Kringnieuws 1995 03 21 125

UITGAVE VAN KRING "VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" JAARGANG 21 - NUMMER 2 - MAART 1995

.9LfiJemene Leáenvergaáering maandag 15 mei1995 aanvang 20.00 uur 'J{pteer in uw agenda '-:?•....•...•••••••.. ~ •. ..~ .... v-. .. .·,, .-;.v.•.. .~v;._...;,,

Het Bossche Broek (nog) weer droog.

Foto Jan Bruijstens.

Secretariaat van "VRIENDEN VAN KRING 's-HERTOGENBOSCH" Postbus 1162 5200 BE' s-Hertogenbosch KRINGHUIS Tweede Korenstraatje 18 's-Hertogenbosch Telefoon 073 - 13 5098 Telefax 073 - 146021 Openingstijden: Maandag t/m zaterdag van 10.00 - 17.00 uur Zon- en feestdagen van 12.00 - 17 .00 uur bovendien op donderdag van 18.00- 21.00 uur BETALINGEN - Postgiro 3.119.716 - Bank van Lanschot rek.nr.

22.51.91 .202 - Jaarlijkse bijdrage minimaal f25,- Jeugdleden f 15,-

, ...•. " ....... . ... <.- ;,,,,

1 ····- vx.lfhîf:REr1.AêTîE ..... .. . .............~ ... .., ... ·...

,"."~

~". " "... .

.

STAP INDE GOEDE RICHTING (21) Natuurlijk zijn er ook onder ons die last hebben gehad van of door het water.

Zeer zeker is het ook nu weer een heel spannende tijd geweest voor vele mensen en voor onze medewerkers(sters) van de Stichting Binnendieze in het bijzonder.

Boten blijven natuurlijk wel drijven, maar de zorg eromheen heeft menigeen elke dag op de fiets ofbeen gebracht om alles secuur in de gaten te houden. Je verantwoordelijk voelen voor" . Hulde!

In dit nummer weer veel Kring-Nieuws!

De aankondiging voor de Algemene Ledenvergadering staat hierboven; de bijzonderheden die daarbij horen vindt U pas in ons volgende Kring-Nieuws. Noteer in ieder geval de dag en datum: maandag 15 mei.

De werkgroep "Het Kleine Monument" heeft de lofwaardige draad en daad weer opgenomen een plaquette uit te reiken aan eigenaren van panden die op sublieme wijze zijn gerestaureerd. Hierover en over de geschiedenis van het te onderscheiden pand vindt U in dit Kring-Nieuws bijzonderheden vermeld.

De excursies beginnen meer en meer belangstelling te krijgen. Een dia-lezing gaat nog vooraf aan de reis naar Zwolle. F antastisch is het dat de tweedaagse reis naar Trier

kan doorgaan. De organisatoren kunnen doorgaan met de uitwerking van de plannen dankzij Uw spontane reacties!

Nuttig en aangenaam kan het voor U zijn dat de Kringbibliotheek in het Kringhuis met een bezoek te vereren. Informatief heeft een onzer redacteuren het een en ander voor U op schrift gesteld in dit KringNieuws.

Bij de rubriek Bossche Historie vindt U het "slot" van de artikelenreeks over "De bouw van de Ned.Herv.Kerk". Met dank aan de auteur hebben velen deze reeks met belangstelling gevolgd!

Ook nu weer interessante onderwerpen die het lezen meer dan waard zijn!

Jan J. Bruijstens

Van de redactie Agenda Van de bestuurstafel Assortiment Kringhuis Rondom het Kringhuis Van de werkgroepen Bossche Historie Ander nieuws Moette nou toch's kijke

• 1 en 9 2 2 7 8 13 14en19 18 20

20-03

Lezing Archeologische dienst Stadsarchief - 20.00 uur 02-04 Uitreiking plaquette Klein Monument - 's-middags 08-04 Schutterij - Citadel - 11.00 uur 22-04 Stichting Binnendieze 10 jaar Opening vaarseizoen 24-04 Dialezing over Zwolle Stadsarchief - aanvang 20.00 uur 07-05 Fiets/auto-tocht Loevestein/Ammersoyen 15-05 Algemene Ledenvergadering Data en bijzonderheden van onderstaande activiteiten elders in dit Kring-Nieuws: Stadswandeling, Toremondleiding, Zwanenbroedershuis, Stadhuis, Citadel, Vaartochten Binnendieze.

1

krln9Nnleuw11

Kring-Nieuws is het zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch."

Redactie: Harry Blankert, Jan Bruijstens (voorzitter), Jack van Elten, Theo van Herwijnen, Jan Kleijne, Ati Linders (secretaris) en John Vermulst.

Aan dit nummer werkten mee: Kok de Bekker, Harry Boekwijt, Jan van Haaren, Jo Hendriks, Rob Hoogeboom, NortLammers, Frans Peters, Karin Rademaker, Bema Rekkers, J.A.G.M. van Roosmalen, J.J. van Veldhuizen, Vincent Verberk.

Redactie-adres: Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE' s-Hertogenbosch Vormgeving: Jan Bruijstens, Jack van Elten en AtiLinders Druk: Printex 's-Hertogenbosch Oplage 1500 stuks Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de redactie.

MEDEDELINGEN Algemene Ledenvergadering Graag reeds uw aandacht voor de Algemene Ledenvergadering.

Deze wordt gehouden op maandagavond 15 mei aanstaande om 20.00 uur.

In het volgende Kring-Nieuws de benodigde informatie!

Contributie Een groot aantal leden heeft de lidmaatschapskaart 1995 reeds ontvangen. Er zijn echter leden die verzuimd hebben de contributie over te maken. Graag de nodige aandacht hiervoor.

Mocht u reeds betaald hebben, maar nog geen lidmaatschapskaart hebben ontvangen, dan graag even contact opnemen met het Kringhuis.

STADSPROMOTIONELE EN TOERISTISCHE

ACTIVITEITEN Stadswandeling Op maandag 17 april (Tweede Paasdag) organiseren we een stadswandeling door onze oude, historische binnenstad. Deze wandelingduurtca. 1 uur en start om 14.00 uur in het Kringhuis. Kosten: j 4,-per persoon; kinderen t/m 12 jaar: f 2,- per persoon. Uiteraard kunt u ook een BON STADSWANDELING van uw lidmaatschapskaart 1995 inleveren in het Kringhuis: U krijgt dan een gratis deelnemersbewijs.

Ook op zaterdag 29 april (Koninginnedag) organiseren wij een dergelijke wandeling.

Torenrondleiding Op maandag 17 april (Tweede Paasdag) organiseren we om 14.00 uur een rondleiding op de Westtoren van de Sint Janskathedraal. Maximaal: 25 deelnemers. Bij te grote belangstelling organiseren we om 14.30 uur een tweede rondleiding. Duur: ca. 5 kwartier. Kaartverkoop aan de voet van de toren. Kosten: j 4,- per persoon; kinderen t/m 12 jaar j 2,-per persoon. Uiteraard kunt u de BON TORENRONDLEIDING van uw lidmaatschapskaart 1995 inleveren voor een gratis kaartje.

Met ingang van zaterdag 29 april (Koninginnedag) vinden er iedere zon- en feestdag (behalve 4 juni) rondleidingen plaats om 13.00, 14.00, 15.00 en 16.00 uur (tot eind september).

Zwanenbroedershuis Gratis rondleidingen voor individuele bezoekers elke vrijdag tussen 11.00 en 15.00 uur. Bij speciale gelegenheden kan het komen te vervallen. Informeer daarom altijd eerst in het Kringhuis.

Duur: ca. 1 uur.

Stadhuis Op verzoek van ons Gemeentebestuur organiseren we elke donderdagavond om 19.00 uur een gratis rondleiding van ca. 1 uur. Deze rondleidingen vinden echter uit- . sluitend plaats bij voldoende deelname (minimaal 5 personen). U moet zich daarom v贸贸r 11.00 uur aanmelden bij het Gemeentelijk Voorlichtingscentrum: 073 - 155755.

Citadel Op de zaterdagen 11 en 25 maart en 8) 22 april vinden rondleidingen van 4 谩 5 kwartier plaats door de Citadel/Rijksarchief. Aanvang: 11.00 uur. Kaartverkoop in het Kringhuis (dus NIET op de Citadel).

Kosten: f 4,- perpersoon; kinderen t/m 12 jaar: f 2,- per persoon. Ook hiervoor kunt uinhetKringhuisgratiskaartjesverkrijgen door inlevering van uw BON CITADEL van uw lidmaatschapskaart 1995.

De Schutterij van 's-Hertogenbosch Op de zaterdagen 8 april, 13 mei, 10 juni, 8 juli, 12 augustus, 9 september en 14 oktober a.s. zal de Halve Compagnie van de Bossche Schutterij acte de pr茅sence geven voordat de traditionele rondleiding op de Citadel begint. U kunt telkens getuige zijn van het afschieten der kanonnen op de wallen van de Citadel. De toegang hiern_ ) is gratis (de Schutterij doet dit op verzoek van onze Kring, die de kosten voor haar rekening neemt) en is bedoeld als toeristische trekpleister.

Bosch Culinair Wandelen Ook dit jaar vinden er weer Culinaire wandelingen plaats. Bij sommige groepen wordt er ook een vaartocht op de Binnendieze en een extra wandeling door de Uilenburg ingepast. Deze zgn. "vrije" wandelingen vinden plaats op de zondagen 26 maart, 21 mei, 18 juni, 17 september, 22 oktober en 19 november.

Een standaardwandeling kost f 99,- per persoon, exclusief consumpties.

Voor serieuze belangstellenden zijn folders in het Kringhuis verkrijgbaar. Opgave dient minimaal 1 week voor de gewenste datum plaats te vinden bij de heer J. Rijnaarts (tel/fax: 073 - 219484).

Ook bestaat de mogelijkheid speciaal voor u op iedere gewenste datum een tocht te organiseren. Informatie hierover in de folder.

Vaartochten Binnendieze Vanaf zaterdag 22 april (tevens viering 10-jarig bestaan van de tochten) tot en met zondag 1 oktober wordt er weer gevaren op de Binnendieze. Reeds nu kunnen aanvragen hiervoor ingediend worden in het Kringhuis. (Het Diezehuis is geopend met ingang van maandag 3 april a.s.) Er wordt dit seizoen gevaren van dinsdag tot en met zondag op elk heel uur tussen 11.00 en 17.00 uur. Bovendien op maandag tussen 14.00 en 17.00 uur. De duur blijft 45 á 50 minuten. Tarief: f 6,- per persoon; kinderen t/m 12 jaar: f 2,50 per persoon. Reserveren kan uitsluitend tot 4 weken van tevoren met de verplichting minimaal 2 _.een tevoren betaald te hebben.

Een aparte belevenis zijn de avondtochten op de Binnendieze. Kosten hiervan zijn f 150,-per boot (maximaal 16 personen).

Afvaarten zijn mogelijk in de periode tussen 1 mei en 23 september 1995. Ook de aanvragen hiervoor moeten minimaal 4 weken tevoren schriftelijk of per fax worden ingediend.

Zoals vermeld: met ingang van 3 april a.s. is het Diezehuis geopend. Kaartverkoop/reserveringen/informatie vinden dan nog uitsluitend daar plaats. Adres: Molenstraat 15a. Geopend van dinsdag t/m zondag tussen 10.00 en 17.00 uur. Bovendien op maandag van 13.00tot 17.00uur. Telefoon: 073-1223 34 (fax blijft: 073-146021 ).

is het Zwanenbroedershuis dit jaar noodgedwongen gesloten op de zaterdag. Maar op zondag 23 april kunt u tussen 14.00 en 17.00 uur gratis terecht.

LEZINGEN De Archeologische Dienst van 's-Hertogenbosch Wat doet zij, waar en wanneer?

Lezing op maandag 20 maart om 20.00 uur in het Stadsarchief.

Hoe werkt nu de Gemeentelijke Dienst Archeologie. Hoe weten ze of ze ergens onderzoek kunnen gaan doen, wat gaat daaraan vooraf. Is er altijd een goede voorbereidingstijd of is het dikwij Is haastwerk?

Op deze en nog veel meer vragen zullen de heren Hiep en Treeling ons antwoord geven. Na een algemene inleiding, waarbij ook de samenwerking met de dienst Bouwhistorie aan bod zal komen, worden wij bijgepraat over de opgravingen die in deze weken plaatsvindt op het terrein waar tot voor kort het politiebureau stond.

Aan de hand van dia's en mogelijk nog ander beeldmateriaal, worden we zo goed mogelijk op de hoogte gebracht.

Of we de opgravingen kunnen bezoeken, zal ons hopelijk duidelijk gemaakt worden.

Alle 'amateur archeologen' en andere belangstellenden: Maandag 20 maart a.s.

20.00 uur Stadsarchief.

Tot dan!

Kok de Bekker-Dupont

Ooening vaarseizoen Jp zaterdag 22 april a.s. start dus het nieuwe vaarseizoen, tevens het begin van de viering van het 10-jarig bestaan van de Stichting Binnendieze 's-Hertogenbosch.

Het ligt in de bedoeling op deze dag vele activiteiten te organiseren. Echter op het moment dat deze kopij moet worden ingeleverd is nog niets bekend over het feit ofde Gemeente bereid is de benodigde vergunningen af te geven. (De evenementenkalendervoor 1995 is op 1 februari nog steeds niet vastgesteld.)

Zodra de benodigde vergunningen zijn verleend, is het programma voor deze dag (gratis) af te halen in het Kringhuis en het Diezehuis.

Dia-lezing over Zwolle op maandag 24 april a.s.

Ter voorbereiding op onze thema-excursie naar Zwolle op 21 mei a.s. komt mevrouw W. Frederiks-van Ieperen op maandag 24 april een hoogst interessante dia-avond geven over de stad Zwolle, volkomen toegesneden op onze excursiedag.

Mevrouw Frederiks was van 1969 tot 1979 secretaresse en daarna tot 1989 bestuurslid van de Vereniging "Vrienden van de Stadskern Zwolle". Mevrouw Frederiks beheert het uit± 4000 dia's bestaande diaarchiefvan de vereniging; de meesten zijn vervaardigd door de kunstenaar Hans Prins.

Museumweekeinde Dit jaar valt het Museumweekeinde op 22 en 23 april. Omdat dit weekeinde ook de jaarlijkse Broederschapsdag plaats vindt en de opening van het nieuwe vaarseizoen

Mevrouw Frederiks geeft de navolgende toelichting op de dia-lezing: "Voor de pauze zullen dia's vertoond worden die de ontstaansgeschiedenis van Zwolle belichten. Een middeleeuwse ves-

tingstad met de nog gedeeltelijk aanwezige stadsmuur en een poort: de Sassenpoort, waar straks onze wandeling zal beginnen.

