activiteit "Culinair Wandelen" is een succes. Voor de kring betekent dat grotere inzet van vrijwillig(st)ers en meer bekendheid met het werk van de kring.

De samenwerking met het V.V.V.heeft geleid tot herstel van het periodiek overleg over praktische zaken rond de informatie, opvang en doorverwijzing van bezoekers.

Op beleidsniveau zijn afspraken gemaakt voor nader overleg.

Open Monumentendag 1993 was voor de kring weer een belangrijke dag. Veel vrijwillig(st)ers waren die dag present om voorlichting te geven en vooral om een "toeziend oog" uit te oefenen. Wij blijven ernaar streven de informatie voor de be-

zoekers te verbeteren en de doelstellingen van de kring onder de aandacht te brengen.

In samenwerking met andere, met name het gemeentebestuur, is voor 1994 voortgebouwd op een thematische aanpak.

$ 5 de huisvesting van de vereniging.

De a.s. aanpak van de Karrenstraat is ook voor ons verheugend nieuws. We zijn dan al in 1994 beland. Voor 1993 zijn, op een aantal kleine aanpassingen na, weinig veranderingen te melden.

Wel is in de loop van 1993 nog kort de mogelijkheid van gezamenlijke huisvesting van Kring en Stichting Binnendieze in een huurpand onderzocht. In verband net de kosten is dit idee verlaten.

$ 6 de financiële situatie van de vereniging.

Bewust heeft het bestuur gekozen voor het afzonderlijk voorleggen van de begroting voor 1994 voor aanvang van het verenigingsjaar. In december 1993 heeft de ledenvergadering zich over de begroting uitgesproken. Bij die gelegenheid is over de vooruitzichten gesproken en daarop toelichting gegeven.

$ 7 samenwerking en publiciteit Hetjaar 1993 heeft zeker geleid tot verbetering van het overleg met maatschappelijke organisaties en het gemeentebestuur.

Sinds najaar 1993 maken wij deel uit van het periodiek overleg van Hartje Den Bosch, Ambulante Handel en Horeca en nemen wij deel aan het vooroverleg voor de vergaderingen van het Centrum Management.

Met de direct bij ons werk betrokken wethouders vindt regelmatig overleg plaats.

Op ambtelijk niveau vinden wij eerder de weg naar informatieuitwisseling over beleidsvoornemens.

Met de Boschboom en de Stichting 's-Hertogenbossche Monumentenzorg vindt ongeveer 3-maandelijks gezamenlijk overleg plaats.

Op uitnodiging van de BLOS werd een bijeenkomst bijgewoond ter oriëntatie op een mogelijk lidmaatschap van de programmaraad van de BLOS. Door de heer J. van Ee wordt medewerking verleend aan een TV programma-serie over de geschiedenis van de stad.

Uitzending eerst in 1994.

De Kring werd lid van de vereniging Bewoners Leefbare Binnenstad.

De samenwerking met het stadsarchief werd in 1993 uitgebreid. De uitgave van het periodiek "'s-Hertogenbosch" door het stadsarchief kon door de samenwerking met de Kring een hechtere basis krijgen .

Voor de vrijwillig(st)ers, die het periodiek gratis van de kring krijgen aangeboden, een welkome informatiebron voor hun werk voor de Kring.

Een grote verrassing en grote "opsteker" voor de Kring en de Stichting Binnendieze was de toekenning van de "Kei-Goed Trofee". In een feestelijke bijeenkomst in het Casino werden vooral ook de vrijwillig( st)ers publiekelijk in het zonnetje gezet.

Het bestuur.

Het bestuur kende in zijn samenstelling in de loop van het jaar een aantal wijzigingen. Op de ledenvergadering van 21 maart werd de heer Frans Peters voor de eerste maal gekozen tot lid van het bestuur; mevrouw K. de Bekker-Dupont, de heer J. Kleyne en de heer W . Kuysten werden voor een nieuwe termijn herkozen. Het bestuurslid de heer H. Kurvers werd gekozen tot voorzitter.

Het bestuur had de eerste weken de handen vol aan de organisatorische voorbereiding van de opening van het seizoen 1993 en de start van de lustrumactiviteiten.

Bij de discussies over de nieuwe taakverdeling werd het probleem van de herijking van de bestuurstaak binnen een zo'n sterk gegroeide organisatie aan de orde gesteld. De wenselijkheid hier nadrukkelijk verder aandacht aan te besteden en daaruit ook consequenties voor de eigen werkwijze aan te verbinden werd door het bestuur gedeeld.

Toch ontstonden, als gevolg daarvan, reeds snel na de jaarvergadering problemen in de onderlinge samenwerking die direct na de lustrumreceptie voor de heer W. Kuysten en mevrouw A. van Lanschot aanleiding waren hun bestuursfuncties met onmiddellijke ingang neer te leggen.

Bij andere gelegenheden o.a. in het Kring-Nieuws van juni en op de ledenvergadering van december 1993 is door ons op de gang van zaken toelichting gegeven. De gang van zaken en het verlies van twee bestuursleden hebben de "achterblijvers" betreurd.

Het betekende in het werk dat verzet moest worden ook een extra aanslag op tijd en inzet van de overige 5 bestuursleden.

We hebben ons er door heen geslagen met medewerking van de vele vrijwillig(st)ers.

Op sommige punten heeft dit wel geleid tot

vertraging in de (afwerking van de) besluitvorming en afspraken.

Zoals ook al elders toegelicht heeft het bestuur zich doelbewust gezet aan een bezinning op de doelstellingen en activiteiten van de vereniging. De bestuurstaak en de onderlinge taakverdeling vormt daar immers een afgeleide van.

Met de adviseurs werd hierover overleg gevoerd.

Het NRIT werd ingeschakeld. Het door hen uitgevoerde onderzoek werd begeleid door een groep samengesteld uit bestuur en vrijwilligers.

Inmiddels is in februari 1994 de bestuursnotitie verschenen en staat deze binnen de kring ter discussie.

In november koos het bestuur de heer Frans Peters uit zijn midden tot secretaris.

In de ledenvergadering van decem ) 1993 werden de heren P.v.d.Heuvel en V. Verberk gekozen tot bestuurslid. Het bestuur was toen weer op sterkte namelijk 7 leden.

De samenstelling van de groep adviseurs kende een twee-tal wijzigingen. De heer J. Luyckx trad af in verband met zijn journalistieke betrokkenheid bij de krant.

De heer P. Wellens moest voor de functie bedanken om persoonlijke redenen. Bestuur en adviseurs beraden zich over een aanvulling van de groep adviseurs.

BEKNOPT OVERZICHT ACTIVITEITEN: januari: 2 nieuwjaarsinstuif maart: 21 jaarvergadering december: 12 ledenvergadering TENTOONSTELLINGEN januari/februari: pensionaat O.L.Vrouw van Lourdes te Engelen. september: Bossche Station: expositie werkgroep verzamelaars Hertog Jan . oktober: schilderijen van de schilder Kees Meyer. nov/dec/jan: P. van Acker: panorama foto's 's-Hertogenbosch.

UITGAVEN • er verschenen dit jaar 7 maal een uitgave van Kring-Nieuws; • het aantal uitgegeven folders bedroeg: Sint-Janstoren 5.000 Varen 25.000 Rondleidingen 3.300 Citadel 2.000 Zwanenbroedershuis 2.000 Stadswandelingen 2.000

,,.,.,..,...~----LËDÉNVERGADERINGl •••• •••••··•··•·•••·••••-"••,,.= "•""""A.. ....... n . >"-•··"------~".,.,"....,,",-."",,,,,,,......,, .... ,,.-," . ....,,,,,-.-,-,.,,,"""",,,,,,,,",_, ..••.... ~

EXCURSIES mei: Leuven: De Luister van Leuven. oktober: Thorn.

LEZINGEN februari17: de heer A. Steketee over de "Verbeteringen aan de Zuid-Willemsvaart in 's-Hertogenbosch". maart 22: de heer J. Staes over de Luister van Leuven. april 19: dr. T. Kappelhof over Reinier van Arkel.

DIVERSEN: maart 21: aanbieding promotievideo aan bestuur. april 14/18: presentatie Huishoudbeurs RAI. april 24: 675-jarig bestaan Illustre Lieve Vrouwe Broederschap iuni 25: commando overdracht Isabella0 erne. juni 26: ontvangst gidsen uit Leuven en Brugge. sept/okt: ontvangst ambtenaren gemeente 's-Hertogenbosch in kader 20-jarig bestaan. sept 14: seniorendag oktober 10: 25-jarig bestaan Boschboom. november 18: uitreiking "Keigoedtrofee"aan de Kring. december 18: vrijwilligersavond Casino.

