Kringnieuws 1995 07 21 127

· UITGAVE VAN KRING "VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" JAARGANG

21

NUMMER

4

JULI

1995

OP DE FIETS DE STAD ONTDEKKEN?!

Ziep'19ina 7. ~·••"·•·••·•··•·· •· · · · ·•· · •·• · ·•· • · •···•~·"'" STAP INDE GOEDE RICHTING (23)

Secretariaat van KRING "VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch KRINGHUIS Tweede Korenstraatje 18 's-Hertogenbosch Telefoon 073 - 13 5098 Telefax 073 - 146021 Openingstijden: Maandag t/m zaterdag van 10.00-17.00uur Zon- en feestdagen van 12.00 - 17.00 uur bovendien op donderdag van 18.00- 21.00uur BETALINGEN - Postgiro 3.119.716 - Bank van Lanschot rek.nr.

22.51.91.202 - Jaarlijkse bijdrage minimaal f25 ,- Jeugdledenf 15,-

Het is duidelijk merkbaar dat er meer en meer leden van onze Kring zich beginnen te roeren, en vooral daadwerkelijk zich inspannen. De lijst van medewerkenden aan ons Kring-Nieuws welke vermeld staan in de colofon is daar een 'schoon' voorbeeld van! Verheugend zonder meer!

Onze Kring wordt steeds maar groter, daarom zijn er ook op andere 'plekken' vrijwilligers nodig. In dit Kring-Nieuws vindt U daarover de nodige informatie!

Zoals vermeld in het vorige KringNieuws kunt U nu zeker de verslagen vinden van de opening van het toeristenseizoen en van de gehouden Algemene Ledenvergadering.

Goed nieuws brengt ook nu weer de werkgroep Klein Monument: "Sint-Pieter krijgt hand met vinger terug!".

In de rubriek Bossche Historie zijn weer enkele, bijzondere onderwerpen te lezen.

Wij prijzen ons gelukkig, dat er zoveel verschillende items zijn. De aandacht van onze Kringleden blijft dan gevangen!

Ook nieuws over te maken excursies.

Vooral de oriëntatiereis naar Trier brengen we met nadruk onder uw aandacht, omdat daarin de data zijn veranderd en dit voor de

toekomstige deelnemers van groot belang is c.q. kan zijn.

Het volledige programma voor deze eerste tweedaagse reis kunt U in dit KringNieuws vinden.

Stichting Binnendieze heeft zijn festiviteiten ingezet. Tien jaar bestaan moet natuurlijk gevierd worden.

Een uitbundige viering met ( ex-)vrijwilligers is al gepasseerd! Zie verslag.

In het najaar zal er een speciaal project worden opgezet voor de oudere basisschooljeugd, informatie over achttien "griezelige" vaartochten en wat daar zoal voor moet worden gedaan, vindt U in dit Kring-Nieuws.

Een plezierige, zonnige vakantie met veel leesgenot is onze gemeende wens!!

Jan J. Bruijstens

Van de redactie Agenda Van de bestuurstafel Stichting Binnendieze Bossche Historie Ander Nieuws Van de werkgroepen

• 1,9,15,20 2 2,10 8 10 16 19.

................... ",. .,. ,..,."

01-07 08-07 12-08 09-09 31-05 t/m 09-09

Dag van de architectuur Schutterij - Citadel - 11.00 uur Schutterij - Citadel - 11.00 uur Open Monumentendag Tentoonstelling "Verdwenen kloosters en kerken" - Oude J acobskerk Bethaniestraat 17-09 Bosch Culinair Wandelen 24-09 Fietstocht Brabantse boerderijen 11-11/ Tweedaagse 12-11 oriëntatiereisTrier.

Data en bijzonderheden van onderstaande activiteiten elders in dit Kring-Nieuws: Stadswandeling, Toremondleiding, Zwanenbroedershuis, Stadhuis, Citadel, Vaar• tochten Binnendieze.

Kring-Nieuws is het zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch."

Redactie: Harry Blankert, Jan Bruijstens (voorzitter), Jack van Elten, Theo van Herwijnen, Jan Kleijne, Ati Linders (secretaris) en John Ve1mulst.

Aan dit nummer werkten mede Sjef van Balkom, Kok de BekkerDupont, Maria Derks, Rob Hoogeboom, HeinKurvers, J.A.G.M. van Roosmalen, Wim Schouten, J.J. van Veldhuizen, Vincent Verberk.