U kunt dan ook een blik werpen op één van de in de 17e eeuw aangelegde bastions, die nog alle elfaanwezig zijn.

De nadruk zal verder liggen op het zuidelijk stadsdeel waarvan het middeleeuwse stratenpatroon nog volkomen in tact is gebleven en op de gebouwen die in dit zogenaamde Lekkwartier bewaard zijn. We noemen het Stadhuis en het Huis met de Hoofden.

Na de pauze wordt de aandacht gevestigd op het noordelijk stadsdeel, dat in de 60-er jaren werd gesloopt maar gespaard bleef van een doorbraak door een rijweg van vier rijstroken. In dit gedeelte verrees een nieuw winkelcentrum en de nieuwbouw van de architecten Aldo van Eijck en Theo Bosch.

Wanneer dan ook nog dia 's vertoond zullen worden van enkele kerken, bent u voldoende voorbereid op een excursiewandeling door onze mooie stad Zwolle. " De lezing begint om 20.00 uur in het Stadsarchief aan de Bloemenkamp.

Uiteraard zijn ook degenen, die onverhoopt niet mee kunnen op de excursie, op deze kwalitatief hoogstaande dia-avond van harte welkom.

Vincent Verberk

EXCURSIE ZWOLLE OP 21 MEI A.S. Cultuur-historisch is Zwolle drievoudig te typeren als: vestingstad (militair) hanzestad (economisch) cele-stad (religie en onderwijs) Deze drie historische kwaliteiten weerspiegelen zich in de huidige cultuur-historische verschijningsvorm van de Zwolse binnenstad.

Vestingstad Veel middeleeuwse steden ontwikkelen zich in fasen, waarbij de verdedigingswerken steeds uitgebreid en aangepast moeten worden aan de behoefte van een groter te bebouwen oppervlak.

Zo ook in Zwolle.

De vestinggeschiedenis van Zwolle begint in het jaar 1230 met het verkrijgen van stadsrechten: men mag dan de woonplaats met "muren, planken of grachten" versterken. De eerste verdedigingswerken waren zeer eenvoudig: een aarden wal met houten borstwering, voldoende voor handwapens.

Rond 13 70 wordt de stad voor het eerst omgeven met een stenen muur. Maar ook deze is in 1568 bij het begin van de Tachtigjarige oorlog niet opgewassen tegen de vuurkracht van het nieuwe geschut. In 1591 geeft Prins Maurits, overtuigd van de strategische ligging van Zwolle, bevel om van Zwolle een moderne vestingstad te maken; dit gebeurde door de vermaarde vestingbouwer Adraan Antonissen (1529-1609).

In 1619 is de stad voorzien van in totaal elf bastions (of bolwerken), onderling door aarden wallen verbonden. Allen met een vijfhoekige grondvorm (de aanvallers kunnen van meerdere zijden tegelijk worden bestookt). Zwolle wordt dan ook een van de "frontiersteden", die samen de buitenste verdedigingsgordel vormen van het hart van Holland; de kosten van aanleg en onderhoud komen dan voor rekening van de landsregering. Opnieuw zijn in de loop van de 17e eeuw aanpassingen noodzakelijk.

De verantwoordelijke voor deze aanpassingen is ditmaal de Directeur-Generaal der Fortificatie毛n, Menno van Coehoorn (1641-1704). De 18e eeuw brengt het slot van de militaire betekenis van de vesting Zwolle: vanaf 1790 is Zwolle weer een open stad. In de eerste helft van de 19e eeuw worden vele middeleeuwse vestingwerken gesloopt.

De wallen en bastions krijgen een nieuwe bestemming onder andere als stadsparken.

Hanzestad In 1293 namen een dertigtal stadsbesturen van Duitse steden de plaats van kooplieden in en vormden een stedenbondgenootschap: de Hanze. Ook Zwolle wilde zich aansluiten en erkende L眉beck als hoofd van de Hanze. Zwolle wilde zo snel toetreden, omdat deze Duitse steden ook belangrijke sucessen hadden geboekt in Vlaanderen (Brugge) en Noorwegen. De Hanze was overigens een louter economische gemeenschap, zeker geen politieke.

De stadsbesturen waren wel van mening

dat zij met meer kans dan kooplieden eisen aan vreemde vorsten konden stellen.

Maar toch duurde het nog tot 1407 v贸贸r Zwolle officieel als Hanzegerechtigde stad tot het verbond werd toegelaten. Dit kwam vooral door tegenwerking van Deventer.

Tot 1530was de deelname van Zwolle aan de Hanze nog zwak en gereserveerd: de heffing van het zogenaamde schot - een belasting op uit het Oosten aangevoerde goederen - raakte de economie van Zwolle in de kern. Maar dan, in 1530, breekt voor Zwolle een gouden eeuw aan.

Deze bloei dankte Zwolle aan haar gunstige ligging aan de grote handelroutes. De stad krijgt ook stapelrechtprivilege. En wordt een belangrijke overslagplaats in de relatie Duitsland en Amsterdam. Aan het einde van de 15e eeuw gaat de Hanze als organisatie sterk aan kracht inboeten, vooral door de groeiende concurrentie van steden buiten het Hanzeverband. Na het sluiten van de Unie van Utrecht (1579) is het voor Zwolle helemaal afgelopen met de contacten met de Hanze.

Niettemin is dan de basis gelegd voor de verdere economische ontwikkeling van Zwolle. In het midden van de 19e eeuw wordt Zwolle na Utrecht het grootste spoorwegknooppunt van Nederland.

Zwolle heeft ook de grootste veemarkt van Nederland.

Cele-stad De naam is afgeleid van Joan Cele, geboren in Zwolle in het midden van de 14e eeuw. Hij was rector van de Latijnse School. De Latijnse School van Joan Cele trok studenten uit heel Europa. Dit was het gevolg van onderwijskundige vernieuwingen, die hij doorvoerde en waarmee hij de grondslag legde voor het latere gymnasium.

Zijn denkwijze sloot nauw aan bij die van de Broeders des Gemenen Levens, ook Fratersheren genoemd: zij kwamen voort uit de door Geert Grote (geboren 1348 in Deventer) gepreekte Moderne Devotie. Joan Cele en Geert Grote waren met elkaar bevriend.

De enorme toeloop van studenten werd opgevangen door huisvesting bij particulieren, maar vooral ook door het oprichten van studentenhuizen in de nabijheid van de Fratershuizen. De Fraters traden ook op als begeleiders van de scholieren. Nog veel in Zwolle herinnert aan deze Fratershuizen: onder andere het "Celepoortj e", de Do mus Clericorum (het huis van de klerken) en de daarnaast liggende Domus pauperum scolarum (het huis van de arme studenten), en de Fraterhuizen zelf. Kenmerkend voor het

gebied van de Fratershuizen zijn de binnenplaatsen, pleintjes, stegen en gangen.

Er is als het ware in aanvulling op de "grote" ontsluiting, een "kleine" ontsluiting aanwezig met een bijzondere charme voor de voetgangens. (Dus ook Zwolle kent vele steegjes).

Wanneer we op 21 mei op excursie gaan naar Zwolle en ook als we de dia-avond op 24 april volgen, is het goed om deze drievoudige typering van Zwolle in gedachten te hebben.

Het programma Het programma van de excursie is op, ) steld in nauw overleg met het bestuur van de Vereniging "Vrienden van de Stadskern Zwolle".

08. 00 uur Vertrek van de bus vanaf opstapplaats bij de Draak (bus van Fassbender) 10.00 uur Aankomst bij hettheehuis de Agnietenberg. Koffiepauze.

10.45-12.45 Stadswandeling langs Zwolse monumenten. Een speciaal voor ons uitgezette route door de "Vrienden van de Stadskern" en geleid door hun eigen stadsgidsen. (ongeveer 1 gids voor 10 personen).

13.00-14.30 Lunch in restaurant Pampus, Kamperstraat.

14.30-16.30 Bezoek onder leiding van de stadsgidsen van de Vrienden aan achtereenvolgens: de Onze Lieve Vrouwe ten Hemelopnemingkerk (de aangebouwde toren staat bekend als "de Pe-

perbus"), de Broerenkerk, de Waalse Kerk en de Synagoge (in een van de kerken wordt ter gelegenheid van ons bezoek het orgel bespeeld).

16 .3 0 uur Naar het stadspark: "Het Engelse Werk" voor enige ontspannende uurtjes om uit te rusten. Een ieder kan op eigen gelegenheid en kosten aldaar nog een maaltijd (dagschotel vanaff 14,7 5, dagmenu f 24, 75) ofiets anders gebruiken.

Het is een prachtig stadspark, in 1828 aangelegd in Engelse landschapsstijl.

Het park is aangelegd op het terrein van het voormalige fort en bastion "Dat Nieuwe Werck" van Menno van Coehoom. In het park nog diverse restanten van het fort, waterpartijen en bruggen, als ook een Arboretum.

Een genoeglijke plek!

18.45 uur We nemen afscheid van onze Zwolse Vrienden en gaan op huis aan.

20.30 uur Aankomst in 's-Hertogenbosch De kosten van deze excursie bedragen

f 65,- per persoon, waaronder begrepen: busreis, koffie bij aankomst, begeleiding door stadsgidsen, fooi chauffeur, lunch.

Niet inbegrepen: overige consumpties, waaronder avondmaaltijd op het "Engelse Werk".

Deelname in volgorde van inschrijving.

Inschrijving is mogelijk in het Kringhuis vanaf verschijningsdatum van dit KringNieuws (ter plaatse, schriftelijk, telefonisch). (Degenen die zich al hebben opgegeven bij de vooraankondiging, behoeven dit niet opnieuw te doen).

U ontvangt na opgave een acceptgirokaart. /

Vincent Verberk.

BERICHT OVER TRIER De peiling betreffende het meegaan op de tweedaagse excursie naar Trier op 23 en 24 september kent dermate gunstige resultaten, dat besloten is, de voorbereidende organisatie van deze tocht voort te zetten.

In het Kring-Nieuws, dat rond juni/juli verschijnt, zal uitvoerig deze excursie uit de doeken worden gedaan. Ook dan begint de definitieve inschrijving.

Wij danken iedereen, die de moeite heeft genomen, om op de oproep te reageren. Uw naam en adres worden bewaard.

Vincent Verberk

WIE GAAT OP 7 MEI A.S MEE NAAR SLOT LOEVESTEIN EN KASTEEL AMMERSOYEN? Op zondag 7 mei (en niet op 14 mei, zoals eerder gemeld, want dan is het Moederdag) gaan we een bezoek brengen aan Slot Loevestein. Omdat we op de terugweg toch langs Ammerzoden komen, brengen we ook een kort bezoek aan het kasteel Ammersoyen.

In eerste instantie is deze tocht gedacht voor de stevige fietsers onder ons, die er een hele dag voor willen uittrekken. En dat blijft zo. Niettemin zijn de te bezoeken objecten dermate interessant, dat we getracht hebben, deze tocht parallel op te zetten voor fietsers ĂŠn automobilisten.

Let U even op: het zou hierbij bijzonder prettig zijn, als degenen, die met de eigen auto gaan, bereid zijn om anderen, voor wie de fietstocht fysiek te lang is en die niet over een auto kunnen beschikken, mee te nemen in de auto. Dit hoeft niet voor niets: gedeelde kosten zijn halve kosten. Bij een vergoeding van ongeveer 10 cent per kilometer per persoon is de meegaande passagier hoogstens een tientje kwijt en de eigenaar van de auto heeft dan een tegemoetkoming in de benzinekosten.

Vanaf verschijning van dit Kringnieuws ligt op het Kringhuis een intekenlijst klaar voor deze tocht (telefonisch doorgeven kan ook). Deze intekenlijst is als volgt gerubriceerd: gaat mee met de fiets. rijdt met eigen auto en heeft ... plaatsen beschikbaar voor meerijdende passagiers. wil mee, mits gebruik gemaakt kan worden van meerijden met de auto van eenander(kostenj 10,-).

De dagindelingen voor de fietsers en voor de automobilisten verschillen enerzijds van elkaar, anderzijds worden deze dagindelingen zo ingericht, dat op hoofdpunten de groepen weer bij elkaar zijn.

Hoogtepunten zijn: het Slot Loevestein. het plaatsje Woudrichem (Woerkom). kasteel Arnmersoyen.

Over ieder een korte toelichting.

1. het Slot Loevestein.

Op het punt van de landtong tussen (afgedamde) Maas en Waal - een strategisch punt bij uitstek - staat somber en grimmig in een brede gracht een van de bekendste kastelen van Nederland: het Slot Loevestein. Vermoedelijk heeft op dit punt alin de

9e eeuw een van de burchten van de Noormannen gestaan: steun- en uitvalspunt voor hun strooptochten in deze streek.

De geschiedenis van het huidige bouwwerk begint in 1360, toen Dirk Loef van Home hier een machtige burcht bouwde als een grensvestiging tussen Gelderland en Holland. Er volgden vele belegeringen van het Slot, alsook zware beschadiging~n. (in 1570 was zelfs een Bosschenaar: Herman de Ruyter de bezitter van dit kasteel). De Watergeuzen brachten het inmiddels flink gehavende Loevestein in 1578 definitiefin handen van "de Staatsen". Onder de Republiek werd het Slot hersteld en als staatsgevangenis gebruikt, voornamelijk voor "politieke" gevangenen. Bekende figuren hebben er onvrijwillig verblijf gehouden, zoals: Hogerbeets en Jacob de Witt en niet in het minst Hugo de Groot met zijn succesvolle ontsnapping in een boekenkist.

In de 19e eeuw werd het Slot een garnizoen (de kelders worden ingericht tot kazematten). In 1925 begint de echte restauratie. Het huidige Slot is totaal ongemeubileerd. Toch is het zeer attractief door zijn machtige bouw, waardoor het een middeleeuwse indruk geeft. Interessant zijn o.a. de folterkamer, de gerestaureerde zgn. kamer van Hugo de Groot en de Ridderzaal met zijn (gehavende) muurschilderingen, vermoedelijk uit de 14e eeuw. Er is ook een permanente expositie van in de slotgracht gevonden voorwerpen.

2. Woudrichem.

Woudrichem is het bekijken waard. Het is een schilderachtig oud vestingstadje.