WERKGROEP VERZAMELAARS "HERTOG JAN" Jaarverslag 1993 Voor onze werkgroep is het jaar 1993 een bewogen, boeiend en vooral doelgericht jaar geworden.

Het gehele jaar stond in het teken van het organiseren van een expositie. Het doel van onze werkgroep is toch ook om aan andere mensen te laten zien wat men heeft in zijn verzameling. Op uitnodiging van de Stichting "Knillispoort" zijn we het najaar van 1992 reeds begonnen met het zoeken van een thema en/of onderwerp. Er werd gekozen voor een historisch overzicht van de Bossche Stations vanaf 1870 tot heden.

In totaal zijn er 25 bijeenkomsten geweest ten huize van de diverse werkgroepleden. Hierbij is veel dank verschuldigd aan een van onze leden, nl. Marijke Janssens, die elke dinsdagavond in de maanden juli, augustus en september de werkgroep heeft vergast om zo deze expositie in de juiste vorm te gieten. En ook niet vermeld zijn de vele uren die de diverse leden erin hebben gestoken om een en ander verder te regelen.

In de laatste 3 maanden van 1993 zijn er nog 5 bijeenkomsten geweest met wederom 2 hoogtepunten (1 zelfs letterlijk).

Op 31 oktober hebben we onder leiding van Jo Hendriks een uitgebreide beklimming genoten van de St.-Janstoren. Met daarop volgend een bezoek aan Museum Slager waar de heer Hein Bergé ons voorzag van extra tekst en uitleg.

Op 19 november vond er een bezoek plaats bij het Oeteldonks Aauw Archief hierbij werd door de heer Frans Vennix uitleg gegeven over het reeds 22-jarig!! bestaan van het O.A.A..

Al met al een bewogen jaar voor onze werkgroep.

Namens de werkgroep verzamelaars "Hertog Jan" Rob Hoogeboom secretaris r-~,,- ~AN'î)lfWERKGROEPENj

OPROEP Werkgroep Industrieel Erfgoed "Winde" wil graag enkele medewerk(st)ers aantrekken.

Kennis van vroegere Bossche Industrie is niet persé noodzakelijk. Enthousiasme natuurlijk wel. Wilt U meer informatie praat of bel dan met Piet de Bock (0419219196).

DE BOSSCHE PERS IN DE WURGGREEP VAN DE DUITSE OVERHEID 1940-1945 )

Als dit nummer bij U in de bus valt, staan we vlak vóór menige ingetogen, stille herdenkingstochten naar onze dodenakkers uit 1940-1945. Ze vormen de jaarlijkse inleiding tot de grootse activiteiten rond de oktoberbevrijding van onze stad.

Met een drietal documenten heeft het daarom zin ook eens de worggreep van de bezetter op het toen in 's-Hertogenbosch alleen nog toegelaten dagblad - de Provinciale Noordbrabantsche Courant/Het Huisgezin - te laten zien.

De op 1november1941 opgelegde fusie had de voordien in de stad verschijnende kranten - de "Provinciale" en "Het Huisgezin, zoals ze in de volksmond werden genoemd - bijeengebracht.

Zo verscheen op 3 november 1941 DENOORDBRABANTSCHE COURANT Niet alleen 's-Hertogenbosch, maar evenzeer steden met twee of meer kranten in ons land kregen te maken met een straf doorgevoerde "reorganisatie van de Nederlandse pers", zoals dat toen sjiek heette. De Duitse overheid ruimde daarmee haar onwelgevallige kranten op of dwong ze tot een fusie. Dat daarmee tegelijkertijd de steeds nijpender papierschaarste werd gediend, was mooi meegenomen.

Daarnaast werd de controle op het bezorg-apparaat van de krant volgens Duits recept "gründlich" uitgevoerd ter bestrijding van de talrijke illegale bladen in ons land.

Ajb.J. Legitimatie-bewijs met foto van de bezorger.

Iedere bezorger moest zich tijdens het rondbrengen van zijn krantenwijk kunnen legitimeren. (Afb. l.)

Jantje Bodar kwam uit een echt krantenbezorgers gezin Van Drunen-Bodar. Zijn

... " ..•.. ""~, ••.•• "." •••~~·~·-·-..... " .......................><.......

zuster en haar man hadden al jarenlang een krantenwijk. Op de achterkant van Bodar' s legitimatiebewijs stonden de straten van zijn route nauwkeurig omschreven.

(Afb.2.)

Hoe anders begon Willem Boelaars op vrijdag 15 januari 1937 aan zijn journalistieke taak aan de "krant van Arkesteyn" in de stad, waarin hij geboren en getogen was.

Aansluitend op het redactionele beleid van zijn voorgangers Johan Pastoor en Louis van Bunge wenste hij de krant met zijn "Tussen deur en drempeltjes" voort te zetten "op den grondslag van de godsdien-

"" •••••••••••••••••••• ".,.. " ..•. " ..... "."'' ''''''''""•••··---·----·-

tenslotte uit het beroepenregister geschrapt, na vele keren op het matje geroepen te zijn op het kantoor van de Duitse overheid in Vught. Hoe zwaar iedere keer na zo'n reprimande de morele en psychische druk ook in zijn gezin, voelbaar was, weet zijn weduwe M. Boelaars-Den Ronden nu nog nadrukkelijk te verwoorden.

Wèl heeft de directie van de krant zijn salaris gewoon doorbetaald. Na de perszuivering ontving Willem Boelaars op 20 april 1950 zijn perskaart (afb.4.) weer terug.

Provinciale Noord-Brabantsche Courant Het Huisgezin tmzq,aplt1c· ~ "1.H•rtogeobo.c:h

P.

Ajb.2. De route-omschrijving op de achterkant van het legitimatiebewijs.

Keren we nu terug naar de krantenfusie.

In haar nummer van vrijdag 31 oktober 1941 gaven de toenmalige directeuren, A.A.M. van Roosmalen voor de "Krant van Arkesteyn" en H.C.M. Wijfels voor "Het Huisgezin" aan hun lezers opening van zaken, die hen tot het samengaan in de nieuwe krant- de Noordbrabantsche Courant hadden genoopt.

Dat dit blad toch niet de door de bezetter gewenste medewerking verleende, leidde in 1943 tot een tweetal rigoreuze maatregelen: 1 De Noordbrabantsche Courant werd opgeheven en vervangen door de Nieuwe Brabantsche Courant onder verantwoordelijke leiding van H. Vervoort, een uitgever uit Eindhoven. Ter wille van het personeel werd deze uitgave van het nieuwe dagblad wèl gedrukt op persen van de N.V. Noordbrabantsche Courant.

2 De hoofdredacteur W.A.T.J.M. Boelaars (29 september 1889 - 's-Hertogenbosch - 14 november 1963) werd bij schrijven van 8 november 1943 op last van de "Perschef van den Rijkscommissaris" door het N.S.B.-duo P.J. van Megchelen/J. Learbuch van het Verbond van Nederlandse Journalisten uit het beroepsregister (afb.3.) geschrapt... en dus brodeloos gemaakt.

stige - zedelijke overtuiging, die in het in overgroote meerderheid Katholieke Brabantse volk leeft".

D1t~U•

vao de Pto•lnclalt Noord-

aan geuoeznd dagblad verbondoo lr ab

Dat ideaal werd sinds de overweldiging van Nederland in 1940 wreed verstoord.

Met name de Christelijke bladen - de notoire bestrijders van het nazi-dom kregen het zwaar te verduren. Het was vooral de karmeliet, Prof.dr. Titus Brandsma (Wonseradeel 1881 - Concentratiekamp Dachau 1942), die het verzet van de Katholieke Pers in Nederland coördineerde. Het was dan ook niet verwonderlijk, dat de journalisten met aan het hoofd hun hoofdredacteuren de ondraaglijke greep van de bezetter ondervonden. Velen gingen weg ... vaak het verzet in. Willem Boelaarts werd

Dl!: 1'0011.:UT':l::JC 1'.+J UT •'' fl:UOID 'f.U l'ED."lli•UillOClfl: JOOU:ll1'1DI

••t•1111ao1 it r"11\lt\&Z'1'U••l•1r4.1lra-.ut"111c..raa\, 1 . J..T.J.i; . aodaara, MtbaaUi1traat ,S, •...a1rtos•~ hacll, llll1Jlt1.a1 101tTU1 ...,, s1J1t -rkaaaa&ffu 111 • • 1a h111•Tanll1\llM:rla"l'.•hU•'lll11l, 111t1Hr1'ollloet .u •• '''"''~• . ,,,,_, ia art1td 5, l• lil.