Redactie-adres: Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch Vormgeving: Jan Bruijstens, Jack van Elten en AtiLinders Druk: Printex 's-Hertogenbosch Oplage 1500 stuks Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de redactie.

MEDEDELINGEN Contributie 1995 Er zijn nog diverse leden die hun contributie voor 1995 nog niet hebben voldaan.

Verzoek aan deze leden alsnog hiervoor zorg te dragen.

De contributie bedraagt minimaal f 25,per jaar. U kunt de contributie overmaken op giro 3119716 t.n.v. penningmeester Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" onder vermelding van contributie 1995 en uw lidmaatschapsnummer.

Cursus stadsgidsen De projectgroep opleidingen is ver gevorderd met een nieuwe cursus stadsgidsen. Eind 1995 zal die van start gaan.

Kringleden die zich hiervoor in het verleden hebben aangemeld, ontvangen automatisch info hierover per post. Het feit dat u zich heeft aangemeld, betekent niet automatisch dat u ook kunt deelnemen. Aan de hand van vooraf bekendgemaakte criteria vindt een selectie plaats. In het volgend Kring-Nieuws meer informatie hierover.

Opleiding Torengidsen In september/oktober/november vindt een nieuwe opleiding tot torengids plaats.

Voor het nieuwe seizoen zijn circa 10 nieuwe gidsen nodig. Aanmelden hiervoor of verzoeken tot informatie kunnen tot 1 september a.s. worden ingediend inhet Kringhuis. Begin september ontvangt u dan een uitnodiging voor een gesprek.

Bezorging Kring-Nieuws De afgelopen maanden is het aantal leden weer behoorlijk gestegen. Dit betekent o.a. dat we voor enkele wijken vrijwilligers zoeken om het Kring-Nieuws te bezorgen. Dit geldt o.a. voor Hintham-Zuid; de Rompert/de Morgen; de Herven/de Buitenpepers. Leden die in principe hiertoe bereid zijn, kunnen zich opgeven bij het Kringhuis. Er wordt dan met u contact opgenomen.

Nieuwe publicatie Kring en Stadsarchief Op 31 meij.l. verscheen: "Lang Leve de Sint Jan; een Bossche ode uit de l 6e eeuw aan hertog, stad en kerk". De verkoopprijs bedraagt f 12,50. De oplage bedraagt slechts 750 exemplaren. Dus OP=OP. Eens bevond zich in de bibliotheek van de hertogen van Bourgondië een handschrift 'Laus Phani Busciducensis' ('Lof der Bossche kerk'). Thans bevindt het zich in de Koninklijke Bibliotheek Albert I te

·~-1

Brussel. Het Stadsarchiefvan 's-Hertogenbosch beschikt over foto's van dit Latijnse handschrift. Wilton Desmense heeft deze tekst thans vertaald en ingeleid.

"Wie de Sint Jan wil bezingen, kan niet om Den Bosch heen'', zegt de - ons onbekende - schrijver. Na eerst uiting te hebben gegeven aan zijn gelovige visie vertelt hij dan ook enthousiast over de stad en (voor)geschiedenis: "Sakkerloot, wat een hertejager was die hertog!". Hij laat "die schurk van een Maarten van Rossum" de revue passeren en "de uilskuikens van leraren" uit een andere stad. Tenslotte beschrijft hij met vrome aandacht de ligging en vooral het interieur van de Sint-Jan rond 15 50. "In de wij de wereld is er geen gebied dat een schitterender kerk kan laten zien dan Brabant alleen". Wie was toch die schrijver met zijn blik van een echte Bosschenaar? .._./

De publicatie bevat de Latijnse tekst en de Nederlandse vertaling en kent tal van illustraties. De tekst van het in het Latijn geschreven handschrift is vertaald en bewerkt door Drs. W.A.P.M. Desmense.

Wilton Desmense ('s-Hertogenbosch, 1951) studeerde, na het gymnasium in zijn geboortestad bezocht te hebben, klassieke talen (Latijn, Grieks en Middeleeuws Latijn) aan de Universiteit van Utrecht en is sinds 1977 als docent verbonden aan het Bossche gymnasium. Wilton is als vrijwilliger actiefin de San Salvatorparochie. Zijn hobby's zijn ondermeer genealogie, postzegels, hardlopen, zwemmen en fietsen.