Vroeger een vissersplaats bij uitstek; er is nog altijd dagelijks een vismarkt. Tegenwoordig is Woudrichem ook een watersportcentrum. Historische bouwwerken zijn de Waterpoort uit einde 16e eeuw en het oude Raadhuis uit 1592, een onderkelderd gebouw met een zadeldak en twee trapgevels. Dit oude Raadhuis is in 1957 gerestaureerd en herbergt nu een uitspanning. Voorts zien we nog een aan Sint Maarten gewijde, eenvoudige laat-gotische kruiskerk uit de 15e eeuw. Ook is een deel van de 16e eeuwse vestingwerken bewaard gebleven, alsmede het arsenaal (1581), (op de bovenverdieping het visserijmuseum). Wie er een half uurtje voor over heeft, moet beslist op de vestingmuren rond het stadje lopen. En anders: loop zo maar wat rond en snuift de sfeer op.

3.J(asteelAmmersoyen.

Het uit 1345 daterende kasteel kent een bewogen geschiedenis, niet zozeer tengevolge van militaire acties, maar wel door

De dagindelingen zijn als volgt: fietsers 8.00uur

vertrek Kringhuis, over Engelen, Bokhoven, Hedikhuizen en langs de Maas naar: 9.30uur: Heusden: koffiepauze

10.15 uur: vervolg fietstocht over Wijk, Veen, Andel, Rijswijk naar: 11.30 uur: Woudrichem: lunchpauze 12.45uur: met het pontje over naar Slot Loevestein 13.00-14.00uur: rondleiding Slot Loevestein 14.00uur: Terugtocht met fiets over Poederoyensehoek (voormalig fort), Aalst, Nederweert Wellseindnaar: 16.00uur: kasteel Ammersoyen 16.00-17 .OOuur: rondleiding Kasteel 17.00-18.00uur: gezamenlijke "napraat" rond het Kasteel 18.00uur: terugtocht naar huis: 19.00 uur; aankomst Kringhuis.

een uitslaande brand tijdens een feestmaal in 1590. De kasteelheer bezweek later aan zijn verwondingen. Het kasteel wordt weer opgeknapt. In 1870 werd er een franciscaans klooster in gevestigd. In 1945 bommenschade. Het gebouw raakte verwaarloosd; totdat in 1957 de Vrienden der Gelderse Kastelen overging tot een uitmuntende restauratie. Er was overigens voldoende voer voor archeologen: in de loop der jaren werd alles wat kapot of onbruikbaar was in de gracht gedumpt; de meest interessante gebruiksvoorwerpen konden zo worden opgediept. Ammersoyen is een van de kastelen, waarin nog een zogenaamde kemenade herkenbaar is, dit is een apart vrouwenvertrek.

Het wordt een dag van aanpakken, zeker voor de fietsers (totaal ongeveer 90 km), maar het zal zeker de moeite lonen! Ook het geld? De onkosten zijn miniem: we gaan ervan uit, dat ieder zorgt voor eigen lunch (pakket mee, of ter plaatse) en consumpties. De kosten blijven dan beperkt tot: de entree's van de kastelen (bij groepen van 20 personen ongeveer f 5. - per persoon, individueel f 6.-), dus pakweg een tientje per persoon. Te voldoen cash bij de aanvang van de tocht. Voor degenen, die meerijden in de auto van een ander lid, komt er dan nog een tientje bij, rechtstreeks met de eigenaar van de auto te verrekenen.

automobilisten 8.45 uur: vertrek (vanaf parkeerterrein bij Synagoge) over Engelen, Bokhoven, Hedikhuizen naar: 9.30uur: Heusden: koffiepauze met de fietsers. Daarna: korte rondwandeling door Heusden.

11.00uur: over Wijk, Veen, Andel Rijswijknaar: 11.30 uur: Woudrichem:lunchpauze.

12.45 uur: met het pontje over naar Slot Loevestein 13.00-14.00uur: rondleiding Slot Loevestein.

14.00uur: met pontje terug naar Woudrichem, tot 15 .15 uur bezoek Woudrichem en dan over Rijswijk, brug bij Giessen Nederweert naar: 16.00 uur: kasteel Ammersoyen.

16.00-17 .OOuur: rondleiding Kasteel.

17 .00-18.00uur: gezamenlijke "napraat" rond het Kasteel.

18.30uur: terug naar huis.

19.00 uur; aankomst Kringhuis.

Vanaf verschijnen van dit Kringnieuws ligt op het Kringhuis een intekenlijst: ter plaatse of schriftelijk of telefonisch doorgeven. Let wel op de verschillende rubrieken op de intekenlijst! De sluitingstermijn van inschrijving is op 1 mei.

Vincent Verberk.

VRIJWILLIGERS GEVRAAGD VOOR EEN UNIEK PROJECT! Onderzoek wooncultuur in 's-Hertogenbosch tussen 1650en1800.

In 1993 heeft de Kring via het Hermans Stipendium (ingesteld bij het 20-jarig bestaan van de Kring) bijgedragen aan een onderzoeksproject betreffende de wooncultuur in de Bossche Peperstraat . Dit oriĂŤnterend onderzoek stond onder toezicht van het Stadsarchief. Doel van dit onderzoek was een goede aanpak te ontwikkelen voor een breder opgezet onderzoek op dit terrein.

Het is nu zover: we staan op de drempel van een grootser opgezet onderzoek, opnieuw een initiatief van Stadsarchief en Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch."

De vraag, hoe mensen vroeger vorm gegeven hebben aan hun bestaan houdt ons bezig: hoe zag het dagelijks leven van de inwoner van 's-Hertogenbosch eruit? Zijn hierbij verschillen te ontdekken in de tijd en zijn er verschillen te ontdekken tussen de verschillende sociale groeperingen in eenzelfde tijd? Een zeer belangrijke bron om dit na te gaan, zijn de zogenaamde boedelbeschrijvingen. In het Notarieel Archief (in' s-Hertogenbosch daterend vanaf! 53 8) zijn vooral de akten van boedelinventaris van belang voor dit onderzoek.

Dit soort onderzoek naar woon- en leefcultuur is o.a. gehouden in Delft, Haarlem, Weesp en Antwerpen. Het zou wel eens kunnen zijn, dat de leefcultuur van 's-Hertogenbosch op het snijvlak lag van twee culturen, nl. die van de Zuidelijke Nederlanden en die van het gewest Holland. ) Het onderzoek gaat zich uitstrekken over een tijdvak van anderhalve eeuw nl. van 1650 tot 1800. In het onderzoek staan twee straten centraal nl. de Peperstraat, waarin in deze hondervijftig jaar de Bossche elite heeft gewoond en de Orthenstraat, waar veel ambachtslieden waren gevestigd: de Bossche "middenstand".

Het wordt een grootscheeps project.

Bieraan zijn vrij hoge kosten verbonden.

Om het project goed te beheren is speciaal voor dit project een Stichting geformeerd.

In deze Stichting zijn personen gevraagd uit verschillende invalshoeken: de wetenschap, de media, de middenstand, het bankwezen, de uitgeverij e.a. De verantwoordelijke projectleiding berust bij : ) Stadsarchief.

De reeds hierboven genoemde bronnen (de boedelbeschrijvingen) dienen toegankelijk gemaakt te worden. Hierbij komt een aantal problemen om de hoek kijken: de leesbaarheid (de gebruikte schrijfwijze), het taalgebruik, alsook het aanwenden van andere bronnen zoals fiscale bronnen, om de benodigde gegevens te vervolledigen.

Het onderzoek kent 3 hoofddelen: 1. het opzoeken van de boedelbeschrijvingen in het Notarieel Archief.

2. een geautomatiseerde verwerking van de gegevens.

3. ordening en analyse van het verkregen materiaal.

De resultaten van het onderzoek kunnen op meerdere manieren worden gepresenteerd: in boekvorm, in artikelenvorm, in

tentoonstellingen, lezingen etc. De Kring wil hieraan op een of andere manier deelnemen ter gelegenheid van haar 25-jarig bestaan straks: in bescheiden vormmedefinanciert de Kring dit project.

4. het beroep en/of de hoedanigheid van degene, van wie de boedel was.

5. de overlijdensdatum.

6. de datum waarop de boedelbeschrijving werd opgemaakt.

Voor het eerste deel van het onderzoek namelijk het opzoeken van de boedelbeschrijvingen worden uit de gelederen van de Kring VRJJWILLIGERS GEVRAAGD, ongeveer 10 personen. die werken in twee groepjes van 5.

Wat wordt verwacht van de vrij williger?

Dat hij/zij noteert: 1. op welke bladzijde van welk register zich een inventarisatie respectievelijk een contra-cedulle of testament bevindt.

2. van wie de boedel is/was.

3. indien dit mogelijk is: waar de boedel zich bevond: naam van het huis, bedrijf, straat.

Van de vrijwilliger wordt ook verwacht, dat hij/zij beschikt over enig uithoudingsvermogen: men verbindt zich in beginsel voor ongeveer 2 jaar (excl. de zomermaanden). waarin men moet rekenen op een werkfrequentie van ongeveer 6 uur per week (bijv. 2 middagen per week, eventueel ook een zaterdagmorgen). De werkzaamheden kunnen soms taai zijn, zelfs ook wat saai, maar... ook ongemeen boeiend, te meer omdat men inhoudelijk zeer betrokken is bij een uitermate interessant project.

Men krijgt een deskundige begeleiding: deze omvat ook een aangepaste inleiding in

het kunnen lezen van voorkomend oud schrift, alsook wordt men op de hoogte gebracht van de historische achtergronden.

Men krijgt ook een gratis abonnement op het tijdschrift van het Stadsarchief. Van belang is, dat men over speurzin beschikt en gemotiveerd is in het onderzoek.

Wie meldt zich aan voor dit unieke project?

Aarzelt U niet om U op te geven. Daarna volgt overleg met U. Opgave in het Kringhuis (via intekenlijst: mondeling, schriftelijk. telefonisch etc.). Voor 20 Maart! de werkzaamheden starten rond 1 april a.s.

Degene, die nog nader informatie willen, kunnen ondergetekende bellen onder nr. 04192-13364, of de heer Aart Vos van het Stadsarchief.

Vincent Verberk.

ASSORTIMENT ARTIKELEN VERKRIJGBAAR IN HET KRINGHUIS 1. Bossche Bouwstenen 1 voorleden 2. Bossche Bouwstenen 2 voorleden 3. Bossche Bouwstenen 3 voorleden 4. Bossche Bouwstenen 4 voorleden 5. Bossche Bouwstenen 5 voorleden 6. Bossche Bouwstenen 6 voorleden 7. Bossche Bouwstenen 7 voorleden ; Bossche Bouwstenen 8 voorleden 9. Gulden Vlies voorleden 10. KroniekBouwhistorie en Archeologie voorleden 11. De Stadspypers 12. Uilenburg 13. Militaire Wandeling 14. Wandeling Tolbrugkwartier 15.De Sint-Janstoren te 's-Hertogenbosch 16. Gids Sint-Jan 17. Restauratie Sint-Jan 18. Restauratie Orgel Sint-Jan 19. Doopvont Sint-Jan 20. Sint-Jan gebonden 21. Transeptportalen Sint-Jan 22. Ramen Sint-Jan 23. De Maria-omgang 24. De Heiligenbeelden Sint Jan

19,50 15,00 10,00 8,00 15,00 11,00 17,95 14,00 18,95 14,50 19,50 15,00 21,00 16,00 21,00 16,00 22,50 7,50 29,95 24,95 0,50 4,95 1,00 2,50 3,00 2,50 5,00 5,00 5,00 35,00 5,00 14,95 5,00 10,00

25. Koorbanken Sint-Jan 26. Jikkes Merante 27. Vorstelijke Stad 28. De Illustre Lieve Vrouwe Broederschap 29 .Opstellen Jeroen Bosch Pater Gerlach 30. Zegezang Vondel 31. Geschiedenis 't Zand 32. Lesbrieven 33. De Verborgen Stad 34. Bossche Bronnen 35. 's-Hertogenbosch anders dan anders 36. Kloosters, Kronieken 3 7. Div. Wandelboekjes Kring 38. Brochure Halve Peer 39. 's-HertogenboschBestaat Nog 40. Bouwgeschiedenis Monumenten 41. Variatie in Monumenten 42. Bouwstijlen Herkennen 43. Interieurstijlen 44. Reinier van Arkel 45. DeKeisnijding 46. Architectuur in Brabant 4 7. Leven in Beeld (de Bresser) 48. Sint-Jacob 4 9. Het Lijdensaltaar 50. Een Pront wijf, een mager paard ...

51. Een en al Zand 52. Bosch Protocol 5 3. Van Pastorie tot Woning 54. Een nar in Beeldenrijk 'sHertogenbosch

14,50 25,00 5,00 10,00 39,50 2,50 1,00 4,00 3,00 24,50 9,95 7,50 1,00 1,10 19,50 5,00 5,00 5,00 5,00 29,50 19,50 35,00 20,00 35,00 14,50 39,50 32,50 35,00 19,75 10,00

55. Rondwandelingen Rondje 1, 2, 3, 4 56.Speurtochtvoorkinderen 57. Diverse Fietsroutes p.st.

58. VVV gids in de Meierij 59. Diverse ansichtkaarten vanaf 60. Mapje kaarten Zwanenbroedershuis 61. Set kaarten VVV 62. Kaarten wapenborden set los 63. Kaarten ondersteuning actie Stationsoverkapping 64. Stads-Plattegrond 65. VVV Vakantieplattegrond 66. Historische kaart voorleden 67. Set dia's 68. Gezelschapsspel ganzenbord 69. Elpee Revue 70. Paradespel 71. VideoKekde'snouDenBosch 72.KlokVVV 73. Luchtboogbeeldjes klein 74. Luchtboogbeeldjes middel 75. Zoete Lieve Gerritje groot 76. Zoete Lieve Gerritje klein 77. Beeld Vormgever 78. Beeldje Halve Peer 79. Speld Kring-Logo 80. Van Gevangenpoort tot Orthenpoort 81. DenBosch Bevochten-Bevrijd 82. Monument in Beeld

3,00 0,?5 1,00 4,50 0,60 2,00 4,00 6,00 0,75 1,00 7,95 7,50 7,50 5,00 1,50 10,00 4,00 25,00 69,00 49,50 14,00 15,00 22,50 9,50 30,00 15,00 15,00 29,95 35,00 5,00

vervolg zie pagina 8

~

-··~ ' """'""

""::.l'--'~"

-·••W•Y">"

••w•••;•'-=~·-··-·~--·W.,,_",..;j'f<',,,__~--

l!!Q.~~,QM. !mî.~G~-·•-• .. ~-···-·-- ·····-· ·'·· .