•n 1h r 4 " ... h.t J";--11• 'h ""••llllt1

•"•runkoHt1&~Ük•l l O "U1b.tJ• U'11.&l.1•Un'loHlll1t tot" orh&linc".,.••1.oHllr1J"1"' 1nhet-..er",ere&J.t•r ".,. h • jou..raal.1•t f . J..':'.J. J.: . •••l•ar1, J.et..,.15•trae.t '5, ·-n•rt•&•a-..0Hh1 AfuUift ••••• aal -r••n c-••"•n ...,, àet Heor• ".,.

1t aUullnc r.r ... H•n "..., il•t P•p&rt••Nlt " ... l•ll:-

"o• rUchtillC •" [.,,•hn, • .,, ••n oa1tP"•r "u. .ts li ••rt"r•\.&llt..:h C011r&.11t •ft ... ,," ..,.l&.11Ch•"Hrih.

Ajb.4. Perskaart, uitgereikt aan W. Boe/aars op 20 april 1950

Bronnen: ! .Archivalia uit eigen krantendocumentatiecollecties: Prov.Nrdb.'s-Hert.Crt.no.12 vr.15-1-1937 Prov.Nrdb.'s-Hert.Crt.no.256 vr 31-10-1941 Noordbr.Crt no.l . ma 3-11-1941 Jubileumnummer Prov.Nrdb.'s-Hert.Crt za. 21-71921 2. Encyclopedie van Noord-Brabant, deel l.A-i 221-222 3.Hollenberg,Dr.P.,"'s-Hertogenbosch als perscentrum", Varia Historica Brabantica IV, 1975, overdruk, pag.232-234 4.Standaard Encyclopedie, deel 3 Brag-Coud,pag.9 5.Meded.Mevr.M.Boelaars-Den Ronden,' s-Hertogenbosch.

OPROEP Wie helpt "Winde" op weg naar het verleden? Wij, werkgroep Industrieel Erfgoed, zoeken personen die ons kunnen vertellen over de vroegere sigarenfabriek Antonio.

; ~· Yoors1t\•r "..,, het hr-..o.,."&.11••••rl.,..eoUJl'll.nl&l.l•t•n,

Ajb.3. De perschef van de Rijkscommissaris besluit tot doorhaling uit het beroepsregister van hoofdredacteur Willem Boelaars

Weet U er zelf alles van, of weet U mensen die ons op de goede weg kunnen zetten belt U dan even met Piet de Bock (0419219196).

....

".,.,,.~~ :,;_-- • :«''O'<'~- ··v~v~··"·'~~ · ~=-

' !'ili~'"<i>',,_Y.'fü'WY~>,• ' »'~

••••.-•v'"«<~'~·'W"''<iliY'~-'!-"'+'A~--->Mo»

• .,.,.,..,.,.,.,.."'..,.,., .. ,,,,,,.,,-.._

0

DE BOUW VAN DE NED. HERV.KERK TE 'S-HERTOGENBOSCH Een vervolgverhaal door J.J. van Veldhuizen.

Nr.l.

De vraag aan mij gesteld was: wilt u iets over de Hervormde Kerk vertellen? Nu was ik al geruime tijd bezig mij te verdiepen in de geschiedenis, die begint voor de bouw van deze kerk, tijdens de bouw ervan en de tijd erna. Deze studie is, wanneer ik dit noteer, nog niet afgerond. Binnen het verhaal over deze kerk spelen ook andere kerken hun rol. Zo zag ik datmijn eerste notering bestaat uit een resolutie van de Raad van Staten der Verenigde Nederlanden d.d.

13 juli 1746, waarbij opdracht wordt gegeven de Geertruikerk ten spoedigste te doen en, de stoelen en banken op te slaan, om de kerk te gebruiken voor het onderbrengen van zieken en gekwetsten van het leger. De kerkdiensten zullen plaats vinden

uieze

in de Kruiskerk. En mijn laatste notering t over een tekening van de plattegrond van deze kerk d.d. 27 september 1966, met een vakverdeling met beschikbare zitplaatsen. Minimaal 601 plaatsen en maximaal 718. Dit verschil ontstaat door meer of minder inschikken in de vaste banken. Bij te zetten stoelen 334 plaatsen. Tussen deze twee notities zijn er drie ringbanden bomvol met noteringen van feiten uit diverse archieven. Het Gemeente Archief, het Rijksarchief te 's-Hertogenbosch en het

0

a tek JI(

a 0

0 0

Bisschoppelijk Archief.

Ik doe een willekeurige keuze uit de aanwezige stof.

Daarbij bedenkend wat voor de lezer interessant kan zijn.

Voorgeschiedenis.

vreemde overheersing. - Willem de eerste treedt aan. -

Op 3 februari 1810 trokken Franse troepen 's-Hertogenbosch binnen en met ingang van 16maart1810 was het gebied ten zuiden van de Waal deel van Frankrijk geworden volgens een Parijs tractaat.

20 Februari 1810 was er op verzoek van een franse stafofficier van het garnizoen een mis in de Protestantse Sint-Jan, omdat de Rooms Katholieke kerken te klein waren.

Een decreet van Napoleon d.d. 8 december 1810, betreffende een meer juiste verdeling der kerken alhier wijst de Sint-Jan toe aan het Rooms Katholieke volksdeel en de Anna kapel en de Geertruikerk aan de Protestanten.

Dit was uiteindelijk een verlaat gevolg van de Staatsregeling van 1798 waarin de scheiding van kerk en Staat werd vastgelegd.

Ik begin dan met de mededeling dat de Maire of Burgemeester van deze stad de Hervormde Kerkeraad opdraagt de sleutels van de Sint-Jan over te dragen, uiterlijk op 28 januari 1811. De Kerkeraad besluit op 20 januari 1811: "nog deze week de sleutels te overhandigen zonder te wachten op de 28 ste".

a 0

' ; / / h / / / / / / / / / . / / h A 'Ób///////.

In 1813 wordt Napoleon definitief verslagen bij Leipzig. Op 27 januari 1814 wordt 's-Hertogenbosch overgegeven aan de geallieërde troepen en is 's-Hertogenbosch vrij van

Het eerste bericht over een nieuwe Ned. Herv. Kerk.

11 December 1816 komt er een K.B. (Koninklijk Besluit) nr.l gemaakt: "ter voorkoming van onaangenaamheden".

De Gouverneur heeft medegedeeld dat 'de notabelste leden der beide gezindheden het uit de weg ruimen der geschillen verlangen' . Artikel 7 van dit besluit bepaald dat in de loop van het jaar 1817 ten kostte van 's-Rijks Schatkist een nieuwe kerk voor de Hervormden zal worden gebouwd, met alles erop en eraan. Een bouwplan is bijgevoegd en als plaats is aangewezen de gebouwen en besloten tuin achter het zogenaamde Geefhuis, over de Dieze gelegen.

TEK. Ienll.

De opbouw en inrichting van de nieuwe kerk zal onder toezicht staan van het departement van den Waterstaat en dat voor de Zaken der Hervormde Kerk. De laatste instantie is belast met de uitvoering van het besluit in overleg met de Minister van Waterstaat en de Dir. Gen. voor de zaken van de Rooms Katholieke Eredienst, voor zover hun dat aangaat. Op 19 december 1816 blijkt de Anna kapel onbruikbaar geworden door de najaarsstormen. Deze wordt tijdelijk verlaten omdat de mensen wegblijven.

Het genoemde bouwplan voor de kerk blijkt op 10 januari 1817 nog niet bekend bij de Hervormde Kerkeraad, noch bij de Burgemeester en deze gaat erom vragen bij de Gouverneur. Deze heeft er wel aan meegewerkt maar heeft het origineel ook niet.

Reacties op het bouwplan voor de Ned. Herv. Kerk.

Er is een ongetekende en ongedateerde conceptbrief aan Z.M. waarin men de plaats van de nieuwe kerk zeer ongeschikt

vindt. Een afgelegen hoek, door het riviertje de Dieze afgescheiden van alle huizen.