Thans is hij bezig met een vertaling van 'de kroniek van Everzwijn c.s.'. Gezien zijn beroepsmatige belangstelling voor het T.atijn en vrije-tijds-interesse voor gem ,Jgie/Bossche geschiedenis leek hij de aangewezen persoon het handschrift te vertalen.

Sponsoractie Museum Het Kruithuis is een sponsoractie begonnen om die kosten van de uitbreiding van het museum te kunnen dekken, die niet door subsidie worden gedekt.

Ze brengen daarvoor een aantal geschenk-artikelen op de markt.

Een spaarpot van Borêk Sipek (de architect van de uitbreiding); een puzzel en een schrijfset. In het najaar komen er nog verschillende soorten wijnen.

De spaarpot is van boheerns kristal en het deksel van tin. Aan de zijkant zit een blauwe varkenskop.

Deze spaarpot kan men kopen voor f l .000,- of huren!

...•.•.......os.. , ...,Y•• m•..., :~ " ..•.... :.... ~·····"·"=··-".<

De puzzel bestaat uit 1000 stukjes en kost f 24,95 de schrijfset tenslotte is te koop voor f 29,95 .

De artikelen zijn te koop in het Kringhuis, waar men ook alle informatie kan krijgen over het huren van de spaarpot.

Een aparte belevenis zijn de avondtochten op de Binnendieze. Vanaf heden zowel om 18.00, 19.00en20.00uur! Kosten hiervan: f 150,- per boot. Ook hiervoor dienen aanvragen minimaal 4 weken tevoren worden ingediend.

ZOMERSE ACTIVITEITEN

Zwanenbroedershuis Gratis rondleidingen voor individuele bezoekers elke vrijdag tussen 11 .00 en 15.00 uur. Bij speciale gelegenheden kan het komen te vervallen. Informeer daarom altijd eerst in het Kringhuis.

Onze Kring organiseert in de maanden juli en augustus weer diverse activiteiten, die zowel voor Bosschenaren als voor toeristen zeer interessant kunnen zijn. En al die activiteiten gaan zowel bij goed als bij slecht weer door.

Stadswandelingen Op alle woensdagen, zaterdagen en zon5en organiseren we stadswandelingen door onze oude, historische binnenstad. De wandelingen duren ca. 1,5 uur en starten steeds om 14.00 uur in het Kringhuis. Kosten: f 4, - per persoon; kinderen t/m 12 jaar: f 2, - per persoon. Uiteraard kunt u ook een BON van uw lidmaatschapskaart 1995 inwisselen in het Kringhuis.

U krijgt dan een gratis deelnemersbewijs.

Torenrondleidingen Van dinsdag tot en met zaterdag om 14.00 uur en verder op alle zondagen om 13.00, 14.00, 15.00 en 16.00 uur. Maximaal 25 personen per groep. Duur: ca. 5 kwartier. Kaartverkoop aan de voet van de toren bij de ingang, telkens vanafeen kwart ; 0r vóór aanvang van de eerste rondleiding • die dag. Kosten: f 4,- per persoon; kinderen t/m 12jaar f 2,- per persoon. Uiteraard kunt u de BON van uw lidmaatschapskaart 1995 inleveren voor een gratis kaartje.

l

Vaartochten Binnendieze Van dinsdag tot en met zondag telkens om 11.00, 12.00, 13.00, 14.00, 15.00, 16.00 en 17.00 uur. Op maandag telkens om 14.00, 15.00, 16.00en17.00uur. Duur 45 à 50 minuten.

Kosten: f 6,-p.p.; kinderen t/m 12jaar f 2,50p.p. Ookhiervoorkuntu een BON van uw lidmaatschapskaart 1995 inleveren om een gratis kaartje te krijgen.

Kaartverkoop: Molenstraat 15a van dinsdag tot en met zondag tussen 10.00 en 17. 00 uur en op maandag van 13. 00 tot 17.00 uur. Telefoon: 073 - 122334. Reserveringen: uitsluitend 4 weken tevoren, daarna alleen contante betaling!

Stadhuis Op verzoek van ons Gemeentebestuur organiseert de Kring op donderdagavond om 19 .00 uur een gratis rondleiding van ca.

1 uur. Deze rondleidingen gaan echter alleen door bij voldoende belangstelling (minimaal 5 personen). U dient zich daarom vóór 11.00 uur aan te melden bij het Gemeentelijk Informatie-centrum (073 155755).

