UITGAVE VAN KRING "VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" JAARGANG 20 - NUMMER 4
JULI 1994
OPENING TOERISTENSEIZOEN Telkenjare wordt er door de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" en de Stichting Binnendieze aandacht besteed aan de opening van het nieuwe toeristenseizoen en ditmaal lag de nadruk op de r J we vaarroute en het verbouwde DiezehuIS. In de ochtend van vrijdag 22 april was het nog een "grote puinhoop" in het Diezehuis en alle buitenstaanders konden dan ook niet geloven dat die dag om 18.00 uur de officiële opening door Wethouder Paanakker zou plaats vinden. vervolg zie pag. 2
Opening Diezehuis door Wethouder Paanakker
foto's J. Meijer
.·Secretariaat van KRING "VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" Postbus 1162 5200 BE' s-Hertogenbosch
) KRING HUIS Tweede Korenstraatje 18 's-Hertogenbosch Telefoon 073 - 13 5098 Telefax 073 - 146021 Openingstijden: Maandag t/m zaterdag van 10.00-17.00uur Zon- en feestdagen van 12.00- 17.00 uur bovendien op donderdag van 18.00- 21.00 uur BETALINGEN - Postgiro 3.119.716 - Bank van Lanschot rek.nr. 22.51.91.202 - Jaarlijkse bijdrage minimaal f25,- Jeugdleden f 15,-
STAP IN DE GOEDE RICHTING (17) Het toeristenseizoen is weer open, het Diezehuis is verbouwd, officieel heropend en een nieuwe vaarroute werd in gebruik genomen. Redenen te over dit passend te vieren. Een plezierig verhaal hierover vindt U in dit Kring-Nieuws! Uw aandacht en medewerking wordt gevraagd voor een aantal onderzoeken met als onderwerpen: "Cultuurhistorie èn Landschap" en "Feestcultuur in Brabant". Mogelijk heeft U hiervoor belangstelling. In het najaar organiseert de Kring een bezoek aan Gent welk niet direct de normale vorm heeft van een excursie, maar toegespitst zal zijn op de stadsvernieuwing van Gent. Een verslag van een reeds plaatsgehad hebbende lezing en een uitgebreide "info Gent" ondersteunen de belangstelling welke U mogelijk voor dit bezoek heeft!
·~ :··=-~t.:\N:":b.E_~!?,tiÇJJE._
De routebeschrijving voor een interessante fietstocht naar het uiterste puntje van de gemeente 's-Hertogenbosch "Gewande" is in dit Kring-Nieuws opgenomen. Weer een stapje of trapje in de goede richting, en de moeite waard om "nou toch's te kijke naar de oude "plekskes" in 's-Hertogenbosch. Een rubriek welke wordt verzorgd door onze Verzamelaarsgroep "Hertog Jan". Geniet ervan! Jan Bruijstens
Opening Toeristenseizoen Van de redactie Agenda Van de bestuurstafel Bossche historie Goed geluisterd InfoGent Van de werkgroepen Al fietsende Moette nou toch 's kijke Ander nieuws
1 1,5 2 3 7
8 9 10 10 12 12
." 09-07 Schutterij van 's-Hertogenbosch
Citadel - 11.00 uur. 30 en Boekenbeurs Kringhuis 31-07 14.00 tot 17.00 uur 13-08 Schutterij - Citadel - 11.00 uur 10-09 Open Monumentendag 10-09 Schutterij - Citadel - 11.00 uur 10 t/m Expositie Verzamelaars 18-09 's-Hertogenbosch en het water 25-09 Excursie Gent 08-10 Schutterij - Citadel - 11.00 uur Bijzonderheden over onderstaande activiteiten elders in dit Kring-Nieuws: Stadswandelingen, Torenrondleidingen, Vaartochten Binnendieze, Zwanenbroedershuis, Stadhuis en Citadel.
1
krln9-nleuw1
!
Kring-Nieuws is het zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch." Redactie: Harry Blankert, Jan Bruijstens (voorzitter), Jack van Elten, Theo van Herwijnen, Jan Kleijne, Ati Linders (secretaris) en John Vermulst. Aan dit nummer werkten mede Jo Hendriks, Rob Hoogeboom, Hein Kurvers, Co Meijer, Frans Peters, Frans Teulings enJ. van Veldhuizen. Redactie-adres: Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch Vormgeving: Jan Bruijstens, Jack van Elten en Ati Linders Druk: Printex 's-Hertogenbosch Oplage 1500 stuks Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de redactie.
vervolg van pag 1
Omdat dit seizoen de Verwersstroom tot aan café de Roode Leeuw in de vaarroute is opgenomen, waren de bewoners van de Verwersstraat uitgenodigd om een eerste vaartocht achter en onder hun bezittingen door te maken en velen maakten daarvan gebruik. Getuige de opmerkingen tijdens de vaartocht werd deze geste bijzonder gewaardeerd. Sommigen waren in geen 30 jaar op het wateronder hun pand geweest en bij anderen was de toog nog nooit "schoongemaakt", hetgeen algehele hilariteit gaf. De ontvangst in de Roode Leeuw was voor de Verwersstraatbewoners puik verzorgd met prima koffie en perfecte Bossche Bol. De Roode Leeuw was ook de ontvangstplaats voor de genodigden voor de eerste "officiële rondvaart" voorafgaande aan de opening van het Diezehuis. Velen die zeer nauw betrokken waren en/of zijn bij de Binnendieze gaven acte de presence waaronder de Heer en Mevrouw H. Bergé en architect J. van der Eerden. Zij waren het immers die in de zestiger jaren het voortouw namen om de afbraakplannen in de stad en de voorgenomen demping van de Binnendieze tegen te houden. Een aantal medewerkers van Bouw- en Woningtoezicht en van het Ingenieursbureau van Openbare Werken van de Gemeente, waaronder de heren Van de Pol en P.Verhagen was aanwezig, alsook de aannemer van de restauratie van de Binnendieze (al meer dan 20 jaar), de Koninklijke Van Drunen in de persoon van de Heer Berkelmans. Ook een aantal oud bestuursleden van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" waaronder Nort Lammers, Herman van den Heuvel en Anne van Lanschot. Uiteraard was het Gemeentebestuur aanwezig, vertegenwoordigd door Wethouder Paanakker. De Wethouder was uitgenodigd om het Diezehuis officiëel te openen. Ook bekende horecamensen waren er, waaronder Rademakers Sr en Jr en ook "onze uitbater" van de Brasserie met zijn eega. Natuurlijk was ook de architect, Marius van de Wildenberg, aanwezig alsook de aannemer van de verbouwing. Eerst toen begreep ik, dat het wel goed moest zitten met de op til zijnde opening van hetDiezehuis. De mensen van het Bosch Culinair wandelen, Fons van Bokhoven en Jan Rij-
naarts, waren er ook om te kijken of een vaartocht op de Binnendieze in te passen was bij het culinair wandelen. Ook mevrouw Els van der Ven, één van de inleiders van de bijscholingscursus voor de schippers en vertegenwoordiger van de V.V.V. was aanwezig. Het is niet mogelijk om alle namen te noemen, maar een speciale dank aan Mevrouw Brouwer, die samen met haar man boven het Diezehuis woont en een fiks aantal weken overlast heeft gehad van de verbouwing. De vaartocht verliep heel gezellig en op tijd arriveerde men bij de steiger aan de Molenstraat. Het was niet te geloven, maar het Diezehuis was echt klaar! Alles was netjes opgeruimd, alleen een vrijwilliger was niet ' ) tijd. Zijn maaltijd van frites en fricandellen moest dan ook zeer "haastig" onder de balie worden geschoven. Nadat iedereen oh en ah had kunnen roepen mocht Wethouder Paanakker, met assistentie van Marius van de Wildenberg, de klink op de deur bevestigen als laatste stukje van de verbouwing. De Wethouder memoreerde in zijn toespraak dat de vaartochten op de Binnendieze een zeer belangrijke toeristische trekpleister zijn, waarbij het succes wordt overtroffen, de vaartochten zijn immers altijd volgeboekt. De vraag is dan ook hoe daar in de toekomst mee om te gaan. Aangekondigd werd dat in augustus een onderzoeksrapport door de gemeente zal verschijnen hoe om te gaan met het toeristische gebeuren in de stad. In ieder geval draagt het verbouwde T zehuis bij aan een prettige ontvangst in e stad. John Vermulst.
.
MEDEDELINGEN
OPROEP STICHTING BINNENDIEZE
IN MEMORIAM K. VERHOEVEN
Het bestuur van de Stichting Binnendieze vraagt belangstellenden voor een bestuursfunctie en voor de functie van coördinator zich te melden. In het bestuur van de stichting is door het vertrek van J. v.d. Griendt een vacature ontstaan. Deze functie is niet te verenigen met die van vrijwillig(st)er bij de stichting. Het bestuur bestaat uit totaal vijf leden en vergadert gemiddeld 1 x maal per zes weken. Bestuurservaring geniet grote voorkeur.