Het zal nooit een deftige en aanzienlijke plaats worden. Op deze plaats ook grote kosten voor de fundamenten . De grond is laag, moerrassig en niet altijd vrij van water. Terwijl er andere plaatsen voorhanden zijn.

De Kerkeraad krijgt via de Gouverneur een brief van de Minister van den Waterstaatmet een bestek voor de te bouwen kerk gedateerd 21 mei 1817. Dan kan men voor het eerst reageren. De kerk is van binnen voorzien van pilaren, en er zijn 762 zitplaatsen. TEK. UI. Vanaf 690 zitplaatsen kan men de preekstoel zien. Voor de Hervormde Gemeente met de hervormden van het garnizoen is de kerk veel te klein. Er moeten 1000 mensen inkunnen. Ook de plaats van ligging vindt men minder geschikt.

Ter plaatse is de Hoofdingenieur van de Waterstaat de heer Goekoop. Hij bekijkt het bestek en stelt toevoeging van galerijen voor, winst 300 zitplaatsen. De plaats had gelukkiger kunnen zijn, vindt ook hij.

Er bestaat ook een kladbrief met notities over het bestek. Aan het eind der kerk twee kamers, links en rechts, ertussen een gangportaal onder de toren. Geld voor de orgelkast is genoemd, niet voor het orgel zelf.

Geld voor zit- en bidbanken. De laatste zijn niet nodig. Maar het geld is al niet genoeg voor de zitbanken. Een trap naar boven is niet getekend. Bij de klok in de toren wordt niet gesproken over een rad waarover de reep moet gaan om de klok te luiden. De plaats voor de kerk zou beter de plaats zijn waar nu het Geefhuis staat. Meer veilig, want niet achteraf. En een sieraad vooraan de straat. De dakvorm uit het bestek vraagt om inwatering, dus binnen de kerk veel verrotting. Kortom niemand is er echt blij mee. Met de kerk niet en de plaats ook niet!

14 Juni 1817 stuurt de Kerkeraad een brief met officiële reacties aan de Gouverneur naar aanleiding van het op 21 mei 1817 ontvangen bestek.

Men begint de inwendige maten op te sommen en aansluitend de aan te brengen zitplaatsen van waaruit vrij zicht is op de preekstoel. Men heeft ook de gangpaden gebruikt om zitplaatsen te maken, wat zij ontsierend voor de kerk noemen. Zij komen tot plaatsen voor 690 personen. Met nog twee bedenkingen. De hoorders achter

de spreker missen het genoegen deze in het gezicht te zien, en die veraf zullen bij de minste hardhorendheid of andere oorzaken de spreker niet horen. Men brengt ook in, het aanbrengen van "eergestoelten". Banken voor de Koning, voor als hij komt, en de onderscheiden collegien van bestuur in het Rijk, het Gewest, de Stad, de Regtbank, burgelijke en militaire ambtenaren, waardoor er plaatsen voor het meerendeel der gemeente verloren gaan. Op een gewone zondag wordt het aantal toehoorders begroot op 700. Op een hoogtijdag veel meer, tot 1000 toe. Ook wordt er niet gesproken over een kosterswoning. Velen van de Hervormden hadden het gebouw liever gezien op de plaats van het Geefhuis en de grond over de Dieze als kerkhof, waarvan de opbrengsten zouden kunnen dienen voor onderhoud van de nieuwe kerk. De kerk zou daar meer in het zicht staan en de stad versieren.

De Gouverneur nu vraagt officieel de Hoofdingenieur van de Waterstaat de heer Goekoop om advies over de brief van de

[~QNQQM~~. ~~IN~®($ ... ".

12,S JAAR KRINGHUIS. Op 11juni1994 is het 12,5 jaar geleden dat het Kringhuis aan de Stationweg officieel door de burgemeester werd geopend.

Het eerste Kringhuis was al op 25 november 1981 in gebruik genomen. Men startte met een opening gedurende 11 uren per week wat, zoals bekend, uitgroeide tot zeven dagen van de week.

Men kan er nu ook voor veel meer dingen terecht. Het voert te ver om de totale geschiedenis van het Kringhuis te beschrijven, u kunt dat lezen in het decembernummer van 1991. Het enige nadeel van de uitgebreide openingstijden is dat de coordinatrice soms moeite heeft met het kloppend maken van het maandelijkse werkrooster.

Gelukkig is de inzet van de meeste medewerkers zo groot dat ze er geen moeite mee hebben om een extra dienst te "draaien".

Zonder deze vrijwilligers zou het ondoenlijk zijn om "ons visitekaartje" volledig te bemannen/bevrouwen. We zijn hen dan ook zeer dankbaar voor hun werkzaamheden. Zelfs zijn er een aantal onder

hervormden. Hij antwoordt op 19 juni 1817 en merkt op dat de nieuwe kerk groter is dan de Geertruikerk en de Anna kapel samen, maar hij kan niet meer mensen bevatten dan die twee samen door de inwendige pilaren.

Over de plaats: die zou sierlijker zijn in een der voornaamste straten, al was het slechts het front. Maar omdat dat niet kan (hij kent het belang van het Geefhuis en waarvoor dit bestemd is.) zal de huidige aangewezen plaats iets naar achteren moeten worden gekozen zodat er vanaf de Hinthamerstraat zicht ontstaat op een deel van de voorzijde en er tevens gelegenheid is voor koetsen om voor het gebouw te komen en te keren. Verder merkt hij op dat galerijen kunnen worden aangebracht voor circa 300 mensen, voor ongeveer f 5000,-.

De volgende aflevering gaat o.a. ( ) het zoeken naar een andere bouwplaats.

J.J. van Veldhuizen.

•

......

""'

"-, . . . . ·.- ·.-., . . -~,-...,,,." ...... .

••'• •

"•.·;..·,·,.m . ..,.

hen die reeds vanaf het eerste uur hun steentje bijdragen. Petje af voor deze steunpilaren van onze Kring.

Het bestuur tracht steeds de service aan de bezoekers te verbeteren. Er is onlangs een training gestart, gepresenteerd door het trainingsburo Jan Rijnaarts, om de totale presentatie nog beter te maken. Tevens wordt de inrichting van het Kringhuis, waar nodig, gemoderniseerd. Allemaal ) het de bezoekers en de medewerk~rs naar de zin te maken en het "gastheerschap" nog beter te verzorgen.

Gelukkig wordt het bestuur niet zo modern dat het mee gaat met de trend in onze stad om alles een vreemde naam te geven.

Of vindt u dat het rijtje "La Place", "La Gare" en "Le Cour" moet worden uitgebreid met "Les amis de Bois Ie Duc"? Neen dat kan men onze vereniging niet aan doen.

Het nieuw seizoen is gestart. We zetten ons beste beentje weer voor. Omdat we trots zijn op 's-Hertogenbosch, omdat we trots zijn op onze Kring, maar vooral omdat we trots zijn op ons Kringhuis.

Harry Blankert.

WOONCULTUUR IN DE PEPERSTRAAT In 1993, hetjaar waarin de Kring 20 jaar bestond, is door het bestuur het C.R. Hermans-stipendium in het leven geroepen met als doel: stimuleren van het onderzoek naar het cultuur-historisch verleden van de stad. Als eerste onderwerp werd gekozen voor de wooncultuur in de Peperstraat in de 17e en 18e eeuw. Het onderzoek werd uitgevoerd door drs. Esther Vink. Op 28 februari j.l. presenteerde zij in Societeit Amicitia en de Zwarte Arend in de Peperstraat de resultaten van het door haar verrichte onderzoek.

De avond werd ingeleid door drs. Gerard Rooyakkers. Hij benadrukte het belang van het onderzoek van de materiële cultuur.

Men moet trachten na te gaan wat de rol is eest) van voorwerpen in het dagelijks leven van de mens. Bij die "voorwerpen" valt niet alleen te denken aan gebruiks- en siervoorwerpen, maar ook aan de huizen, waarin die voorwerpen aanwezig zijn (waren). Voor zo'n onderzoek staan ons vier bronnen ter beschikking: 1. de voorwerpen zelf (denk hierbij aan archeologische opgravingen) 2. afbeeldingen van de voorwerpen (schilderijen) 3.de bewoners van de huizen. Door veldwerk te verrichten is het mogelijk na te gaan, waarom iemand bepaalde voorwerpen in huis heeft 4. boedelinventarissen. Een boedelinventaris werd opgemaakt door een notaris na het overlijden van een perso~m, ten behoeve van een goed beheer van de nala) nschap. In zo'n inventaris worden alle voorwerpen, die iemand bij overlijden nalaat, opgesomd.

