Kringnieuws 1994 09 20 122

UITGAVE VAN KRING "VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" JAARGANG 20 - NUMMER 5 - SEPTEMBER 1994

OPEN MONUMENTENDAG ZATERDAG 10 SEPTEMBER 1994

"'s -HERTOGENBOSCH EN HET WATER" Speciaal (gratis) programmaboekje verkrijgbaar in het Kringhuis, zolang de voorraad strekt.

Binnendieze bij de Uilenburg.

L. -~ Secretariaat van KRING "VRIENDEN VAN 's-HERTOGENBOSCH" Postbus 1162 5200BE 's-Hertogenbosch _.,KRINGHUIS Tweede Korenstraatje 18 's-Hertogenbosch Telefoon 073 - 135098 Telefax 073 - 146021 Openingstijden: Maandag t/m zaterdag van 10.00-17.00uur Zon- en feestdagen van 12.00 - 17.00uur bovendien op donderdag van 18.00- 21.00 uur BETALINGEN - Postgiro 3.119.716 - Bank van Lanschot rek.nr.

22.51 .91.202 - Jaarlijkse bijdrage minimaal f25,- Jeugdleden f 15,-

STAP INDE GOEDE RICHTING (18) "We hebben er zelf om gevraagd" ... dat was een typische uitdrukking welke wij in de afgelopen maanden steeds weer mochten horen! Het was warm ... !

Hetjaar 1994 zal ingaan als het warmste jaar van deze eeuw in de maanden juni, juli en augustus!

Langzamerhand is iedereen weer gezond en wel terug van vakantie, een enkeling bereidt zich daarop nog voor.

Natuurlijk ging onze redactie gewoon door met het voorbereiden van het voor U liggende Kring-Nieuws!

Met genoegen brengen wij U de "Open Monumentendag" onder Uw aandacht!

Het thema "'s-Hertogenbosch en het water" is alleszins de moeite waard. Daar heeft U niet direct erg in, maar rtoch ... Bij de rubriek Bossche Historie vindt U gegevens over een absoluut bestaand hebbende Bossche Paalwoning!

Ook in dit Kring-Nieuws vindt U veel informatie in de richting van het herdenken van onze bevrijding, nu 50 jaar geleden.

Enkele tentoonstellingen wijzen in die richting.

Ook buiten, of in samenwerking met onze Kring, zijn er ook andere activiteiten georganiseerd. U leest daar zeker over in de plaatselijke bladen.

Enkele andere, aparte artikelen verdeeld over diverse rubrieken, maken Uw KringNieuws ook nu weer interessant genoeg gelezen te worden!

Veel leesgenot!

Jan Bruijstens

1,2,5 2 2 4

7,13 8 10 11 14 16

'VAN DEREfi.AcT1."i =' • •

-~

",

•~•

••••• A~o -~ :::.:•-' " •" ~ ~: "

.: ••

T.:: ,, -'•••••• ••""°''

IN MEMORIAM FRANSGEENEN

Kring-Nieuws is het zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch."

Redactie: Harry Blankert, Jan Bruijstens (voorzitter), Jack van Elten, Theo van Herwijnen, Jan Kleijne, Ati Linders (secretaris) en John Vermulst.

Aan dit nummer werkten mee Piet de Bock, W. Dierikx, Henny van Eldijk, Jan van Haaren, Jo Hendriks, Peter-Jan van der Heijden, Rob Hoogeboom, Hein Kurvers, Frans Peters, Frans Teulings, J. van Veldhuizen, Vincent Verberk.

Redactie-adres: Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE' s-Hertogenbosch Vormgeving: Jan Bruijstens, Jack van Elten en Ati Linders Druk: Printex 's-Hertogenbosch Oplage 1500 stuks Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de redactie.

Op 25 juni 1994 overleed de heer Frans Geen en.

Hij was een heel trouw bezoeker van ons Kringhuis, en dat niet alleen. Voor enkele jaren geleden exposeerde hij ook met ikonen en andere door hem gemaakte schilderstukken in het Kringhuis.

De laatste jaren was hij alleen komen te staan door het overlijden van zijn echtgenote Tonny.

Zijn gezondheid legde hem steeds meer beperkingen op.

Tijd voor een praatje had hij altijd, zocht dit bewust ook op. Meerdere malen hadden wij met Frans een babbeltje, vooral over vroeger.

Merkbaar was dan dat hij de innerlijke rust steeds meer ging missen. Hij zocht dan op zijn snorfiets de dorpen en de natuur op; daarvan genoot hij duidelijk en wist dit in zijn schilderijen vast te leggen. Ook datgaf hem op een gegeven moment niet meer de rust en voldoening ..

Frans zal vooral in onze herinnering blijven als een gezellige prater en een enthousiast mens wanneer het ging over zijn hobby: het schilderen!

Wij wensen de kinderen en kleinkinderen veel sterkte toe!

06-09 Tentoonstelling Stadsarchief 's-Hertogenbosch en 2e W.O. (tot29-10) 10-09 Open Monumentendag 10-09 Schutterij van 's-HertogenboschCitadel - Afschieten kanonnen rond 11.00 uur 10-09 Tentoonstelling Knillispoort ' s-Hertogenbosch en het water 18-09 Bosch Culinair Wandelen 21-09 Tentoonstelling StadsarchiefBevrijding 1794 (tot 29-10) 25-09 Eendaagse Studiereis naar Gent 07-10 Europese Warenmarkt 08-10 Schutterij - Citadel - ± 11.00 uur 16-10 Bosch Culinair Wandelen 08-11 Studiemiddag Stadsarchief - Het is een vreemd'ling zeker ...

11-12 Bosch Culinair Wandelen Bijzonderheden over onderstaande activiteiten elders in dit Kring-Nieu Stadswandelingen, Torenrondlei dingen, Vaartochten Binnendieze, Zwanenbroedershuis, Stadhuis en Citadel.

Ook mededelingen van de bestuurstafel op pagina 17 t/m 19

Jan Bruijstens

MEDEDELINGEN Boekenbeurs Ondanks het zeer warme weer was de opkomst op zaterdag 30 juli groot, terwijl dit op zondag 31 juli zeer minimaal was.

Desondanks was de opbrengst van deze beurs f 450,=.

Coördinatoren Thans is het benoemen van coördinatoren voor de diverse Kring-activiteiten geheel afgerond. Personen, die door het bestuur zijn benaderd en deze taak op zich hebben genomen, zijn: • kringhuismedewerk(st)ers Bema Rekkers • kringhuisbeheer Jacques op 't Hof • Citadel Wil Hartkamp • Zwanenbroedershuis Stefan Pas • stadsgidsen Piet de Bock

• stadhuis Jan Lensen • Sint-Janstoren Joop van de Voren Het bestuur dankt deze coördinatoren voor hun bereidwiligheid en wenst ze veel succes toe bij de uitoefening van hun taak.

STADSPROMOTIONELE EN TOERISTISCHE

ACTIVITEITEN Onze Kring organiseert in de maanden september en oktober weer diverse activiteiten die zowel voor Bosschenaren als voor toeristen zeer interessant kunnen zijn.

Stadswandelingen Op alle zondagen in september én op woensdag 19 oktober (herfstvakantie) organiseren we stadswandelingen door onze oude, historische binnenstad. Deze wande-

lingen duren ca. 1,5 uur en starten steeds om 14.00 uur in het Kringhuis. Kosten f 3,per persoon; kinderen t/m 12 jaar f 1,- per persoon. Uiteraard kunt u ook een BON van uw lidmaatschapskaart inleveren in het Kringhuis: u krijgt dan een gratis deelnemersbewijs.

Torenrondleidingen Op alle zondagen in september om 13.00, 14.00, 15.00 en 16.00 uur; bovendien op woensdag 19 oktober om 14.00 uur. Maximaal 25 personen per groep.

Duur: ca. 5 kwartier. Kaartverkoop: aan de voet van de toren telkens een kwartier voor aanvang van de eerste rondleiding op die dag. Kosten f 3,- per persoon; kinderen t/m 12 jaar f l ,- per persoon. Uiteraard kunt u ook een BON van uw lidmaatschapskaart inleveren om een gratis kaartje te krijgen.

~anenbroedershuis Gratis rondleidingen voor individuele bezoekers elke vrijdag tussen 11.00 en 15.00 uur. Bij speciale gelegenheden kan het komen te vervallen. Informeer daarom altijd eerst in het Kringhuis.

Stadhuis Op verzoek van ons gemeentebestuur organiseren we elke donderdagavond om 19.00 uur een gratis rondleiding van ca. 1 uur. Deze gaan echter alleen door bij voldoende belangstelling (minimaal 5 personen). U moet zich daarom vóór 11.00 uur aanmelden bij het Gemeentelijk Voorlichtingscentrum: 073 - 155755.

Citadel Op de zaterdagen 24 september, 8 en 22 Lober vinden rondleidingen van 4 á 5 kwartier plaats door de Citadel/Rijksarchief. Aanvang: 11.00 uur. Kaartverkoop in het Kringhuis (dus NIET op de Citadel).

Kosten f 3,- per persoon; kinderen t/m 12jaar f l,-. Ook hiervoor kuntu een BON van uw lidmaatschapskaart gebruiken om gratis te kunnen deelnemen; inwisselen dus in het Kringhuis.

Vaartochten Binnendieze Tot en met zondag 2 oktober: van dinsdag t/m zondag telkens om 11.00, 12.00, 13.00, 14.00, 15.00, 16.00en 17.00uur.Op maandagen telkens om 14.00, 15.00, 16.00 en 17 .00 uur. Duur ca. 50 minuten. Kosten f 6,- per persoon; kinderen t/m 12 jaar f 2,50 per persoon. Uiteraard kunt u ook hierbij gebruik maken van een BON voor een gratis kaartje.

Kaartverkoop: Molenstraat 15A van dinsdag t/m zondag tussen 10.00 en 17.00

uur en op maandag tussen 13.00 en 17.00 uur. Telefoon: 073-122334.

Reserveren kan uitsluitend 4 weken tevoren met de verplichting minimaal 2 weken tevoren betaald te hebben. Verder: uitsluitend contante verkoop van kaartjes.

Een aparte belevenis zijn de avondtochten op de Binnendieze. Kosten hiervan f 150,- per boot. Afvaarten mogelijk om 19.00 en 20.00 uur. De aanvragen hiervoor moeten tijdig schriftelijk worden ingediend.

De Schuttery van 's-Hertogenbosch Gedurende Open Monumentendag (10 september) en op 8 oktober om 11.00 uur zal de Halve Compagnie van de Bossche Schuttery acte de présence geven voordat de traditionele rondleiding op de Citadel begint. U kunt telkens getuige zijn van het afschieten der kanonnen op de wallen van de Citadel. De toegang is gratis (de Schuttery doet dit op verzoek van de Kring, die de kosten voor haar rekening neemt) en is mede bedoeld als toeristische trekpleister.

Open Monumentendag Op de Open Monumentendag 1994 (op 10 september a.s.) zal de Kring op vele plaatsen acte de présence geven: o.a. de Binnendieze, de Citadel, het Zwanenbroedershuis en een speciale stadswandeling.

Voor alle informatie hierover: zie elders in dit Kring-Nieuws of haal het speciale (gratis) programmaboekje in het Kringhuis .

Bosch Culinair Wandelen Vanaf de start in 1993 verleent onze Kring hieraan haar medewerking. Dit jaar vinden nog wandelingen plaats op 18 september, 16 oktober en 11 december.

In 1995 vinden er wandelingen plaats op 22 januari, 19 februari, 26 maart, 21 mei, 18 juni, 17 september, 22 oktober en 19 november.

De kosten bedragen f 90,- per persoon, waarvoor u een compleet diner krijgt, verdeeld over 6 gerenommeerde restaurants in onze stad. Folders verkrijgbaar in het Kringhuis. Telefonische opgave via 073 - 219484 Jan Rijnaarts).

Europese warenmarkt Op vrijdag 7, zaterdag 8 en zondag 9 oktober a.s. vindt in onze stad de 4e Europese Warenmarkt plaats. Eerder waren steden in Engeland, Frankrijk en Spanje hiervan het toneel. Ook onze Kring zal hieraan haar steentje bijdragen. Zo zullen o.a. speciale tochten op de Binnendieze worden georganiseerd. Reserveren voor deze o.a. 'ge-

boomde' tochten is niet mogelijk. Kaartverkoop uitsluitend contant bij de afvaart.

Alle informatie hierover is vanaf 1 oktober a.s. in het Kringhuis verkrijgbaar.

Handelsbeurs in Leuven Vanaf zaterdag 27 augustus tot en met zondag 4 september a.s. vindt in onze moederstad Leuven de jaarlijkse handelsbeurs plaats. Dit jaar is een prominente plaats ingeruimd voor onze Gemeente. Op verzoek van ons gemeentebestuur zullen vrijwilligers van onze Kring de Bossche stand 'bemensen', terwijl ook ruime aandacht zal worden geschonken aan de promotie van de vaartochten op de Binnendieze.

RTL videotex Sinds eind juni kunt U via VVV-TV uitgebreid informatie opvragen over de activiteiten van onze Kring.

Het werkt als volgt: • stem UwTVafopRTL4; • druk de teleteksttoets op Uw afstandbediening in kies voor pagina 800 (TV-Videotex); • bel het telefoonnummer dat U op pagina 800 ziet staan; • luister naar de stem die U een eigen teletekstpagina toewijst en kies dit nummer met behulp van Uw afstandbediening; • leg de afstandbediening weg, die heeft U verder niet meer nodig; • hang niet op, leg de hoorn naast de telefoon; • kies voor VVV en volg daarna de aanwijzingen op Uw TV-scherm; • vanaf pagina *7150154kuntU op elk gewenst moment alle informatie opvragen over de vaartochten, stadswandelingen, enz.; • de telefoonverbinding kost maximaal f 0,45 per minuut. Verder zijn er voor de gebruikers geen kosten aan het systeem verbonden.

EENDAAGSE STUDIEREIS NAAR GENT. In het vorige nummer van het KringNieuws is deze excursie, die zal plaatsvinden op zondag 25 september a.s., reeds aangekondigd. Tevens stond in dat nummer algemene info over Gent.

Thans volgt een korte toelichting op het thema van deze dag.

Het thema van deze studiedag is de stadsvernieuwing in de stad Gent, met bijzondere aandacht voor twee aspecten: het verkeersluw maken van de binnenstad én de integratie van het water (in Gent de

Schelde en de Leije) in het stedelijk en toeristisch gebeuren.