Op 20 mei 1994 overleed de heer K. Verhoeven. Gedurende enkele jaren was hij als Diezehuismedewerker werkzaam bij de stichting Binnendieze. Koos was bij de collega's van de administratie en bij de schippers een graag geziene gast. Koos was ook tegenover de bezoekers van de Binnendieze een man die onze mooie stad en dan vooral de vaartochten op een geweldige wijze wist te verkopen. Ondanks zijn slepende ziekte wist hij velen ons met zijn speciale manier van mop/ pen vertellen te vermaken. Vele collega's hebben het daar nog regelmatig over. Koos, je was een geweldige collega. Wij wensen de vrouw van Koos en de kinderen alle sterkte toe. Bestuur en collega's Stichting Binnendieze.
BOEKENBEURS De bibliotheek in ons Kringhuis bevat een groot aantal boeken en tijdschriften. Vele boeken en tijdschriften hebben niets van doen met de geschiedenis van onze , maar handelen over onder andere Brabant. De werkgroep 'Bibliotheek' heeft e.e.a. geïnventariseerd. Aan de hand van deze inventarisatie is een deselectie gemaakt. Boeken, welke de geschiedenis van 's-Hertogenbosch behandelen, blijven uiteraard in de bibliotheek aanwezig en zijn ter inzage voor leden. Het bestuur heeft besloten de overtollige boeken te verkopen aan daarvoor belangstelling hebbende leden. Daarom zal op zaterdag 30 en zondag 31 j uli aanstaande van 14.00 tot 17 .00 uur een boekenbeurs worden gehouden in het Kringhuis. De boeken worden daar dan tegen een geringe vergoeding verkocht.
De coördinator bij de stichting draagt de verantwoordelijkheid voor de dagelijkse gang van zaken van de vaartochten. Dit betreft zowel het onderdeel varen (schippers/gidsen) als het onderdeel informatie, reserveringen, kaartverkoop, gebruik Diezehuis. De combinatie van deze functie met die van schipper/gids en/of Diezehuismedewerk(st)er heeft niet de voorkeur van het bestuur. Voor beide functies geldt dat een lidmaatschap van de vereniging Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" is vereist. Uitgebreide informatie wordt gaarne verstrekt. Voor inlichtingen kunnen geïnteresseerden kontakt opnemen met H. Kurvers, voorzitter van de Stichting. Schriftelijke reacties graag naar Postbus 1162, 5200 BE 's-Hertogenbosch of af te geven in het kringhuis ter attentie van H. Kurvers.
BEHOUD STATIONSOVERKAPPING De actie voor behoud loopt. Veel daarvan is niet direkt merkbaar. In de maanden mei en juni hebben wij onze standpunten kunnen toelichten bij Gedeputeerde Staten van de provincie en het College van B en W van onze stad. Nogmaals is door ons gepleit voor een zorgvuldiger voorbereiding van de besluitvorming. Nu dreigt toch in een onbewaakt moment een kostbaar en uniek bezit voor de stad en ons land verloren te gaan. Met de bouwaanvraag voor de passerelle vragen de NS ook om sloop van de hellingbanen, voetbrug c.a .. Het ontwerp voor de passerelle voldoet naar onze mening ook niet aan de eisen die vanuit het behoud van de sta-
VAN DE BESTuURSTAFËL . ." -- ....... .
-~
tionskappen moeten worden gesteld. De NS vinden dat nu het moment is aangebroken dat "de spade in de grond" moet. Naar hun mening is er nu genoeg tijd besteed aan de voorbereiding. Een belangrijke rol ligt bij het gemeentebestuur! Zij kunnen het gesprek over dit deel van de plannen weer op gang brengen. B en W moeten immers in het kader van de Monumentenwet oordelen over de bouwaanvraag voor de passerelle. Steun voor behoud en voor nadere bezinning op de plannen komt ook van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg aan Ben W. De gemeenteraadsleden worden door ons benaderd om de laatste kans voor behoud van het prachtige ensemble dat de kappen met toebehoren vormen te grijpen: In het juni nummer van Brabantia vindt u een artikel van de hand van Joost Michels over de dreige!lde teloorgang van Brabants spoorwegverleden. Ook het Bossche stationscomplex dreigt ten offer te vallen aan de "functionele en bedrijfseconomische benaderingswijze van de NS. Joost Michiels was de inleider op de ledenvergadering van december 1993; het juninummer van Brabantia ligt in het kringhuis ter inzage. Onze actie gaat door: affiche voor f 3,- te verkrijgen in het Kringhuis. De ansichtkaart is inmiddels verkrijgbaar voor f l ,-. Koop hem en stuur hem op naar vrienden, kennissen, raadsleden en vraag om steun voor het behoud. Zet uw handtekening in het Kringhuis onder de gezamenlijke oproep aan Gemeente, NS en minister van W.V.C.
ONDERZOEK CULTUURHISTORIE EN LANDSCHAP Kring Vrienden betrokken bij onderzoek Ministerie van Landbouw inzake Cultuurhistorie en Landschap. Het Informatie Kennis Centrum, Directie Natuur, Bos, Landschap en Fauna van het Ministerie van Landbouw start binnenkort met een onderzoek naar de belevingswaarden van de cultuur-historie van het landschap. Landschap in de meest brede zin van het woord, dus zowel stedelijk als landelijk. Via een enquête wordt op belevingswaarden gemeten van elementen, die lig-
VAN DE BESTUURSTAFEL -
A
'
""
gen op het terrein van bouwkunde, historische geografie en stadsarcheologie. Als onderzoeksobject is gekozen voor: stad en ommeland van 's-Hertogenbosch. Het Stadsgewest 's-Hertogenbosch werkt positief mee aan dit onderzoek. Het onderzoek kent een Begeleidingscommissie, waarin opgenomen onder andere een omgevingspsycholoog, een landschapsarchitect, het Stadsgewest 's-Hertogenbosch e.a. Aan de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" is gevraagd om zitting te willen nemen in (eventueel zelfs het voorzitterschap te vervullen van) deze Begeleidingscommissie. Bestuurslid Vincent Verberk zal deze taak op zich nemen. In het Kring-Nieuws zal regelmatig verslag worden gedaan van de voortgang van het onderzoek en van de meest interessante resultaten voor de Kring.
FEEST CULTUUR IN BRABANT Op initiatief van de Stichting Brabants Heem is met ingang van 1 februari 1994 aan de Faculteit der Sociale Wetenschappen van de Katholieke Universiteit Brabant te Tilburg een bijzondere leerstoel Cultuur in Brabant in sociaal-wetenschappelijk en historisch perspectief, met inbegrip van de volkscultuur, gevestigd. Benoemd tot hoogleraar is prof. dr. P. Nissen uit 's-Hertogenbosch. Deze zal 1 dag per week deze leerstoel bezetten. In het kader van deze leerstoel zal onderwijs gegeven worden en onderzoek verricht en bevorderd worden naar culturele ontwikkelingen en mtmgsvormen in Noord-Brabant. De nadruk ligt daarbij op de volkscultuur, de cultuur van alledag en alleman. In het historisch en volkskundig onderzoek naar de cultuur van alledag heeft de studie van feesten en feestgebruiken steeds een belangrijke plaats ingenomen. Feesten zijn juist een onderbreking van het leven van alledag: het gewone maakt tijdelijk plaats voor het ongewone. Mensen doen tijdens een feest dingen die ze niet iedere dag doen, dragen vaak kleding die ze niet altijd dragen, eten gerechten die ze niet elke dag eten, en drukken zich uit (bijv. in voordracht, lied, muziek of toneel) op een niet-alledaagse wijze. Tegelijk wordt in feesten op ongewone wijze vaak iets van
het gewone leven uitgedrukt. Dat geldt in nog sterkere mate wanneer het gaat om jaarlijks terugkerende feesten, de zogenaamde kalenderfeesten: kerstmis en pasen, carnaval en kermis, nieuwjaar en koninginnedag, meifeesten en oogstfeesten, driekoningen en sinterklaas, enz. Juist omdat ze ieder jaar opnieuw worden gevierd, worden ze min of meer onderdeel van het 'gewone' leven. Feesten wijken dus af van het alledaagse leven, maar versterken tegelijk ook dat alledaagse leven. Vaak willen groepen mensen als ze feest vieren bepaalde door hen gekoesterde waarden inzake het leven en samenleven uitdrukken of versterken. Het onderzoek naar feestcultuur leent zich bij uitstek voor een studie naar veranderingen in vormgeving en tegelijk voor een studie naar veranderingen in functie en betekenis van gebruiken. Het is dus tegelijk studie van veranderingen in cultuur én in mentaliteit. Om die veranderingen goed in beeld te krijgen, is het echter nodig te beschikken over een groot aantal detailstudies die de ontwikkelingen in de feestcultuur in verschillende plaatsen in Noord-Brabant in kaart brengen. Gelukkig wordt er in NoordBrabant, ondermeer in de vele heemkundekringen, met enthousiasme onderzoek gedaan naar de plaatselijke geschiedenis en volkscultuur. De leerstoel 'Cultuur in Brabant' wil plaatselijke onderzoekers graag uitnodigen om mee te werken aan een gezamenlijk 'koepelproject' rond de feestcultuur in Noord-Brabant. Daarbij zou de aandacht in eerste instantie vooral uitgaan naar kalenderfeesten. Wat is de bedoeling? Graag nodigen we kringleden uit om, al dan niet in een werkgroepje samen met enkele plaatsgenoten, zoveel mogelijk gegevens uit hun plaats te verzamelen over kalenderfeesten vroeger en nu. Daarbij kan dan gelet worden op vragen als: • wanneer vond/vindt het feest plaats: op welke dag van het jaar, sinds wanneer (indien te achterhalen is wanneer het feest voor het eerst gevierd werd) en tot wanneer (als het om een verdwenen feest gaat)? • wie waren/zijn er betrokken bij het feest (bepaalde beroepsgroepen, leeftijdscategorieën, sociale laag) en in welke rol? • waar werd/wordt het feest gevierd: in welke ruimte of op welke locatie, werd deze voor het feest op bijzondere wijze ingericht, aangekleed of versierd?