Nadeel van de boedelinventaris is, dat we niet weten, hoe de voorwerpen er uit zagen. Ook is het lastig om te bepalen wat het verschil is tussen bijvoorbeeld een telloor en een bord. Een telloor is een bord, maar waarom werd het ene bord telloor genoemd en het andere gewoon bord?

Na deze inleiding was het woord aan Esther Vink. Zij heeft de onder 4. genoemde bron onderzocht. Haar onderzoek had betrekking op de boedelinventarissen van een aantal 17een 18e eeuwse bewoners van de Peperstraat. De toenmalige Peperstraat was overigens langer dan de huidige: Tot 1961 behoorde het gedeelte van de huidige Parade tussen Kerkstraat en Lange Putstraat ook tot de Peperstraat!

Het begin van het onderzoek had als doel na te gaan wie er in het genoemde tijd vak in de Peperstraat woonden. Deze gegevens kunnen we vinden in de blokboeken (voorlopers van de bevolkingsregisters) en in de belastingregisters (staten van de 60ste penning). Ook werd hierbij door Esther dankbaar gebruik gemaakt van het werk dat Van Sas se van Ysselt in het begin van deze eeuw publiceerde (Voorname huizen en gebouwen van 's-Hertogenbosch).

Nu de namen van de bewoners bekend waren, werden via de index op de testamenten en de repertoires (nadere toegangen) op de notariële protocollen een twaalftal boedelinventarissen en zes testamenten bestudeerd. De testamenten leverden wem1g informatie. Over de boedelinventarissen daarentegen kon heel wat meer gezegd worden. Esther constateerde, dat de meeste bewoners van de Peperstraat vermogend waren. Daarbij merkte zij terecht op, dat die conclusie gebaseerd is op slechts 12 boedels enje mag je daarbij afvragen, of dat een representatioef beeld geeft van de bezittingen van de bewoners van de Peperstraat.

In de onderzochte inventarissen laten de voorwerpen zich als volgt indelen: 1. gebruiksvoorwerpen, die weerm onder te verdelen zijn in: a "huis-, tuin- en keukenvoorwerpen: kleerstokken, emmers, tonnen, strijkijzers b "luxe voorwerpen" van zilver, tin, porselein en damast (schotels, mosterdpotten, kandelaars) c "houtwerk": Spaanseieren stoelen, notehouten tefel, gelakt koffierek 2. decoratieve voorwerpen, onder te verdelen in: a schilderijen (opmerkelijk is, dat hoogstzelden de naam van de schilder wordt vermeld) b familieportretten c munten, Japanse tabakspijpen enz.

Heel vaak wordt ook de waarde van de voorwerpen getaxeerd en vermeld. Ook kan met behulp van de onventarissen iets gezegd worden over de functies van de voorwerpen en de indeling van een huis.

Aanvankelijk werden de voorwerpen opgesomd in de volgorde waarin de notaris ze tegenkwam. Later werden ze per vertrek beschreven (personeelskamer, kinderkamer, keuken, ontvangstkamer).

In de boedelinventarissen komen zoals gezegd dagelijkse gebruiksvoorwerpen voor: kopjes en schoteltjes bijvoorbeeld Koffiekopjes waren te gewoon om in de inventaris op te nemen. Thee- en chocoladekopjes werden vaker vermeld. Thee en chocolade waren vroeger echt dranken voor de elite tegenover de volksdrank koffie. Opmerkelijk is verder, dat tabakspijpen nauwelijks in de inventarissen vermeld werden, wel tabaksdozen. Bij het tafelbestek viel op, dat messen en lepels al van oudsher in de inventarissen vermeld worden, terwijl vorken pas later in gebruik komen.

Esther had nog veel meer kunnen vertellen, maar de race tegen de klok verloor zij.

Het was inmiddels 20.30 uur en de hoogste tijd voor stadsarchivaris Looper om de avond af te sluiten. Hij zei, dat het onderzoek van Esther de eerste aanzet is voor een uitgebreider onderzoek. Het zou eigenlijk uitgebreid moeten worden tot de hele Peperstraat of liefst nog meer straten om een vergelijking tussen verschillende stadswijken te kunnen maken. Ook zou er dan op nationaal en internationaal niveau iets gezegd kunnen worden over de welstand van de Bosschenaar in de 17e en 18e eeuw. In andere plaatsen in en buiten Nederland zijn al eerder soortgelijke studies verricht.

Om zo'n onderzoek goed te kunnen doen is het nader toegankelijk maken van de notariële archieven noodzakelijk (immers niet van alle notarissen zijn repertoires aanwezig).

Vrijwilligers van de Kring zouden hierbij een belangrijke rol kunnen spelen. Financiële ondersteuning is echter noodzakelijk voor het aanstellen van een professionele begeleider.

Theo van Herwijnen

Kopij voor het eerst volgende Kring-Nieuws dient uiterlijk vrijdag 3 juni 1994 te worden ingeleverd bij Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch of bezorgen in het Kringhuis

••••••••••••••••••••n••n.,M,nnnn

DE BEVRIJDING VAN 'S-HERTOGENBOSCH. Op maandag 21 maart 1994 stroomde de zaal van het Stadsarchief vol met belangstellenden voor de lezing die de heer Luc van Gent zou gaan houden over de Bevrijding van 's-Hertogenbosch in oktober 1944. Zelden, of wellicht nimmer, zal de opkomst voor een, door de Kring georganiseerde, lezing zo groot geweest zijn als deze avond. Er waren zeker ruim 120 bezoekers die alle stoelen en zelfs enkele staanplaatsen hadden bezet. Men had geen deskundiger persoon voor deze lezing kunnen presenteren dan juist de heer van Gent.

Het was dan ook vol vreugde dat de vicevoorzitter, Mevrouw Kok de Bekker, hem en vele toehoorders welkom heette en hem snel het woord gaf. Hij hield eerst een inleiding over de voorbereiding tot de aanval op de stad, waarbij het eigenlijk om de veilige bereikbaarheid van Antwerpen ging.

Hij noemde onvoorstelbare aantallen pro-

DE NEDERLANDS HERVORMDE KERK Onlangs vond een lezing plaats in de N.H. Kerk over de historie en bouw van de kerk gegeven door de heer J.J. v. Veldhuizen.

Mijn opdracht vanuit de redactie was om van deze interessante lezing een verslag te maken en te publiceren. Onlangs stelde de heer v. Veldhuizen zijn geheel op schrift gestelde lezing ons ter hand. In de komende afleveringen van het Kring-Nieuws zullen we deze publiceren.

Een zeer korte samenvatting.

Over de plaats waar de N.H. Kerk zou moeten komen is veel te doen geweest. Diverse locaties zijn aan de orde geweest. De discussies over de plaats van de te bouwen kerk hebben vele malen langer geduurd dan de bouw van de kerk zelf.

In 1810 werd t.b.v. de Franse troepen een mis opgedragen in de toen protestantse Sint-Jan en later in datjaarwerd de Sint-Jan toegewezen aan de katholieken.

De Hervormden hebben een aantal jaren getobd met het onderbrengen van hun kerkdiensten en in 1816 wilde men zelfs de Sint-Jan terughebben.

In datjaarechterwerd bij Koninklijk Besluit bepaald dat op kosten van Rijks schat-

jectielen die in vier dagen over de stad werden uitgestrooid. Het Hinthamerpark b.v. werd op een dag getroffen door 50. 000 projectielen.

Vervolgens ging hij over tot een diapresentatie en ontlokte vele reacties bij de aanwezigen. Er werden vele herinneringen opgeroepen bij het zien van de vlammenwerpers, de Rode Kruistrein bij Rosmalen, de bailybrug bij de Sint-Jansingel en de foto's van vooral de Britse legerfotograaf Luitenant Peter Handford. Ieder vernam nog wel een nieuwtje, zoals hoe het mogelijk was om op eenvoudige wijze een bailybrug op de plaats van een verdwenen houten brug, te leggen. Of het feit dat de moedige Piet Kerssens niet is overleden bij de Wilhelrninabrug, maar daar wel zwaar gewond raakte. Hij overleed korte tijd later in Coudewater. Ook vernamen we hoe het kwam dat de geallieerden, komende vanuit de Vughterstraat, de Vughterbrug beschoten in plaats van de brug over de Dommel.