Het verkeersluw maken van de binnenstad (ook 's-Hertogenbosch staat continu voor deze taak) is basisvoorwaarde voor een herleving van de specifieke waarden van de binnenstad. Met een door verkeer verstikte binnenstad kan niemand iets beginnen. In Gent zijn hiervoor concrete plannen in uitwerking. Het is een goede zaak, hiervan kennis te nemen voor wat betreft de positieve en de negatieve kanten ervan. Ook Gent worstelt met het bekende probleem in deze, nl. het gevaar van het alleen maar verschuiven van de ongewenste verkeersdrukte.

Het tweede aspect is de integratie van het water in de herwaardering van de stad. De stad Gent kent zoals ook' s-Hertogenbosch een doorweving van het stadsbeeld met water, zij het in Gent bovengronds t.w. de Leije en de Schelde. Het water is in Gent zeer bepalend voor het stadsbeeld. Tot voor kort waren deze wateren berucht om de kwalijke gevolgen van de open afvallozingen op het water. De verontreiniging van het binnenwater wordt thans tegengegaan door de bouw van een groot waterzuiveringsstation met aansluitend een nieuw hoofdrioleringsstelsel. Wanneer de kleinere rioleringen stelselmatig op deze hoofdpersleidingen worden aangesloten, zal het binnenwater grotendeels verlost zijn van verontreinigingen. Dit geeft nieuwe impulsen aan het watertoerisme. In dat kader worden thans ook vaste bruggen opnieuw vervangen door draaibruggen en constru-

eert men speciale houten voetpaden direct langs het water.

Aan het College van Burgemeester en Schepenen is officieel gevraagd, om een bevoegd ambtenaar aan te wijzen, die een lezing kan verzorgen over de stadsvernieuwing in Gent, met specifieke aandacht voor de genoemde aspecten.

Onze gidsen, die ons op deze studiedag zullen begeleiden, zijn speciaal door ons aangezocht. De heer Guido Deseijn is architect en verbonden aan de afdeling Bouwhistorie van de Gemeente Gent. Enige maanden geleden was hij gastspreker in 's-Hertogenbosch bij de Kring. De heer Deseijn is een gerenommeerd en welbespraakte stadsgids. Van zijn hand is de "bijbel": "Gids voor Oud Gent".

Professor Dr. Hendrik Keeris is hoogleraar Geografische Economie aan de Universiteit van Hasselt, woont echter jarenlang in Gent en kent zijn geliefde Gent tot in alle hoeken. Hij is een begaafd verteller.

Beide gidsen zullen ons dus visueel introduceren in de stadsvernieuwing van Gent en met name ook aandacht geven aan

de verkeersaspecten en de integratie van het water. Tevens zal bijzondere aandacht gegeven worden aan twee historisch zeer specifieke buurten van Gent, t.w. Patershol en Prinsenhof, waar de renovatie in volle omvang bezig is.

Tenslotte: uitdrukkelijk dient te worden vermeld, dat op deze dag de nadruk ligt op het thema stadsvernieuwing en dus niet op de toeristische hoogtepunten van de stad Gent.

Om meerdere redenen dient de omvang van het gezelschap beperkt te worden tot het maximum van één bus, t.w. 54 personen. Gezien het thema heeft de Kring voor deze dag uitgenodigd enige vertegenwoordigers van het Gemeentebestuur 's-Hertogenbosch, Hartje Den Bosch en Centrum Management. De volgorde van binnenkomst van de aanvragen, vanaf datum verschijnen van dit Kring-Nieuws, is bepalend.

De kosten van deze studiereis bedraagt f 65,= per persoon. Hierin zijn begrepen de reiskosten, koffie, de kosten van de lunch (exclusief de dranken), kosten spreker en gidsen en fooi chauffeur.

Niet inbegrepen: avondmaaltijd, drank bij de lunch, overige consumpties.

Deelname aan deze studiereis is alleen mogelijk via mondelinge of telefonische opgave in het Kringhuis. U ontvangt dan per omgaande een acceptgirokaart en het dagprogramma.

Vincent Verberk

BEVRIJDING 1794 Dit jaar wordt de bevrijding van 's-Hertogenbosch herdacht. In het najaar van 1944 - 50 jaar geleden - werden de Duitsers uit de stad verdreven. Vrijheid! Het Stadsarchief schenkt hier veel aandacht aan, er is een tentoonstelling en het nummer van het driemaandelijks tijdschrift 's-Hertogenbosch is in zijn geheel gewijd aan de Tweede Wereldoorlog.

Tweehonderd jaar geleden was er eveneens sprake van een Bevrijding. Den Bosch - want men sprak liever niet van 's-Hertogenbosch, dat verwees naar feodale tijden - zag reikhalzend uit naar de komst van de Fransen en Bataafse Patriotten. Eindelijk kwam er een einde aan de onderdrukking. Het Oranje-juk werd afgeschud, katholieken keerden weer terug in het stadsbestuur, aarzelend werden er volksvertegenwoordigers gekozen en

Brabant zou niet meer onder curatele van Den Haag staan. 's-Hertogenbosch was in 1794 het middelpunt van de Bataafse Revolutie.Na een beleg en hevig bombardement door de Fransen onder bevel van generaal Pichegru gaf de stad zich over en kon de vrijheidsboom worden geplant.

Vrijheid! Heel voorzichtig kreeg de op democratische beginselen gefundeerde Bataafse Republiek gestalte. Er kwam een einde aan de verstarde oligarchie.

Ook aan deze bevrijding schenkt het Stadsarchief aandacht. Op 20 september om 16.00 uur zal de schrijver P.F. Thomése - zijn bundel historische verhalen Zuidland werd in 1991 bekroond met de AKO-literatuurprijs - de aan 1794 gewijde expositie in het Stadsarchief openen.

Daarnaast verschijnt er op deze dag een

speciaal 1794-nummer van 's-Hertogenbosch (het door het Stadsarchief uitgegeven Bossche historisch tijdschrift), waarin artikelen van Peter Altena over de schrijver-journalist Gerrit Paape (de propagandist van de Bataafse omwenteling), Jan Schuiten - krijgshistoricus - behandelt de Franse veldtocht door Brabant en het beleg van Den Bosch; historicus René Huiskamp gaat in op het dagelijks leven in Den Bosch gedurende het beleg en neerlandicus Jacques Baartmans schenkt aandacht aan de politieke consequenties van de omwenteling.

De expositie '1794' is van 21 september tot 29 oktober in het Stadsarchief te zien.

Zij is gratis toegankelijk.

Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag van 09.30 tot 17.00 uur; op zaterdag van 09.00 tot 15.00 uur.

:~~---·~· ~~~- :~-~~~~=····. ··,:.=·~=~~~--·

. . . ~~~·-.·~···=·-. . .:. ~.· -~·~·---=~ =~~." . ~·-== ·-·===-···~·~=~f~ijIQQ~~~ÇtI~-~~~·

'S-HERTOGENBOSCH EN DE TWEEDE WERELDOORLOG Vanaf 6 september ('dolle dinsdag' in 1944) tot en met zaterdag 29 oktober zal er een tentoonstelling in het Stadsarchief te zien zijn onder de titel" 's-Hertogenbosch en de Tweede Wereldoorlog". Vanaf de eerste mobilisatie (in 1938) tot de definitieve vrede in mei 1945 zal de revue passeren in een groot aantal archiefstukken, foto's, krantenartikelen en ander historisch materiaal.

Aanleiding tot de tentoonstelling is het feit dat het dit jaar in oktober 50 jaar geleden zal zijn dat 's-Hertogenbosch bevrijd werd door de 53e Welsh Division.

Een nummer van het archief-kwartaaltijdschrift 's-Hertogenbosch zal eveneens aan deze gebeurtenis gewijd zijn en vanaf 6 september verspreid worden onder de abonnees.

De expositie is vanzelfsprekend gratis toegankelijk.

De openingstijden zijn van dinsdag t/m vrijdag van 09.30 tot 17.00 uur en op zaterdag van 09.00 tot 15.00 uur.

Op de Open Monumentendag, zaterdag 10 september, is de tentoonstelling tot 17 .00 uur te zien.

Peter-Jan van der Heijden

DE BEIAARDWEEK IN 'S-HERTOGENBOSCH. Dit jaar werd de Bossche beiaardweek voor de vijfde keer georganiseerd en voor de derde keer onder voorzitterschap van ns Kranenburg.

ken. Aan de hand van klankstaven werd via het resonantieverschijnsel (een inwendige harmonie) door middel van bijvijlen de klok gestemd. Tegenwoordig worden klokken nog steeds gestemd op basis van dezelfde principes.

Aan de vooravond van deze beiaardweek gaf Hans Kronenburg een lezing over het ontstaan van klokken, beiaarden en de invloeden hiervan op de samenleving.

Klokkencultuur was er al voor de middeleeuwen ook al in het Midden Oosten.

Klokken hadden ook magische invloeden in meerdere culturen. In de negende eeuw hingen er zelfs nog kleine klokjes aan priesterkleding. Later werden klokken vooral geliëerd aan de (katholieke) kerk.

Ook in de wereldlijke orde hadden klokken veel invloeden. De "banklok", om mensen bijeen te roepen bij gevaar, ook wel genoemd de "stormklok" om naar buil te stormen of te bestormen. Bij de "brandklok" werd de klepel "geklept". Bij feesten ofintochten werd deze klok geluid, soms dagen achtereen. De rechterlijke uitspraken werd met klokslagen bekrachtigd.

De "tiendklok" was zodanig gehangen dat elke belastingplichtige in een bepaald gebied deze klok kon horen. Iemand die deze klok niet kon horen betaalde geen belasting.·In marktplaatsen was er een "marktklok'', in Maastricht b.v. een "graanklok".

Er hingen klokken bij de stadspoorten om te laten weten wanneer de poorten werden gesloten of geopend. Klokken werden ook geluid ter bekrachtiging van een raadsbesluit. Ook was er een "misdadigersklok".

Klokken werden op drie manieren gebruikt: ze werden "geslagen'', "geklept" of "geluid".

Rond 1425 speelde "Alart metten doeken" op de Sint-Janstoren in 's-Hertogenbosch. Misschien deed hij dat door met

(foto Ati Linders) hamertjes op de klokken te slaan of via draden aan de klepels met handen en voeten.

Als op klokken geslagen wordt is het van groot belang te weten waar de klok geraakt moet worden om alle tonen van de klok te horen. Elke plaats heeft een ander geluid.

In vroeger tijden werd echter niet gekeken naar de "stemming" van de klok, maar alleen gelet op klankkleur, deze was belangrijker dan de toon! Oude beiaarden waren dan ook dikwijls verschrikkelijk "vals". Vaak is het zo dat nu de beste klokken nog aanwezig zijn, de slechte zijn allang omgesmolten.

Jacob van Eijck uit Heusden (1590) hield zich bezig met het "stemmen" van klokken en werd beiaardier op de Dom-toren in Utrecht. Hij kwam in contact met de Gebrs. Hemony uit Zutphen en samen gingen ze werken aan het stemmen van klok-

Wat is de bedoeling van de beiaardweek?

Hans Kronenburg zegt hierover: "Het onbewust zijn van beiaardmuziek bewust maken. We hebben in 's-Hertogenbosch twee prachtige beiaarden en dat is naast de kathedraal een groot cultuurbezit. Een andere doelstelling is ook een overzicht te geven van het mogelijke repertoire en niet blijven hangen bij alleen tonale muziek. In de beiaard week wordt van alles gespeeld: van Vlaamse School tot woest modern."

Zaterdag daaropvolgend gaf stadsbeiaardier Joost van Balkom een prachtig openingsconcert op de Sint-Jansbeiaard van, naar mijn mening, schitterende maar vooral gevoelige muziek. Bij navraag later bleek dat het improvisaties op eigen werk waren. Een magistraal slotconcert een week later gaf een geweldig samenspel te horen van Joost van Balkom op de SintJansbeiaard en Hans Kronen burg op de rij dende beiaard, opgesteld aan de voet van de toren. Jammer was het dat niemand kon zien hoe dit samenspel via de intercom werd geregisseerd door de "Eminence Grise": Sjef van Balkom. Gespeeld werd een "twee beiaardenstuk" van D. Clements: De luiheid, de overdraagzaamheid.

Opvallend was dat vrij veel mensen bleven staan luisteren naar het concert en misschien was het zinvol geweest om een aantal zitplaatsen te creëren rond de mobiele beiaard. Een interessant schouwspel was het om de beiaardier beneden te zien spelen als "antwoord" op de Sint-Jansbeiaard.

Opgemerkt zij dat het niet nadrukkelijk muisstil hoeft te zijn om te genieten van beiaardconcerten, maar om gedurende het hele concert het gejank van een inbraaksirene van een auto te moeten aanhoren was wel erg storend. Weldadig zal het zijn wanneer de Parade auto- en motorvrij zal zijn.

Na dit prachtige slotconcert mocht ik met voornoemde heren, vergezeld van hun eega's, een glas drinken op de goede afloop van de Beiaardweek.

Hans Kronenburg nam helaas afscheid nadrie jaar voorzitter te zijn geweest van de Bossche Beiaardstichting. Hij deelde mee dat dit jaar de begroting niet sluitend was door het afhaken van enkele sponsors. Eén van de rijdende beiaarden kon daardoor niet naar' s-Hertogenbosch komen! Gelukkig hebben enkele trouwe sponsors het programma gered. Chapeau!

In 1995 zal wederom een beiaardweek georganiseerd worden ca. twee weken vóór de schoolvakanties. Het programma zal zeker enige maanden voor die tijd bekend zijn en de vraag aan de Beiaardstichting is dan ook, om dit ook tijdig bekend te maken aan de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch", opdat, zoals in het verleden, tijdig maatregelen getroffen kunnen worden om met groepen onder leiding van gidsen de Sint-Janstoren te beklimmen om daar te luisteren en te kijken naar beiaard en beiaardier. Hopelijk wordt de draad weer opgepakt van enkele jaren geleden.

Door de scheidende voorzitter werd geopperd om een kring "Vrienden van de Beiaard week" op te richten en misschien zou ook de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" daarin kunnen participeren, immers ook zij staan voor het behoud van ons cultuurgoed. De vriendschapsbanden uit het verleden zouden dan weer hecht kunnen worden!! Hij hoopte verder van ganser harte dat volgend jaar weer rondleiders op de toren zullen zijn tijdens de beiaard week!

Joost van Balkom vond dat de beiaardmuziek veel meer uit de anonimiteit dient te komen en aan hem zal het niet liggen.

De speeltrommel van de Sint-Jansbeiaard is nu voorzien van antifascistische muziek, ballades waar teksten bij horen.