• hoe werd/wordt het feest vorm gegeven: wat deden de feestvierders, wat gebeurde er, welke handelingen vonden er plaats en door wie werden die verricht, hoe werd het feest voorbereid, hoe was men gekleed, kwamen er teksten, toespraken, liederen, toneel e.d. bij te pas, waren er speciale feestgerechten of dranken mee gemoeid, gebruikte men speciale voorwerpen in verband met het feest? • valt er iets te achterhalen over de motieven van de feestvierders: welke functie vervulde het feest in de plaatselijke gemeenschap, is er een verschuiving in de betekenis die men toekent aan bijv. kerkelijke feesten of feesten rond natie en koningshuis? Als op deze wijze een aantal plaatselijke beschrijvingen van de feestcultuur beschikbaar komt, kunnen deze vervolgens met elkaar worden vergeleken en kan e ) verantwoord historisch en volkskundig overzicht van de feestcultuur in NoordBrabant worden opgebouwd. Daarmee.zal dan een belangrijk aspect van de cultuur in Brabant in beeld worden gebracht. Indien u na het lezen van het bovenstaande interesse heeft aan dit onderzoek te willen meewerken, neem dan contact op met het Kringhuis. Er zal nader met u contact worden opgenomen.
ZOMERSE ACTIVITEITEN Onze kring organiseert in de maanden juli en augustus weer diverse activiteï ) die zowel voor Bosschenaren als voor toeristen zeer interessant kunnen zijn. En al die activiteiten gaan zowel bij goed als bij slecht weer door.
Stadswandelingen Op alle woensdagen, zaterdagen en zondagen organiseren we stadswandelingen door onze oude, historische binnenstad. Deze wandelingen duren circa 1,5 uur en starten steeds om 14.00 uur in het Kringhuis. Kosten: f 3,00 per persoon; kinderen t/m 12 jaar f l,00 per persoon. Uiteraard kunt U ook een BON van Uw lidmaatschapskaart inleveren in het Kringhuis: U krijgt dan een gratis deelnemersbewijs. Torenrondleidingen Van dinsdag tot en met zaterdag om 14.00 uur en verder op alle zondagen om 13.00, 14.00, 15.00 en 16.00 uur. Maxi-
VAN DE BESTUURSTAFEL _"";,.,. "'"•"- ~-""'"• " ' ' '"' '- ••••·••'"m''
maal 25 personen per groep. Duur: circa 5 kwartier. Kaartverkoop: aan de voet van de toren: telkens een kwartier voor aanvang van de eerste rondleiding op die dag. Kosten: f 3,00 per persoon; kinderen t/m 12 jaar f 1,00 per persoon. Uiteraard kunt U ook een BON van Uw lidmaatschapskaart inleveren om een gratis kaartje te krijgen.
de présence geven voordat de traditionele rondleiding op de Citadel begint. U kunt telkens getuige zijn van het afschieten der kanonnen op de wallen van de Citadel. De toegang hiervoor is gratis (de Schutterij doet dit op verzoek van de Kring, die de kosten voor haar rekening neemt) en is mede bedoeld als toeristische trekpleister.
~
••• >I
"_ ,, _""",,..,"' " ' - •
•• n
rugtocht aanvaard. Dat de weersgoden ons toch goedgezind waren, bleek uit het feit dat als we de regenkleding na veel moeite aanhadden, we het alweer konden uittrekken. Onderweg hebben enkele deelnemers van de groep nog een lammetje, welke met zijn kopje vastzat in een hekwerk, uit zijn benarde positie bevrijd.
Vaartochten Binnendieze Van dinsdag t/m zondag telkens om 11.00, 12.00, 13.00, 14.00, 15.00, 16.00 en 17 .00 uur. Op maandag telkens om 14.00, 15.00, 16.00 en 17.00uur. Duur: circa 50 minuten. Kosten: f 6,00 per persoon; kinderen t/m 12 jaar f 2,50. Uiteraard kunt U ook hierbij gebruik maken van een BON voor een gratis kaartje. Kaartverkoop: Molenstraat 15a van dinsdag t/m zondag tussen 10.00 en 17 .00 uur en op maandag tussen 13.00 en 17.00 Telefoon: 073-122334. Een aparte belevenis zijn de avondtochten op de Binnendieze om 19.00 en 20.00 uur. Kosten hiervan : f 150,00 per boot. De aanvragen hiervoor moeten tijdig schriftelijk bij het bestuur worden ingediend.
Al met al is het een fijne dag geweest.
EXCURSIE NAAR GENT Hierbij alvast een vooraankondiging van een excursie welke op zondag 25 september aanstaande zal worden ondernomen naar Gent. Deze excursie is een vervolg op de lezing, welke door de heer Guido Deseyn werd verzorgd op 16 mei jl. Deze lezing handelde over de STADSVERNlEUWING; de herinrichting van de binnenstad van Gent. Het is dus geen excursie, zoals meestal wordt ondernomen, maar zal uitsluitend als onderwerp deze stadsvernieuwing betreffen. In het volgende Kring-Nieuws treft u het programma en kosten aan. Zie ook Info Gent in dit nummer op pagina 9.
Zwanenbroedershuis Gratis rondleidingen voor individuele bezoekers elke vrijdag tussen 11.00 en 15.00 uur. Bij speciale gelegenheden kan het komen te vervallen. Informeer daarom altijd eerst in het Kringhuis.
Stadhuis Op verzoek van ons gemeentebestuur organiseren we elke donderdagavond om 19.00 uur een gratis rondleiding van circa 1 ~ Deze gaan echter alleen door bij voldoende belangstelling (minimaal 5 personen). U moet zich daarom voor 11.00 uur aanmelden bij het Gemeentelijk Voorlichtingscentrum : 073-155755.
Rondleidingen Citadel Elke 2e en 4e zaterdag van de maand vindt een rondleiding van 4 à 5 kwartier plaats door de Citadel/Rijksarchief. Aanvang: 11.00 uur. Kaartverkoop: in het Kringhuis (dus NIET op de Citadel). Kosten : f 3,00 per persoon ; kinderen t/m 12 jaar f 1,00. Ook hiervoor kunt U een BON van Uw lidmaatschapskaart gebruiken om gratis te kunnen deelnemen: inwisselen dus in het Kringhuis.