Hij besloot zijn lezing met een verslag over

kist een nieuwe Hervormde Kerk gebouwd mocht worden, op de plaats achter het Geefhuis, over de Binnendieze in de SintJosephstraat. De bouw zou onder toezicht komen van Rijkswaterstaat.

Men vindt de plaats voor de nieuwe kerk zeer ongeschikt. De plaats van het Geefhuis zou een betere plek zijn, met een kerkhof aan de andere kant van de Binnendieze.

In 1817 komt er een alternatief voorstel.

De lokatie op de hoek van de Triniteitstraat en Weesstraat (nu Parade) zou in aanmerking komen ware het niet dat hier nogal wat huizen van hoge functionarissen afgebroken zouden moeten worden .

In 1818 wordt opnieuw de plaats van het Geefhuis overwogen met ruimte erachter voor een kerkhof, maar de verplaatsing van het Oude Mannen en Vrouwenhuis zou teveel gaan kosten.

Uiteindelijk besloot men de locatie te kiezen van de Annakapel (deze moest toch al worden afgebroken en in 1819 wordt de Annakapel gesloopt).

Op 15 december 1819 begint de bouw van de N.H. Kerk en op 20 december 1820 is deze nagenoeg voltooid. In 1821 wordt de kerk ingericht en op 6 januari 1822 volgt de inwijding van de kerk.

John Vermulst

•••'•'"'

o oo ' ' '

''''''''""'""""•--··-·"•••~-

, •• . - " 00

"'''''''""j

de gevechten op het Zand en de vluchtende burgers uit deze wijk.

Het gehoorde had vele emoties opgeroepen, maar nu kwamen de gemoederen tot rust. Hoewel men danig onder de indruk was van het gebrachte, waren er gelukkig toch nog enkelen die hun schroom overwonnen en vragen stelden, waaronder die over de vermeende vaste gevechtspauzes.

Tot slot kwam mevrouw de Bekker woorden te kort om, mede namens alle toehoorders, haar dank uit te spreken. Zij liet dit vergezeld gaan van een stoffelijk blijk van waardering.

Harry Blankert.

HERDENKING VAN DE BEVRIJDING 50 JAAR NA DATO Op 26 oktober aanstaande komen 220 bevrijders van 1944 met hun familie naar onze stad. Er is een programma samengesteld dat op 27, 28 en 29 oktober zal plaatsvinden. Op zondag 30 oktober vertrekken onze Britse gasten weer naar huis.

Gastgezinnen die voor vier dagen en nachten gastvrijheid aan één of twee personen wensen te verlenen worden verzocht zich op te geven bij de Stichting October 1944 's-Hertogenbosch, Aristoteleslaan 17, 5216CN, Tel. 073-140444 (Agnes van ) Gent) Fax. 073 - 149638.

Omdat onze bevrijders tot de senioren behoren (de jongste is dan 69 jaar) wordt een klein aantal voorwaarden gesteld waaraan een gastgezin verzocht wordt te voldoen: - de Engelse taal beheersend - vervoer per auto van 26 t/m 30 oktober in de stad en omstreken - geen tweepersoonsbedden, wél lits-jumeaux of 1 persoonsbed - slaapkamer niet hoger dan op de eerste verdieping Bij voorbaat dank!

Luc van Gent

beeldjes, wapens, sieraden, huisraad en munten. Ook wordt gebruik gemaakt van speciaal voor dit doel vervaardigde maquettes en reconstructies.

TENTOONSTELLING: BATAVEN: BOEREN EN BONDGENOTEN De Maaskant in de Romeinse tijd In de afgelopen 20 jaar heeft in het noordoosten van Brabant op grote schaal archeologisch onderzoek plaatsgevonden.

Daarbij werden spectaculaire ontdekkingen gedaan, zoals de vondst van de nu reeds legendarische Tempel van Empel en de inmiddels al even bekende Romeinse brug bij Cuijk. Opgravingen in plaatsen als Cuijk, Lith, Oss-Ussen en Empel leverden samen met talloze toevalsvondsten een schat aan gegevens op met betrekking tot de Bataven en andere inheemse bevolkingsgroepen die het gebied in de Romeinse tijd bewoonden. De resultaten van dit in opzichten opzienbarende onderzoek worden van 23 april tot en met 17 juli 1994 gepresenteerd in de vorm van een grote archeologische tentoonstelling in het Noordbrabants Museum te 's-Hertogenbosch.

Dit is mogelijk dankzij de medewerking van de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek te Amersfoort, de archeologische instituten van de universiteiten van Leiden en Amsterdam en de Archeologische Dienst van de gemeente 's-Hertogenbosch.

Romeinen in Nederland Vanaf het begin van onze jaartelling tot in de vierde eeuw na Christus strekte het Romeinse Rijk zich uit tot in het huidige Nederland. De Rijn vormde de noordwestelijke grens van het rijk. In het strategisch ngrijke rivierengebied bouwden de Romeinse legers hun versterkingen en oefenden zij door hun langdurige aanwezigheid een sterke invloed uit op de plaatselijke bevolking, de Bataven. In het eveneens door Bataven bewoonde gebied ten zuiden van de Maas, de zogenaamde Maaskant in het noordoosten van het tegenwoordige Noord-Brabant, was minder van de Romeinse militairen te merken.

Versterkingen werden hier pas aangelegd in de vierde eeuw, toen de Romeinen door voortdurende vijandelijke invallen kozen voor een ander verdedigingssysteem.

Invloed op de Bataven Hoewel het betrekkelijk lang duurde eer de Romeinen zich in de Maaskant vestigden, werd de Bataafse samenleving in dit gebied toch al snel geromaniseerd. Dit moet worden toegeschreven aan de relaties

die de Bataven onderhielden met het Romeinse leger.

Als bondgenoten van de Romeinen leverden de Bataven grote aantallen krijgers die in de vorm van hulptroepen de legioenen behulpzaam waren bij de verdediging van het rijk. Daarnaast bestonden belangrijke contacten door de voedselleveranties van de boerenbevolking aan de Romeinse garnizoenen in het rivierengebied.

Tentoonstelling De tentoonstelling in hetNoordbrabants Museum gaat in op de leefwijze van de Bataven in het gebied ten zuiden van de Maas, op de militaire en economische contacten met de Romeinen en de invloed daarvan op de Bataafse samenleving. Om een zo volledig mogelijk beeld te geven van het leven in de Maaskant tijdens de Romeinse tijd, wordt een grote verscheidenheid aan vondsten getoond, zoals bouwfragmenten,

Computerbegeleiding Daarnaast vormen computers een belangrijk onderdeel van de tentoonstelling.

Resultaten van recent archeologisch onderzoek worden gepresenteerd met behulp van het programma Brabant-on-line, een samenwerkingsproject met het Technologiecentrum Limburg en de Hogeschool Katholieke Leergangen te Sittard. Bovendien zijn er experimentele programma's te zien met driedimensionale weergaven van de Tempel van Empel, samengesteld door de Stichting R.A.A.P. en van de Maasbrug bij Cuijk, vervaardigd door de afdeling Onderwaterarcheologie van de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek.

Publikaties en activiteiten Bij de tentoonstelling wordt een populair-wetenschappelijke publikatie uitgegeven, gewijd aan de Bataven en Romeinen in de Maaskant, met een omvang van 32 bladzijden en met illustraties in kleur en zwart/wit. Daarnaast verschijnen afzonderlijke publikaties over de tempel van Empel en de Romeinse brug bij Cuijk.

De tentoonstelling geeft, samen met het uiterst gevarieerde aanbod van begeleidende programma's, publikaties en activiteiten, een zeer volledig en bijzonder aantrekkelijk beeld van de Bataafse samenleving in de Romeinse tijd.

A.'.L'LOPENDE

HISTORISCHE BOMENWANDELING NO. 2 Het begin van deze wandeling ligt op de hoek van de Oude Dieze en de Zuid wal.

Aan de overzijde is de Casinotuin met zijn mooie oude bomen. Zie de Historische Bomenwandeling no. 1, gepubliceerd in het Kringnieuws, jaargang 19 nr. 4 van mei 1993.