Muziek heeft nu eenmaal achtergrondinformatie nodig. Teksten moeten afgedrukt of via de radio verspreid worden. Ook in de toren zouden deze teksten dienen te hangen.

Regelmatig wordt geopperd om "gemakkelijke" deuntjes op de speeltrommels aan te brengen, maardit is niet altijd zinvol.

Bij de zo statige Sint-Janskathedraal past immers niet, dat elk kwartier een of andere meezinger wordt gespeeld. Op de beiaard

van het stadhuis zou dat eerder passen, maar ook daar geeft dat problemen. Het "versteken" van de trommels kost heel veel tijd. Populaire liedjes gaan zeer snel vervelen en zelfs irriteren. Gekozen zal dan ook altijd worden voor stemmige muziek op de Sint-Jansbeiaard. Voor de stadhuisbeiaard zal voor lichtere muziek gekozen worden, maar zeker niet voor alledaagse meezingers.

Uiteraard zal de beiaardier tijdens de wekelijkse concerten op woensdag ook aandacht schenken aan populaire deuntjes.

Rest nog het "voorspel" in de Sint-Janstoren, waar door middel van kaarten muziek ten gehore wordt gebracht. Deze kaarten zijn zeer eenvoudig te wisselen en die muziek wordt dan aangepast aan de tijd van hetjaar (de meimaand bij voorbeeld).

Een probleem is overigens tijdens de beiaardweek om geschikte luisterplaatsen te vinden. Het tuinterras van Pilkington is zeer geschikt voor de Sint-Jansbeiaard evenals het dakterras van V &D voor de stadhuisbeiaard. Plekken die wat verder weg liggen worden problematisch door de invloeden van de wind. Misschien zou onderzocht kunnen worden of er een aantal goede luisterplaatsen zijn te vinden op de Binnendieze, waar, afhankelijk van de wind, afgemeerd en geluisterd kan worden naar de unieke beiaarden van 's-Hertogenbosch.

Een passage uit de "Kieviten" van Walter Breed veld over Peerde Kievit, de stadsbaggeraar: Een plekje was er in de stadsgrachten waar hij bijzonder graag bleef liggen met z'n schuit. Het was aan het einde van een open gracht waar deze verbinding kreeg met twee donkere waterlopen. Er was daar een driehoek gevormd door hoge muren waar het water tegenaan spoelde"" Hij kon er het stadhuiscarillon duidelijker horen dan wanneer hij voor het stadhuis stond. Het scheen dat de klanken in deze trechter werden verzameld en opnieuw uitgebeierd; in deze akoestische parel werd het vaderlands lied zo ragfijn en zuiver weergegeven als nergens ter wereld"."

John Vermulst.

N.B. Onlangs hebben de torengidsen een rondleiding c Sint-Janstoren gehad van de torenopzichter van de Gemeente.

Een goede gedachte lijkt mij dat ook te laten doen door stadsbeiaardier Joost van Balkom vanuit zijn beleving, vanuit zijn vak.

Ik denk dat er over en weer een heel goede verstandhouding zal ontstaan.

JV

EMANCIPATIE EN WANDELEN. In de Stadsbibliotheek werd op 22 juni j.l. een expositie geopend onder de titel "publieke vrouwen, zinnebeelden in de openbare ruimte".

Inhetkadervanhet 10-jarig bestaan van het Emancipatiebureau Noord-Brabant, heeft Saskia Wolda deze expositie samengesteld en tevens voorzien van een toepasselijke stadswandeling door onze stad. Het doel is het doorbreken van de beeldvorming in termen van mannelijkheid en vrouwelijkheid.

De officiële opening vond plaats in de nok van de Bibliotheek, in een zaaltje gevuld met, bijna alleen, vrouwen. Tijdens de inleiding werd de aandacht gevestigd op de verschillen in beeldvorming. De historische standbeelden zijn bijna allemaal mannen, met uitzondering dan van de vorstinnen. De vrouwen stellen meestal typetjes voor, zoals Marieke van Nimweeghen en Zoete Lieve Gerritje. Volgens de inleidster gaat het bij beelden van de vrouwen voornamelijk om het lichaam en kunnen zelfs het hoofd en I of de ledema-

ten ontbreken, terwijl bij de mannenbeelden juist het hoofd het belangrijkste is en zich soms zelfs beperkt tot een buste. De vrouw is veelal geheel of gedeeltelijk 1 kleed, terwijl de man juist in forse gewaden is gehuld en geplaatst is op een enorme sokkel.

De tentoonstelling wil een indruk geven van de verschillende "zinnebeeldige" vrouwenfiguren die in Nederland te vinden zijn.

De foto's zijn onderverdeeld in een vijftal categorieën: de Maagden van Stad en Land, de Natuur, de Christelijke Deugden, de Industrialisatie alsmede Kunsten en Wetenschappen. De 130 kleurenfoto's worden begeleid door informatieve gegevens over de functie en de betekenis van het uitgebeelde.

Mevrouw Josephien van de Boogaard nodigde tot slot de aanwezigen uit tot het maken van een wandeling door onze stad, met hetzelfde onderwerp als basis. Bovendien overhandigde zij de tekst van de wandeling aan onze voorzitter, waarbij zij

·····"·' .•""." .. "

"

"

... ".

.

" " " "."""" ." """

..

"~·-······~ ·~-

.... ~" . ,..,

hoopte dat meerderen daardoor kennis kunnen maken met deze bijzondere rondleiding. De heer Kurvers antwoordde dat hij het zeerop prijs stelde dat de Kring deelgenoot is gemaakt van dit initiatief en zag de wandeling als een verrijking voor de doelstellingen van onze vereniging, maar ook voor de openheid en de kennis van onze stad.

Saskia W olda had twee gidsen van de Kring uitgenodigd om haar te assisteren bij de rondleiding. Netty Oosterveld en Beb van Rooy kregen elk een twintigtal dames onder hun hoede. De route liep langs de beelden van "Nijverheid" en "Mercurius" aan de gevel van het pand Kerkstraat 34 (Schreuder), het Mariabeeld aan "De Klosbeugel" op de hoek van de Lange en Korte Putstraat. Vervolgens betrad men het voorplein van het Noord Brabants Museum voor de bezichtiging van het monument ar de vrouwenfiguren "De Daad" en "De Gedachte" uitbeelden als personificaties van "Handel" en "Industrie". Via het

..... ....... .......... ·'·'··· ..

Anna Frankplein toog men naar het gebouw van de P.T.T. aan de Prins Bernhardstraat waar boven de ingang het, in 1956 door Niel Steenbergen vervaardigde, relief te zien is dat het contact met de buitenwereld uitbeeldt door telefonerende en afwachtende vrouwen. Hierna vervolgde men de wandeling over het voorplein van de "Hof van Zevenbergen" om via het binnenplein "De Wachters" te bekijken, die daar in een sfeervolle omgeving te bewonderen zijn. Men moest voor de volgende presentatie een fikse afstand afleggen, want daarvoor had men "Zoete Lieve Gerritje" bij de Korenbrug aan de ingang van de Uilenburg uitgekozen. Bij elk onderwerp werd gewezen op diverse details, bij Gerritje koos men voor het verhaal dat dit een minder nette man zou zijn.

Het beeld in de Mariakapel aan de Lepelstraat werd toegelicht met het alom bekende verhaal. Ceres en Hermes aan de gevel van V. en D. aan de Schapenmarkt, vormden het sluitstuk van de presentatie

's-HERTOGENBOSCH EN HET WATER De werkgroep "Verzamelaars Hertog Jan" organiseert in de Knillispoort van 10 tlm 18 september een expositie met als thema "'s-Hertogenbosch en water". Dit is een thema wat meer inhoud dan alleen de Binnendieze, hiervan alleen kunnen we een volledige expositie inrichten. Het gekozen thema omvat onder andere ook; de Dommel, de Aa, Zuid Willemsvaart, de tssen, het Bossche Broek, de overstromingen en een tegenwoordig veel besproken en beschreven onderwerp: FONTEINEN. Menigeen kent wel De Harpspeelster in de Hertog Hendriksingel en op het Baselaarpark een voormalige fontein met toegevoegd kunstwerk.

Maar een van de laatste aanwinsten is nu al beroemd tot ver over onze landgrenzen nl. DIESKE. De Raadsgroepering Knillis kwam in 1989 met een initiatief om meer fonteinen in de stad te plaatsen. Bij haar 20-jarig bestaan in 1991 kon dit plan worden gerealiseerd. In 1992, werd na het voltooien van de restauratie van de Binnendieze ter plekke Dieske met zijn nar geplaatst op het Herman Moerkerkplein.

Tijdens de onthulling van de fontein werd ook een lied ten gehore gebracht nl.

"DIESKE"mettekstenmuziekvanR. v.d.

Laaren P. v. Beijnum. En de narheeftJack

der vrouwelijke beelden. Tot slot nam men de aanwezige dames mee naar het standbeeld van Jeroen Bosch op de Markt waarbij men de aandacht vroeg voor het contrasterende beeld van een forse man, uitvoerig gekleed, geheel ten voeten uit en op een enorme sokkel.

De wandeling geeft een verrassende andere kijk op de versieringen die men in het stadsbeeld kan aantreffen als men er aandacht voor heeft.

Het ligt in de bedoeling van Saskia Wolda om de wandeling wat aan te vullen met verdere bezienswaardigheden die onderweg te zien zijn en de emancipatie tot haar recht laat komen. Zij zal dan niet meer gedwongen zijn om de wandeling in een korte spanne tijds te lopen. Te zijner tijd zal het Kringhuis over deze informatie beschikken.

Harry Blankert.

Fontein: De schroef van Archimedes (foto: Frans Teulings)

Snackers het idee gegeven om zijn boekje te noemen "een nar in BEELDENRIJK Den Bosch".

In de stadswandelingen en (foto)puzzeltochten is Dieske vaste prik.

En dit alles wordt nog verder verrijkt; de plaatsing van de beeldengroep "Het Minnepaar" zal nu hebben plaatsgevonden.

Het idee om meerdere fonteinen in de stad te plaatsen heeft navolging. Want op de hoek Pettelaarseweg/Hekellaan staat sinds begin 1993 de alom bekende fontein "De Schroef van Archimedes" kortom 'de schroef. Vanwege de onthulling verschijnt er een boekje met een voorwoord van de voormalige wethouder Hans Dona "Beeldende kunst vormt een van de speerpunten in het gemeentelijke cultuurbeleid en met het FONTEINENPLAN geeft het

gemeentebestuur richting aan het artistieke beeld dat de stad in de toekomst wil uitstralen".

Nu dit alles belooft veel voor de komende jaren. Een fontein zoals de schroef brengt een variatie aan gesprekken teweeg en geeft genoeg stof tot een leuk verhaal.

Zelfs de beeldjes op de duiker (zoals beschreven in het vorige Kring-Nieuws) hanteren al een weddenschap; Doet ie ut, of doet ie ut niet! En gelukkig over smaak valt niet te twisten.

Op 10 september, ook Open Monumentendag, zal ons Kringlid Gerard v.d. Elst een diaserie verzorgen die het alom gekozen thema en de monumenten een extra kleurrijk beeld zullen geven.

Rob Hoogeboom

'~··~· ··" '"·•·••• - •w · >•"-•

•• '•'-• ••' ·· .. ... .... '-•••'-•••j

EEN BOSSCHE PAALWONING Zoals u reeds in het Brabants Dagblad van 25 februari 1994 hebt kunnen lezen, is het motto van de Open Monumenten Dag op 10 septembera.s. '" s-Hertogenbosch en het water". Wie water zegt in 's-Hertogenbosch, denkt onmiddellijk aan de Binnendieze. Het leek ons daarom interessant om eens aandacht te besteden aan een paalwoning, die voorzover nu bekend, 120 jaar in de Binnendieze heeft gestaan. Zoals gebruikelijk bij het onderzoek naar de geschiedenis van een huis beginnen we met het meest recente gegeven. Met behulp van de vermeldingen in de meest recente akte kunnen we meestal verder terug in de tijd.

De jongste vermelding van de paalwoning is van 1780. Op 15 februari van dat jaar verkoopt de Bossche advocaat Bernardus Storm, namens zijn moeder Elisabeth van Linden, weduwe van Reijnier Storm: "een huisje staande op eenen paal boven het waater tegensover de Stoofstraat in de Snelstraat, genaamd Maas en Waal, (belendend) aan d' eene zijde de huijzinge van de voornoemde weduwe Storm, de andere zijde de watertrap aldaar". De koper is Stephanus Roosendaal, politierentmeester dezer stad, die het huisje koopt ten beheove van deselve stadl. Uit deze akte blijkt dat Reijnier Storm het huis op 23 december 1745 voor schepenen van 's-Hertogenbosch heeft gekocht van Willem de Raef.

En inderdaad op die dag verkoopt Willem de Raef notaris en procureur, als curator over de boedel van wijlen Thomas van der Vaart, in leven wijncooper, aan Reijnier Storm: "een huijsie staende en geleegen op eenen pael booven het waeter teegens over de Stoofstraet in de Snelstraet genaemt Maes en Wael ex uno (=aan de ene kant) de huijsinge en erve van sinjeur Reijnier Storm ex alio (=aan de andere kant) de waatertrap, streckende voor van de gemeene straet tot op en in de voorschreven Diese"2. Ook nu wordt vermeld, wanneer de verkoper het

huis heeft gekocht. Volgens de akte heeft hij het op 16 februari 1730 voor schepenen gekocht van juffrouw Isabella van Boxtel, weduwe van Antony van Kessel. En dan doet zich een probleem voor: Op genoemde datum is de gezochte transportakte niet in de Bossche schepenprotocollen te vinden.

Gelukkig brengt het standaardwerk van van Sasse van Y sselt over de Bossche huizen indirekt de oplossing. Op 15 januari 1719 blijken de kinderen van Antony van Kessel en Isabella van Boxtel enige onroerende goederen verkocht te hebben, hen aangekomen "mits doode en aflijvigheid van hun ouders"3. Isabella van Boxtel is dus voor 15 januari 1719 overleden en kan dus onmogelijk de paalwoning in 1730 verkocht hebben. Op goed geluk zijn we ervan uitgegaan, dat de schepenklerk zich heeft vergist en 1730 in plaats van 1713 in de akte heeft geschreven. En onze veronderstelling bleek juist: Op 16 februari 1713 verkoopt Isabella van Boxtel, weduwe van Antony van Kessel, de paalwoning aan Thomas van der Vaart4. Ook toen had het huisje al de naam Maas en Waal. De verkoopakte vermeldt nu slechts, dat de verkoopster het huisje heeft verkregen van haar ouders. Met behulp van de index op de testamenten die voor notarissen voor 1811 zijn verleden, kunnen wij het onderzoek voortzetten.