De Schutterij van 's-Hertogenbosch Op de zaterdagen 9 juli, 13 augustus, 10 september en 8 oktober a.s. zal de Halve Compagnie van de Bossche Schuterij acte
FIETSTOCHT SINT-MICHIELSGESTEL Op zondag 24 april half elf vertrokken, ondanks het wisselvallige weer, 17 kringleden goedgemutst voor een fiets-excursie naar Sint-Michielsgestel om daar het oudheidkundig museum te bezoeken. De route voerde via de Bossche Broek naar het Instituut voor Doven in Sint-Michielsgestel, alwaar het museum is ondergebracht. In het museum is op een overzichtelijke wijze de rijke geschiedenis van de streek rondom Sint-Michielsgestel ten tijde van de Romeinen gevisualiseerd. Er is onder andere een oven en een waterput te zien, zoals die door de Romeinen werden gebruikt. Ook werd via een dialezing een overzicht gegeven over de diverse vindplaatsen in en rondom Sint-Michielsgestel van Romeinse gebruiksvoorwerpen. Het is beslist de moeite waard dit museum te bezoeken. Op het overdekte terras van restaurant de Drie Zwaantjes werden de meegebrachte lunchpaketten verorberd. Dit ging vergezeld van een fikse regen- en onweersbui. Dit had echter geen invloed op het humeur van de deelnemers. Na de lunch werd via een uitgebreide route van ca. 30 km de te-
VAN DE REDACTIE ....... "_
Kort verslag van de Algemene Ledenvergadering, gehouden op maandag 30 mei 1994 in het Eurohotel. De voorzitter opende de vergadering om 20.00 uur voor een gehoor van ca. 70 leden en enkele introduce(e)s. Na de berichten van verhindering was het tijd voor de bespreking van het verslag van de vergadering van 12december1993. Kring - Nieu ws - redaktievoorzi tter Bruijstens merkte hierover op, dat het Kring-Nieuws in 1993 zeven maal verscheen in plaats van acht maal, en dat hij onmogelijk een toelichting kan hebben gegeven op de zaken rond het Kring-Nieuws, daar hij niet ter vergadering aanwezig was! De Kringsecretaris beloofde een en ander nader te onderzoeken. Hierna was het woord aan de penningmeester, die een toelichting gaf op de jaarrekening, en een aantal begrote bedragen vergeleek met de definitieve bedragen. Zo zijn de ledenbijdragen hoger dan begroot, enerzijds door een toename van het aantal leden (inmiddels telt de kring ca. 1300 leden) en anderzijds door een toename van de gemiddelde bijdrage per lid. Ook vertoonde de post "activiteiten leden" bij de opbrengsten een toename, omdat er twee excursies zijn geweest i.p.v. een. De opbrengsten van de verkopen vielen tegen, omdat er in 1993 weinig nieuwe uitgaven het licht zagen. De penningmeester beloofde, dat het bestuur hierin in 1994 verandering gaat brengen. De post "activiteiten leden" aan de kostenkant vertoonde een verhoging ten gevolge van een extra ledenvergadering en een vrijwilligersavond, die duurder uitviel dan begroot. Nadat een lid van de kascommissie het verslag had voorgelezen, werd de penningmeester gedechargeerd. De heer Marechal was voor de laatste keer lid van de kascommissie. Als zijn opvolger werd de heer J. v.d. Voren benoemd.
V,\N: DE REDACTIE De voorzitter gaf vervolgens een uitgebreide toelichting bij het jaarverslag, dat in het Kring-Nieuws van mei 1994 is gepubliceerd. De uitgave van het boekje "Rondom de Sint-Jan" zal vermoedelijk in de tweede helft van 1994 plaatsvinden, waarschijnlijkrond Open Monumentendag in september. Niet alle werkgroepen hebben hun jaarverslag op tijd ingeleverd. U vindt in het Kring-Nieuws van mei 1994 alleen een verslag van de verzamelaarsgroep. Het verslag van de werkgroep Bibliotheek lag tijdens de vergadering ter inzage. Voorzitter Van Ee van de werkgroep Binnenstad deelde het een en ander over de activiteiten van de werkgroep in 1993 mee en zei, dat het jaarverslag in concept gereed is. De werkgroep Industrieel Erfgoed kon nog geen jaarverslag maken (is immers pas in 1993 gestart) en voor een lidmaatschap van de werkgroep Het Kleine Monument zijn maar weinig Kringleden warm te krijgen. Tenslotte merkte de voorzitter op, dat de
Kring en de Stichting Binnendieze blijven streven naar een gezamenlijke huisvesting, een ideaal, dat in 1993 helaas niet gerealiseerd kon worden. Na de pauze was het tijd voor de bestuursverkiezing. De heren Van den Heuvel en Van Uden werden bij acclamatie voor een periode van drie jaar als bestuurslid gekozen. Vervolgens was de benoeming van een nieuwe Kringadviseur aan de orde. Het bestuur stelde als kandidaat de heer J. Stienstra sr. voor. Deze suggestie ontlokte aan enkele leden de opmerking, of deze keuze nu wel zo verstandig was, gezien het zakelijk conflict dat de heer Stienstra in het verleden heeft gehad met de gemeente 's-Hertogenbosch. De voorzitter merkte hierover op, dat het conflict geen belemmering is voor de heer Stiens tra om als een goede Kringadviseur te kunnen functione-
ren. Naeen schriftelijke stemming werd de heer Stienstra voor een periode van 3 jaar benoemd als Kringadviseur. Naar aanleiding van de bestuursnotitie (zie gele katern in Kring-Nieuws van maart 1994) deelde de voorzitter mee, dat er binnenkort in de vorm van een steekproef onder de leden een mondelinge enquête zal worden gehouden, teneinde vast te kunnen stellen, waar de interesses van de leden naar uit gaan. Het toekomstig beleid van het Kringbestuur zal daar op afgestemd gaan worden. Na de rondvraag, waar door zes leden vragen werden gesteld, sloot de voorzitter de vergadering om 22.00 uur. Theo van Herwijnen
EXCURSIE TONGEREN EN ZOUTLEEUW waarin de wapens zijn aangebracht van de Deze keer hadden 84 mensen de moeite ten. Na een rondleiding door de Romaanse kloostergang, over het Marktplein, waar zeven vrijsteden van het Hertogdom Bragenomen om in te schrijven voor de voorbant waaronder dat van 's-Hertogenbosch, normaliter een beeld staat van de Romeinjaarsexcursie. se legionair Ambiorix (in restauratie) en was prachtig. De kunstschatten van de verRedelijk op tijd vertrokken de bussen vanaf station oost naar Tongeren alwaar het Begijnhof terug naar de bus voor ver- maarde Sint-Leonarduskerk waren zeer indrukwekkend en zij werden, althans door we om 10.00 uur aankwamen en waar net trek naar Zoutleeuw. onze gids, op een bijzondere manier een processie begon in verband belicht waarbij de Sacramentstoren met Sacramentsdag. Helaas zat van 16 m hoog en gesneden in naer in het programma geen mogetuursteen een van de hoogtepunten lijkheid om er naar te gaan kijwas. Deze rondleiding was dan ook ken. snel voorbij en onmiddellijk dair In een te krap bemeten zaalwas het vertrek naar 's-Hertoge. ruimte van een etablissement aan de Markt werd de koffie bosch. (zeer snel) geschonken. Circa Bijzonder spIJtlg op deze, on10 mensen moesten genoegen danks de kritische noten, redelijk nemen met een plek in het cafégeslaagde dag was het ontbreken gedeelte, alwaar het héél lang van "eigen" tijd. Tijd waarin ik zo duurde alvorens er koffie graag met enkele collega gidsen kwam. Pas na enige zéér drindoor zo'n stad wil dwalen en disgende verzoeken werd uiteindecussies kan voeren over overeenfoto Ati Linders Rustiek plekje in Tongeren lijk de koffie geserveerd (een komsten en verschillen met blad gestapeld met kopjes en 's-Hertogenbosch. Juist deze discussies en Rond dit stadje waren diverse wegopschoteltjes werd ons bijna toegeworpen). brekingen, waardoor we enigszins verlaat aanvullingen die je van elkaar krijgt, zijn De rondwandeling onder leiding van zo horizonverruimend voor een gids, disin de "Bogaerdenhof' aankwamen. Voor kundige gidsen was niet geheel plezierig. de zeer aardige warme lunch was de tijd cussies die we in 's-Hertogenbosch toch al In deze wandeling werd uiteraard de zeer zo weinig voeren. Misschien komt het bijzondere 0.L. Vrouwe Basiliek opgeno- wat krap bemeten, waardoor de rondleidindaardoor dat er zo weinig belangstelling is men, waarin tussen twee diensten door en gen door Zoutleeuw een half uur later bevan onze gidsen op deze excursies? met 5 groepen in een niet al te grote kerk het gonnen dan de bedoeling was. Deze waren nodige uiteengezet moest worden. Tijdig, echter alleszins de moeite waard, zekerook voor ons zeer voortijdig, werd door de or- door de uitermate kundige gidsen zoals ik John Vermulst. heb mogen beluisteren. Het stadhuis, dedienst gevraagd om de Basiliek te verla-
1:lQSSCHE IDSTORIË
DE BOUW VAN DE NED. HERV.KERK TE 'S-HERTOGENBOSCH Een vervolgverhaal door J.J.van Veldhuizen. Nr.2. Bericht uit het Dagblad der Provincie NoordBrabantvan22juli 1817. Men bericht over de bewegingen van de Commissaris Generaal voor de zaken der Hervormde kerk en de Directeur Generaal voor de zaken der Roomsch Catholieke kerk, beide Rijksfunctionarissen. De één van Brussel via onze stad naar Nijmegen, waar de andere ook wordt verwacht. De secretarissen van beide heren worden ook gevolgd. Eén is een paar dagen geleden ook naar Nijmegen gegaan, de andere is sinds •eren in onze stad, waar ook de andere worden verwacht. De nodige appartementen zijn reeds voor hen besteld. Naar wij vernemen is de reden van hun komst te raadplegen over de uitvoering van het K.B. van 11december1816 nr.I, waarin o.a. de bouwvandenieuweNed. Herv. Kerk staat. Dezelfde krant bericht op 25 juli 1817 de aankomst van de heren met gevolg in twee rijtuigen en afgestapt bij het logement De Gouden Leeuw. Zij hielden verscheidene conferentieën, bezochten alle Godsdienstige gebouwen en wij voorspellen daaruit de heilrijkste gevolgen. In de krant van 29 juli 1817 staat: "de heren zijn naar Brussel vertrokken en omdat niets is uitgelekt blijft de geest gespannen de uitslag hunner verrichtingen". Waar bouwen wij de kerk anders dan op de eerst genoemde plaats? Dan blijkt er een alternatief voorstel voor een andere plaats te zijn. Getuige een
brief namens de Comm.Gen.voor de zaken der Hervormde kerk aan de Hoofdingenieur Goekoop d.d. 1 november 1817. Hij verzoekt beoordeling en advies voor een plaatsing van de nieuwe kerk op de Paradeplaats. TEK. IIII.