DE BIBLIOTHEEK VAN HET KRINGHUIS De meeste Kringleden weten de weg naar het Kringhuis te vinden voor aankoop van boeken, luchtboogbeeldjes, prentbriefkaarten e.d., voor een bezoek aan een expositie, of voor zomaar een praatje. Er is echter meer te vinden in het Kringhuis.

Wist u bijvoorbeeld, dat de Kring beschikt over een uitgebreide bibliotheek, waarin vele boeken en tijdschriften zijn opgenomen op het gebied van cultuur, monumenten, heemkunde, Bossche geschiedenis e.d.? De bibliotheek bevindt zich in de bestuurskamer van het Kringhuis. Sinds enkele maanden kunt u de laatst verschenen afleveringen van een aantal tijdschriften in de bezoekersruimte van het Kringhuis inzien. Het is het streven van de Kring om alle publikaties die over 's-Hertogenbosch verschijnen in huis te hebben cq. te krijgen.

Het is echter ook de moeite waard te weten wat andere heemkundekringen in hun tijdschriften publiceren. Daarom heeft de Kring een groot aantal ruilabonnementen met heemkundekringen. De artikelen in de tijdschriften van deze kringen zijn vaak streek- of plaatsgebonden, maar het kan u als Kringlid mogelijk inspireren tot het schrijven van een artikel over hetzelfde onderwerp, maar dan "vertaald" naar de Bossche situatie, voor ons eigen Kring-Nieuws. De redaktie van het KringNieuws is van plan om regelmatig aandacht te gaan besteden aan tijdschriften en boeken, die bij de Kring binnenkomen. In deze bijdrage wil ik u een geselecteerd overzicht geven van de tijdschriften, die ter inzage zijn in het Kringhuis. Als er in een tijdschrift artikelen zijn gepubliceerd, die voor een groot aantal Kringleden de moeite waard zijn, zal ik deze expliciet vermelden.

vervolg van pagina 7

83. Fietsroute bevrijding 84. Rondje Binnendieze 85. Hoogwater in 's-Hertogenbosch 86. Oe Gotte kek daor 87. Bossche Monumenten bevrijding 's-Hertogenbosch 88. Rond de Geerlingse brug 89. Architectuurgids 90. Affiche ondersteuning actie Stationsoverkapping 91. Rapport Stegen binnenstad

2,00 2,00

Alledaagse dingen (Uitgave van de Stichting Nederlands Centrum voor Volkscultuur en de Stichting Volkscultuur Projecten Nederland te Utrecht) Boschboombladeren (Uitgave van de Kring voor Geschiedenis en heemkunde "De Boschboom" te 's-Hertogenbosch) Brabantia (uitgave van het Noord-Brabants Genootschap) De Brabantse Leeuw (Uitgave van het Noordbrabants Genootschap). In nummer 4 van 1994 een artikel over de genealogische betekenis van het bidprentje onder de titel "Enkele reis naar de hemel", met als bijlage een overzicht van bidprentjesverzamelaars, die over grote collecties beschikken.

Brabants Heem (Uitgave van de Stichting Brabants Heem en de Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening). In aflevering 3-4 van 1994 o.a. een artikel betreffende publikaties over dialect in Noord-Brabant.

Brugse gidsenkroniek (Mededelingenblad van de Westvlaamse Gidsenkring Afdeling Brugse Vrije) Gemerts Heem (Uitgave van de heemkundekring De Kommanderij Gemert) Het Griensvenneke (Tijdschrift van de Heemkundekring "Op die Dunghen" in Den Dungen) Heemkronijk (Uitgave van de Heemkundige Kring "De Heerlijkheid Heeze-Leende-Zesgehuchten" te Geldrop) Heemschild (Uitgave van de heemkundige Kring De Oude Vrijheid te SintOedenrode) Heemschut (Uitgave van de Vereniging tot Bescherming van cultuurmonumenten in Nederland) Met gansen trou (Uitgave van de heemkundekring Onsenoort te Nieuwkuijk) Monumenten (Uitgave van de Stichting Monumenten) • NCM-nieuws (Mededelingenblad van de Stichting Nationaal Contact Monumenten)

Nieuwsbrief (Uitgave van ondernemersvereniging Hartje Den Bosch) Nieuwsbrief (Uitgave van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg) Noord-Brabants Historisch Nieuwsblad (Uitgave van de Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening en de Historische Vereniging Brabant).

In het december 1994/januari 1995 nummer o.a. een interview met prof.

Nissen, die onlangs een lezing hield tijdens de Kringledenvergadering en aandacht voor de serie Ach Lieve Tijd de Meierij, waarvan onlangs het vierde nummer verscheen.

Open Monument (Uitgave van de Vereniging Open Monumenten). De eerste aflevering verscheen in oktober 1994.

Hierin kunt u o.a. lezen dat 's-Hertogenbosch de op een na meest bezoc plaats was tijdens de OM-dag 1994.

Onze stad trok 65. 000 toeschouwers en moest alleen Utrecht met 80.000 bezoekers voor laten gaan.

Passe-Partout (Uitgave van het Bossche Palet) Rond Janus en Bet (Uitgave van de vereniging voor dialect en folklore "Rond Janus en Bet" te 's-Hertogenbosch) Rosmalla (Uitgave van de heemkundekring Rosmalen) Tussen de Voorn en Loevestein (Uitgave van de historische Kring Bommelerwaard) Van Vehchele tot Veghel (Uitgave van de heemkundekring Vehchele te Veghel). In de decemberaflevering 1994 een artikel over "Avonturen met de Bossche tram". ) En deze lijst is nog maar een selectie van de aanwezige tijdschriften! Voelt u zich aangesproken door dit artikel? Loop dan eens het Kringhuis binnen en kijk de boeken en tijdschriften in. Daar zijn ze immers voor. U bent ook op donderdagavond en op zondag van harte welkom.

Theo van Herwijnen

10,00 30,00 2,00 30,00 15,00 3,00 6,00

Zijn al uw familieleden ook lid van de Kring?

•

.

C.~::M»~, ~·=::..=~'<' ~~:~~==~·~·.·. ,~·. ::·-=<~~'.·.· :--~~~·· ,·•w•'·~·· ···-:.~".:. ·:-,··==·· · · ,. ,,,~.~··. :=:.:·· ·~~· ·-·-•··~ ·~~··· · · · · '•'~~~,=··:· ]7~FfP"~J\11!~~;

DE ZUIDER WATERLINIE. Ruim veertig personen wisten op maandag 23 januari de weg naar het Stadsarchief te vinden om een lezing over bovengenoemd onderwerp bij te wonen. De iets mindere belangstelling was wellicht het gevolg van de busstaking. Mogelijk sprak de titel niet zo erg aan. Maar een feit is dat de heer Cor Gillhaus een zeer boeiend verhaal tot zijn toehoorders richtte. Het bleek een verrassend interessante en heldere lezing te zijn.

Na een zeer korte inleiding van Kok de Bekker kreeg de heer Gillhaus snel de gelegenheid zijn kennis over het onderwerp te laten blijken en dat was niet gering. Op deskundige wijze werd alles duidelijk gemaakt. et is een triest lot van forten en fortificaties geweest dat de regeringen er alleen in tijd van nood geld voor over hadden om ze in goede staat (te brengen en) te houden.

In de tussenliggende perioden waren de forten buiten gebruik en kreeg de natuur haar kans het terrein te heroveren. Met de Zuider Waterlinie was het al niet anders.

De geestelijke vader van deze linie was de bekende veldheer en vestingbouwer Baron Menno van Coehoorn, die echter voor de realisering van dit belangrijke strategische werk in 1704 overleed. Hij had in 1697 een opdracht van de Raad van Staten ontvangen tot een onderzoek naar de realisering van een beschermende linie. Het doel van een linie is om, met gebruikmaking van de terreinomstandigheden, een nederzetting met beveiliging te maken die voor de verdigende partij het gebruik van wegen en waterlopen garandeert en de vijand juist het gebruik daar van belemmert.

De Zuider Waterlinie werd aangelegd van Sluis, via de Westerschelde, over Bergen op Zoom naar Breda, Geertruidenberg, Heusden en 's-Hertogenbosch naar Grave.

Een belangrijke factor was de inundatie door middel van het gebruik van de Beerse Overlaat welke werd beheerst door dammen, sluizen en waterkeringen. Men ging er van uit dat deze linie onneembaar was en men dus voor vijandelijke acties geheel via het oosten moest opereren om het hart van Holland te bereiken.

Doordat in de tussenliggende vredestijd de inundatie door aanslibbing van rivierklei het terrein te veel ophoogde diende men na 1735 vervangende mogelijkheden voor inundatie te vinden.

Het was vooral actueel toen er rond 174 7 een nieuwe dreiging ontstond vanuit Frankrijk. In 1789 trokken veel Franse vluchtelingen naar het Noorden en in 1794 richtten patriotten een dringend verzoek in zuidelijke richting om hen van de orangisten te bevrijden. Daarna brak de tijd aan dat de strategisch zeer lepe en goed geïnformeerde Pichecru, met o.a. zijn Hollandse secondant Daandels, furore maakte. In die tijd redeneerde men nog dat wanneer men een stad veroverde, men dan ook de omgeving in bezit had. Wij weten dat Daandels, door een eenvoudige in bezitname van het Fort Orthen en de verovering van Fort Crevecoeur, zijn bevelhebber Pichecru in staat stelde onze stad en daarmede de Meijerij te veroveren. Bovendien hadden de Fransen het geluk dat een enorme strenge winter er voor zorgde dat men gemakkelijk de bevroren rivieren over kon steken.

In 1815 verdwenen de Fransen weer en besloot men een Zuider Frontier te vormen door de koppeling van de zogenaamde Barierrèsteden, dit waren een serie steden in het zuiden van België. Daarna volgde de opstand van de Belgen en daarom herstelde men rond 1830 het gesloopte deel van de Zuider Waterlinie. De regering besloot intussen dat er een nieuwe Zuider Waterlinie moest komen die liep via het Land van Altena en de Bommelerwaard. Men vormde een veldleger en de eis van schipbruggen voor de mogelijkheid van verplaatsing van dat leger werd ingewilligd. Rond 1860 was, door de enorm snelle bouw van fortificaties, het Land van Altena tot een zeer sterke verdediging omgebouwd. Rond 1870 waren er twee kampen, de ene vond dat de rol van onze stad was uitgespeeld, terwijl de andere juist de strategische waarde nog zeer belangrijk vond. In 1874 werd de Vestingwet aangenomen en kreeg de Zuider Waterlinie een zeer lage prioriteit en eind 19e eeuw werd ze in feite opgeheven al bleef de naam dan wel bestaan.

Het is natuurlijk onmogelijk om deze interessante lezing nu in een notedop voldoende tot haar recht te laten komen, daarvoor diende men de lezing te bezoeken. Hopelijk blijkt uit het voorgaande wel dat de thuisblijvers veel moois hebben gemist. Als rechtgeaard bestuurslid van de Menno van Coehoornstichting is de heer Gillhaus er uitstekend in geslaagd om de enorme kwaliteiten van de bekende Baron nog eens aan te tonen. Hij besloot zijn be-

toog met de opwekking om de inventarisatie van de bestaande forten en fortificaties in Brabant te bevorderen zoals dat ook in Holland en Utrecht plaats vond. Hij ziet hiervoor een mogelijkheid voor de Kring om op dit punt baanbrekend werk te verrichten. Hij stelde zelfs dat mogelijk nergens elders ter wereld zo een samenhang van vestingwerken ten behoeve van inundatie bestaat. De Lunetten in Vught bevestigen dat, want zij zijn uniek.

Verschillende vragenstellers geven nog blijk van hun militaire en/of waterbouwkundige interesse, waarbij nog werd opgemerkt dat de aanleg van een waterlinie niet alleen in het verre verleden geschiedde. In 1950 werd er nog zo'n linie compleet aangelegd, te weten de IJsellinie.

Onze vice-voorzitter dankte de heer Gillhaus voor zijn verrassende lezing. Uit de onlangs gehouden enquete bleek dat diverse leden geïnteresseerd zijn in vrijwilligerswerk dat tot afrondend geheel kan komen, waaruit naar haar mening mogelijk een tijdelijke werkgroep gevormd zou kunnen worden en wellicht waren er onder de luisteraars wel kandidaat-deelnemers. Mogelijk ziet de Provinicie op dit punt mogelijkheden in het kader van de viering van het 400-jarig bestaan in 1996.

Harry Blankert.

•

Natuurlijk heb ik 15mei genoteerd voorde Algemene Ledenvergadering!

Ja toch ...

W AN'DE REDACTIE-· ,....,--. ...,w.'""""w.... $.,~." .......... ~...-.......- ....~"""•.. " ...............»

-~

.....

•>•=w

•

~·"w~··

-Y.Y.•

~--

'

·--

... ,~,- ............... " - . "•. .-".~;o< ••. ~","... ,~,.--...... . .,.;<;o;.;o •••. ,"",,,...,"...:;. ••• ~ •. M-..:W...-.».......... "::i:>.;, ,~;.o.." •• ~-- ••.•~.< • .-,,.,.;..,.,<,"..,...,.," ....... ;.w... ,,. ......... .

HUIZE 'S-HERTOGENBOSCH TE MIDDELBURG In het weekend van 16-18 december presenteerde de jonge "Vereniging Open Monumenten" in Middelburg haar tweede "Restauratie van de Maand" waarbij deleden werden uitgenodigd voor een rondleiding door de stad en de bezichtiging van een ramschip, de joodse begraafplaats, de Synagoge en Huize 's-Hertogenbosch. Dit laatste verleidde mij er toe om daar een kijkje te gaan nemen, waar ik overigens geen spijt van heb gekregen.

Naam Niet dat het ons onbekend was dat er in de Zeeuwse hoofdstad een gebouw van die naam stond. Ad van Drunen noemde het ook al in zijn verhandeling over W isseldorpelklosj es. We wisten zelfs al dat er in Middelburg nog een tweede pand staat dat 's-Hertogenbosch heet n.l. een mooi herenhuis aan de Rouaanse Kade no. 13. Helaas konden we er niet achter komen hoe Huize 's-Hertogenbosch aan haar naam gekomen is. Men had in Middelburg alleen het vermoeden dat de initiatiefnemer tot de bouw van het pand, uit onze stad afkomstig was.

Volgens inmiddels verkregen gegevens is hij echter afkomstig uit Rijssel. Het zal wel een raadsel blijven want een groot deel van het stadsarchief is in de oorlogsjaren door brand verloren gegaan.