Uit het testament, dat Isabella van Boxtel met haar echtgenoot Antony van Kessel in 1694 maakt, blijkt, dat zij eerder gehuwd is geweest met Philip van den Berg5.

Zij wordt al als echtgenote van Philip vermeld in 1659, als de erfdeling plaatsvindt van de nalatenschap van de echtelieden Simon van Bethmer en Isabella van de Water. Een van de kinderen van dit echtpaar was Josina van Bethmer, die uit haar huwelijk met Aert van Boxtel een dochter had nl. de eerdergenoemde Isabella van Boxtel6. Josina van Bethmer was voor zij

huwde met Aert van Boxtel gehuwd met Adriaan Baeckx, uit welk huwelijk een zoon Gijsbert geboren is7. Uit de inventaris, die in 1660 kort na het overlijden van Josina wordt opgemaakt, blijkt, dat zij, als testamentair erfgename, van haar zoon Gijsbert Baeckx heeft geerfd: " een cleijn huijsken gestaen ende gelegen binnen dezer stadt achter de Minderbroeders tegensover de Stoiffstraet boven het water aldaer"8. Het zal dit huisje zijn, dat haar dochter in 1713 verkoopt, en dat toen de naam Maas en Waal had. Over de geschiedenis van de paalwoning voor 1660 en na 1780 is ons niets bekend. Het staat echter wel vast, dat 's-Hertogenbosch zeker 120 jaar een paalwoning heeft gehad.

Theo van Herwijnen

Noten 1 Rechterlijk Archief 's-Hertogenbosch, inventarisnummer 1768, folio 298 vs, 15 augustus 1780.

2 Rechterlijk Archief 's-Hertogenbosch, inventarisnummer 1743, folio 29 vs, 23december1745.

3 Rechterlijk Archief' s-Hertogenbosch, inventarisnummer 1714 (oud nummer 539), folio 154, 15 januari 1719.

Jhr. Mr. A.F.O van Sasse van Ysselt: De voorname huizen en gebouwen van 's-Hertogenbosch, deel II, pagina's 291 -292.

4 Rechterlijk Archief' s-Hertogenbosch, inventarisnummer 1705, folio 138, 16 februari 1713.

5 Notarieel Archief 's-Hertogenbosch, inventarisnummer 2807, folio 101, 29 juni 1694.

6 Rechterlijk Archief' s-Hertogenbosch, invent1 ) nummer 1591, folio 212, 26mei 1659.

7 Notarieel Archief 's-Hertogenbosch, inventarisnummer 2667, folio 195, 23 februari 1634.

8 Notarieel Archief 's-Hertogenbosch, inventarisnummer2670, folio 503 vs, 4augustus 1660.

Alle genoemde archivalia zijn ter inzage in het stadsarchief.

'Be.zoel(

Open Monumentendag (('s-~ertogen6oscfi

en liet water"

Zaterdag 10 september 1994

DE BOUW VAN DE NED. HERV. KERK TE 'S-HERTOGENBOSCH Een vervolgverhaal door J.J. van Veldhuizen.

Nr.3.

Het vrijmaken van de plaats waar de kerk nu staat.

De burgerlijke gemeente probeert om hun aanbod van de ruimte die ontstaat na sloop van de Annakapel en de omliggende gebouwen gestand te doen door deze gebouwen te kopen of te onteigenen. Het betreft de huizen en erven in de Hinthamerstraat tegen de Annakapel tot de hoek van de Gasthuisstraat, nu Gasselstraat. De huizen in de Gasthuisstraat aan een zijde tot aan de Kerkstraat. De huizen in de Kerkstraat tot en met het huis van H. Rovers en een gedeelte van het achtererf van het huis an Le Grand. En de Annakapel zelf. Deze ruimte is gebaseerd op het project van De Dobbeleer met zijn afmetingen. Bij het K.B. van 16 augustus 1818, na acceptatie van de plaats die door de gemeente is voorgesteld voor de bouw, behoort een tekening waarop de gebouwen en erven worden aangeduid die gesloopt moeten worden om ruimte te maken voor de nieuwe kerk. Deze tekening is nog niet gevonden.

De president burgemeester bericht op 18 september 1818 dat alle bewoners rondom de Franse Kerk is aangezegd ten spoedigste en voor 1 november 1818 zich van andere woningen te voorzien.

Het ontstaan van het bouwplan voor de liuidige Ned. Herv. Kerk.

In het K.B. van 8 october 1818 nr.70 staat dat de Comm. Gen. voor de zaken van de Hervormde kerk nu dadelijk zal zorgen voor het ontwerpen van een nieuw plan en bestek voor de opbouw der kerk in gewijzigde vorm. Dit is zeer zeker een gevolg van de negatieve beoordelingen van het oorspronkelijke plan van De Dobbeleer.

De uitoefening van de Godsdienst in de Annakapel wordt gestaakt na zondag 31 januari 1819. In de couranten van 5 februari 1819 wordt de Annakapel voor verkoop aangeboden om af te breken. De afbraak blijkt op 27 april 1819 in volle gang. Want de sloper A. van der Kallen vraagt om een schildwacht voor de nacht op de Annaplaats omdat de afbraak onderdelen gestolen worden. De afbraak wordt gestort op de Plein of Esplanade aan de waterkant, vanwaar het per schip wordt getransporteerd.

Deze opslag levert klachten op van de com-

mandant van het garnizoen. In verband met het grote nadeel voor de gezondheid van de daar exercerende soldaten. Het puin scheen nogal stof op te doen waaien. Men vindt zich in het toestaan van storten, niet breder dan 15 meter uit het boord van de haven en alleen storten van 10 uur 's morgens tot 4 uur' s middags.

.-- ---------- -

路;

1 1

t"""" ""

Op 10 mei 1819 meldt de krant een 1 droevig ongeval. F. van de Wiel pas! "" - " " 1"ohlwerp seerde de oude Sint Annakapel, die : --hu/d~.,. . thans wordt afgebroken, en werd geIele troffen aan het hoofd door een valkerkplein w lende zware bint. Waarna hij voor dood werd binnengedragen in het naEen der ingangen wordt weggelaten. bij gelegen huis van de heer Peereboom.

Drie blijven: aan Hinthamerstraat GasselWaar alles werd gedaan hem te behouden, straat en Kerkstraat. De veranderingen waaraan men niet wanhoopt. Zijn toestand schijnt gunstig en beloofd veel goeds ter hebben geen invloed op de begroting van kosten. Zo gauw de bestekken gedrukt zijn genezing. laat ik er u ook enkele toezenden. De afstand tussen de woonplaats van architect Begin 1819 is er een plan en bestek van de architect De Greef voor de kerk, onge- De Greef en 's-Hertogenbosch, en zijn drukke werkzaamheden dwingen mij u te veer in de huidige vorm. 30 April 1819 vragen zich te belasten met de werkzaamvolgt een door J.deGreef gemaakt voorstel voor de te maken zitplaatsen in de nieuwe heden ter plaatse. kerk. Totaal 982 plaatsen.

Op zaterdag 4 september 1819 wordt om 11 uur de bouw van de kerk aanbesteed. De De begroting voor de bouw van de nieuwe kerk is in totaal fl00.912,-. Het ont- prijs op 4 september 1819 was te hoog en werp voor de preekstoel wordt op 30 juni daarom werd er niet gegund. De nieuwe da1819 gemaakt door de conducteur van de tum van aanbesteding wordt 24 september 1819, weer om 11 uur. De aannemer wordt Waterstaat Immerzeel.

Adriaan van der Kallen, te betalen uit een Op 16 augustus 1819 schrijft de Minister door Z.M. aangewezen fonds, voor de som van Staat ad interim belast met de portevan f 83 .000,-. Goedgekeurd door het Ministerie van Waterstaat op 2 october 1819, feuille van de Waterstaat aan Goekoop. Hij 5e afdeling nr.15887. Generale oplevering heeft een brief ontvangen van Goekoop van 24 juli 1819 met de begroting voor het op 15december1820. ameublement voor de nieuwe kerk. Hij Problemen om de bouwplaats bouwrijp maakt dan melding van de observatie van op te leveren.

Goekoop dat het tegenwoordige terrein te Dan bericht de heer Goekoop op 9 octoklein is voor de kerk volgens het ontvangen ber 1819 aan de Minister van Waterstaat project van De Greef. En dat blijkt volkomen juist. De Minister spreekt de hoogste dat hij de aannemer dadelijk gezegd heeft waardering uit over deze betoonde ijver een begin te maken met aanschaffen van materialen etc. en te beginnen met de funvoor 's landsdienst, en is zeer tevreden. dering.

Maar de aannemer heeft hem laten Dadelijk na ontvangst heeft hij een conferentie belegd met de Comm.Gen. voor de weten dat nog op 5 october 1819 de stadszaken van de Hervormde kerk en architect regering hem heeft gelast niet met de afbraak van de nog staande gebouwen te De Greef. Waarop laatstgenoemde op zich beginnen dan na hun opdracht daartoe. Dus nam het project te wijzigen zodat het een alle werk staat stil, zowel afbraak als opplaats kan vinden op het beschikbare terrein . De verandering bestaat alleen uit een bouw! versmalling, doch tevens verlenging van De gemeente had zich bij het aanbod van het gebouw en het blijft voor het overige zijn gedaante behouden. Tek.VI. de locatie voor de te bouwen nieuwe kerk

.

.-- -------------

- - ~-

~rk.5tra;;r-

geörienteerd op de mogelijke koop van de te slopen panden. Haar indruk was dat die aankopen niet veel weerstand zouden ondervinden. Zij taxeerden in het geheim de

:n. -...-.

-

_m .

.

~_.-;,·.· _ :_"-.;~ .. -..1 . $.·.-..T.-..o<> .-.R . .• .. ·~-·-·_-_· ·.-"·.·:·...~.·,...~·-.·.-.· .· · .·.·_-_._ ............. _.~·=····· ... ".,......... .. -··- .

·: ><.Q .K .· K E

>.

panden, betrok daarin de bedragen die omgingen bij een eventuele voorafgaande koop en deed de eigenaren een voorstel. Op 4 maart 1819 kon zij voor afbraak verkopen

.>--m- .....

~"

~.

~ ~-

de Annakapel en vijfhuizen. Maar met dertien kon zij niet in der minne schikken. Via de rechtbank moesten deze worden aangeschaft. Dat leverde stagnatie op door procedure fouten en hernieuwde taxaties en daarop weer ingebrachte bezwaarschriften. Op 26 october 1819 behandelde de gemeente de uitspraak van de rechtbank en besluit daarin te berusten. Men besluit nu de zaak snel af te handelen, de bewoners te gelasten de bewoonde panden binnen 24 uur te verlaten en de aannemer te gelasten dadelijk met de afbraak te beginnen. Op 15 december 1819 vraagt Goekoop aan de aannemer A. v.d. Kallen met spoed de bodem voor de kerk gelijk te maken en met het graven der fondamenten een aanvang te maken. Tek.VII. Het eerste bouwplan hoorde bij het K.B. van 11 december 1816 en nu december 1819, dus drie jaren later kan men beginnPn met de bouw van de huidige Ned. Hee Kerk te 's-Hertogenbosch. In de volgende aflevering volgen wij de bouw van de kerk.

J.J.van Veldhuizen.

. . , .., , . . ,,

"x .. ~-<.,M,.}.~._,,.,.....,,,,.,,.,.. ,. . ,,,,,,","n~,............,~,~<-*'-'N-;.1'.,>;.«-;~ ."." •• .....,.. .,w_~.-·A"""'--"'·-' ····"·h·•"• "",......,··' ··'~ · ·""'"_,,.,,,.,,.,,""..,,,.,...,

WIE MET KLOKKEN SCHIET, WINT DE OORLOG NIET De Duitse Klokkenroof tijdens de Tweede Wereldoorlog.

"Mijnheer, ik verwonder mij zeer dat gij niet vrijwillig gekomen zijt om den Duitschen soldaat dit koper aan te bieden, opdat hij het Bolsjewisme van uw grenzen zal afhouden". Zo sprak Seyss Inquart, de rijkscommissaris voor het bezette Nederlandsche gebied, op 10 oktober 1942 tijdens een rede te Utrecht tot al degenen die zouden protesteren tegen de vordering van kerkklokken ten behoeve van de Duitse oorlogsindustrie.

De krant schreef enkele maanden daarvoor dat de Europese verplichtingen in de strijd tegen het Bolsjewisme kunnen leiden tot maatregelen en omstandigheden die zelfs in het persoonlijk leven ingrijpen, dus zeker ook in het culturele en nationale leven. Er kunnen beter enige kerkklokken sneuvelen dan dat Stalins horden hier zouden huishouden.

Begin 1940 was er in Duitsland een discussie gaande of men niet in eigen land de klokken moest opeisen om meer koper en tin te verkrijgen (de legering was brons).

Toen was het nog niet zo'n vaart gelopen want nauwelijks een half jaar later bood uitgerekend Rusland aan die broodnodige

metalen te leveren. De Duitsers zeiden toen "Stalin hat für uns die glocken gerettet". Maar vooral bij de aanval op Rusland op 22 juni 1941, die bekend werd onder de naam "Operatie Barbarossa", was de vraag naar deze metalen weer actueel.

Eind 1941 werden de eerste klokken uit de Duitse torens gehaald. Of het offer door de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog ook zo enthousiast was ontvangen als in 1917, is me niet bekend. Een pastoor greep toen op het moment dat de laatste klok op de begane grond stond, zijn trompet en blies vanaf de torentrans "Deutschland, Deutschland über alles".

De Duitse bezette gebieden in de Tweede Wereldoorlog moesten hetzelfde lot ondergaan met uitzondering van, merkwaardig genoeg, Denemarken en Noorwegen. De Vazalregering te Vichy wist de Franse klokken eveneens voor de vordering te vrijwaren.

In Nederland was de metaalvordering van 1942 een regelrechte roof van uiteenlopende voorwerpen van koper, tin, nikkel, lood en alliages. Gedenktekens, melkbussen, bierleidingen, brouwketels e.d. vielen niet onder deze regeling, maar wel de klokken, waardoor men een grote afkeer van deze vordering kreeg.

De klokkenroof was niet tegen te houden. Reeds eind 1942 werden de eerste klokken uit de torens gehaald, eerst in de zuidelijke provincies en vervolgens in de andere provincies.