'Parade
Men bedoeld de hoek tegenover het huidige Casino. Goekoop antwoordt op 24 november 1817. Hij gaat alle maten na op de aangewezen plaats en constateert dat de afbraak nodig is van de woningen van een dominee, een school, het huis van de ontvanger der belastingen, een herbergje en een gedeelte van het gereformeerd weeshuis. Tevens merkt hij op dat de kerk groter is dan het terrein dat hij moest opnemen. Dus dat ook nog het huis van de rentmeester der Domeinen moet worden gesloopt. Ik denk dat dit voornemen verder niet meer ter sprake komt in verband met de gevolgen voor de huizen van de genoemde hoge fuctionarissen. 22 Januari 1818 krijgt Goekoop een brief van de Minister van de Waterstaat. Door de Comm. Gen. voor de zaken der Hervormde kerk is gevraagd Goekoop naar Den Haag te laten komen om mondeling over de opbouw van de nieuwe kerk te verhandelen, aan de hand van het bestek van de heeringenieur DeDobbeleer uit Namen, wat hoort bij het K.B. van 11 december 1816. Hij krijgt machtiging tot onmiddellijk vertrek. Goekoop rapporteert zijn Minister op 4 februari 1818, dat hij bij de Comm. Gen. voor de zaken der Hervormde kerk is geweest. De kerk zal gebouwd worden volgens het plan van Hoofdingenieur De Dobbeleer en aan hem is gevraagd een nader bestek en begroting te maken volgens de tegenwoordige voorgeschreven vorm. Hij vraagt zijn Minister goedkeuring van dit voornemen. De Minister is accoord op 16 februari 1818.
l t"ek.
y
Op 25 februari 1818 volgt er een besluit ter uitvoering van het K.B. d.d.11december1816nr.1. Met ar-
tikel 1: de plaats voor de kerk wordt de plaats waar het Geefhuis staat, de grond er.achter, over de Dieze wordt kerkhof. En dit is cruciaal: "mits er een andere geschikte plaats wordt aangeboden voor 15 maart 1818". De burgemeesteren behandelen op 9 maart 1818 de nieuwe plaats voor de kerk. Het wordt voor de burgemeesteren en de Raad een hectische week met buitengewone vergaderingen. Het verlies van het Geefhuis heeft zeer nadelige gevolgen in verband met de huidige bestemming, n.l. oude mannen en vrouwenhuis, de afbraak zou het ongenoegen wekken van de ingezetenen van de stad. De vergaderingen resulteren in een brief aan de Comm. Gen. voor de zaken van de Hervormde kerk op 13 maart 1818, net voor de gestelde limiet van 15 maart 1818. Men somt de volgende argumenten op tegen de genoemde plaats. Het Geefhuis is sedert enige jaren met grote kosten ingericht als oude mannen en vrouwenhuis voor 87 personen. De zolders bergen graan voor de armenzorg en het is ingericht voor het uitdelen van de spaarsouppe en de gehele administratie van het armenbestuur. De herbouw wordt begroot op f 80.000,-. De vernietiging van het gebouw zou tweespalt en verwijdering veroorzaken. Het is te dicht bij de Sint-Jan. Een betere plaats zou zijn die van de Anna kapel, die toch moet worden afgebroken. TEK. V. Deze plaats met omliggende gebouwen is groot genoeg volgens advies van de heer Goekoop. De hoge ligging is beter voor de aanleg van de fundamenten. Derhalve wordt deze plaats aangeboden als geschiktere plaats voor de te bouwen nieuwe kerk. Op 1 april 1818 behandelen burgemeesteren een brief van de Comm. Gen. voor de
BOSSCHE HISTÖÎÜE zaken der Hervormde kerk d.d. 28 maart 1818, dat het aanbod van burgemeesteren en Raad door hem, met machtiging van Z.M. is aangenomen. Het bouwplan, bestek en begroting van De Dobbel eer wordt nader bekeken.
Intussen schrijft Goekoop naar aanleiding van de aan hem gegeven opdracht, een nader bestek voor de bouw van de kerk en een begroting. Hij komt op een totaalsom van f · 130.900,-, en schrijft aan de Comm.Gen. voor de zaken der Hervormde kerk op 28 februari 1818 dat hij zich direct heeft beijvert zijn opdracht uit te voeren. Hij komt tot een paar opmerkelijke constateringen. De totaalsom is aanmerkelijk boven de begroting van de heer De Dobbeleer. En wel om de volgende redenen: deze heeft niet gerekend met ophoging van de grond in de kerk, wat onvermijdelijk is en welke grond van ver moet worden gehaald. De heer De Dobbeleer is kennelijk niet op de hoogte geweest van de situatie ter plaatse. De kosten van de heipalen, zowel voor koop, transport en heien zijn veel te laag ingeschat. Het metselwerk komt ook veel duurder, door de huidige duurte der stenen en daglonen. ..
~
..
~··
...".
Hier ook veel duurder dan in Antwerpen. De hardstenen werken zijn ook veel duurder, omdat de bewerkingen der stenen voor een kerkgebouw veel duurder is dan voor sluizen enz. Het timmermanswerk is ook veel duurder, omdat diverse onderdelen veel zwaarder moeten worden uitgevoerd. De prijs die De Dobbeleer telt voor hout plus bewerking, betaal je hier alleen voor de koop van het hout. Ook heeft hij niet gerekend met het bekleden van de platte zijden der voor- en achterfronten met lood, ter voorkoming van inwatering en bederf. Ook heeft hij niets gerekend voor gereedschappen, stellinghouten, mallen en stadsoctrooyen van inkomende bouwstoffen, zegels, leges enz. Voorts kan men de tijdlimiet voor het onderdak brengen van het kerkgebouw nog ditjaar wel vergeten. Opruimen van de oude gebouwen die op de bouwplaats staan vóór 1 mei 1818 is onmogelijk. (Hij kende nog niet de acceptatie d.d . 28 maart 1818 van het aanbod, plaats Anna Kapel etc. door Z.M.). Het aanvoeren van de hardsteen vergt meer tijd, het te gebruiken hout zal niet droog zijn. Dit waren de bevindingen van de heer Goekoop, waarmede de besluit nemenden het niet gemakkelijker kregen.
Op 10 april 1818 stuurt de Minister van Waterstaat aan de heer Goekoop een brief met de bevindingen van een inspecteur van Waterstaat die aan de hand van het bestek en de aanmerkingen van Goekoop ook nog diverse kritische zaken zijn opgevallen. Deze stelt, dat ondanks de door de heer Goekoop op het project van De Dobbeleer aangebrachte versterkingen het gebouw nog niet die goede soliditeit heeft bereikt die wordt vereischt. Kort zegt hij dat het gewelf geen steun heeft tegen inklappen, en de muren geen steun genoeg geven tegen uitspatten door drukking van het dak. Het project is zeer sierlijk gehouden, daardoor geen verstevigende dwarsbalken of ijzeren stangen. De muren hebben uit zuinigheid met de gelden niet de juiste dikte. Hij stelt een aantal verbeteringen voor en daarover wil de Minister van de Waterstaat nu door de heer Goekoop geadviseerd worden. 15 April 1818 onderschrijft Goekoop in r ) brief aan de Minister van Waterstaat deze voorzieningen en begroot deze op f 7 .800,. In de volgende aflevering kijken we naar het vrijmaken van de plaats waarop de Ned. Herv. Kerk nu staat.
J.J.van Veldhuizen.