Overigens komt het in veel plaatsen voor dat panden naar een andere stad genoemd werden. B.v. aan de Noordzijde Haven in Bergen op Zoom staat ook een pand dat 's-Hertogenbosch heet en in Friesland zou zelfs een boerderij die naam dragen. Overigens heb ik die in 1993, bij mijn verblijf in die provincie, niet terug kunnen vinden.

Hopelijk kan ik hierop nog eens terug komen.

In onze stad werd, volgens Mosmans, in 1638 op de Pensmarkt een huis gebouwd dat Middelborch ging heten en in het SintAntoniestraatje, dat zich vroeger naast de Antoniuskapel bevond, heette ook een pand Middelburg.

Geschiedenis De Middelburgse koopman Otto de la Porte kocht omstreeks 1660 drie panden die naast het huidige pand Vlasmarkt 49 "De dry Coningen" stonden en bouwde op die plaats een vrijwel geheel nieuw huis in classicistische stijl. Alleen de keldermuren en de zijmuren van de vroegere panden zijn benut, voor het overige is het huis geheel nieuw opgetrokken. De ontwerper was vermoedelijk Arent van 's-Gravensande die

Voorgevel Huize 's-Hertogenbosch (voor de restauratie) vanaf 1655 stadsarchitect van Middelburg was, hij was ook de architect van de bekende Oostkerk, de koepelkerk in de Zeeuwse hoofdstad. Waarschijnlijk ging de bouw van het pand de middelen van De la Porte te boven, want bij zijn overlijden in 1678 liet hij zware schulden achter. Het pand werd verkocht aan de advocaat Pieter Duvelaar die het interieur verder verfraaide. In de 19e eeuw liet Abraham van de Broecke het pand renoveren. In 1881 verkreeg de familie Evers het bezit. Zij renoveerden drastisch, zij verwijderden de toren en de timpaan. Vanaf 1914 werd er de HodiusBank in gevestigd tot 1980.

Interieur In de kamers parterre zijn gedecoreerde plafonds aangebracht, in de suite een stucplafond, in de zaal een effen beschilderd plafond en in de tuinkamer een gebeeldhouwd plafond. Omstreeks de 18e eeuw moet het ovaal in het plafond van de zaal van een allegorische voorstelling zijn

voorzien. De schildering wordt toegeschreven aan de Gentse kunstenaar Pieter van Rijsschoot. Het interieur bevindt 2 ) grotendeels nog in 17e eeuwse staat. Er is nog veel oorspronkelijk sierstucwerk en originele schilderingen.

Voortgang restauratie De eerste fase van de restauratie is vrijwel voltooid. Vooral het dak is grondig onder handen genomen en beter bestand gemaakt tegen de klimaatinwerking. De timpaan is gelukkig weer teruggebracht in de voorgevel. Een leuk detail is dat de bouwers uit de zeventiende eeuw hun namen op de vloerbalken van de zoldering hebben aangebracht. In de tweede restauratiefase worden minder urgente zaken ter hand genomen, maar wanneer voldoende middelen worden verkregen, zal ook de koepelvormige toren weer worden aangebracht en is het aanzicht van 1665 teruggekeerd, zoals u kunt zien op de bijgaande tekeningop de volgende pagina.

land tot aan de duinen toe overziet, men komt onder de indruk van het geheel. Ik hoop dan ook dat onze Kring ooit een excursie naar Walcheren organiseert en alle leden de gelegenheid krijgen om dit bijzondere gebouw met al zijn facetten te bekijken om dan eveneens de bekoring van (Huize) 's-Hertogenbosch te ondergaan.

Functies Het gebouw is wel zo ver gerestaureerd dat het weer in gebruik kon worden genomen. Het functioneert als ontmoetings- en werkruimte voor het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, met haar werkgroepen en commissies. Het herbergt de Teekenacadernie van Middelburg en de Confrerie van Sint-Sebastiaan. De eerste verdieping dient als woning en atelier van de heer W. de Maat, die ook restaurateur is van het geschilderde ovale plafondstuk. Het is de bedoeling om er vele exposities en zelfs recepties en jubilea van en voor de leden te gaan houden.

Indruk Het gebouw ademt een voorname en _,ch intieme sfeer uit, iets van geborgenheid, maar mogelijk heb ik dat gevoel omdat ik in een historisch stadje tussen vele eeuwen-oude panden ben opgegroeid. Of men nu in de fraaie tuin, met een kastanje, een beuk, een ceder en een taxus, staat of dat men boven in het torentje het gehele ei-

Harry Blankert.

•

Bronnen: Mondelinge informatie van diverse Zeeuwse medewerkers.

Wisselklosjesdorpels van Ad van Drunen.

Voorlichtingsmateriaal van het Zeeuws Genootschap Folder Restauratie van de Maand van de "V.O.M.".

Voorgevel Vlasmarkt 49-51 te Middelburg.

"Huize 's-Hertogenbosch" Toestand 1665 ennàdereatauratie

AANBIEDING STEGENRAPPORT. Een grote groep Kringvrijwilligers toog, onder leiding van voorzitter Hein Kurvers, op vrijdag 13 januari naar het stadhuis.

Om drie uur 's-rniddags zou het Rapport Stegen Binnenstad officieel aan W ethouder Kagie worden aangeboden. Een rap"Ort dat stevig in elkaar is getimmerd, waar eel energie in is gestoken en dat tevens een inventarisatie en een reeks aanbevelingen bevat.

Voor de inhoud wordt verwezen naar het artikel in het Kringnieuws van september 1994. Het wordt zeker op een goede tijd gepresenteerd gezien de aandacht aan en de werkzaamheden die in de binnenstad worden verricht. Bovendien is het hoog tijd als men bekijkt hoeveel steegjes er geweest moeten zijn en er nu een inventarisatie van 47 steegjes met of zonder naam wordt gemaakt. Naar het oorspronkelijk aantal kan men slechts raden, in de "Vraagbaak" van het Kringhuis komen nog 65 namen voor van bestaande en verdwenen steegjes.

Nogmaals hoog tijd dus dat er een einde komt aan de decimering van deze karakteristieke stadselementen en er een gerichte herwaardering komt. Bovendien bieden Arena, Arcade en het Brandweerterrein straks nieuwe mogelijkheden.

Vergezeld van twee van zijn ambtenaren, werden de Kringleden door wethouder Kagie hartelijk ontvangen. Het was echter wel jammer dat de geluidsinstallatie niet functioneerde. Vermoedelijk heeft dit gevolgen gehad voor de nieuwsdienst van het Blos-Journaal van dezelfde avond.

In zijn toespraak wees de heer Kurvers er op dat de stegen een wezenlijk onderdeel uitmaken van de Binnenstadsstructuur, zij vormen een secundair, fijnmazig netwerk van een middeleeuws patroon waarin zij essentiële dwarsverbindingen vormen.

Het rapport geeft een beeld van het uiterlijk, de identificatie, de toegankelijkheid, de functie en het gebruik. Het geheel heeft de bedoeling tot een reëele (her-)waardering van de stegen te komen. Er wordt initiatief van de Gemeente verwacht en, mede gezien dit rapport, willen Kringleden hun bijdrage leveren met ondersteunende activiteiten.

In zijn antwoord wees wethouder Kagie er op dat al veel is gediscussieerd over hoe de stad fraaier kan worden en op de nota Binnenstad-Buiten. Er is al veel gepraat met derden, met ondernemers, met bewoners. Hij meent dat het stadsbestuur al heel veel in huis heeft. De bevolking tracht weer

Steegje in de Sint-Jansstraat (Collectie H. Blankert). in de binnenstad terug te keren. De Hinthamer-driehoek wordt weer druk bewoond.

Nu bezitten we dan dit rapport, grote waardering voor de verrichte werkzaamheden.

Het afmaken van het geheel van de binnenstad is het doel. Maar particulieren zullen moeten worden benaderd om de "luiken" naar de steegjes weer open te krijgen. Het rapport geeft een perfecte start, de Gemeente is veel werk uit handen genomen waarvoor hartelijk dank.

Met een gezellige "nabespreking" werd de bijeenkomst besloten.

Harry Blankert

•

..,..,... •.,,..,".... ....,.,,.,.,..,, ..... ,,,.....,..~,.,,,,.,,,,,"'".•,..,,.,._~v.,,..,,,_,· ",.,

.... .....,t<-."~."",.~-m-··~··r=·...,,...,..,,....

''""""'"""'""""'~·--"-.

..,._,...,.."" ..,.,.~'<'.'~·" · ·-.··~,.,.·~-~,...,,._." ....,>l>~~·•-1··•"., ..,",

·· ..,.,,..,.._ .... ......,.,"' """ .,.,.,"..

""'t"<".

•W"'«' " .,.

~,., •••• ,_<; •••.v•· •·•-•·"-~

l~Q§,Ç~QÇJ~ " . ...."-.". "........ . . . .". . M.~..«=···•· • • · • • • •· ~····•L ............"· • • • • • · •·• ·•· •· · · · ·"' " '· ·~· · · •"·'·•·• •·'-· • ·"••"·•· · · • · •••••••·•"''""··•••·· · · · · · · · ······•• • • • · • · •·•· · ·" °'·'·•·-'• Q···· · •·"·•···•'••-"·· ·••••"••····"'"······•'··•••~C

UITREIKING GETUIGSCHRIFT BOSCHLOGIE II Op 17 december 1994 vond er een heuglijke gebeurtenis plaats in de MEAO aan het Nachtegaalslaantje. De eerste lichting van 50 kandidaten voor de cursus Boschlogie II mocht hun getuigschrift in ontvangst nemen, waaronder ook ondergetekende.

Onder "druk" van de vele Boschlogen die eind 1990 en begin 1991 hadden deelgenomen aan Boschlogie I, is de organisatie zich gaan beraden over Boschlogie Il. Hoe, wat, waar, welk, wie en meer van dat soort vragende voornaamwoorden vormen al direct de basis om de cursus Boschlogie II in een aanvaardbaar jasje te gieten. Een hoofddoel was ook om dieper en breder in te gaan op de onderwerpen van Boschlogie I en tevens het toevoegen van nieuwe onderwerpen. In dit alles is de organisatie ruim geslaagd. Al in het voorjaar van 1994 werden de Boschlogen van het eerste uur aangeschreven om deel te nemen aan

Tijdens de cursus is één ding duidelijk naar voren gekomen, zeker in het licht van de actuele gebeurtenissen, dat de "echte" Bosschenaar op zich een vruchtbaar voortvloeisel is van het gaan en komen van culturen, nationaliteiten en wat dies meer zij.

Door volksverhuizingen vanwege rampen, vervolging en oorlog is het inwonersaantal van 's-Hertogenbosch sterk onder invloed geweest van mensen van allerlei pluimage.

U kunt dit bijvoorbeeld terugvinden in de "echte" Bossche namen. Lees de verhalen van Theo van Herwijnen in het KringNieuws er maar nog eens op na.

Een en ander blijkt zeker duidelijk na de lezingen van Peter-Jan van der Heijden over "Vreemdelingen in 's-Hertogenbosch" en van Harrie van den Besselaar over "Het dialect van 's-Hertogenbosch".

In ieder geval is er voor de inwoners van Rosmalen nog hoop, de deelnemers aan

Een detail wat nu nog sterker naar voren kwam (de heer Boon, Boschloog, verwoordde dit al in een krantenintervieuw eind 1990 en de heer P. Kagie, wethouder, begin 1994) 'Gemeente-ambtenaren zouden vrijwillig/verplicht de cursus Boschlogie moeten gaan volgen'. Want er zijn in de afgelopen eeuwen en tot op heden door gemeente en bestuurlijke instanties beslissingen genomen die grote af/inbreuk doen aan het cultuur-historische aspect van de stad 's-Hertogenbosch. De extra strijd voor een juiste beslissing komt dan weer via de burger. In de laatste 30-40 jaar denkt men dan al vlug aan de Binnendieze, "Binnenstadsrondwegring", de Pijp, St.-Pieter en Stationsoverkapping.

Natuurlijk kun je niet constant stil bl ven staan bij het oude. Die gedachte zal HertogHendrikin 1185 ookhebbengehad.

17december 1994 Coen Free reikt het getuigschrift Bosch/ogie II uit aan Riet Versje Id Foto Rob Hoogeboom

Zelfs in die tijd als gewoonlijk het Bossche Broek en de stad weer eens in de winter onderliep, werden er al gauw plannen ~ l maakt om stadswallen te bouwen, want anno 1995 houden deze nog steeds onze voeten droog in de straatjes.

Boschlogie II. Door, natuurlijk, de enthousiaste reacties werd wederom duidelijk dat men vol verwachting uitkeek naar de start van deze vervolgcursus.

Op 17 september 1994 startte de cursus met een bijeenkomst in het MBO-College aan de Sportlaan. Hierna volgden nog 13 inleidingen over onder andere het dialect, stedenbouw, politiek en onderwijs. Ondanks de vele onderwerpen blijven er nog genoeg zaken over om aandacht aan te besteden. Zoals Carnaval (Oeteldonk), Jeroen Bosch, Industrie, Handel, Ambachten, Flora en Fauna, enzovoorts. Voor veel cursisten van Boschlogie II een reden om te hopen op een Boschlogie III.

Boschlogie II zullen dit beamen, zeker onder het genot van 't Rosmols Slukske.

Tijdens alle inleidingen waren de cursisten zeer content over het enthousiasme waarmee de inleiders hun onderwerp naar voren brachten. Door tijdgebrek moesten velen worden afgekapt want er waren inleiders bij die konden-nog-wel-uren-doorgaan. Maar ja, dat zal wel komen door de cultuurhistorische schoonheid van onze stad bij dag en nacht.

Wat sommige cursisten misten waren meer verschillende lokaties zodat men een beter gevoel van binding zou kunnen krijgen met het onderwerp.

Maar juist die kleinschaligheid en webstructuur van straten in de stad, de bouwstijlen en eeuwenlange invloeden maken van de stad 's-Hertogenbosch toch tot een unieke plaats. Dit blijkt uit de vele bezoekers die de stad in het verleden en heden vere( e)r(d)en met hun komst.

De recentelijk afgestudeerden van Boschlogie II kunnen dit extra onderstrepen. Een van hen zal nog trotser zijn Afgestudeerd BOSCHLOOG tonen op zijn visite-kaartje.

Rob Hoogeboom - BOSCHLOOG

•

P.S. Inmiddels is een nieuw fenomeen opgedoken "Ut Dieze Slukske".

HET KLEINE MONUMENT DE UITREIKING VAN DE "PLAQUETTE" OP 2 APRIL 1995 INDE MIDDAG De werkgroep "Het kleine Monument" heeft aan het bestuur van de Kring het voorstel gedaan om het pand "de Roosekrans ", Hinthamerstraat 40 te 's-Hertogenbosch in aanmerking te laten komen voor plaquette van de Kring. Het bestuur ging enthousiast accoord.