Dat klokkenroof niet iets nieuws was kan men hiervoor al lezen. Maar zelfs in de 18e eeuw gebeurde dat al toen de FransPn. in hun strijd tegen "de kerk", de klokk, ) roof in hun vaandel hadden staan. De Engelsen deden dat ook, maar dan op een andere manier. Toen Vlissingen in 1809 door de Engelsen bezet werd, moest de maire (Frans voor burgemeester) op last van de Engelse commandant in de Raad mededelen: "dat ingevolge een oud gebruik bij de Britse Armee de klokken, welke zig bij overgaaf van een belegerde plaats daarinne bevonden, het eigendom der Koninglijke Artillerie wierden". Keurvorst Frederik 1 van Brandenburg zou in 1414 de eerste zijn die klokken uit de Mariakerk te Berlijn haalde om er oorlogstuig van te maken, iets wat hem op zijn sterfbed nog in gewetensnood bracht. Ook de Nederlanden zouden er reeds vroeg kennis mee maken, met name in de jaren 15781579, na de Pacificatie van Gent, de overeenkomst van de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden tegen Spanje. Er

was toen nog maar een zorg nl. de Spanjaarden van het lijf houden. Vanaf 1578 werd er flink handel gedreven in klokken en andere kerkelijke goederen. Was het regelrechte roof geweest?

Sommige feiten onderstrepen dat. In de Nederlands Hervormde Kerk te Heusden aan de Maas staat o.a. een klok uit 1334 opgesteld die in 1956 diep onder de vloer werd gevonden. Er wordt vermoed dat deze klok reeds in 1578 daar begraven is en in de vergetelheid is geraakt toen de geestelijken moesten uitwijken.

We gaan weer terug naar de Tweede Wereldoorlog. Seyss Inquart vond de klokkenvordering "een volkomen natuurlijke maatregel" die vriend en vijand in bezette gebieden of in eigen land zonder meer mogen toepassen. Historisch gezien schenen de Duitsers carte blanche te bezitten. Het ""'toog van Seyss Inquart had slechts be• 1kte waarde want op de Tweede Haagse Vredesconferentie in 1907 was bepaald dat in beslagname van historische kunstvoorwerpen in vijandelijk gebied niet geoorloofd was. Maar is een klok van 50 jaar een waardevol geschiedkundig kunstwerk?

Dat was de vraag.

De Nederlandse Klokken- en Orgelraad kreeg reeds in 1937 van de zijde van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg het verzoek om een lijst samen te stellen van klokken die in tijd van oorlog geofferd zouden kunnen worden. In 1938 verscheen er een rapport van Dr. Jan Kalf met de titel "Bescherming van kunstwerken tegen oorlogsgevaren". Tot dat moment was niet bekend hoeveel luidklokken er wel in Nederland aanwezig waren en welk ge_..;cht zij vertegenwoordigden. Dank zij de _ .k.O.-inventaris van waardevolle klokken kwam in 1940 die lijst toch tot stand.

Deze handeling, onder verantwoordelijkheid van de "Inspectie Kunstbescherming", stond onder leiding van Dr. Jan Kalf en J.W. Janzen. Janzen heeft zich op de duur bezig gehouden met de klokkenvordering, wat dikwijls moeizame onderhandelingen met de Duitse bezetter opleverde.

Het was Dr. W. v.d. Elst (met later Dr. C. Hijszeler) die als adviseur de keuze maakte welke klokken van vordering gevrijwaard moesten worden. Reeds voor de inval van de Duitsers in mei 1940 was dus vrij nauwkeurig bekend hoeveel klokken er in Nederland waren en welke van grote historische betekenis waren. Dr. Kalf had op 28 maart 1940 nog overleg gehad met Dr. v.d. Elst en het Ministerie om de 10%, die in eerste instantie gesteld was, naar 15% te brengen om zo de meest waardevolle luidklokken te beschermen. De uit-

spraak heeft niet meer plaats gevonden omdat Nederland intussen bezet was door de Duitsers. Nu was het zaak om zo'n groot mogelijk aantal klokken in Nederland te houden, maar jammer genoeg stond op papier wat de Duitsers konden weghalen.

De "Inspectie Kunstbescherming" had, net voor de Duitse inval, de te sparen klokken van een hoofdletter "M" voorzien en ten overvloede werd er een plaat, met een mededeling in de talen Nederlands, Frans, Duits en Engels, aan de ingang van het betreffende gebouw geplaatst. De tekst was: "Bij eventuele oorlogshandelingen het carillon, als erkend monument, te sparen" en het was getekend door Dr. J. Kalf.

Tijdens beprekingen in 1941 is het de bedoeling van voornoemde inspectie om niet alleen deM-klokken buiten de vorderingen te houden maar ook nog enkele specimina o.a. werken van Taylor, Gillet, Johnston en van Bergen. Meer niet. 's-Hertogenbosch had en heeft in de Sint-Jan nog een carillon van Gillet en Johnston uit 1925. Bij latere wijzigingen kwam het er op neer dat alle luidklokken tot 1600 beschermd zouden zijn, inclusief die van Van Wou en de gebroeders Hemony (Stadhuis 's-Hertogenbosch).

In november 1942 was er een begin gemaakt met het karwei om ruim een kwart miljoen kilogram klokken uit de Nederlandse torens te halen. Als troost mocht elke gemeente een klokje, lichter dan 150

kg., ten behoeve van de luchtbescherming behouden.

Tegen deze klokkenroof werd nauwelijks of geen verzet gepleegd. Het enige wat de "Inspectie Kunstbescherming" nog kon doen, was het registreren van alle klokken die uit de torens waren gehaald en op transport naar Duitsland zouden gaan. Zo had men wel een unieke documentatie over de klokkengietkunst in Nederland.

Blijkens een mededeling van de beiaardier, de heer Sjef van Balkom, heeft de "Inspectie Kunstbescherming", net voor de Tweede Wereldoorlog, ook in de Sint-Jan op diverse klokken de hoofdletter M laten aanbrengen. Tevens werd toen geadviseerd om een betonnen vloer aan te leggen boven het carillon ter bescherming tegen brand.

De gevorderde klokken werden opgeslagen in het pand van de firma Laffertee aan de Brede Haven 20 te 's-Hertogenbosch.

Jo Hendriks.

Bronnen: Van Paardebel tot Speelklok.

Gids voor bezichtigingen van de Sint Jan op eigen gelegenheid.

De beiaardier, de heer Sjef van Balkom.

Noord-Brabants Historisch Nieuwsblad.

Stadsarchief' s-Hertogenbosch.

De Grimmige Slag om Stalingrad.

ETEN EN DRINKEN VAN ONZE VOOROUDERS Uit de periode van vóór de Middeleeuwen is er van voeding en eetgewoonten weinig bekend. Dat begint pas daarna en dan nog "mondjesmaat" om in voedingtermen te spreken.

De landbouwproduktie was heel laag.

Het transport van gewassen was zeer moeizaam door o.a. de slechte wegen of helemaal geen wegen. Daarom kreeg de bevolking te eten wat er in zijn directe omgevig groeide. Als men tenminste het geluk had van een goed seizoen te kunnen spreken en niet te maken kreeg met overstromingen, droge zomers, strenge winters, mislukte oogsten en veeziekten. Ook door binnenlandse twisten leed de bevolking vele ontberingen, althans de onderlaag.

Sommige groepen hadden het af en toe iets beter b.v. de Gildebroeders. Zij grepen

iedere gelegenheid aan om flink uit te pakken en te laven, zoals bij gildefeesten, kraamfeesten en begrafenissen. Een kraamfeest noemde men "zijn kind verdrinken" en men sprak van een "grafbruiloft''. Gebeurtenissen hoe somber ook, werden aangegrepen om eens een keer zich zelf en anderen goed te doen.

De mensen wisten dat aan het Hof de dagelijkse maaltijden overvloedig waren.

Het is nog niet zo lang geleden dat men geld spaarde om eens per jaar overvloedig uit te gaan b.v. met de kermis, de jaarmarkt, de paardenmarkt of met Carnaval.

De ellende die daarna kwam, nam men op de koop toe.

Maar wat aten de mensen in de Middeleeuwen? Wat we kennen van afbeeldingen, dan heb ik het over de edele bovenlaag van de bevolking, vlees, vis en gevogelte.

Vis had men dikwijls vers op voorraad n.l.

vanuit de slotgracht. Vlees was meestal van varkens, koeien, ossen, kalveren, schapen, lammeren, rammen en geiten. Paardevlees werd weinig gegeten. Ik denk dat, wanneer je toen je paard zou slachten, dit hetzelfde zou zijn als nu je auto in elkaar slaan. Een paard kocht men niet voor de consumptie maar voor andere doeleinden.

Verder zijn er rekeningen bekend waarop vermeld stonden wilde zwijnen, herten, pauwen en zwanen, maar ook hazen, konijnen, wulpen, spreeuwen, wachtels of kwakken (een soort reiger), valmeduven (houtduif), tortelduiven, fazanten, vinken, mussen en leeuwerikken. Dat alles at men met brood, hetzij wit brood van tarwe of bruin brood van rogge en voor Jan Boezeroen was er nog brood gemaakt van haver.

Zwanen en pauwen werden niet altijd genuttigd, zij stonden voor sier op tafel.

Ook zilverwerk in de vorm van o.a. een schip, waar het bestek in lag, sierde de tafel.

Aan de mast van het schip hingen dan halfedelstenen. Men dacht zo eventuele vergiften te kunnen opsporen.

Voor de bovenlaag bestond de drank uit wijn in diverse soorten zoals kruidenwijn en bier, zoals scharbier, kuitbier (een soort die zonder hop werd bereid) en roodbier. In plaats van wijn of bier werd ook "mede" gedronken als ochtenddrank, deze was bereid uit water en honing. De armste mensen dronken water (liefst bacterievrij).

Uit de vleesschotel wil ik toch even aansnijden dat vlees veelal verworven werd uit de jacht. Als de jacht goed was geweest dan werd er in overvloed gegeten. Dit kwam door de geringe kennis van conserveren. Maar welk deel van de bevolking ging jagen? U raadt het al, de voornaamste lieden en wat daar zoal omheen hangt, maar dat was maar beperkt. Er waren wel mensen die in de buitengebieden woonden met de mogelijkheid van stropen op klein wild, maar dan riskeerde men wel een straf.

In de stad zag men soms ook kans om heel bescheiden aan een klein stukje vlees te komen en wel op zijn eigen "jachtgebiedje", om het huisje of binnenplaatsje heen. Men kocht bij de pottenbakker een of meerdere spreeuwenpotten. Deze werden aan de gevel gehangen. Hierin gingen de spreeuwen nestelen, eieren leggen en uitbroeden. Net voor de jonge spreeuwen uit konden vliegen, werd de ingang geblokkeerd zodanig dat ze wel gevoederd konden worden maar niet uit konden vliegen.

Later werden de potten dan leeggehaald via de open achterkant. Door de bewoners werden van de prooi vleespasteitjes gemaakt, of de jonge vogels verdwenen in de soep.

Om even op die potten terug te komen. De-

ze hadden een platte kant waar een opening in zat, het zogenaamde roofgat en aan de bovenkant een oor om hem op te hangen.

De pot was gemaakt van gewoon aardewerk zoals dakpannen en bloempotten.

Nu wil het toeval dat ik op een van mijn zwerftochten door het land drie spreeuwenpotten zag hangen. Zij bevonden zich boven in de gevel vlak voor de stadspoort van Zaltbommel, aan de linker zijde, aan de kant van de Waal, net voor je de stad uit gaat. U ziet maar als je de ogen de kost geeft, zijn er nog wel dingetjes terug te vinden uit het verre of nabije verleden.

De spreeuwenpot is een typisch Nederlands verschijnsel dat natuurlijk wel opviel bij buitenlandse bezoekers, maar in het buitenland nooit navolging heeft gekregen. Er is nog een ander model spreeuwenpot bekend . Dat is een soort kruik, maar dan zon-

der bodem zodat het zogenaamde roofgat zich aan de onderkant bevindt. Schreef ik zojuist dat de spreeuwenpot geen navolging had in het buitenland, dan maakt Belgie daarop een uitzondering. Men noemt ze daar nestpotten. In Lier en omgeving zijn ze deze eeuw nog in gebruik geweest. Er zijn nog nestpotten te zien in het "Musee Communal de la Ceramique" te Ardenne aan de Maas. Er worden heden ten dage nog wel van deze potten gebakken en gebruikt bij b.v. gerestaureerde panden. Zij dienen dan als decoratie in plaats van een vogelhuisje. Schrijver dezes is ook in het bezit van een exemplaar, maar vleespasteitjes haalt hij ergens anders.

Behalve spreeuwenpotten bestonden er ook mussenpotten, want de huismus is ook een holbewoner die het liefst in de buurt van mensen vertoeft. De mussenpot werd waarschijnlijk door de Hollanders in Engeland geĂŻntroduceerd. Ze is ronder van vorm en mist een lange hals zoals die aan de spreeuwenpot. Er was eens een Engelsman

(Thomas Randolf ongeveer 1615) die schreef dat zijn geliefde borsten had als mussenpotten.

Nog een ander gebruik uit de Middeleeuwen was dat een plak brood niet altijd gebruikt werd als voedsel maar als bord of tailloor. Denk maar eens aan de pizza. De koek hiervan werd als bord gebruikt en na gebruik werd ze weggegooid, waar ze door de minderbedeelden werden opgeraapt om op te eten. Deze werden dan weer zacht en eetbaar gemaakt, b.v. met vruchten.

Groente. Tot de oudste groenten behoren kool, rapen, wortelen, en pinksternakels of pastinaken. Deze laatsten werden, naast granen en peulvruchten, beschouwd als volksvoedsel voordat de aardappel die functie kreeg.

In de tijd van Karel de Grote (768-814) kende men amandelen, granaten, rode orange en olijven.

Na de Kruistochten werden uithee, vruchten vermeld zoals vijgen, dadels, rozijnen, mispels,kruisbessen en meloenen.

In de vijftiende eeuw werden vruchten aangeboden als bijzondere geschenken, dit voedsel stond dus met andere woorden in hoog aanzien. Wel breidde in die eeuw de groente- en fruitteelt zich uit, maar bladgroente kwam nog maar weinig voor. Het was nog steeds in die periode dat vlees, wildbraad en niet uit te roeien vis als hoofdvoedsel diende, maar niet voor de massa.

Van de vogelsoorten die we al kenden, was de kalkoen nieuw. Deze was door een schip uit Zierikzee in 1528 aangevoerd vanuit West-Indie.