·~
GOED GELUISTERD
Lezing gehouden in het Stadsarchief door Guido Deseyn. Guido Deseyn, architect uit Gent en auteur van het boek "Gids voor Oud Gent" was zeer nauw betrokken bij de herinrichting van de stad Gent. De leden van de Kring die in het najaar op excursie gaan naar deze stad en andere geïnteresseerden, hebben onlangs een zeer boeiende lezing meegemaakt. Opvallend was dat Guido Deseyn, die vooraf door Kok de Bekker was rondgeleid door' s-Hertogenbosch, veel positieve dingen zei over onze stad. Ook in België was 1975 monumentenjaar, zoals ook elders in Europa, vooral om begrip te krijgen voor het behoud en bescherming van historische gebouwen. In Gent is tot in deze eeuw veel industrie aanwezig geweest in de binnenstad, waardoor de stad veel sloppenwijken kende. Tussen 1950en 1975 ontstonden in deze "moderne" tijd plannen om veel nieuws te bouwen In dit tijdvak zijn ook de eerste
"gevechten" geleverd om historische bouwwerken te bewaren. Gent kent bebouwing uit alle tijden . Er is nog op ruime schaal middeleeuwse bebouwing aanwezig: een poortgebouw in Romaanse stijl en vooral veel architectuur uit de 13etotde 15eeeuw, waarondereen 13e eeuws huis in grijze natuursteen uit de Scheldevallei. Veel bebouwing is dan ook opgericht in "Scheldegotiek", hoewel ook Brabantse gotiek duidelijk aanwezig is. Er is zelfs nog een huis in de stad aanwezig met een laatgotische houten gevel. In de 18e eeuw is er een opbloeiende handel, waardoor veel invloeden uit de Franse architectuur zich doen gelden: de "Lodewijkstijlen". In deze eeuw paste men veel kleur op de gevels toe. Gent kent in de 19e eeuw ook de industriële revolutie, waardoor er veel gebouwd wordt in de neo- en eclectische stijlen. Er ontstaat redelijk veel grootschalige architectuur. Niet merkwaardig is dan ook dat in de stad veel stijlen naast elkaar voorkomen. Aan het eind van de 19e eeuw zijn alle stadswallen gesloopt en de grachten ge-
dempt. Ook de waterlopen, die fungeerden als open riool en veel epidemieën veroorzaakten waaronder cholera, zijn verdwenen . Momenteel wordt getracht om sommige voormalige waterlopen weer te openen. ) De Scheldelei van ca. 10 m breed wordt misschien weer opengesteld t.b.v. het watertoerisme. In de stad is veel accent gelegd op de woonfunctie met rustige straatjes. Er zijn veel wijkcomité's die, tesamen met architecten die zelf in de buurt wonen om de sfeer te kennen, het aanzicht van de buurt bepalen. Vaak zie je moderne architectuur, niet in tegenspraak, maar in dialoog met de naburige panden. De openbare inrichting In de 70er jaren is pas een verkeersplan ontwikkeld. De stad kent nogal wat pleinen, waaronder het Vrijdagplein dat nu volledig autovrij is en ondergronds een parkeergarage kent in 3 lagen. Tijdens de herinrichting bleek overigens dat het plein er niet altijd
GOED GELUISTERD n..
geweest is. In de bodem trof men zeer veel restanten aan van 13e en 14e eeuwse bebouwing. Ook het Sint-Baafsplein evenals de bebouwing er omheen is volledig gerestaureerd. Het plein is nu ook autovrij en sedert 1993 is er in "Italiaans design" straatmeubilair geplaatst. De vele pleinen en de straten (vaak zeer smal) worden uitgebouwd voor voetgangers en sedert kort ook voor fietsers en over vier tot vijf jaar dient dit geheel klaar te zijn. Langzaam maar zeker ontstaat er een paradox in Gent. Structureel wordt de auto van de straat geweerd, maar in de plaats daarvan geeft men het watertoerisme een vrije vaart. Men zal duidelijk beducht moeten zijn op het uit de hand lopen hiervan.
GENT Gent is hoofdstad van Oost Vlaanderen en is gelegen aan de samenvloeiing van de Schelde en de Leie.
Het oudste deel van de stad ligt aan de Leie, in de nabijheid ontstond een haven en een marktplaats, de kernen van de oude stad. Van de 1le tot de 13e eeuw werd de stad met wallen en grachten omgeven. Het oudste gedeelte van Gent wordt wel "De Kuip" genoemd. De stad groeit snel en rond 1400 worden nieuwe wallen aangelegd. ) de 19e eeuw, als gevolg van de industriële expansie en de sterke bevolkingsgroei werden de stadswallen en poorten afgebroken. Voorafgaande aan de wereldtentoonstelling in 1913 werd op stedebouwkundig terrein veel werk verzet. Historische gebouwen werden gerestaureerd en vaak vrijgemaakt van de belendende bebouwing, de Monumenten kregen daardoor meer perspectief. In het midden van de 14e eeuw telde Gent ca. 60.000 inwoners, vooral als gevolg van een zeer bloeiende lakennijverheid. In die tijd telde Brugge 40.000 inwoners en Antwerpen 16.000. Als gevolg van het in verval raken vari de lakennijverheid nam de bevolking af en in 1600 telde Gent nog 32.000 inwoners. Een stormachtige groei begon in 1800 als gevolg van de sterk opkomende katoenindustrie. Gent werd het belangrijkste tex-
Momenteel zijn er 2 maatschappijen met ca. 20 boten die toeristen rondvaren en de boten worden alsmaar groter! Bovendien kan men boten huren om rond en in de stad te varen. Langs het water in de stad worden de "jaagpaden" hersteld. Door de restauratie van de jaagpaden gaan ook particulieren hun panden erlangs restuareren. In de stad zijn enkele draaibruggen -uit de l 8e eeuw- gerestaureerd. De laatste jaren is zeer veel gedaan aan de kwaliteit van het water; de bodem wordt gesaneerd en het water wordt gezuiverd. Binnenkort wordt er zelfs weer vis verwacht! De enorme stank van het vervuilde water is dan ook niet meer aanwezig.
tielcentrum van België en rond 1900 telde de stad ca. 160.000 inwoners. Gent is een van de belangrijkste steden van België op het gebied van kunsthistorie en is een belangrijk regionaal en nationaal onderwijscentrum. De Sint-Michielkerk, de Sint-Baafskathedraal, het Belfort, de gevels van de Graslei en het vroeg-gotisch voormalig Predikheerenklooster trokken veel bezoekers naar de stad. Het Museum voor Schone Kunsten telt vele zalen met werken van Jeroen Bosch, P.P. Rubens, Frans Hals e.v.a. Een mooi voorbeeld van renaissancebouwkunst is de oude abdij van Baudelo. In de 13e eeuw werd het Lievekanaal tussen Gent en Damme aangelegd om Gent een goede verbinding met de zee te geven. Na verzanding van het Zwin in de 15e eeuw verleende Karel V toestemming in 1547 tot het graven van de Sassevaart naar een zijarm van de Westerschelde. In 1648 werd de Westerschelde bij de Vrede van Münster gesloten. In de 17e eeuw kwam het kanaal van Gent naar Brugge-Oostende tot stand. Kustvaarders en binnenschepen konden er varen, maar in Gent was er geen verbinding met de haven in de stad. Door o.a. onvoldoende onderhoud heeft dit kanaal nooit grote betekenis gehad voor Gent. Rond 1795 werd het kanaal Gent-Terneuzen gegraven en werd de Schelde weer vrijgegeven. Gent groeide uit tot de tweede haven van België. De benaming van de stad heeft een Keltische oorsprong en er zijn sporen gevon-
_"
'·'
Industrieel erfgoed De meeste fabrieken zijn uit de binnenstad verdwenen. Een aantal industriële gebouwen wordt bewaard en gerestaureerd. Een oude spinnerij werd ingericht als museum en een oude fabriek van rond 1850 wordt gerestaureerd en omgebouwd tot flats . Als deze verbouwing net zo slaagt als van een oude fabriek in Leuven, waar eveneens woningen in zijn ondergebracht, dan zal dat zeker een aanwinst voor Gent zijn. "Kunnen we wat leren van Gent?" Althans dat vroeg Kok de Bekker zich af in het vorige Kring-Nieuws. We kunnen er in ieder geval gezamenlijk gaan kijken in het najaar en er dan over nadenken. John Vermulst.
Sint-Baafsplein den van nederzettingen uit de Romeinse tijd. Omstreeks 630 stichtte H. Amandus twee abdijen aan de samenloop van Leie en Schelde en in de Merovingische periode was Gent al een hoofdplaats. In de 9e eeuw is de nederzetting door de Noormannen verwoest. In de lüe eeuw liet graaf Boudewijn II een versterking aanleggen aan de Leie, op de plaats van het huidige' s-Gravensteen. Tijdens de 12e eeuw kreeg Gent stadsrechten (vermoedelijk in 1162). Aan het eind van de 13e eeuw was Gent één van de belangrijkste steden in West-Europa.