We zien hier de binnenzijde van de Hekelsluizen, een van de sluizen waar de Dommel de stad binnen kwam. Een hekel is een balk met ijzeren pinnen en ziet er uit als een grote vlaskam.

Het water hier heet het Volders gat. In het Voldersgat werden de geverfde lakens gespoeld om zo de stof dichter te maken.

Voor het verven werd gebruikt gemaakt van o.a. de bladeren van de wede (blauw) en de meekrap (rood).

We gaan de Zuidwal op. Op deze plaats heeft van 1885 tot 1965 een stoomgemaal gestaan dat het water in de stad kon regelen, want in de winter stond alles buiten de stadsmuur regelmatig onder water. Zelfs op de laagste plaatsen in de stad was dit het geval. De mensen in de stad spraken over het "watermesjien" als men het stoomgemaal bedoelde.

Let op de muurplanten.

In de tuinen aan de Zuidwal, of wel de achterzijde van de panden aan de Oude Dieze, staan verschillende bomen en struiken o.a. de vlier, de meidoorn, de esdoorn en de paardekastanje.

Aan de overzijde van de stadsgracht is jarenlang de slibstortplaats geweest. Zie het Brabants Dagblad van 13 en 16 juli 1991.

We passeren het Volderstraatje waar tijdens de Tweede Wereldoorlog, op 24 mei 1940, een verdwaalde Engelse bom neer is gekomen die aan zes personen het leven heeft gekost. Tijdens het archeologisch onderzoek in 1988 heeft men hier, onder de grond, resten gevonden van 14e eeuwse huizen.

Geniet van het prachtige uitzicht over het Bossche Broek.

Op de stadsmuren hebben z.g. aarden wallen gelegen waar men zich achter kon verschansen. Na de opheffing van de vestingstatus van de stad, in 1874, konden ze geslecht worden.

Volgens het boek "De Flora van 's-Hertogenbosch 1848" van F.J.J. van Hoven, kwamen op de wallen verschillende planten voor.

We steken over naar het grootste bastion dat 's-Hertogenbosch heeft gebouwd en wel het Bastion Oranje. De bouw vond plaats in 1634. Op dit bastion staan verschillende oude bomen zoals de esdoorn, acacia's (Robinia pseudo-acacia), de zomerlinde, platanen, de eik, de meidoorn en een vreemde eend n.l. de smalbladige olijfwilg (Eleagnus Angusti folia) die toch al vanaf de 16e eeuw in West-Europa en Engeland gekweekt wordt. Zij komt oorspronkelijk uit Zuid-Europa, tot in China en de Himalaya. De weinige vruchten die deze boom had, werden in gedroogde vorm gebruikt bij lange reizen per karavaan. De , vruchten bevatten eiwitten, glucosen, mineralen en het blad Vitamine C. De vrucht werd ook gebruikt om er een regulerend spijsverteringsmiddel van te maken, het zijn schijnvruchten. De takken hebben stekels.

In 1922 is op dit Bastion een plantsoen aangelegd en elk voorjaar zien we een tapijt van crocussen in het gras staan.

Hier heeft eens de molen van Bax gestaan. Vanwege de gunstige wind werden de molens meestal op de wallen gebouwd.

Het monument" De Gans" is in 1967 geplaatst als herinnering aan het feit dat 's-Hertogenbosch 400 jaar garnizoensstad was. De gans is een teken van de waakzaamheid.

Het kanon "De Boze Griet" heet officieel "Stuerghewalt" en is door de Keulse smid Jan Fyck van Segen in de l 6e eeuw gemaakt in zijn werkplaats, deze stond in het straatje Achter de Boomgaard. Het kanon heeft nooit geschoten, het deugde helemaal niet. VoordatJan van Segen hiervoor voor het gerecht moest verschijnen, verliet hij in het geheim de stad.

Aan de overzijde zien we op de hoek van de Spinhuiswal, rechts van het Paleis van Justitie, het l 6e eeuwse Refugiehuis van de Abdij van Sint Geertrui te Leuven. De kloosterlingen van deze orde hadden hierdoor een vluchtoord binnen de stadsmuren.

Na de Tweede Wereldoorlog is hier een doorbraak gemaakt in de bebouwing.

Links op de stadsmuur groeit klimop (Hedera Helix L.). Deze bloeit pas in september/oktober.

Als we in de richting van de Parklaan lopen, zien we aan de buitenzijde van die muur verschillende planten die op de muur groeien.

We kruisen de onzichtbare Kruisbroedershekel.

Ongeveer zo'n dertig Ă veertig meter vanaf de hoek van de Parklaan, staat een Weichselboom (Prunus Mahaleb). Het is een soort kersenboom. W eichselis de Duitse naam voor de morel, een kersensoort. De boom bloeit in mei en heeft een lekkere geur. Hij hoort thuis in Midden- en ZuidEuropa.

Sint-Cathrien of Kruiskerk ) Van hier af kun je de koepel, met een doorsnee van 22 meter, van de Sint-Cathrienkerk goed zien. Voor die tijd, 19161917, een kunstwerk, het is n.l. de eerste gewapende betonconstructie van zo'n grote omvang in Nederland. Het is de derde kerk op deze plaats. Het priesterkoor van deze kerk, gedateerd 1533, van het klooster der Kruisbroeders, is boven de Binnendieze gebouwd.

Achter de huizen aan de Parklaan staan nog heel oude bomen, deze bomen staan op de plaats waar tot 1950 de tuinderijen van de warmoezeniers zijn geweest. Door deze tuinen liep ook een tak van de Binnendieze "De Kleine Vughterstroom" die, bij de Cornelishekel de stad binnen kwam. Na de Tweede Wereldoorlog werd deze Die k gedempt. .

Op het volgende rondeel staat nog een oude iepeboom waarvan we het blad maar eens moeten bekijken, n.l. aan de voet van de steel zit het blad asymmetrisch. Op de Parklaan stonden vroeger rijen iepebomen die door de bekende iepziekte het loodje hebben gelegd.

De iepziekte is een zwamziekte en wordt verspreidt door twee iepespintkevers. Van 1920 tot en met 1945 kwam de ziekte in Nederland in milde vorm voor, maar in de jaren zestig kwam er een extreem soort uit Noord-Amerika.

In het laantje aan de overzijde staat nog een oude boerderij waar tot 1983 veehouder Victor van de Wielen zijn stallen had met 65 koeien. De boerderij bestaat al vier generaties lang. De Gemeente (wethouder Jo v.d. Berg) zou er een stadsboerderij van

-p-.,·-AL LOPENDE ''"''''''''''''"'''' ' '''' "'''''''''''''''"'''"~''

s· f-lertogenbosch

De Willemsbrug met de molen,foto genomen vanafLombok. foto Jo Hendriks willen maken met een milieu-educatief centrum, maar voor fl. 20.000,- per jaar was dit niet haalbaar.

Langs de stadsmuur komen we op Bastion Vught met op de hoek een hemelboom (Ailanthus Altissima Mill. Swingle). Het zaad is in 1751 door Pierre Collins ingevoerd uit Noord-China. De boom groeit snel en kan goed tegen luchtverontreiniging. Verder staan er een Hollandse Linde, een plataan, zilver-esdoorns en een treurwilg.

J>e plaquette herinnert ons aan het beleg en de inname van de stad 's-Hertogenbosch in 1629. (Zie Brabants Dagblad 1 september 1988). Op dit bastion van 1619 stond van 1914 tot 1974 het Protestants Ziekenhuis, maar vroeger heeft er ook nog een standaardmolen gestaan, deze was het eigendom van Van Santvliet.

De kanonnen die hier liggen heeft de Gemeente elders aangekocht.

Over het Bossche Broek is ook veel te vertellen.

Rechts is een imposant gebouw dat we nu kennen als Chalet Royal. Het is gebouwd in 1906 door Rouppe van der Voort, het heette toen Villa Illusio. In 1937 werd het verkocht aan Cees van Gaaien en kreeg de villa de naam Chalet Royal. Tot 1907 heeft Van Gaalen hier de scepter gezwaaid.

De Belgische Prins Albert en Prinses Paola (intussen Koning en Koningin) kwamen

\VillèflJ'.ltbru~

hier regelmatig een hapje eten.

In de hoek bij de Vughterbrug staat een els.

De bruggen werden tot voor 1874 van hout gemaakt, dit om ze snel te kunnen afbreken ten tijde van belegeringen.