In de 16e eeuw begint men in Schiedam met sterkere drank Geneverwater). Tegen het midden van die eeuw kon men, bii de apotheken, thee kopen. De lof van thee, J nog vaak bezongen worden, b.v. door Nicolaas Tulip, arts en burgemeester van Amsterdam. Al gauw waren koffie en thee zo populair dat men in toneelstukken het misbruik ervan hekelde. Kent u overigens de uitdrukking "vrouwtjes tabak"? Dit was een schertswoord voor thee. Een ander gezegde was "Hollands Zand", dat was bruine suiker uit de koloniĂŤn waar men een percentage zand aan toevoegde.

In 1827 zei een zekere Heer Vosmaer over eieren: Eieren zijn mede zeer voedzaam en zacht gekookt niet zeer moeilijk te verteren. Zij dienen geen volsappige stilzittende jongelieden, vooral omdat ze veelal de neiging hebben de wellust te vermeerderen.

In Friesland werd in 1762 voor het eerst een stuk land met aardappelen bepoot. Al in 1791 waren de aardappelen, met veel spijzen, vrijwel het enige voedsel voor de

armen.Stelt u zich eens voor dat u drie maal per dag aardappelen te eten krijgt. Een stuk of 4 à 5 en deze dan dopen in warme reusel of in een ander soort vet. En dat dan zeven maal per week. Om de vieze smaak weg te spoelen nam men jenever, ook wel schertsend "moutwijn" genoemd. Of wat dacht u van varkensvet met stroop als dipsaus?

De zoete aardappel was al in 1493 door Columbus naar Spanje gebracht, maar het duurde toch nog ongeveer 100 jaar voordat de aardappel verspreid werd over Europa.

De Spanjaarden brachten ook cacao mee naar Europa, zodat de chocolade als edele drank werd ingevoerd, maar de Bossche Bol was nog niet bekend.

De Fransman Denis Papin ( 1647-1714) was een chemicus. Hij ontwikkelde een procedé om van beenderen een gelei te maken. De beendere werden met zoutzuur bewerkt, gekookt en met waterdamp onder hoge druk gezet en ziedaar de "papiaanse pot" was gereed, alleen voor maagvulling want het produkt had geen enkele voedingswaarde.

Wat dacht u van een stukje "appelkost" bereid uit stukgesneden ingewanden met meel en appel en darmen gevuld met varkensbloed, meel, vet en specerijen, of te wel "bloedbeuling"?

Het menu in een ziekenhuis in het midden en eind vorige eeuw: het ontbijt was een snee brood met melk. Het avondeten

bestond uit gort met zoete melk, drie maal per week afgewisseld met gerstemeel en karnemelk. Gangbare dranken waren gerstewater of melk en rode wijn, maar dat laatste alleen op advies van de geneesheer.

Over een middagmaal wordt niets vermeld, waarschijnlijk liet men dit aan de familie of kennissen over.

En zo kan men nog wel doorgaan met weeshuizen en zeeschepen, daar was het voedsel helemaal een probleem. Daarom dacht ik dat dit genoeg was voor mensen uit deze tijd die gemiddeld 20% te veel eten.

Dan eindig ik met de spreuk van J. van Maerlant "Scuwe overdranc ende overate".

Jan van Haaren.

flesje bier in de ijskast om de ergste dorst te bestrijden!

Je vraagt je af hoe dat vroeger ging, toen de elektrische koeling nog niet bestond.

Het antwoord daarop is heel simpel: in de wintermaanden werden stukken natuurijs gezaagd en opgeslagen in speciaal daarvoor bestemde ijskelders.

Deze kelders waren van een eenvoudige maar doeltreffende constructie, zeer goed geïsoleerd, met een afvoer voor het smeltwater en een toegang die hermetisch kon worden afgesloten.

Zo waren er ijskelders bij voorname buitenplaatsen en villa's, maar het belangrijkste was de koeling van bederfelijke waar tijdens transport en opslag van voedingsmiddelen zoals vis en vlees, melkprodukten en boter. Maar ook de bierbrouwerijen gebruikten in de vorige eeuw grote hoeveelheden natuurijs voor de produktie van ondergistend bier.

Duizenden wagons natuurijs gingen jaarlijks de poorten in van de grote brouwerijen voor de fabricage van een koel pilsje.

Nog tot± 1925 werd natuurijs als koeling gebruikt. Daarna namen de ijsfabrieken de produktie volledig over.

Ook 's-Hertogenbosch had zijn ijspakhuizen. Visch- en IJshandel Doorenbosch bezat drie ijshuizen in de stad, die rond 1875 werden gebouwd. Eén van die pakhuizen, gelegen aan de Westwal, bestaat nog, maar is totaal verbouwd. De koeling werd gegarandeerd door dubbele muren met een laag turfmolm ertussen.

Het ijs werd door de firma Doorenbosch op de eerste plaats gebruikt voor de koeling van de vis, maar men kon ook de burgerij van de stad aan een emmertje ijs

helpen (tegen betaling), zodat ook toen al het pilsje 's avonds koud uit de "ijskast" kwam.

,""""""""" r ' -···•·-:i·"·"'<'··· ·· ~ ····· -·..- · - ············· ··· ··· · ······ · .. "

'-~WINDE'' Op 11 juli presenteerde de nog jonge werkgroep "Winde" zich in het Kringhuis voor een aandachtig gehoor.

Frans Smits van W aesberghe vertelde in zijn inleiding over de organisatie en doelstellingen van de FIEN, Federatie Industrieel Erfgoed Nederland, waar werkgroep "Winde" sinds ongeveer een jaar deel van uitmaakt.

Aan de hand van een serie dia's, door de FIEN beschikbaar gesteld, kreeg het gehoor een indruk welke projecten door de FIEN worden onderzocht, om door inventarisatie, restauratie en reconstructie bewaard te blijven voor het nageslacht.

"Winde" poogt daarbij te helpen door pro:en in en om 's-Hertogenbosch te onderzoeken.

Interessant, maar tijdrovend werk, zodat de oproep om nieuwe medewerkers aan het slot van de voordracht niet als een verrassing kwam.

Leden van de Kring, die zich tot deze materie aangetrokken voelen kunnen nadere inlichtingen krijgen bij P. de Bock, telefonisch bereikbaaronder 04192-19196.

IJSKELDERS Vandaag is het één van die tropisch warme dagen, waarop het kwik tussen de 30 en 35 graden Celsius blijft steken en de mussen echt niet op het dak gaan zitten!

Maar ja, als het echt ondraaglijk wordt, staat er altijd wel een glaasje fris of een

P. de Bock.

Werkgroep "Winde"

RAPPORT VAN DE WERKGROEP STEGEN BINNENSTAD Bij de Commissie Binnenstad van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" kwamen steeds meer signalen binnen dat er behoefte was aan een onderzoek naar de status van de stegen in de binnenstad van 's-Hertogenbosch. Enerzijds kwamen die signalen van de gemeente die onze visie dienaangaande wilde kennen, anderzijds kwam het verzoek van het Kringbestuur om een rapport te produceren.

Besloten werd om vanuit de commissie Binnenstad een werkgroep te formeren die dit op zijn schouders zou nemen. De heren B. Dirkx en H. van Eldijk werden hiertoe bereid gevonden.

Omdat het taakgebied van de Commissie Binnenstad te groot is om hieruit de bedoelde werkgroep te formeren werd een oproep in het Kring-Nieuws geplaatst.

De heren C. Driessen en C. Semeijen meldden zich voor deze werkgroep. Wegens drukke werkzaamheden moest de heer C. Driessen zich per eind april afmelden , en werd de werkgroep versterkt met mevr. Meijer.

De werkgroep heeft met groot enthousiasme aan dit project gewerkt, een enthousiasme dat nog groeide naarmate er meer steegjes in kaart werden gebracht.

Maar ook ontstond ongerustheid bij het constateren van de toenemende verloedering en afbraak. (Als voorbeeld mag hier dienen de gang van zaken rondom de Putgang).

Op meerdere plaatsen in onze stad worden de steegjes en doorgangen, die onze binnenstad nog rijk is, en die zo kenmerkend zijn voor een middeleeuws stratenpatroon, afgesloten voor het openbaar verkeer. Een toenemend gedoogbeleid van de Gemeente enerzijds en de behoefte bij particulieren om de openbare weg ten behoeve van het eigen belang af te sluiten anderzijds, zijn hier de redenenen van.

Aanleidingen hiervoor vinden we in de toenemende normvervaging, waardoor we een toename zien van vandalisme en een gebrek aan respect voor andermans eigendommen. Het "urineer" probleem is hier een exponent van.

Gelukkig zijn er nog stegen die niet afgesloten zijn, en waar we de mogelijkheid hebben onze stad te laten zien zoals ze is gegroeid. Met onverwachte ontmoetingen met de Binnendieze, met schitterende binnenstadspleintjes en parkjes, met verrassende binnendoortjes en onverwachte stilteplekjes midden in een levendig centrum.

Om deze stegen te behouden en zelfs weer toegankelijk te maken kunnen we natuurlijk niet aan de problemen van de binnenstadbewoners voorbijgaan.

Het afsluiten van stegen is natuurlijk de makkelijkste en simpelste weg, doch daarmee doen we alleen aan symptoombestrijding en verplaatsing van problemen. De commissie vraagt zich af hoeverre het voor de gemeente mogelijk is om al afgeslotenstegen weer toegankelijk te maken? Onderzocht zou kunnen worden in hoeverre "gewoonterecht" een doorslaggevende factor is bij de beslissing stegen al of niet weer open te stellen.

De werkgroep Stegen Binnenstad heeft in juli het conceptrapport aangeboden aan de Commissie Binnenstad, waar het met enthousiasme werd ontvangen en het, na enkele technische opmerkingen, werd goedgekeurd. Eind juli is het definitieve rapport aangeboden aan het bestuur van de Kring, met het verzoek dit ook aan de gemeente aan te bieden.

Inmiddels ligt het voor eenieder ter inzage in het Kringhuis.

Het rapport bevat naast een complete inventarisatie van de stegen van de Bossche

binnenstad een aantal aanbevelingen en suggesties die verdeeld zijn in drie categoriĂŤn.

Een categorie met aanbevelingen voor kleine makkelijk te realiseren aanpassingen zoals het voorzien van diverse stegen van straatnaambordjes (o.a. het terugbrengen van het straatnaambordje "Achter den Engelschen pispot" in oude spelling) en het aanbrengen van bewegwijzering.

Een tweede categorie met suggesties vo~r een zwerfstad. Met name de suggestie voor invulling van het brandweerterrein in samenhang met de steegjes Peter de Gekstraatje en Achter de Witte Pluym is dieper uitgewerkt en met tekeningen gedocumenteerd.

Na het vertrek van de brandweer naar Orthenpoort ontstaan er namelijk nieuwe mogelijkheden op het oude brandweerterrein. Het Peter de Gekstraatje kan weer open en de achterliggende bebouwing kan gerestaureerd worden.

Ook het in de nabijheid gelegen steegje Achter de Witte Pluym (Orthenstraat 59b) zou weer opengemaakt kunnen worden en via een "binnendoortje" verbonden kunnen worden met het Peter de Gekstraatje / brandweerkazerneterrein.

De werkgroep pleit voor het behoud van gedeelten van de brandweerkazerne. De halfronde garages met het ernaast staande torentje met klok (de droogtoren voor brandweerslangen) vormen samen met het ervoor gelegen in baksteen uitgevoerde bruggetje over de Binnendieze een combinatie die de moeite van het behouden meer dan waard is.

Ook voor andere stegen en locaties worden suggesties gedaan. Genoemd kunnen o.a. worden: Achter het Vuurstaal, Herman

Moerkerkpleintje e.o" Putgang, Poort van Diepen etc.

De derde categorie betreft suggesties t.a.v. het afsluitbeleid openbare ruimte.

Het plaatsen van hekken of het onttrekken van stegen aan de openbare ruimte in een poging de overlast tengevolge van criminaliteit, drugsproblematiek, het urineren in openbare ruimtes tegen te gaan, biedt geen goede en duurzame oplossing. Een hek om de Sint-Jan, hoe mooi ook uitgevoerd, is slechts een symptoombestrijding en zorgt alleen voor verplaatsing van problemen. Hierdoor neemt de druk op stegen en portieken en ook andere plaatsen weer toe. Daardoor gaan mensen zich weer sterk maken om ook die locaties weer van hekken te voorzien. Dit is een heilloze weg.

Criminaliteit kun je niet bestrijden door wel of geen hekken te plaatsen. Hier liggen maatschappelijke en sociale factoren aan ten grondslag. De effecten hierop van goed stegenbeleid zijn slechts marginaal.

Wel kun je door een goed beleid te voeren de overlast door urineren, verslaafden en zedenmisdrijven tot een minimum beperken.

In het rapport worden hiervoor diverse suggesties gedaan, op het gebied van toiletten, verlichting, onderhoud, bewegwijzering etc.

Met dit rapport willen wij in de eerste plaats een bijdrage leveren aan het voorkomen van het geleidelijk teloorgaan van het unieke historische stratenpatroon waarin steegjes de belangrijke rol van bindmiddel vervullen.

Wij hopen dat dit rapport een stimulans zal zijn tot een voortvarende aanpak van de door ons gesignaleerde problemen.

Hennie van Eldijk

DE DRENKELING ALS OBJECT VAN DE OVERHEID gedurende de laatste eeuwen. of Van drenkelingenzorg tot reddingsbrigade

Als inde 15e, 16eofde 17eeeuweendrenkeling uit het water was opgehaald, dan had men slechts een interesse, men trachtte de oorzaak vast te stellen waardoor hij of zij te water was geraakt. Wanneer de drenkeling niet door te spreken of door weg te lopen blijk gaf nog tot het rijk der levenden te behoren, dan nam men als vanzelfsprekend aan dat hij of zij dood was. Er werd zelfs niet aan gedacht dat men slechts schijndood of bewusteloos kon zijn. Indien het slachtoffer naar de maatstaven van die tijd geen tekenen van leven meer gaf, dan moest het op bevel van de overheid weer met de voeten in het

water worden gelegd. Zo bepaalde" 't Groot Privilegie" (groot plakkaatboek) van Maria van Bourgondie van 14 maart 1476 aan" die van Hollandt ende Zeelandt" in artikel 45. In de Kroniek van 's-Hertogenbosch staat echter een andere datum n.1. 11februari1477.

"Item geene berieders noch andere officiers in onsen voorgeschreven landen, hoedanich sij zijn en sullen mogen ijemandt molesteren van lijf ofte van goede, daar men iemandt dood vindt onder dexel van dien dat die doode hem selven verdaen ende gedoot soude hebben, ten ware dat men eerst wettelijcken bevonde dat die persoone hem selven

met opsetten wille ende boosheyt verdaen hadde: ende men sa! ijegelijck uytten watere mogen trecken die men daerinne vindt, hij zij levende of doodt, sonder verbeuren: maar indien hij doot bevonden wort, soo sa! men weder metten voeten in het water leggen".