,"
" .....
._...-~
~~··
"
..
INFO GENT .
ÁL FIETSENDE-
In de 15e en 16e eeuw raakte Gent in zwaar economisch verval, gekenmerkt door een sterk ambachtelijk protectionisme en grote sociale ellende. Van 1577 tot 1584 was Gent een calvinistische staatsrepubliek. Eerst na 1750 begon er een economisch herstel met de ontwikkeling van de katoenen linnennijverheid.
LANDSCHAPPELIJKE FIETSTOCHT NAAR GEWANDE
"
De 19e eeuwse industriële revolutie maakte van Gent een industriestad en dat had een belangrijk aandeel in het ontstaan van de arbeidersbeweging en socialisme in België. De Sint-Baafskathedraal is de mooiste kerk, gebouwd op een in 942 aan Sint-Jan toegewijde bidplaats. Van de kerk uit de 12e eeuw is nog de romaanse crypte overgebleven. Daarboven werd in de 13e en l 4e eeuw het koor gebouwd in Franse gotiek, terwijl het schip en de toren in Brabantse gotiek zijn opgetrokken. De Sint-Niklaaskerk is in Scheldegotiek gebouwd en de Sint-Jakobskerk kent twee vierkante romaanse torens en is afgewerkt in Brabantse gotiek. 's-Gravensteen, een middeleeuwse vesting, gebouwd tussen 1180 en 1200, het Belfort (118 m) met beiaard van 58 klokken en de Lakenhal uit de 15e eeuw, het laat-gotische stadhuis zijn enkele zeer bezienswaardige gebouwen uit deze stad. De Sint-Pieterskerk is een mooi voorbeeld van Vlaamse Barok en ook de Gildehuizen zijn er om bewonderd te worden. Kortom: de stad Gent is een stad met een zeer rijke historie en dat is heden ten dage nog steeds te aanschouwen. Ik zal er zeker bij zijn eind september tijdens de excursie naar Gent. John Vermulst
"
,A~
Oh•
-~
,
We vertrekken vanaf het Schaarhuisplein te Orthen. Het schaarhuis, in 1992 afgebroken voor het te bouwen kantorencomplex de Maelstroom, was een soort gemeentehuis, daar werd recht gesproken door Schaarmeesters, er werd vee gekeurd en er werd land verdeeld. Het scharen was zwaar werk, men moest vee bijeen drijven (scharen). De jonge boeren die mee hielpen, moesten de bekken van koeien, kalveren en paarden open houden zodat de keurmeesters (schaarmeesters) het gebit konden taxeren waarna het tarief werd bepaald om een gemeenschappelijke weide te verkrijgen. De indeling der scharen was als volgt: - een koe met zes tanden, een volle bek, was een hele schaar. - een koe met vier tanden was een driekwart schaar. - een tandelooskalfwaseenhalveschaar. Zo werd de prijs bepaald welke men moest betalen aan de Gemeenteweide. De verpachting was alleen aan inwoners van Orthen voorbehouden. Bij de verkeerslichten steken we over en rijden Oud Orthen in, deze weg is eigenlijk een dijk. Deze dijk was de doorgaande weg voor alle verkeer vanuit richting Utrecht naar 's-Hertogenbosch en andersom. We kruisen de spoorlijn 's-Hertogenbosch-Utrecht. Tot voor jaren terug stonden hier nog oude boerderijen, de meeste zijn verbouwd.
We passeren de Engelsedijk, een weg naar Engelen waar men met een veerpont de Dieze kon oversteken. Tegenover de Engelsedijk heeft de SintLambertuskerk gestaan (1887-1956). Op het voormalige klooster (nu Pels van Leeuwen) heeft lange tijd een ooievaarsnest gestaan. Voor het viaduct over de Maasrouteweg is de Ploossche Wetering, een waterloop die eigenlijk vanaf de polder Van der Eygen komt. Deze mondde, via het stoomgemaal, in de Dieze uit. Het is een mooi natuurgebiedje vol flora en fauna. Zo komen we bij Fort Crevecoeur aan. Dit is een gesloten militair terrein, dus v~ ) ons verboden. Het is een eldorado Vvvf plant en dier. Crevecoeur betekent zoveel als "harteleed" of"hart-breker". Het Fortis gesticht in, naar wordt aangenomen, 1587 door Graaf van Hohenlo, een staatse graaf die tegen de Spaanse overheersing strijd leverde. Het staat op een strategisch goed punt, waar de Dieze in de Maas stroomt. Van hier kon men de scheepvaart op de Maas en de Dieze onder controle houden, dus meteen ook de in- en uitvoer van 'sHertogenbosch. Ook had de bezitter van het fort een groot gedeelte van de waterhuishouding rondom de stad in handen. Of er voor 1587 al een sterkte op deze plaats was, is niet met zekerheid te zeggen, omdat deze plaats nog al eens verwisseld wordt met de schans in Engelen. De Spaanse vervolg zie pag , 1
:vA:N DE.WERKGRÖEPEN . De werkgroep "Verzamelaars Hertog Jan" organiseert in de Knillispoort van 10 t/m 18 september 1994 een expositie met als thema'" s-Hertogenbosch en het water". Omdat op 10 september tevens de Open Monumentendag plaatsvindt is dit een mooie gelegenheid om de expositie te bezoeken. Het gekozen thema kan men zien in de breedste zin van het woord. Getuige de beeldjes die men aantreft op de duiker langs de stadswal (bij "de Schroef'). Tot ongeveer 50 jaar geleden sierden deze nog de oude Wilhelmina-brug. Er werd een andere bestemming gevonden, wat dichter bij het water. En sinds enkele jaren houden ze in de gaten of"de Schroef van Archimedes" blijft draaien. Rob Hoogeboom
vervolg van pag 10
veldoverste werd door Graaf van Hohenlo op deze plek verslagen. Hij heette de heer Hautepenne, hij raakte hierbij ernstig gewond en overleed enkele dagen nadien. Daarom noemden de Spanjaarden deze plaats voortaan "harteleed" of"hart-breker". Bij de nieuwe stuw is een plaquette waar de oude en de nieuwe situatie is weergegeven. Kijkt u uit bij het oversteken van de Treurenburgweg. Links ziet men dein 1937 gebouwdeHedelsebrug, de oprit loopt gedeeltelijk over het fort. Het houten café Treuren burg stond tot 1937 dichter bij de weg die naar de schipbrug over de Maas liep. Het café is waarschijnlijk al zo'n 150 oud. De spoordijk ligt voor ons en wij gaan links af en, aan het einde van de weg, rechts onder het spoorviaduct door. De spoorbrug is in de jaren zestig van de vorige eeuw gebouwd. De Maas liep hier met een grote bocht. De brug is toen in de uiterwaarden op het droge gebouwd. Men heeft toen daarna de Maas, die eerst noordelijker lag, verlegd naar de huidige plaats. Oostelijk van Hedel is de oude Maas nog steeds te zien. Op de Maasdijk aangekomen (Empelsedijk) ziet men 's-Hertogenbosch snel uitdijen richting Maas. De Maas-boulevard moet hier ergens komen. De dijken zijn als waterkering aangelegd, in de 12e eeuw werden er al dijken gemaakt. Hier is de dijk tot Ge wande al verzwaard .) monumentje). Links van de dijk komen we langs het natuurgebiedje "het Oude Maasje". Op de juiste tijden zijn hier veel vogels en planten te zien. Rechts ligt de Maaspoort en voor ons Oud Empel, dit werd al in 814 zo genoemd. In de Tweede Wereldoorlog heeft Empel 7 maanden lang in de frontlinie gelegen zodat er weinig van overgebleven is. Op 13 november 1944 werd de kerk door de Duitsers opgeblazen. Op het oude kerkhof ligt de 21-jarige Schotse soldaat Alcock begraven. Hij is op 5 november 1944 om het leven gekomen. Een anecdote vertelt: op de plaats waar de kerk heeft gestaan, werd na de oorlog een houten gebouwtje gezet voor maatschappelijk werksters. Iemand die zijn familiegraf wilde inspecteren daalde het graf in. Even later kroop hij weer uit het graf,