U kunt deze plaquette bewonderen bij twee voorgangers van "de Roosekrans" namelijk bij Optiek Warmerdam in de Ridderstraat en bij Thijl Uilenspiegel op de Markt. Het is een koperen ets, ontworpen en uitgevoerd door koperslager Van Baest uit Vught. Hierop is het vignet van de Kring ;ngebracht alsmede de "rebus-tekst" van de stadspijpers. Verder is het desbetreffende pand afgebeeld.

"De Roosekrans" krijgt de speciale onderscheiding. Het pand is onlangs met een omvangrijke restauratie gereed gekomen.

De eigenaar, de heer Huub Finkers, heeft van het oude pand een heel fraai voorbeeld gegeven van een perfecte restauratie. Het is vooral aan zijn enthousiasme te danken dat het pand zo fraai is geworden. De plaquette wordt toegekend omdat het pand een positieve uitstraling heeft op het cultuur-historisch klimaat van onze stad.

Er is met eerbied met het oude pand omgegaan. en de functie die er aan gegeven is past er uitstekend in. Bovendien is er in nauw overleg met de bouwhistorische .enst gewerkt, waardoor veel waardevolle elementen behouden konden blijven (zie ook de bijdrage van Harry Boekwijt). Kortom "de Roosekrans" is een aanwinst voor de stad.

Het gebeurt helaas nog al te vaak dat zakenpanden in de binnenstad geheel of gedeeltelijk vernield worden als er een verbouwing plaats vindt. Het is daarom van belang vanuit de Kring een signaal af te geven bij een verbouwing die wèl met zorg voor het verleden plaatsvindt.

De heer Van Baest wil ik bij deze hartelijk bedanken voor zijn creatieve en enthousiaste medewerking en de heren Finkers wil ik hartelijk felciteren met hun plaquette.

Nort Lammers

•

HINTHAMERSTRAAT 40, "DE ROOSEKRANS" Dit typerende Bossche woonhuis "de Roosekrans" (de oude naam van het huis) ligt op de linkerhoek van de Nieuwstraat.

De voorbijganger kan het pand daardoor vanaf alle zijden goed bekijken. Oorspronkelijk was "de Roosekrans" echter een huis "In de rij"; aan rechterzijde bevond zich een pand dat in 1644 werd afgebroken voor de aanleg van de Nieuwstraat over het terrein van het achterliggende Predikherenklooster. De rechter zijmuur langs de Nieuwstraat heeft dus aanvankelijk geen vensters gehad. De huidige toegang tot de bovenwoning en de vensters zijn in hun huidige vorm 19e en 20ste eeuws. De vele in de zijmuur verwerkte vork-, kruis- en staafankers geven aan dat het huis constructief wel wat te verduren heeft gehad nadat de rechter buurman was gesloopt.

Aan de linkerkant grensde het huis aan een toegang naar het Predikherenklooster. In de linkerzijmuur is een deur teruggevonden die hierop uitkwam. Na de bouw van het huurpand aan linkerzijde was deze deur uiteraard dichtgemetseld.

De achtergevel van het huis is nog grotendeels origineel: een trapgevel waarvan de "treden" zijn afgedekt door ezelsruggen (schuingemetselde bakstenen). In de top van deze gevel zitten restanten van een voormalig smal venster. De voorgevel is van recentere datum en is gebouwd in de vorige eeuw. De fraaie winkelpui dateert uit dezelfde tijd. Misschien heeft het huis oorspronkelijk ooit een houten voorgevel gehad, maar dat is tot dusver nog niet vastgesteld.

De Roosekrans is, ondanks een aantal latere wijzigingen, een duidelijk voorbeeld van het kenmerkende laatmiddeleeuwse woonhuistype, waarvan de oorsprong gezocht moet worden in de 15de eeuw. Het pand is zoals gebruikelijk onderverdeeld in een voor- en achterhuis die onderling gescheiden worden door middel van een dwarsmuur ("brandmuur") waartegen de rookkanalen zijn geplaatst. De winkelruimte in het voorhuis is hoog; hier heeft zich achter in de ruimte tot 1916 een "insteekverdieping" bevonden. De vloer van de kamer in het achterhuis is hoger gelegen dan die van het voorhuis. Hieronder bevindt zich een kelder die half boven het

straatniveau uitsteekt. Ook onder het voorhuis bevinden zich kelders waarvan kan worden opgemerkt dat zij in verbinding hebben gestaan met een ondergrondse ruimte onder de Nieuwstraat. De balken van de verdiepings- en zoldervloer en de kapconstructie zijn grotendeels oorspronkelijk.

Het achterhuis is ooit verbreed en naderhand weer versmald. Op de linker zijmuur is tijdens het bouwhistorisch onderzoek een restant teruggevonden van een muurschildering die dateert uit de tweede helft van de 16e eeuw, bestaande uit een geometrisch patroon van "diamantkoppen'', een geliefd patroon in de renaissance-periode.

Deze schildering is nauwgezet gereconstrueerd tijdens de restauratie van het winkelinterieur. In complete vorm wordt de toeschouwer geconfronteerd met het indringende patroon, waarbij de suggestie wordt gewekt dat de diamantkoppen uit de muur steken. Ook de fraaie winkelbetimmeringen, daterend uit 1916 zijn bij de restauratie weer hersteld. Het gehele interieur komt momenteel weer goed tot zijn recht.

Het pand is een positief voorbeeld van hoe op zorgvuldige wijze een historisch waardevol monument niet alleen behouden bleef, maar ook weer opnieuw in zijn oude waarde werd hersteld.

Harry Boekwijt

•

Opmerking van Poorter Jan van Haaren Als het kalf verdronken is valt de schoenmaker niet ver van de boom. 't is klik veur d 'n bult (heden) 'theet net gespuid (verleden) De overeenkomst tussen de twee bovenstaande gezegdes is dat ze beiden fout zijn.

Jammer vind ik het als straks in de stad her en der Bossche spreuken geplaatst worden met een vermeend dialect, hier zou ik toch graag meer zorgvuldigheid willen zien.

De spreuk van de "klik" loopt niet, heden en verleden lopen door elkaar en daardoor klikt deze spreuk niet en moet zijn: De klik veur den bult heet net gespuid Jan van Haaren (poorter)

DE BOUW VAN DE NED.HERV.KERK TE 's-HERTOGENBOSCH Een vervolgverhaal door J.J.van Veldhuizen.

Nr. 6(Slot).

Het gereedkomen van de bouw van de Ned.Herv.Kerk te 's-Hertogenbosch.

3 November 1820 bericht Stoelendrager nog over de extra werken aan de verdieping van de fundering in het begin. De dagen arbeid van elken werkman zijn moeilijk te beoordelen, men moet vertrouwen op de notities van de lijsthouder die noteerd wie aanwezig zijn en hoe lang gewerkt. Uit het volgende stuk blijkt de hachelijkheid van deze verdieping. "Temeer omdat die verdieping met veel moeite en omslag van hulpmiddelen tegen het gestadig inkalven der zandige vaste gronden, in beweging gebracht door kwelwater is volbracht. De vrees en bezorgdheid tot het volbrengen der bevelen aangaande de fondering met behoud van de belendende gebouwen is te wel bekend, dat de tijd zo bij nagt als dag moest besteed worden om het gevaar voor te blijven, wat op de gelukkigste wijze is geschied en veel arbeid heeft gekost".

Uit extra metselwerk blijkt beschadiging aan de gewelven onder de huissing van het Groenewoud en het huis van Le Grand. Daartoe moesten ook gesmede ijzeren ankers worden gebruikt. Stoelendrager merkt ook nog op dat wanneer bij de aanbesteding de verdiepte fundering bij de aannemer was bekend geweest daar tegen veel bezwaar zou zijn gemaakt, omdat de omliggende gebouwen tot een ruĂŻne konden worden voor er met de opbouw van de nieuwe kerk zou zijn begonnen.

8 November 1820 schrijft de Minister dat hij uit de brief van 6 september 1820 leest dat nadere voorstellen voor het ameublement zullen worden ingezonden, dus de indertijd gedane opgave niet als volledig kan worden beschouwd en nodigd Goekoop nu uit een gedetailleerde begroting van het ameublement te sturen. De inrichting moet op zijn zuinigst! Het voor het orgel nodige, plus het daggeld voor de deskundige zo nauwkeurig mogelijk. Dat is nodig voor de voordracht aan Z.M. Zonder deze begroting kan geen deskundige voor het orgel worden benoemd.

7 December 1820 laat de Minister weten dat op verzoek van Stoelendrager zijn verplaatsing is uitgesteld tot het voorjaar van 1821. Echter wanneer men hem in Namen

nodig heeft moet hij gaan tegen vergoeding van de reis- en verblijfkosten.

20 December 1820. Voortgangsrapport bouw kerk. Werk volbracht met uitzondering van het volkomen afwerken, opsluiten en inhangen der hoofddeuren. Alles wel voorhanden doch omdat het klimaat thans te vochtig is om daarvan in een droger seizoen een goede uitslag te kunnen verwachten, niet uitgevoerd. Ook de laatste maal oververven van eenige houtwerken in de kerk is uitgesteld naar het voorjaar. Omdat salpeterachtige uitslag uit de muurwerken daaraan schade zou berokkenen. Daarvoor 1/6 deel der aanneemsom ingehouden.

Het invullen van het interieur -1821 31 Januari 1821. Goekoop stuurt aan de Minister een plan voor het ameublement in de kerk en het hek buiten. Materiaal de goedkoopste soort hout. Voorstel: greene hout, dennen en vuren. Kronen van koper voor kaarsen met 48 kandelaars en 160 koperen blakers. Vier grote lantaarns aan de ingangen der kerk. Bestraten van heel het terrein, in het hekwerk vier poorten.

K.B. van 18 maart 1821. Artikel 1: De grond rondom de kerk zal worden bestraat en door latwerk afgesloten. Voorts zal een voegzaam orgel worden geplaatst, predikstoel, banken, stoelen en al het verder benodigde ameublement.

De aanbesteding van het binnenwerk is op vrijdag 8 juni 1821om12 uur. De bankenbenedenindekerkmetdeportalenkrijgen een ligte gele kleur en gevlamd als citroenhout. Banken op de gaanderij, ligtgeel ongevlamd. Onderzijde orgelzolder, klankbord en luiffels wit. Predikstoel mahoniekleur. Balustrades van het hekje om den tuin gebronsd met geel koper kleur.

Naast de drie ingangen grenen leuningen en aan het front in de Gasselstraat 4 schamppalen tegen beschadiging door rijtuigen.

28 juni 1821. Bericht Goekoop aan de kerkeraad dat de orgelmaker Meeren te Utrecht ongenegen is bestek en plan te maken voor een nieuw orgel. Hij stelt voor orgelmaker Nolting te Emmerik aan te schrijven. Besloten, omdat een nieuw orgel laat wachten, het orgel gekomen uit de Annakapel te laten plaatsen op de gaanderij tegenover de preekstoel en dit aan te besteden.

26 juli 1821. Orgelmaker Nolting in de kerkeraad. Hij belooft tegen een redelijk loon het oude orgel uit de Annakapel, dat inmiddels op de gaanderij is geplaatst ineen te zetten en bespeelbaar te maken in september. Dit werd october 1821.

Dinsdag 14 augustus 1821. Eergisteren, meldt de krant, was Z.K.H. prins Frederik der Nederlanden binnen onze wallen. Tegen de avond aangekomen om een weidsche inhaling te vermijden. Afgestapt bij De Gouden Leeuw. Hij bezigtigde het nieuwe kerkgebouw der Hervormde Gemeente.

De inwijding van de kerk - 1822.

Op 31 october 1821 wordt de inwijding van de kerk vastgesteld op Zondag 6 ja11 ari 1822.

De krant van 8januari1822.

Zondag was voor de N.H.Gemeente een dag van grote blijdschap. Des voormiddags werd de nieuw gebouwde kerk door predikant prof. De Jongh plegtig ingewijd. Aanwezig een grote samengevloeide schaar van alle godsdienstige gezindheden. Waaronder een groot aantal harer Roomsch Catholieke mede Christenen. Dank hebben deze laatste voor dit blijk van warme belangstelling ook in onze godsdienstige aangelegenheden welke thans, Gode zij daarvoor dank, geene stof meer kunnen leveren tot verderfelijke twistgedingen, maar de gegrondste hoop ons doen voeden, dat de banden van zuivere broederliefde, het echte kenmerk des Christendoms, ml en meer zullen worden aangeknoopt.

En dit lijkt mij een goed slot voor mijn verhaal.

J.J. van Veldhuizen 10november1993.

â&#x20AC;˘

Tekst, in oorsprong ten behoeve van een lezing op verzoek van de "Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch" in de Ned.Herv.Kerk, Kerkstraat 20 te 's-Hertogenbosch op maandag 14 maart 1994.

Archiefonderzoek en samenvatting van de daarbij gevonden gegevens door J.J. van Veldhuizen.

Lid nr.46 van de "Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch". Oud IJkmeester.

Oud secretaris vande Kerkvoogdij van de Hervormde Gemeente te 's-Hertogenbosch.

· · · · ~-·"·'···-······"'" '• ''"·· '·· '···· ...... ~...-!!9~~~1'.9.JYE RECLAME-DRUKWERK VOOR EIGEN KRANT UIT VROEGER DAGEN Inleiding Al bladerend in de zak-almanak van "de krant van Arkesteyn", vinden we er een nog al interessant kijkje op onze kleine wereld rondom de Sint-Jan van 1878 in weerspiegeld. Zie afbeelding 1 van de eerste aflevering 1) Allereerst bevat dit "Present Exemplaar aan de Geabonneerden.. ." een uitvoerige informatie over deze Bossche Courant, "opgericht in 1771" en haar abonnementsen advertentieprijzen. We zullen ons maar niet laten verleiden tot een vergelijking met de huidige prijzen van onze Nederlandse dag- en nieuwsbladen op dit gebied.

afb. J

Ul"f'GAVE DER COURANT DINSDAG, DONDERDAG EN ZATERDAG. per 3 maanden f 1.50.

Franco pe.r Post f 1.80.

Abonnementen worden dagelijks aangenomen.

Advertentiën, waarvan de plaatsing driemaal is opgegeven, worden slechts T\\' EEMAAL in rekenint; gebracht.

Toezending van Advertentien, Brieven en Stukken . franco .aan de Uitgevers J. J. ARKESTEYN & ZooN 1 's-Hertogenbosch, Kerkstraat A. N° 61.