Het eerste lid van artikel 45 van " 't Groot Privilegie" geeft de verklaring van het vreemde voorschrift van het met de voeten in het water leggen van de drenkeling, n.l. dat naast de gevallen van moord en dood door schuld, ook zelfmoord op de dader straf werd toegepast. Het Oud Hollandsch Recht kende twee vormen van zelfmoord, de strafbare en de niet strafbare. Strafbaar was de zelfmoord, zoals de rechtsgeleerde Simon van Leeuwen (Rooms Hollands Regt) staat uitgedrukt : uit boosheid, na begane misdaad, uit wroeging om een straf te ontlopen. Niet strafbaar was diegene die, zonder aan voorafgaande misdaden schuldig te zijn, alleen uit mistroostigen wanhoop te kort doen.

De straf die men kreeg bij wettelijk ongeoorloofde zelfmoord bestond uit twee punten, dat zijn of haar goederen verbeurd werden verklaard en het lichaam werd op een horde gesleept, in een mik gehangen, naar de galg op de Vughterheide gebracht. Daar werd het lichaam begraven. Een horde is gemaakt van gevlochten rijshout en een mik is volgens mij een stellage op twee hoge wielen net zoiets als de "MAT' die het Groot-Ziekengasthuis in het begin van deze eeuw gebruikte.

Om uit te maken of een drenkeling door eigen, dan wel door andermans, toedoen om het leven was gekomen, moest door de schout een onderzoek worden ingesteld. Tot het moment van de komst van de schout moest de drenkeling, ter plaatse waar hij was opge)d, weer met de voeten in het water worden gelegd, ten bewijze dat hij werkelijk en niet op andere wijze dan door het water de dood had gevonden. Voor het voeren van de schouw liet de schout zich door de bloedverwanten van de drenkeling een "schouwboete" betalen.

De handeling, als hierboven beschreven, werd van overheidswege enige eeuwen lang gehandhaafd maar is meer en meer in onbruik geraakt. De hoogschout gaf op 26 januari 1770 te kennen dat hij vanaf het tweede of derde jaar na zijn ambtsaanvaarding, van de bloedverwanten van drenkelingen niet meer had geind "een soogenaamde bloedpoene".

Dit waren de kosten van het schouwen van drenkelingen en anders omgekomen personen. Maar op 26 juni van dat zelfde jaar bepaalde de Staten Generaal dat de kosten van het schouwen zo mogelijk door de nabestaanden en anders door de gemeente moesten worden gedragen.

Amsterdam 1767.

Drie jaar eerder, in 1767, werd te Amsterdam de "Maatschappij tot behoudenis van Drenkelingen" opgericht. Zij gaven een circulaire uit (De Brigade) waarin gewezen werd op de waterrijkdom van ons land en de gevaren daarvan. Men loofde een premie uit aan degene die "drenkelingen weder hadden doen bekomen". De premie voor de redder was zes ducaten of een gedenkpenning met de naam van de redder er op.

Het optreden van deze Maatschappij betekende een flinke stap voorwaarts. Er werden overal plakkaten aangeplakt, zoals in logementen, cafe's, wijnhuizen, koffiehuizen en andere openbare gelegenheden.

Deze bevatten voorschriften en aanmoedigingen tot het redden van drenkelingen. Regelmatig werden deze plakkaten weer vernieuwd als ze verdwenen waren, teneinde het geheugen van de burgerij weer op te frissen.

Vooral toen twee personen uit Oss op 23 oktover 1796 in een wiel verdronken.

Op 26 juni 1911 werd het CarnegieHeldenfonds opgericht door de, in 1919 overleden, Amerikaanse philantropische multimillionnair Andrew Carnegie. Het doel van dit fonds was en is nog steeds : personen die binnen het grondgebied van het Koninkrijk met eigen levensgevaar anderen het leven hebben gered, of ernstige pogingen daartoe hebben aangewend, te bevrijden van geldzorgen die ze hebben opgelopen bij die hulp aan drenkelingen.

's-Hertogenbosch 1908.

Op 14 juni werd in 's-Hertogenbosch de "'s-Hertogenbossche Reddingsbrigade" opgericht, de B.R.B. was ontstaan. De oprichters waren o.a. F. Brouwers en A. v.d.

Dungen.Na het zoveelste waterongeval kwamen enige MANNEN van de DAAD bij elkaar om te vergaderen met hen die toegetreden waren ten behoeve van eventuele hulp aan drenkelingen. Met deze oprichting had 's-Hertogenbosch de eerste officiele reddingsbrigade in ons land. De pers en de burgerij van 's-Hertogenbosch gaven alle medewerking. Het ging snel want al in de tweede vergadering werden er examens afgekondigd die de leden konden afleggen. Men kon het diploma A, B en C behalen.

In augustus 1908, op een zonnige middag, was het bijzonder druk in de Militaire Badinrichting aan het Hinthamereinde nabij de watertoren. er werden proeven van bekwaamheid afgelegd door de leden. De "drenkeling" bestond toen uit een pop gemaakt van zakkegoed Gute) die gevuld was met stenen. Overigens hebben we eerder een

militair bad gekend n.l. aan de Oliemolensingel in de Dommel.

Het zwemmen in de gemeentebadinrichting (dat was aan het Muntelbolwerk en de Pelssingel in de Aa) was in die dagen verre van ideaal. Daarom gingen velen naar de IJzeren Man. Enkele jaren na de oprichting van de B.R.B. werd het gemeentebestuur door de voorzitter er op attent gemaakt dat de gemeentelijke badinrichting nog slechts een naam was. Het was te ondiep en te modderig.

Ook werden bij de B.R.B. lessen gegeven om drenkelingen, als zij bewusteloos waren geraakt, de levensgeesten weerop te wekken.

Zo heeft de Ie luitenant J.J.M.A. Mommers, aktief lid van de B.R.B" bij de Vughterbrug een kind uit de Dommel gehaald en de levensgeesten weer opgewekt. Dit was op 7 april 1897. In 1899 had hij weer bij een kind de levensgeesten opgewekt nadat de heer Ambrosius van den Dungen het kind als dood uit het water had gehaald. Dit was natuurlijk de "beste" reclame die zo'n vereniging zich kon wensen om het leren zwemmen te bevorderen. Wij, als Bosschenaren, mogen trots zijn op deze zwembrigade die als eerste in Nederland dit baanbrekend werk heeft verricht.

Het bestuur van het eerste uur bestond uit F.Brouwers voorzitter, C.A. van Dinther secretaris, M. Daamen penningmeester en als commissarissen A. van den Dungen en L. van Deursen. De jury leden bij het diplomazwemmen in 1908 waren kapitein Mommers, Dr. Wolff, J. v.Swaay, P.Slagen jr en A. v.d. Dungen.

Is reanimatie iets van deze tijd?

Een waar verhaal uit Liempde.

In 1844 wordt een kind van 20 maanden als dood uit het water gehaald. Petronelle Kleders, die snel ter plaatse was, ontdeed het kind thuis van de natte kleren en legde het op een mand om het daarna bij de kachel te drogen en te warmen. Gelijktijdig hield ze het kind in beweging door het te rollen. Ze opende neus en oren en blies daarin. De mond die dicht geklemd was, werd daarna ook geopend. Een afschrift van het rapport van deze redding was naar de Officier van Justitie en de Gouverneur van Noord Brabant te 's-Hertogenbosch gezonden. Petronelle Kleders kreeg zes ducaten van de Maatschappij van Drenkelingen.

Jo Hendriks

Bronnen: 's-Hertogenbossche Reddingbrigade 1908-1933.

Provinciale Noord Brabantsche en 's-Hertogenbossche Courant.

Bescheiden uit het Gemeentearchief van Liempde over Liempdse kinderen.

NADER BEKEnN·-·· ·w·--- -

1

c."...............·..........;..,.;...,". .

,;0, "'...'. •• " ...• " . •• .•

"~.-" ..•...... - .. - . ... . ..

M ;•• •••••• : ·•• - ••

"'~- ·~ ...

••

,

........ ..!

•••••-'""• "''=»>;., ,.·, ;u, ,;, ,

KIJKEN MET ANDERE OGEN .....

Stelt U zich eens voor. ... dat U een stadswandeling aan het maken bent....

Wat zou het fijn zijn als de "krotten" in het historische Schilderstraatje, eruit zagen als mooie gerestaureerde/gerenoveerde pandjes waar het dán prettig zou zijn om langs te wandelen ....

Gaat U eens verder. ... en U komt in het straatje van de Zusters van Orthenpoort.

Aan het begin van de Hinthamerstraat/Zrs. van Orthenpoort is de beginPoort aan de onderkant aan "het afkalven" (stenen los en weg) en de Poort (onder een woonhuis) in slechte staat. Poort én huis zouden moeten worden opgeknapt....

Gaat U verder: Buiten de vele garages, waarvan wellicht (gemakshalve?) 't woonhuis is afgebroken, staat er plots weer een pandje op nr.

19, klaar voor "instorten". Het kan niet zonder meer worden afgebroken zonder dat de andere helft (die mooi onderhouden is!) ook in elkaar zakt. Welke "expert" kijkt hier eens naar?

HET IS EEN VREEMD'LING ZEKER Op dinsdag 8 november organiseert het Stadsarchief van 's-Hertogenbosch een studiemiddag onder de titel 'Het is een vreemd'ling zeker'. 's-Hertogenbosch noemt zich graag Ontmoetingsstad. Is de stad altijd gastvrij geweest of juist niet? Hoe werden nietBosschenaren in het verleden opgevangen?

Op de studiemiddag zullen een drietal inleidingen worden gehouden. Dr. Florike Egmond (Rijksuniversiteit Leiden) praat over 'Criminalisering vreemdelingen: joden en zigeuners in de 17e en 18e eeuw', drs. Joep van Hoof (Sectie Krijgsgeschiedenis Koninklijke Landmacht) spreekt over 'Buitenlanders in het leger. Vreemdelingen of niet?' terwijl de derde spreker, drs. Wim Manuhutu, directeur van het Moluks Historisch Museum, een inleiding houdt over 'De komst van de Molukkers' naar ons land.

Onder het Poortgebouw zitten unieke kelders, die helaas zijn dichtgegooid. Het Poortgebouw zelf is in deplorabele staat: stenen onder de poort en aan het gebouw zijn beschadigd of weg enz.

Ook onder het Pleintje (omgeving fietspad) zitten unieke ruimtes met gotische gewelven (zie informatie foto's Stadskantoor). Deze ruimtes zijn helaas ook dichtgegooid in jaren vijftig.

In de jaren vijftig/zestig wilde men in dit unieke gebied een "snelweg": van de Louwsche Poort naar de Zuid Willemsvaart..: GELUKKIG is dat mede dank zij een groep mensen met oog voor historisch erfgoed, niet doorgegaan, maar de historische Louwsche Poort zelf is weg. Er voor in de plaats staat een roodbakstenen gebouw en ik laat het maar aan U over of U het "mooi" vindt of niet.

Wat ik bedoel is: als men niet oplet, gaan er mooi "dingen" weg, zoals ook het "verval" van het hierboven beschrevene, van de Poort Zuster van Orthenpoort/Hinthamerstraat.

Kijkt U vooral met "andere" ogen: noteer op uw wandeling eens aan wat hier kan om tot een betereen mooiere woon-en leefomgeving te komen. Laat het eens weten!

Het is zo'n uniek gebied, waarin eens het vroegere klooster van de Zusters van Orthen (1490) stond.

Het laatste "overblijfsel" daarvan is het "Pand" (achter in de Louwsche Poort) dat eigendom is van een Vughtse stichting.

De "rest"" ... U raadt het al is weg.

Uw "stadswandeling" zou dus nog completer kunnen worden door mee te "waken" over (en mee te werken) om de "dingen" die er nog zijn, die "mooier" te maken en te behouden. (woonfunctie versterken enz.).

Wat zou het verder geweldig zijn als zo'n uniek gebied er door het Stadsbestuur eens "uitgelicht" zou kunnen worden als een uniek Stads-project om er extra aandacht aan te besteden; dat er mensen zijn die zich daar extra voor willen inzetten ...... ?

Het gebied tussen Schilderstraat en Bo_erenmouw.

Het is er héél mooi ... .

Kijkt U zelf maar.... .

En wandelt U gerust verder, in gedachten houdend dat ook U er iets aan kunt doen door hierop te reageren.

Criminalisering vreemdelingen: joden en zigeuners in de 17een 18e eeuw.

Mevrouw Egmond schreef een proefschrift onder de titel "Underworlds. Organized Crime in the Netherlands, 1650-1800" (1993), waarvoor zij ondermeer archiefonderzoek heeft verricht op het Bossche Stadsarchief.

De indeling van de middag: 13.30 uur opening 13.45 uur Inleiding van Florike van Egmond 14.30 uur Inleiding van Joep van Hoof 15.15 uur koffiepauze 15.45 uur Inleiding van Wim Manuhutu 16.30 uur discussie 17 .00 uur Afsluiting; gelegenheid tot napraten met een drankje.

• Voor inlichtingen over de studiemiddag kunt U contact opnemen met drs. Aart Vos (tel. 073-155244) of Peter-Jan van der Heijden (tel. 073-155323).

• Deelname is gratis • U kunt schriftelijk opgeven voor de studiemiddag 'Het is een vreemd'ling zeker': Stadsarchief, Postbus 12345, 5200 GZ 's-Hertogenbosch.

Buitenlanders in het leger. Vreemdelingen ofniet?

De heer Van Hoof schreef (met W. Klinkert) in 1993 het boekje "'s-Hertogenbosch en Vught; een militair verleden".

Soldaten in de vesting- en garnizoensstad 's-Hertogenbosch keerden dikwijls niet meer terug naar hun plaats van herkomst en bleven er, trouwden er en velen van hun nakomelingen wonen er nog steeds.

De komst van de Molukkers.

De heer Manuhutu is zelf geboren in het woonoord Lunetten en houdt zich als historicus bezig met de Molukse geschiedenis. Ondermeer schreef hij (met H. Smeets) "Tijdelijk verblijf. De opvang van de Molukkers in Nederland, 1951".

U groetend, Mevrouw W.E. Dierikx

STICHTING BINNENDIEZE Nieuwe vaarbewijzen.