Op een gedeelte van een voorwerk van Bastion Vught, onder de brug, is een dierenparkje aangelegd. Hier staan diverse bomen o.a. de paardekastanje, berken en naaldbomen.

De regenrivier de Dommel komt met de singel- of stadsgracht hier samen met het Drongelenskanaal. De Dommel begint bij het Belgische plaatsje Peer door samenvloeiing van een aantal beekjes . De naam Dommel komt voor het eerst voor in het jaar704.

Over de brug, het eerste straatje links, met aan de overzijde van de Dommel staat het huidige gemaal dat het water beheerst van het Bossche Broek. Op die plaats, of in de directe omgeving, hebben tot 1914 de ijskelders van F. Dorenbosch gestaan, een houten brugje over de Dommel gaf de toegang. Het ijs werd uit wielen en sloten gehakt en in de kelders opgeslagen. Het houten brugje is door de Duitsers in 1944 opgeblazen en is door de buurtbewoners in de winter opgestookt.

Op het plantsoentje staan enkele wilde kersenbomen of kriek.

Waarom heeft het bladsteeltje van deze kersenboom een z.g. kliertje? Verder staan er de magnolia, de esdoorn, de catalpa en de lijsterbes.

•••• • "' • ••••••••••••••••••••••••••" • ••• • •···•••• ••••••'•••••••••••·'~ ·••• ••'"-·••'-'••'>>••••M••• ••'

Op heteinde van de Vughterweg staat de villa van architect H.W.Valk. Deze is in 1932-1933 gebouwd op het voormalige Fort Anthonie. Let eens op de bouw. Het huis is in die tijd al energiezuinig gebouwd, het dak is overkraagt en heeft kleine vensters, wat minder hout- en stookkosten met zich brengt. In 1934 werd er een ooivaarsnest op het dak geplaatst. Hiervoor werd een hondemand gebruikt omdat anders de takken er af zouden waaien. Het nest werd een halve meter hoger geplaatst en er werden paardeuitwerpselen en dode vis in gelegd om zo de uivers te lokken. De ooievaars kwamen wel, maar ze bleven niet. Tot 1940 zijn deze vogels als gasten gekomen, maar hebben nooit gebroed. In het eerste jaar van de Tweede Wereldoorlog kwam het wel tot broeden van de gelegde eieren, maar de Nederlandse militairen verjoegen in mei 1940 deze vogels met hun afweergeschut. Sedertdien zijn ze niet meer teruggekomen.

Het bronzen paard in het plantsoen is van Charles Dumernit.

Vroeger liep de Vughterweg van hier uit via Fort Isabella richting Vught. Het zand voor de nieuwe Vughterweg komt uit wat nu de Heunwiel heet, achter Motel Vught.

We gaan even terug om bij de verkeerslichten de weg over te steken. Let vooral ook op de grote verscheidenheid van bomen in de particuliere tuinen .

Een lindeboom, geplant ter herdenking van het 50-jarig bestaan van de Koninklijke Nederlandse Toeristenbond A.N.W.B. 1883-1933, staat in het plantsoen.

We kruisen de Willem van Oranjelaan.

In deze wijk heeft van 1883 tot 1933 de kolengasfabriek gestaan. Deze fabriek voorzag 's-Hertogenbosch van gas. Het pand Vughterweg 1 werd toen bewoond door de directeur van het gasbedrijf, de heer P. Bolsius, die een jaarwedde ontving van f 3000,- en hij had vrij wonen.

In "Het Huisgezin", een voorloper van het Brabants Dagblad, van donderdag 8 juni 1950, stond: "Natuur Historische Vereniging koestert al jaren plannen voor een museum". De vereniging wilde dat al in 1939, toen men voor een museum het oog had laten vallen op het pand Vughterweg 1, dus de vroegere ambtswoning van de directeur van de gasfabriek. Er werd een uitvoerige studie en schetstekeningen ingezonden aan B. en W. en precies op 9

mei 1940 bereikte alles het College ten stadhuize. Een dag later was het oorlog.

Staande op de Vughterbrug, zien we het Drongelens Kanaal dat links van de Dommel weg draait. Hier kun je misschien ook de stenen vloer in het kanaal zien. Het is er soms vrij ondiep, slechts enkele centimeters, het is een z.g. overlaat.

van het Wilhelminapark. Onder dit parkeerterrein ligt een overbodige schuilkelder uit de jaren vijftig voor "maar" tachtig personen. Er staat ongeveer 30 centimeter water in, zodat de pissebedden er nog in kunnen leven. Zelfhad ik het als winteronderkomen voor vleermuizen gedacht.

Het Drongelens Kanaal is in 1907 gegraven om het teveel aan water snel af te voeren wat anders door de stad moest stromen, via de Binnendieze. De monding van dit kanaal ligt, voorbij Heusden, 1 meter lager dan de Dieze die via het Henriettekanaal in de Maas uitmondt. Eind 1992 is de nieuwe stuw in gebruik genomen.

Hier staan ook weer diverse bomen, zo ook op het parkeerterrein, het is een restant

Dit alles was dus te zien op Bastion Deuteren.

We proberen de Vughterstraat te bereiken waar we op de hoek van de flat Sonneveld een gevelsteen in de muur zien zitten met de afbeelding van de Vughter- of Piekepoort. De flat links heet de Molenberg, hier heeft eens de molen van Van Esch gestaan.

We lopen een eindje de Vughterstraat in om bij het Bleekerstraatje rechtsaf te slaan om zo in het stadsparkje de Vughterdriehoek te komen.

Het is een mooi, rustig plekje ver van alle verkeer. Het is aangelegd in 1986-87. Dit parkje ligt in de voormalige tuin van de familie Tilman, die heeft gewoond in het pand aan de Vughterstraat waar ook de Raad van Arbeid gevestigd is geweest. De leden van de familie Tilman waren notabelen van de stad.

Hier zijn bomen geplant die vanwege hun bladerdek niet thuis horen op een kin-

lM9J:!i!.~N_Q.Y._t9.Ç!! .~$l<~~

· · · ·. -·"·

'$·Her!oger.hc~ch.

Oude Dieze,

De Oude Dieze foto Jo Hendriks

LEPELSTRAAT In de Lepelstraat is café 'de Plekhoek' in 1986 gesloopt.

Maar in de jaren vijftig ken ik het als een bruin café voor jong en oud, een gezellige kroeg waar Jo van Stiphout de eigenaar van was.

Het café heette toen Bonne Mère maar het was altijd bij Jo de Stip of café de Stip.

Een Jukebox kan ik mij niet herinneren maar zoveel meer de piano die rechts in de hoek stond.

Iedereen die maar dacht dat hij of zij kon spelen, kon hier zijn energie kwijt. Toch waren het meestal dezelfde personen, dat was onder andere Agust Hoes uit de Verwersstraat en de duitse schilderes Emmie Staat zij woonde aan de Handelskade.

Als zij speelden stonden we met z'n allen om de piano mee te 'zingen' natuurlijk met een glas bier in de hand. Ik zie het weer helemaal voor me.

Jo Hendriks

derspeelplaats, namelijk de plataan. Deze boom brengt voor kinderen grote risico's met zich mee. De haren van de jonge bladeren en de vruchten verspreiden zich en kunnen bij sommige mensen allergische aandoeningen veroorzaken aan slijmvliezen en ontstekingen veroorzaken aan de ademhalingsorganen. Aan te bevelen is dan ook om geen platanen aan te planten op kinderspeelplaatsen.

We zijn nu ook bij het Tilmanshofje. Op het hofje staan negentiende eeuwse huisjes in stationsstijl. De familie Tilman heeft deze huisjes laten zetten voor minder draagkrachtigen, maar ze moesten wel katholiek zijn.

De Binnendiezetak die hier heeft gelopen is na de oorlog gedempt.

Van hier komen we weer op de Parklaan en beëindigen wij deze Historische Wandeltocht nummer 2.

Jo Hendriks.

Geraadpleegd werden: Ach Lieve Tijd.

Ge kunt me nog meer vertelle.

Rondom de Vughterdriehoek.

Wij waren nog een stadje.

Bomen en Struiken.

Het Protestants Ziekenhuis 1914-1989.

Straat in, straat uit.

Encyclopedie van Noord Brabant.

Brabants Dagblad 22 november 1986 en 13 maart 1990.

Het Huisgezin 8juni 1950. 's-Hertogenbosch in oude ansichten.

Flora van 's-Hertogenboschin 1874.