Abonnement

afb.2

Zeker zo boeiend is de veelzijdige afsoiegeling van het landelijk- en stads-geen in 187 8 in dit tijdsdocument.

Informatie over eigen krant Begin negentiende eeuw beschikten de meeste persorganen in ons land - behoudens in de plaats van hun vestiging - niet over een eigen bezorgdienst, zoals dat tegenwoordig wèl het geval is. Die specifieke taak lag toen in handen van de Posterijen, die in ons land een goed geregeld expeditie- en bezorgapparaat hadden.

Laten we de abonnementsprijzen van toen: resp. per drie maanden voor f 1,50 en 1,80 voor een postbezorging thuis maar niet leggen naast die van onze tegenwoordige bladen. (afb. l) Zelfs voor één los nummer van het Bra1ts Dagblad betalen we nuf 1,85 in de periode maandag tot vrijdag. Voor de zaterdag-krant zelfs f 2,50 vanwege haar grotere omvang.

Wèl bood "de Provinciale" in die dagen een veel grotere service dan tegenwoordig, als het ging om de plaatsing van advertenties in andere bladen buiten haar eigen kranten en huis-aan-huis uitgaven. Dat gold voor opgaven in zowel binnen- alsook buitenland. Bovendien was slechts "een afschrift" ervan nodig. En ook werden er geen extra kosten voor die zorg berekend, zo voegde de krant er nadrukkelijk aan toe. (afb.2) Praktische gegevens direct bij de hand Zowel voor de privé-persoon als ook voor de zakenman was het gemakkelijk, dat hij in zak-formaat à la minute over de meest belangrijke "basis"-gegevens kon

beschikken met het oog op zijn afspraken en/of zijn plannen tot actie.

Ons Koningshuis stond hoog in aanzien.

Vandaar een overzicht van alle verjaardagen van de Koninklijke familie, van zowel broer en zuster, alsook oom en tantes met haar nichten, netjes volgens rangorde met geboortejaar en wel opgesteld. (afb.3) Dan waren er de toen Algemeen erkende Christelijke Feestdagen 2). Deze staan in de maandkalender vermeld. Het waren er toen heel wat meer dan nu. Wie van ons kent ze nog? Even een geheugenopfrissertje:

119 Februari. ' 28 Februari.

8 April.

9 Mei.

13

Juni.

5 Juli.

i5 Augustus.

4 September.

Januari: dinsdag 1: Nieuwjaar; zondag 6: Driekoningen.

Februari: zaterdag 2: O(nze L(ieve) V(rouw) Lichtmis. Feest van Maria's reiniging en de opdracht van Christus in den tempel met een lichtprocessie gevierd.

Maart: maandag 25: O.L.V. Boodschap.

Feest van de boodschap van de Engel Gabriël aan Maria, dat zij de moeder van God zal worden.

April: zondag 21: 1e Paaschdag; maandag 22: 2e Paaschdag.

Mei: donderdag 30: O(nze).H(eer).Hemelv(aart).

Juni: zondag 9: le Pinksterdag; maandag 10: 2e Pinksterdag; donderdag 20: H( eilige).Sacramentsdag. Feest ter ere van de instelling van het sacraments des Altaars, door Paus Urbanus IV in 1264 ingevoerd en twaalf dagen na Pinksteren gevierd. zaterdag 29: HH(eiligen).Petrus en Paulus. Feest ter ere van de twee voornaamste volgelingen van Christus.

Juli: geen.

Augustus: donderdag 15:0.L.V.Hemelv.

Feest van de Hemelopneming van Maria' s lichaam door de Engelen.

September: zondag 8: O.L.V.Geboorte is natuurlijk wel duidelijk... " maar om onzekere redenen op 8 september gevierd. afb.3

VERJAARDAGEN VAN HET KONINKLIJKE HUIS. WI~M m, Koning der Nederlanden •• , ••••••• geb. ISI7.

Prins FREDl!RIK, Oom des· Konings .••••• '.l', •• , •••• , . . " l 7'J7.

Prinses WILHET .MlNA, Zuster des Konings •••• ,,,., ••••• " 1SQ4.

Priru;es MARIANNE, Tante <les l):oniu~s .•.•..•.•• ,...... " 1810.

Prins HENDRIK, Broeder des Kontni:;":l.... • . . . • • . • • . . . . . " l 820.

Prinses MARIE, 2e Do.:hter van Prins FREDERIK., ••.•. ,, " l S•!I. Prins ALEXANDER, 2e Zoon des Konings., ••• , ..•• ,.... " 1851.

De Kroonprins der Nederlanden .•. . ••• " •• " .•..• " . " b40.

r·····;~~;;;.····"~I t

l

1 Zond. E. K. 2 maandag.

3 dinsdag.

4 woensdag. Va!f.

;; ~7 ~~iJ~~~· zaterdag.

Va!t.

~ 8 Zonda~. ' 9 n:aandag. V. M. 10 dmsdag. ; 11 woensdag. Va!t. t' 12 donderdag. t 13 vrijdag.

Va!I. 14 Z:J.terdag.

15 Zon.da~.

f16 i 17

f 18 ' 19 20 f 21 '22 23 24 25 ; 26 27 28

t

l i

!

l ! !

1 l

·

: 0. L.

vr. o. ÛNTV.

j

1 1 \'

,

'

l! •

j ..

.

l

l·

f.

maandag. ! dinsdag. L. K. woensdag. Quçt. i donderdag. ' vrijdag.

Quat. j zaterdag. Quat. :

i

i

.•

Zondag. ' maandag. X. M. dinsdag. rast. . woensdag. donderdag. vrijdag. zaterdag.

t' ~

1e 2e

' ,

to

KERSTDAG. KERSTDAG.

, ;

; .

; 29 Zondag-.

j

;

; 30 ~dag.

i

;

; 31 dinsdag. ~

Ajb.4 Voorbeeld van een maandpagina uit de ZakAlmanak

E. K. ;

i

••" ....... ._. ... ~~·••MP6

Oktober: Geen.

November: vrijdag 1: Allerheiligen.

December: zondag 8: O.L.V.O(nbevlekte).Ontv(angenis). Feest van het Dogma van 1854, Maria vrij van de Erfzonde. woensdag 25: le Kerstdag; donderdag 26: 2e Kerstdag. (afb.4) In de maand maart werd in cursief herinnerd aan het begin van de vastentijd (dinsdag 5) die op Goede Vrijdag (vrijdag 19) eindigde.

Daarnaast kende de stad haar eigen feestdag op vrijdag 27 december: St.-Jan: Feest van Johannes Evangelis, patroonheilige van 's-Hertogenbosch als zondag gevierd.

Ook werden de lsraelische Feestdagen in deze Zak-Almanak niet vergeten. Verder waren de Jaarmarkten van 's-Hertogenbosch van groot belang. (afb.6) Bij het toen geldende Post-tarief dienen we tenslotte ook stil te staan, met name het postrecht op het Drukwerk, waaronder de kranten vielen met het oog op de verzending van "de Provinciale" en andere Bossche bladen.

Uit dat overzicht hebben we alleen het kranten-tarief gelicht: Binnenland: couranten tot 25 gram cent; boven 25 gram of met een of meer bijvoegsels 1 centpernommer.

Koloniën: couranten per 50 gram: 7 cent.

Buitenland: couranten per 50 gram: 2 cent.

In ons archief hebben we nog een goed bewaard gebleven roze kruisbandje, waarop behalve het adres in boekdruk de frankering met de halve cent Cijfertype emissie 1876, gedateerd 's-HERTOGENBOSCH 15 MRT 79 voor een "geabonneerde" van het nieuwsblad Het Huisgezin met een landelijke verspreiding. (afb.5) De beschadiging van het halve cent zegeltje met daarboven nog een deel van een ander half cent zegeltje werd veroorzaakt door de perforatie-machine op de expeditie van de krant. In de filatelistische literatuur kreeg zo'n beschadigd zegeltje een wereldvermaarde aandacht in alle toonaangevende vaktijdschriften. De Engelse filatelist, J.A. Leon, scheikundige van beroep, ontdekte deze merkwaardige zegelverrninking en noemde die in zijn voortreffelijk gedocumenteerde artikel: The Mystery of 's-Hertogenbosch 3). Maar dat is weer een ander spannend verhaal.

Ajb.5 Kruisbandje met daarop in boekdruk gefrankeerd adresstrookje van Het Huisgezin.

1878 als bijvoegsel gratis bij de krant mocht worden verzonden ... en in dat zelfde jaar plotseling door het Bossche postkantoor werd belast met een port van 2 cent hetgeen in de filatelistische wereld v toen een landelijke rel opleverde met de Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid, waaronder de afdeling Posterijen viel 4). Zo zie maar dat de Bossche Persgeschiedenis vol interessante aspecten zit!

J.A.G.M. vanRoosmalen

Bronnen: 1) Eerste aflevering in Kring-Nieuws jrg.21 nr.! januari 1995 pag. 11112 2) Grotefend: "Taschenbuch der Zeitrechnung des Deutschen Mittelalters; pag.144 e.v.

3) Leon, J.A.; "Philatelic Joumal ofGreat Brittan / a study in destructive philately; 1911 4) Sautijn Kluit, Mr. W.P.; "Verzending van het Nieuwspapier"; Bijdrage geschiedenis van den Boekhandel, 1895; overdruk deel V/2 en verder eigen documentatie Archief en onderzoek

Evenals trouwens ook dat het geval was met deze Zak-Almanak, die vele jaren vóór

RECTIFICATIE

Nieuwe leden zijn altijd welkom

Kring-Nieuws nummer 1, jaargang 21, januari 1995, bladzijde 7 in artikel "HET KLEINE MONUMENT'.

Na de regel: "Hiervoor werden uitgekozen": moet het volgende gelezen worden: Opticien Warmerdam in de Ridderstraaten Café Tyl Uylenspiegel op de Markt.

Het ligt in de bedoeling om - behalve enige kleinere zaken - ons te gaan richten op:

Tot zover de rectificatie.

PROF. ANTOON DERKINDEREN Antoon Derkinderen is in het pand Vughterstraat 153, huidig nummer 116, als negende kind geboren op 20 december 1859 en wel om 8 uur 's-morgens. Zijn vader Antonius Henricus Derkinderen, van beroep zilversmid en graveur, heeft met twee getuigen n.l. Gerardus van Collenburg en Johannes Nicolaas Kramers ook zilversmid, het kind bij den Ambtenaar van den Burgelijken Stand der Gemeente 's-Hertogenbosch aangegeven met de namen Antonius Johannes, van het mannelijk geslacht. Zijn moeder was Hendrica van Rooij .

Antoon Derkinderen is al weer bijna 70 jaar dood (1925).

Hij was iemand aan wie de monumentale en versierende schilderkunst in ons land ~l te danken heeft gehad.

Antoon Derkinderen kwam, na een eenvoudige jeugd en zonder veel weelde, op de Rijkskweekschool voor Onderwijzers.

Daarna kwam hij op de Koninklijke School voor Nuttige en Beeldende Kunsten in zijn geboortestad. De Directeur van deze school, J.Th. Stracke, is voor Antoon van grote betekenis geweest voor zijn ontwikkeling als schilder. Bij Stracke leert hij de "klassieken" kennen en maakt er tevens kennis met de "romantici" van Europa.

Na zijn kunstenaarsopleiding gaat Derkinderen naar de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten te Amsterdam om daarna, samen met Toorop, naar Brussel te gaan om in 1884 weer in Amsterdam ingeschreven te worden. Zijn directeur is dan Prof.

Aug. Alebe, juist bij hem heeft hij datgene ,ten te putten wat voor zijn werk van essentieel belang was. Hij kreeg ook lessen van Prof. Alberdingk Thijm, maar die waren voor de geestelijke ontwikkelingen.

Geboortehuis van Antoon Derkinderen in de Vughterstraat te 's-Hertogenbosch (fotocollectie Jo Hendriks)

Om de figuur Derkinderen beter te kunnen begrijpen is het nuttig te gaan zien hoe in Europa de stand van zaken op het terrein van de beeldende kunst in de 19e eeuw is, of er bepaalde raakvlakken zijn aan te wijzen.

Met de grote Wereldtentoonstelling in Londen (1882) worden hier voor het eerst Aziatische en Afrikaanse voortbrengselen onder de algemene aandacht gebracht. Deze confrontatie is voor velen een openbaring. Ook in de bouwkunst komen nieuwe materialen naar voren, zoals ijzer, glas en beton. Als voorbeeld hiervan is nog steeds de Eiffeltoren uit 1889.

In 1861 heeft de Franse tuinman Joseph Mounier (1823-1906) bij toeval het gewapend beton ontdekt. Hij had n.l. in zijn beton voor bloemvazen kippegaas verwerkt.

In 1892 laat Hennebique een constructiesysteem zien van gewapend betonkolommen, balken en vloeren. De machine is in volle gang.

In Frankrijk ontstaat het "impressionisme" en wekt ontsteltenis bij de critici. In 1876 schrijft een criticus dat "De rue le Petelier" een door rampen bezochte straat was.

Er is een nieuwe catastrophe, na de brand in de Opera is er nu bij Durand-Ruel een schilderijententoonstelling. Vijf of zes gekken stellen hun werk ten toon. Mensen stonden voor de schilderijen te schudden

van het lachen. De artisten noemen zich revolutionaire "impressionisten". Zij nemen een kwast, verf en een stuk doek, smeren er op goed geluk enkele klodders op en ondertekenen dan het hele ding met hun naam.

In die tijd, eind 19e eeuw, komt Derkinderen op als schilder. Op het gebied van monumentale schilderkunst had ons land op dat ogenblik geen figuur die zich met de buitenlanders kon meten.

Derkinderen zoekt, zeer begrijpelijk, contact met de kunst van de late Middeleeuwen. Hij treedt met zijn komst in de rij van schilders die niet uit onze 17e eeuw, niet uit onze Haagse School en niet het impressionisme oproept, maar die voortkwam uit de Europese beweging die van het begin der 19e eeuw af, als romantische middeleeuwse herleving, het verband met de prae-renaissancistische krachten herstelde. Puvis de Chavannes, Rossetti, Morris, Leys, Viollet-le-Duc, Alberdingk Thijm, Cuypers e.a. dat zijn de namen die deze beweging vertegenwoordigen.

Antoon Derkinderen is de mystieke hernieuwer die de schilderkunst ook haar grote muzikale betekenis hergeeft.