Aan een viertal schippers/ gidsen konden onlangs het vaarbewijs worden uitgereikt. Dit betekent dat zij al in het seizoen 1994 de groep schippers / gidsen konden versterken. De opleiding startte ditjaar met totaal 9 nieuwe aanmeldingen. Een drietal viel om verschillende redenen af; 2 dames konden de cursus niet tijdig afronden en zullen hopelijk aan het eind van het seizoen de cursus alsnog af kunnen sluiten; 4 bel. tlen het vaarbewijs. De nieuwe schippers zijn de heren H. van Beers, P. van Leeuwen, P. de Vries en Th.Wösten.

Belangstellenden voor de functie van schipper / gids worden verzocht zich vóór 15 september a.s. op te geven in verband met de start van de opleiding in september/ oktober 1994.

Bij deDiezehuismedewerkers zijn de afgelopen maanden nogal wat veranderingen opgetreden. Een aantal "getrouwen", enkelen van het eerste uur, moesten verstek laten gaan; een aantal kon zich moeilijk vinden in de gewijzgde aanpak en de organisatorische veranderingen. Het grote succes van de vaartochten brengt deze veranderingen met zich mee.

)

In de loop van het seizoen vertrokken de heer en mevrouw Kappé, de heren J.Klerks, B. v.d. Bulk, K. Meijer, M. van Nielen en P. Trimbos. Eerder al moest de heer J. v.d. Griendt om gezondheidsredenen het coördinatorschap neerleggen. Van de heer K. Verhoeven moest door zijn overlijden noodgedwongen afscheid worden genomen.

Aan het slot van het seizoen zal aan hun grote verdiensten uitgebreid aandacht worden besteed.

Nieuwe medewerk(st)ers melden zich aan. De dames M. Denie, B.van Nistelrooij-van Zantvliet, B. van Rooy en C. van Meurs zetten zich aan hun taak als baliemedewerkster en informatrice. De heer G. van Deijck nam als coördinator de taken van P. Trimbos over.

geschiedenis van de restauratie in beeld De informatie voor de bezoekers aan de Binnendieze is verder uitgebreid. In het nieuwbouwgedeelte is een informatiewand in gebruik genomen. Via panelen met foto's en tekst wordt een beeldgegeven van de Binnendieze: ontstaan, verval, restauratie.

De nieuwe folder "Rondje Binnendieze" is nu ook voorde verkoop beschikbaar. Het is een handreiking voor de bezoeker om zelf zijn of haar verkenning van de stad voort te zetten. De loop van de Binnendieze is daarbij het ankerpunt. De folder bevat kleurenfoto's, korte toelichting en een plattegrond.

vacatures: De eerdere oproep voor de funktie van bestuurslid blijft van kracht. Een tweetal vacatures dienen zich aan, waaronder de functie van penningmeester.

Ook de funktie van coördinator is nog niet opnieuw ingevuld. Graag aanmeldingen vóór 15 september t.a.v. H. Kurvers, Kringhuis.

Hetzelfde geldt voor aanmeldingen voor schipper/gids en Diezehuismedewerk(st)ers.

Varen tijdens Europese/ Internationale Markt 7, 8 en 9 oktober a.s.

Ter gelegenheid van de Europese Markt wordt er een bijzonder vaarprogramma verzorgd. zie onder Toeristische activiteiten.

LEDENENQUETE De eerder al in beleidsnota van het bestuur en op de laatste ledenvergadering aangekondigde enquete onder de leden zal in de maand september plaatsvinden. Het betreft een steekproef uit de ongeveer 1300 leden. De enquete zal mondeling bij de geselecteerden thuis worden afgenomen. Graag uw medewerking als u voor het onderzoek bent uitgekozen.

Bovendien is er voor ieder via de Kring aangemeld lid nog een premie te verdienen. Voorts wordt een reis voor meerdere personen naar York beschikbaar gesteld voor de plaats waar de meeste leden zijn aangemeld!!

In alle opzichten is onze inspanning voor een sterke landelijke vereniging, gecombineerd met een sterke Kring, de moeite waard.

Bijsluiter ledenwerffolder Vereniging Open Monumenten V 0 M + inlegvel KRING

Over onze deelname aan het netwerk van Erfgoedwinkels hopen wij u spoedig meer concreets te kunnen melden.

VERENIGING OPEN MONUMENTEN

ACTIE BEHOUD STATIONSOVERKAPPING

In dit nummer treft u een ledenwerffolder aan voor de vereniging Open Monumenten. De Kring is bij de voorbereiding van de start van deze vereniging betrokken. Het wederzijds belang van een gezamenlijk en gecombineerd optreden is door beide ingezien. Vandaar dat bij de ledenwerving ook gepleit wordt voor een gecombineerd lidmaatschap. In ieder geval zien wij graag wij dat al diegenen die zowel in de monumentenzorg als in onze stad zijn geïnteresseerd, zich bij de Kring aanmelden en zo mogelijk ook bij de landelijke vereniging.

Daarom: "mag het ook iets meer zijn": voor leden van de Kring is er namelijk een voordeel van fl 10,-!! Dus geen fl 37,50 maar fl 27 ,50 voor een lidmaatschap van de VOM. Al voor fl 52,50 is men lid van BEIDE VERENIGINGEN.

Met de "Vliegende Vleugel" kon op 12 augustus jl in samenwerking met de Boulevard op een bijzondere wijze aandacht voor het behoud van de stationsoverkapping c.a. worden gevraagd. Inmiddels zijnwe de 1200 schriftelijke steunbetuigingen gepasseerd!

De reaktie van het stadsbestuur is tot nu toe teleurstellend.

Het College van B en W gaat stug door op de ingeslagen weg: geen enkel blijk van bereidheid het belang van behoud nog eens goed te overwegen. Geen enkele bereidheid tot het openen van overleg over alternatieven. Geen enkel signaal naar de minister van WVC dat de stad toch wel veel waarde hecht aan behoud van het eerste perron.

Het tegendeel blijkt zelfs. Bij de goedkeuring voor de bouw van de passerelle wordt nog even vermeld dat instemming

···-..· -~·.;;.::.~~

.- - -~KM. ..:: ...... =~·; ;,;. - - - - - - -

---

3etioon biÎ ·0~1ci(~· :in Eurgeml?'C!!ler Wett":oudcr'!i ,c.ro ·;-1-!o!!r.::;-;encosch !:!"~-.:; -) ;, := 3~...1 !;! '!0} ~,....,

~n

--

.

o ~ ;uu ·ss;r· ·. ·- ~~ :e

;.:-:'l".:et. : !!~ecra! a r:;

• an :>·'"19r!-::ioe,..ti~!C~

van B en W met een aanvraag voor sloop van het eerste perron t.z.t. kan worden verwacht.

Het wachten is nu toch vooral op enig initiatief vanuit de Gemeenteraad zelf.

Wij gaan door met het vragen van overleg en nadere bezinning.

In augustus wordt ons bezwaar bij de minister behandeld door de landelijke adviescommissie. Ons bezwaarschrift tegen het besluit van Ben W over de passerelle is ingediend.

Nogmaals: het is nog geen verloren zaak. Spreek er in uw omgeving Bosschenaren en raadsleden, politieke partijen op aan!!!

Ter illustratie enkele afbeeldingen van de aansluiting van de passerelle op de kap van het perron. Naar het oordeel van Ben W en welstand geen reden tot op- of aankingen !

Ter ondersteuning: zet uw handtekening, koop en verstuur een ansichtkaart.

Affiches zijn nog verkrijgbaar à fl 3,-, dit alles natuurlijk in het KRINGHUIS en het DIEZEHUIS.

BEVRIJDING OKTOBER 1944 Ter gelegenheid van de herdenking van de bevrijding organiseert de kring samen met anderen een drietal activiteiten.

In het kringhuis zal door de werkgroep verzamelaars een tentoonstelling worden ingericht. Nadere mededelingen in de pers en het volgende Kring Nieuws.

In samenwerking met L. van Gent en de heemkunde verenigingen in Nuland en Roen is een fietsroute uitgezet. Deze route volgt de opmars van de Britse troepen vanaf Geffen/Nuland richting 's-Hertogenbosch. Korte toelichting wordt gegeven op de gebeurtenissen. In Rosmalen en Nuland zal met een kleine tentoonstelling de situatie in oktober 1944 in beeld worden gebracht. Op 2 september is de route officiëel gepresenteerd.

De route is verkrijgbaar in het Kringhuis en bij het VVV; kosten f 2,-; lengte ongeveer30 km.

De stad 's-Hertogenbosch en haar bewoners hebben op velerlei wijze aandacht besteed aan de bevrijding in oktober 1944. Op vele plekken in de stad vinden wij nog verwijzingen naar die gebeurtenissen. Herdenking van gevallenen, herinnering aan ingrijpende gebeurtenissen, tekens van dankbaarheid. Deze vele gedenkstenen en monumenten zijn bijeengebracht in een boekje. Tekst en afbeeldingen vertellen

iets over de gebeurtenissen. Het boekje is heel geschikt om als basis te dienen voor een stadswandeling.

Vanafhalf september te verkrijgen in het KRINGHUIS .

OPEN MONUMENTENDAG Op zaterdag 10 september a.s. vindt weer de jaarlijkse Open Monumentendag plaats. Elders in dit Kring-Nieuws heeft u al kunnen lezen over de oprichting van de nieuwe Vereniging Open Monumenten (V.O.M): een initiatief waaraan de kring van harte haar medewerking verleent.

Eén van de activiteiten van de nieuwe vereniging is de start van erfgoedwinkels.

Als voorloper daarop is er op deze dag in het Kringhuis een SCHATKIST te bewonderen. De inhoud geeft een goede indruk van de soort artikelen die straks in de erfoedwinkels te koop zullen zijn.

Zoals bekend is het tema van Open Monumentendag in onze stad dit jaar '"S-HERTOGENBOSCH EN HET WATER".

In dit kader heeft onze Kring een schilder- teken- en fotowedstrijd georganiseerd. De inzendingen zijn te bewonderen

in de étalage van Ven D in de Minderbroederstraat en in het Kringhuis.

Onze werkgroep verzamelaars Hertog Jan heeft rond het thema '"s-Hertogenbosch en het water" een expositie ingericht in de Knillispoort (zie elders in dit KringNieuws).

Op 10 september is er ook een speciale wandeling uitgezet. Vanaf 10.00 uur start ieder heel en halfuur een wandeling o.l.v. een gids van de Kring of het VVV. Om 16.30 vertrekt de laatste wandeling.

Vertrekpunt: Kringhuis.

De wandeling duurt ongeveer 45 minuten .

Uiteraard zijn er op deze dag weer verschillende monumenten te bezichtigen.

Voor een volledige opsomming: zie het gratis te verkrijgen programmaboekje in het Kringhuis.

Op een bijzonder projekt willen we graag de aandacht vestigen: het restauratieprojekt van de Synagoge en bijbehorende restauratie en openlegging van de Binnendieze ter plaatse. Deze lokatie is tijdens Open Monumentendag te bezichtigen.

Het Kringhuis is op deze dag vanaf9.00 uur geopend. Tot 17 .00 uur staan op diverse plaatsen in de stad onze vrijwilligers voor u gereed.

GEEN VAARTOCHTEN DOOR STORING! In de "Bossche Omroep" van zondag 21 augustus 1994 stond op de voorpagina: "Geen vaartochten door storing".

De computergestuurde sluis aan het Heetmanplein liet het weer eens afweten. "Te laag water om te varen" was de boodschap welke onze medewerkers(sters) van de binnendieze moesten overbrengen.

Dat het ook wel eens te hoog water is in de binnendieze illustreert nevenstaande foto welke op 4 januari 1994 werd genomen in de periode van de watersnood, eind 1993, begin 1994.

Onze rondvaartboten pasten toen echt niet meer onder de bogen. '"s-Hertogenbosch en het water" ... ten voeten uit!

Jan Bruijstens

MOMTENöfi''fö€.i'S-'':ilJö'''''

"'t\ '''- '''"'''"'~" '''''~·· ··"~m-·~-"·~-'"=·-=='""""""'"'"ilr'"-=·--,·· r· · ~-···~ .. ,... , ."*''' ' ' ' ''""';f'b'-"''' ~""' .. ,_,,_.. :

L .""."."" ......" ...."."" ... ,... "" ..".".......•.""."........•....... ".......- ..·.."" ....."" .." •.. """" .. "."....•" ...

".. "" ...""."." ..•.... ~

Het oude Carolus Ziekenhuis (voorzijde) collectie Jan Masselink

HET CAROLUS ZIEKENHUIS Op 12 mei 1876 is door vijf zusters van de Congregatie onder de naam: "Vereniging van de Barmhartige Zusters van de H. Carolus Borromeus" een pand aan "Het Plein" te 's-Hertogenbosch betrokken. Het betreffende pand werd al op 6 september 1875 aangekocht door de zusters van Tri er, vooral om een onderkomen te hebben, omdat Duitsland ten gevolge van de "Kultur Kampf' niet veilig meer was. Deze vijf zusters werden door de Bossche bevolking per rijtuig van het station aan het Emmaplein (het allereerste station) afgehaald en naar de Jan Heinsstraat gebracht. Deze zusters gingen aanvankelijk de zieken thuis verplegen. Spoedig daarna werden de - alleen vrouwelijke patienten - opgenomen.

De mannen konden terecht in het ziekenhuis van de Broeders van Barmhartigheid van St.-Joannes de Deo van Montabaur aan de - Papenhulst. Daarna is het ziekenhuis aan "Het Plein" steeds verder uitgebreid.

Nadat in 1963 de broeders de stad verlie-

ten, volgde de eerste fusie met het Carolus Ziekenhuis. In 1969 werden de patienten van de Papenhulst overgebracht naar de Jan Heinsstraat.

Van het ziekenhuis en klooster aan de Jan Heinsstraat is nu niets meer terug te vinden, met uitzondering van de kapel.

Daarin is nu het Stadsarchief gehuisvest.

Het Carolus heefteen nieuw ziekenhuis gebouwd aan de Hervensebaan in 's-Hertogenbosch Noord (vlakbij N.S.-station Oost), welk ziekenhuis (na precies honderd jaar) op 19 mei - 1976 werd betrokken.

Hetearolus Ziekenhuis is nu een modern geoutilleerd ziekenhuis, destijds gebouwd aan de rand van de stad, maar daar nu al weer helemaal in opgenomen.

Frits op ten Berg.

Het nieuwe Carolus Ziekenhuis collectie Frits op ten Berg

Kopij voor het eerst volgende Kring-Nieuws dient uiterlijk vrijdag 7 oktober 1994 te worden ingeleverd bij Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162

5200BE 's-Hertogenbosch of bezorgen in het Kringhuis

,..1 ~

1