wat door de maatschappelijk werksters werd gezien, die meteen van angst op de vlucht gingen. Hier in de buurt moeten de planten de kattedoorn en de absint aanwezig zijn. Empel wat we nu kennen, is daar na de oorlog gebouwd. De naam "De Lachende Vis" is ontstaan doordat in 1967 de visser Janus breed lachend binnen kwam, want hij had goed gevangen. "Daar heb je de lachende vis", liet zich iemand ontvallen. De naam bestaat pas sinds 1973. We vervolgen onze weg en gaan links onder de snelweg A2 door. Achter het eerste huis, aan de rechter kant, heeft men de Tempel van Empel bloot gelegd. Na een reconstructie heeft men alles weer dichtgemaakt, er is niets meer te zien. Door een gevonden metalen plaatje met tekst, gaat men er van uit dat het om een Voor-Romeinse Tempel gaat, die gewijd was aan de inheemse godheid Hercules Magusanus. Verder over de dijk krijgen we een wijdse blik over de polder, links en rechts. We komen enkele grote en kleine wielen tegen zoals "De Grote Dorenkampwiel", het "Bokskampgat" en eraan vast "De Grote Wiel". Het zijn unieke natuurgebiedjes voor planten en dieren. Dit alles ligt in de uiterwaarden genaamd "De Koornwaard". Voorbij deze waterplassen ligt het voormalige vuilstort "De Koornwaard" waar ook een vuilverbrandingsoven heeft gestaan. Van 1964 tot en met 1975 heeft de Gemeente 's-Hertogenbosch hier haar afval gebracht, daardoor is deze plaats sterk verontreinigd, waarvoor de eigenaar in 1990 voor de rechter werd gedaagd. Voordat we Gewande binnen rijden, zien we links de nieuw aangelegde dijk in de uiterwaarden om het plaatsje heen. Bij het café "De Blauwe Sluis" staat te lezen "De koffie is klaar". In de jaren vijftig gingen we als 15-16 jarigen bij "de Blauwe Sluis" in de Maas zwemmen. Aan de Brabantse kant mocht niet gezwommen worden, daarom moesten we ons eerst met een roeiboot over laten zetten naar de Gelderse oever. Hier heeft eens het Fort De Blauwe Sluis gestaan, ook weer om 's-Hertogenbosch tegen de Staatsen te beschermen (gebouwd in 1583). De twee museum-gemalen zijn regelmatig geopend. Deze beide gemalen hielden de waterstand in de achterliggende polders
op peil. De Roode Wetering liep naar Gemaal Caners, de Hertogwetering kwam uit bij het Hertoggemaal. Deze waterlopen zijn er nog steeds, maar komen nu alle twee uit in het nieuwe gemaal Gewande. In 1932 werd er gestaakt bij het graven van de Hertogwetering. Van de ene dag op de andere dag werd aan de 300 grondwerkers medegedeeld dat het loon van 45 cent per meter werd teruggebracht tot 37 cent per meter, mits zij anderhalve meter diep kwamen. Met een te ·hoge waterstand was dat onmogelijk en men kreeg dan maar 35 cent per meter en dat accepteerde men niet. Na de musea bekeken te hebben, gaan we door de polder van Empel en de polder Van der Eijgen in de richting van Rosmalen. Vanuit het Hertoggemaal linksaf. Na enkele honderden meters moeten we de "snelweg" Empel-Lith oversteken, dus goed uitkijken want hier wordt hard gereden. Men rijdt nu op de Rosmalensedijk die over gaat in de Vlietdijk. Een wijdse blik. Zoals men ziet is de polder weinig bebouwd, de boerderijen die er staan zijn vrij jong, dit komt omdat de polder vroeger bijna elke winter onder water kwam te staan, het water van de Beerse Overlaat. Dit werd dan ook de Traverse van de Beerse Maas genoemd. Deze polders zijn al in 1310 opgericht. De dorpen die ten zuiden van deze polders lagen, zoals Rosmalen, werden beschermd door een dijk. Restanten van deze (zomer)dijk vindt men nu nog op de Heinis en op De Bruggen. Door rivier-verbeteringen zoals kanaliseren en normaliseren kan het water sneller afgevoerd worden en werd de Beerse Overlaat overbodig, hij werd gedicht in 1942. Na enkele kilometers gaan we rechts de Annenburgweg op om op de kruising bij het tuincentrum links af te gaan, de Empelseweg op. De naam Annenburg komt van het oude klooster Sint-Annenborch dat omstreeks 1500 is gebouwd en dat hier in de omgeving heeft gestaan. In 1986 hebben archeologen hier een onderzoek verricht. Wellicht heeft er op deze plaats het oude kasteel Rodenborch gestaan nog voor het klooster er stond. Bij de Empelseweg goed uitkijken met oversteken. We gaan links tot de rotonde en gaan dan rechts de Rodenborchweg op richting Bruistensingel om, net na het viaduct over de snelweg A2, weer links af te gaan. We fietsen nu op de Reitscheweg. Bij het eerste weggetje rechts af gaan (fiets-
·-~
·-·- -·"· ·-·
-· --··-·--·
AL FIETSENDE pad). Hier is het natuurgebied "De Hei nis". Het is een dijk, een zomerdijk om het water tegen te houden als de Beerse Overlaat werkte. Dit lukte niet altijd, met het gevolg dat de dijk op sommige plaatsen doorbrak. Door het kolken van het stromende water ontstonden er wielen waar de nieuwe dijk omheen werd gelegd, de ene keer links en dan weer rechts. Aan de rechterkant zien we nog een oude schans, de redoute de Herven. Het is een gesloten aarden werk van vierkante vorm en omsloten door een natte gracht. Deze redoute is in 1860 aangelegd. We rijden verder door het prachtige natuurgebied "De Heinis" en komen langs oude boerderijen.
Na enkele fietsbruggetjes gepasseerd te zijn, komen we langs het Fort Orthen waar de weg vroeger doorheen liep om zo een betere controle te kunnen uitvoeren op het in- en uitgaande verkeer van 's-Hertogenbosch. Het fort is in 1630 gebouwd, maar toen in 1784 een oorlog met Oostenrijk dreigde, gaf de Raad van State opdracht de werken van het fort geheel te vernieuwen. Het werk werd voor 6949 gulden aanbesteed.
voorloper van de huidige San Salvatorkerk welke om de hoek staat. Voorbij het café "Schutters Welvaren" gaan we links af om bij het Schaarhuisplein onze rit te beëindigen en zijn we teruggekeerd op het beginpunt van onze fietsroute . Jo Hendriks.
Voorbij het fort gaan we, nog steeds over de dijk, richting Ketsheuvel. Op dit stukje staan veel huizen maar ook een oud kerkhof. Het heeft behoord bij de Sint-Salvatorkerk die hier heeft gestaan, dus de
Geraadpleegde bronnen: Orthen, moedervlek van 's-Hertogenbosch, Met Gansen Trou, aug. 1987. Brabants Dagblad, 8juli 1988 675 jaar Waterschappen in de Maaskant, 1309-1984.
GEVRAAGD
:~~QER NIEÜWS
Gevraagd teri behoeve van de Sint-Janstoren
HISTORISCH MUSEUM HEDEL
KARRENSTRAAT Het pand waar Galaxy nu in zit was voorheen het heel bekende hotel-restaurant De Postzegel. Legden hier bussen met toeristen aan, dan werd meestal het Hupfeld-orgel uit 1927 aangezet. In 1968 is het afgebroken en naar Amerika verscheept. In de jaren vijftig was er ook een levend orkest, ik meen van vier personen, van één persoon weet ik de naam nog, het was de heer Meij, hij woonde aan de Hinthamerbolwerk. Eigenaar van dit hotel-restaurant was de fam. van der Voort. Met de Carnaval was het ook druk, om zo maar eens te zeggen: ze hingen met de benen buiten. Beneden, maar ook boven was het volop hossen en springen zodat je de vloer van de bovenverdieping onder je op en neer voelde gaan. Tijdens de bevrijding van de stad hebben tientallen mensen hier gastvrijheid genoten, waaronder onze familie. De allerkleinste onder ons kregen van de fam van der Voort melk toebedeeld.
6 LADDERSffRAPPEN
Maar toen het bankgebouw tegenover de kelderingang flink in lichterlaaie was geschoten moesten we vertrekken en gingen we naar de kelder van Fa. Janssens op de Pensmarkt.
Het mag zijn een oude leer van hout of metaal, maar ook een oude keukentrap is welkom. Mogelijk staat er bij u in de schuur of garage eentje niets te doen. Kijk als het u belieft eventjes. Bij de kring met meer dan 1000 leden moeten toch zeker 6 ladders/trappen met 8 treden of meer werkloos staan.
Jo Hendriks
Wie maakt ons blij!
foto, collectie Jo Hendriks
Joop van de Voren telefoon 04192- 16385
Op initiatief van de Stichting Hedels Historie en met medewerking van het Gemeente Bestuur werd in 1983 het Historisch Museum Hedel officieel geopend. Een opmerkelijke prestatie voor een kleine gemeente. In meer dan een opzicht is een bezaek aan dit museum de moeite waard. Folders verkrijgbaar in het Kringhuis. Kopij voor het eerst volgende Kring-Nieuws dient uiterlijk vrijdag 5 augustus 1994 te worden ingeleverd bij Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch of bezorgen in het Kringhuis