Aangetrokken tot de muziek treft hij in zijn grote vriend, de Bosschenaar Alphons Diepenbrock een gelijkgestemde ziel. vervolg zie pagina 18

'A:NoiR. NïEuws' <.- ...................:<,""...... .--,.~ ..

t t . h • . - ••, ............. , •• ••

~ ••• "

,.~.

•••••

NEGENTIG JAAR CENTRA(A)L Hieronder vindt u de eerste bladzijde uit het boek Rademaker Centra(a)l, dat gemaakt is ter gelegenheid van het 75-jarig jubileum van Hotel Centra!. Dit jaar vieren wij het 90-jarig bestaan en wel groots met elke maand een speciale actie.

Waar het ons nu om gaat is dat wij een krant willen uitbrengen c.q. een kleine tentoonstelling willen gaan opzetten met allerlei foto's, anekdote's, rekeningen, uitnodigingen, menu's uit die negentig jaren.

Mocht U dus enigerlei informatie nog ter beschikking willen stellen of in bruikleen willen geven, nodig ik U graag uit ons te helpen de geschiedenis weer eens op te halen en de revue te laten passeren.

Bij voorbaat hartelijk dank, Karin Rademaker. Hotel Centra!, Burg. Loeffplein 98, 5211 RX 's-Hertogenbosch. 073-125151 toestel 214.

Lang geleden ...

In de tijd toen de auto nog een bezienswaardigheid was en het koetsje iets alledaags, in de tijd toen de Lange Sijn de Bossche Markt nog sierde, toen Jhr. mr.

P.J.J.S.M. van der Does de Willebois nog burgemeester was van 's-Hertogenbosch en Mgr. W. van de Ven, Bisschop van deze stad. Lang geleden - in NEGENTIENHONDERD EN VIJF - werd er een nieuwe familienaam geschreven in het register der Burgerlijke Stand.

Het was de naam van J.P.E.J. Rademaker, geboren op 4 Mei 1873 te Doetinchem en tot dan toe gewoond hebbend in 's-Gravenhage.

vervolg van pagina 17

Al zijn grote opdrachten heeft hij, al werkende, een andere vorm gegeven en dit heeft vaak conflicten met zijn opdrachtgevers tot gevolg gehad. Het lag echter niet in zijn aard concessies te doen.

Hij verandert van stijl omdat zijn rijpend inzicht de middelen van zijn kunst telkens weer herziet. Een voorbeeld hiervan is de schildering in de R.K.Kerk op het Begijnhof te Amsterdam, dat eerst na jaren van haar ontstaan de schildering op haar plaats is aangebracht.

Na zijn benoeming aan de Rijksacademie te Amsterdam geeft hij zich volledig aan de vorming van jonge kunstenaars waar vele zijn uitgegroeid tot belangrijke figuren op het gebied van de monumentale

Johannes Paulus E.J. Rademaker, zoon van een hotelhouder in Doetinchem, werkte als oberkelner in het deftige d' Angleterre in Den Haag.

Hij was getrouwd met een meisje uit Maastricht, Pietemella, Gijsbarta van Waarden.

Zij hadden twee zoons: Johannes Petrus en Antonius Gijsbertus.

Wat Johannes Paulus bewogen heeft om de residentie te verlaten en af te zakken naar het zuiden, dat blijft een onbeantwoorde vraag.

Misschien was het Bourgondische zuiden hem liever dan het stijve westen des lands. Misschien had hij zomaar een tip gekregen, dat er in het centrum van Den

schilderkunst zoals Professor Roland HolstenN.J. van der Vecht.

De voornaamste werken van Antoon Derkinderen zijn: 18 84 In opdracht van het Nut, een schilderij ter gelegenheid van het 700-jarig bestaan van 's-Hertogenbosch.

1884 Processieschildering in het Begijnhofte Amsterdam.

1885 Ontwerp-aquarellen van een historisch-allegorische optocht 's-Hertogenbosch 700 jaar.

1888 Voltooiing van de Processie.

1889 Contract voor de schildering van de eerste Bossche wand (in het stadhuis).

1892-93 Opdracht en vervaardigen van een gebrandschilderd raam voor het Universiteitsgebouw in Utrecht.

1893 Opdracht tweede Bossche wand.

Bosch een bedrijf te koop was. CAFECENTRAL, restaurant aan de Groote Markt, voorheen het postkantoor, eigendom van Jos von Eugen.

De koopakte werd getekend en de familie verhuisde naar Den Bosch: Johan en Neeltje met de kleine Jan van 11 en Toon van 10.

Sindsdien is de naamRademaker-Central uitgegroeid tot een begrip.

Het pand, dat de naam "De Leeuwenborgh" droeg, werd een trefpunt voor vele Bosschenaren en 'n goede logeergelegenheid voor reizigers uit binnen- en buitenland.

Johan en Neeltje hebben samen de grondslag gelegd voor het gerenommeerde Golden Tulip Hotel Centra!, zoals het nu is.

1896 Muurschildering verzekeringsmaatschappij "De Algemeene Amsterdam" 1903 Vervaardigen en plaatsen van de glas en lood ramen in het Beursgebouw van Berlage in Amsterdam.

1923 Ramen voor in het gebouw der Nederlandse Handelsmaatschappij van De Bazel te Amsterdam.

In 1906 ontwierp hij de Tuberculose postzegels.

Jo Hendriks.

•

Bron: Brabantia 1959.11-12 Antoon Derkinderen 1859-1925, uitgave NoordBrabants Museum 1980

............... . .. -·~--w~ . · "~ö~~~Ç~ij!~'[Q~m·

IJKLOKALEN EN IJKKANTOREN TE 'S-HERTOGENBOSCH ( 3) Wat ging er vooraf aan de totstandkoming van het ijklokaal aan de Postelstraat.

Het inspectierapport, gemaakt over het ijklokaal aan de Ridderstraat in het jaar 1875, gaf de Minister van Binnenlandse Zaken aanleiding tot het uitgeven van een beschikking op 2 mei 1875. Hij verzocht daarin om uit te kijken naar het huren van een beter voor het doel geschikt ijklokaal.

Daarbij moest worden gekeken naar een lokaal dat ook geschikt was voor de verificatie van gasmeters en weegwerktuigen. De Inspecteur van het IJkwezen te 's-Gravenhage schrijft op 3 mei 1876 aan de IJker Chef van Dienstte 's-Hertogenbosch daarnaaruit te zien. Op 30 juni 1876 bericht de7-"' aan de Inspecteur dat de heer P.G. van Schuyt, timmerman alhier ten verkoop aanbiedt een huis aan de Postelstraat. Ook dat de heer Van der Schuyt niet ongenegen is het te verhuren, mits dat aan het Rijk is en voor een aantal jaren. Daarvoor wil hij de werk- en bergplaatsen van het beneden gedeelte van het huis tot doelmatige en nette ijklokalen inrichten. De jaarlijkse huur zou ongeveer f 1200,- moeten bedragen.

Op 2 juli 1876 krijgt de IJker Chef van Dienst te 's-Hertogenbosch het verzoek van de Inspecteur; in overleg met de eigenaar een schetsplan voor de verbouwing te ontwerpen. De genoemde huurprijs van f 1200,- per jaar moet echter tot een veel kleiner cijfer worden teruggebracht om aan de Minister een voorstel in overweging te .Jc.•unen geven. Op 3 juli 187 6 stuurt de ijker _ às een antwoord op voormelde brief. De eigenaar is bereid een aantal veranderingen aan te brengen ten bedrage van± f2000,-, op zijn kosten. (zie tekening 8 juli 1876).

1. Een vestibule met indien gewenst een toegang tot lokaal C, zonder via lokaal A te moeten gaan.

2. De drie lokalen krijgen nieuwe stookplaatsen, houten vloeren, nieuwe plafonds, behangen en geverfd.

3. In lokaal A een doelmatige balustrade met loketten en doorgangen en een kast met glazen deur. Een sterke weegtafel van vier bij één meter op geheide palen en een werktafel.

4. En afhankelijk van verdere werkzaamheden zoals b.v. een perspomp met waterleiding, ontvang- en verlaatbakken, meent de eigenaar voor dit gedeelte van het gebouw de huur te moeten stellen op f 700,-àf 800,- 'sjaars en tenminste voor tien jaren.

Op 5 juli 1876 laat de IJker Chef van Dienst de Inspecteur weten dat hij in de Provinciale en 's-Hertogenbossche krant gelezen heeft dat het pand Postelstraat door de eigenaar in publieke veiling ten verkoop wordt aangeboden. Maar dat de eigenaar hemheeftverzekerddathij bij voorkeur het geheel of gedeeltelijk in huur wil geven aan het Rij k. - Er wordt dus enige druk op de besl uitvorrning gelegd.

Op 8 juli 1876 stuurt de ijker een schetstekening van het ijkkantoor aan de Inspecteur, zoals dit zou moeten worden.

Zie hieronder.

De Inspecteur van het IJkwezen te 'sGravenhage is nu in een moeilijk parket gekomen en schrijft de IJker Chef van Dienst op 11juli1876. Op 5 juli 1876 heeft hij een voorstel bij de Minister ingediend. Daarna ontving hij de brief waarin stond dat het pand voor publieke verkoop werd aangeboden. Deze verkoop, die op woensdag 26 juli 1876 is vastgesteld, maakt het de Mi-

~

~ - - \ - --

Schetstekening Bjuly 1876

nister heel moeilijk om voor die datum het perceel te laten inspecteren en te besluiten tot huur over te gaan. " Misschien kunt U mij laten weten wat voor de eigenaar de reden is voor deze zonderlinge gang van zaken. Graag zou ik van de eigenaar een verklaring ontvangen dat hij genegen is om te onderhandelen over de verhuur en het aanbrengen van de beschreven aanpassingen van de ruimten, waarop ik dan de Minister kan vragen dat goed te vinden".

Op 13 juli 1876 bericht de IJker Chef van Dienst dat de eigenaar, de heer Van der Schuyt pogingen heeft gedaan via zijn notaris de publieke verkoop te verdagen.

Maar dat dit, omdat de verkoop in diverse dagbladen is aangekondigd, zijn normale loop moet hebben.

19 juli 187 6 laat de Inspecteur van het IJkwezen weten van de Minister toestemming te hebben om ter plaatse een onderzoek in te stellen naar de geschiktheid van het pand Postelstraat 60 als ijkkantoor. Hij

-

-

vraagt de ijker de eigenaar Van der Schuyt, het liefst nog in deze week, daarvoor gelegenheid te vragen en zelf ook aanwezig te willen zijn.

Men komt in die week tot een mondelinge overeenkomst.

Het ijkkantoor aan de Postelstraat 60 Op 12augustus 1876geeftdelnspecteur aan de IJker Chef van Dienst te 's-Hertogenbosch de volgende instructies.

Nu moet worden bepaald de inrichting en plaatsing der vaste en losse meubelen en voorwerpen in de lokaliteit bestemd voor het ijkkantoor te 's-Hertogenbosch. De lengte van iedere werkbank en tafel. Een opsomming van het materiaal dat van het huidige in gebruik zijnde ijklokaal wordt overgebracht. Wat er aan deze voorwerpen

moet worden opgeknapt of herstelt. Een begroting van deze kosten. Ook de kosten voor het afbreken, vervoer en weer opstellen van deze voorwerpen in het nieuwe kantoor. Het is wenselijk daarvoor de tussenkomst van de heer Van der Schuyt in te roepen, opdat de werkzaamheden onder één hoofd worden geleid en uitgevoerd. In de begroting moet ook worden opgenomen de kosten der nieuw aan te schaffen voorwerpen zoals: "gestreept linnen glasgordijnen; zonodig horren (van uitgeslagen zinkblad); stoelen; tabouretten; kachels met toebehoren; trapladder enz" Waarbij echter de meest mogelijke eenvoudigheid en spaarzaamheid moet worden in acht genomen".

Op 22 augustus 1876 wordt er een huurovereenkomst opgesteld en getekend door

DE PATERNOSTER. Op een van de hoeken van het huizenblok op de Markt staat een pand dat in oorsprong deel uitmaakt van de vroegste bebouwing van 's-Hertogenbosch.

Het is nu Cafe de Paternoster, Markt 18.

In het boek "Oude namen van huizen en straten van 's-Hertogenbosch" zou volgens Jan Mosmans het pand uit 1573 zijn en heette toen "Den Paternoster". De huidige gevel lijkt uit het begin van de 19e eeuw te zijn, maar is waarschijnlijk ouder.

De naam Paternoster herinnert ons aan de produktie van rozenkrans- of paternosterkralen die in de 16e eeuw op verschillende plaatsen in 's-Hertogenbosch werden gemaakt. De kralen werden vervaardigd uit bot (been). Het bot, dat van dieren afkomstig was, waren platte stukken waar men handmatig kralen uitboorde.

Er zijn geen aanwijzigingen of in dit pand ooit kralen voor rozenkransen zijn gemaakt maar vaak is de naam van een pand een aanduiding dat er toch iets in heeft gezeten dat met het ambacht te maken heeft gehad. Het pand heeft tot de 19e eeuw een trapgevel gehad. (Zie het schilderij van de lakenmarkt). Na de verbouwing, die toen plaats vond, heeft het pand in de 19e eeuw een lijstgevel gekregen. Ook is niet bekend wanneer de Paternoster als herberg (wat een mooie naam) in gebruik is genomen, waarschijnlijk na deze verbouwing. Uit een aanvraag voor een vergunning in 1908, om tussen mei en oktober de herberg om vijfuur in de morgen te mogen openen, kan men afleiden dat het lokaal in die tijd vooral bezocht werd door marktkooplui en be-

"Blok op de Markt met vernieuwde gevels" (Collectie J. Hendriks).

devaartgangers. Een andere aanzienlijke bron van inkomsten werd verkregen uit het naastgelegen politiebureau.

Jo Hendriks.

•

Bron: De Paternoster. H.Boekwijt Oude namen van huizen en straten te 's-Hertogenbosch Jan en Alphons Mosmans

de IJker Chef van Dienst te ' s-Hertogenbosch en P.G. van der Schuyt, timmerman en aannemer omtrent het IJkkantoor te ' s-Hertogenbosch in de Postelstraat H.181.

Drie lokalen, vestibule met doorgang naar twee lokalen en een achtergang met open plaats, van de verdieping gelijkstraats.

Aan de voorgevel komt een bord van vier meter lengte, wit geschilderd waarop met blokletters het woord IJKKANTOOR. Diverse aanpassingen aan de te verhuren ruimten, moeten deze geschikt maken als ijkkantoor. Onder anderen het dichtmetselen van de kelderingang in het lokaal aan de achterzijde recht tegenover de hoofdingang. (wordt vervolgd) J.J. van Veldhuizen-oud-ijkmeester

•