Citadel Op de zaterdagen 8 en 22 juli, 12 en 26 augustus vindt een rondleiding van ca.

1 uur plaats door de Citadel/Rijksarchief.

Aanvang: 11.00 uur. Kaartverkoop in het Kringhuis (dus NIET op de Citadel). Kosten: f 4,- per persoon; kinderen t/m 12 jaar: f 2,- per persoon. Ook hiervoor kunt u in het Kringhuis gratis kaartjes verkrijgen door inlevering van een BON van uw lidmaatschapskaart 1995.

De Schutterij van 's-Hertogenbosch Op de zaterdagen 8 juli en 12 augustus zal de Halve Compagnie van de Bossche Schutterij acte de presénce geven voordat de traditionele rondleiding op de Citadel begint.

U kunt telkens getuige zijn van het afschieten der kanonnen op de wallen van de Citadel (Living History). De toegang hiervoor is gratis (de Schutterij doet dit op verzoek van de Kring, die de kosten voor haar rekening neemt) en is mede bedoeld als toeristische trekpleister.

Groepsactiviteiten Op verzoek organiseert de Kring ook allerlei activiteiten voor gezelschappen (groot of klein) op elke gewenste datum en tijdstip. Stadswandelingen, rondleidingen door het Stadhuis, de Citadel, het Zwanenbroedershuis, de Sint-Jan, de Sint-Janstoren, musea, enzovoort. Aanvragen dienen uiterlijk 3 weken tevoren in het Kringhuis te worden ingediend. Alle informatie (ook over tarieven) in het Kringhuis.

VRIJWILLIGERS GEVRAAGD Wij zijn dringend op zoek naar Kringhuismedewerkers(sters).

In het Kringhuis komen bezoekers aan onze stad die informatie willen over de activiteiten van de Kring. Er worden boekingen gedaan voor stadswandelingen, torenbeklimrningen en alle andere objecten waar de Kring rondleidingen geeft.

Verder worden er boeken en andere artikelen van en over de stad verkocht.

De gidsen en vrijwilligers komen regelmatig binnen. Kortom veel afwisseling.

Heeft u interesse? Kom eens binnenlopen, of schrijf een briefje t.a.v. Bema Rekkers.

Vrijwilligers gevraagd voor een tentoonstelling van 31 mei t/m 9 september én Open Monumentendag 9september1995 Uit de enquete van het najaar is onder andere gebleken dat een aantal leden aan kleinere projecten willen deelnemen.

Er staan er nu twee op stapel: - De tentoonstelling "Verdwenen kloosters en kerken in 's-Hertogenbosch". Deze tentoonstelling wordt gehouden bij de Archeologische en Bouwhistorische Dienst in de Oude Jacobskerk in de Bethaniestraat. Vier dagen in de week, te weten dinsdag t/m vrijdag, is het gebouw geopend van 10.00 tot 17.00 uur. Van de vrijwilligers wordt verwacht dat zij werken in dagdelen, van 10.00 tot 13.00 uur of 13.00 tot 17 .00 uur. Als u dit KringNieuws leest zijn we al een maand aan het draaien. De beide diensten hebben namelijk aan de Kring gevraagd om vrijwilligers. En deze vraag leggen wij nu aan u voor. Wij hebben dus 8 dagdelen te verzorgen. Mochtu gedurende juli en augustus wat tijd over hebben dan graag een telefoontje naar het Kringhuis.

- Open Monumentendag 9 september. Wij schijnen ons werk erg goed te doen, want steeds meer open monumenten vragen onze hulp om vooral toezicht te houden.

Instructies per gebouw komen apart en vooraf. Dus mocht u ons op 9 september uit (of in) de nood willen helpen: Op het Kringhuis nemen ze graag uw telefoontje in ontvangst.

Gebouwen die in ieder geval open zijn: De Citadel, het Stadhuis, het Vondelingenhuis, Van Lanschot, St.-Janstoren.

.................................

:Y.AN.fiEBEs'fûüRSTAFEL ..•..

··'···••><••"····"·~

i

.............. •....... "~···'·'····"·~ --~..... ··················· ······· ·· ·'· ·· ·

De stads- en projektgidsen zijn die dag al druk met wandelingen en dergelijke.

Bedankt voor uw bereidwilligheid.

Kok de Bekker-Dupont

•

Vrijwilligers gevraagd voor opzet centrale databank genealogisch onderzoek De Kring van Archivarissen in NoordBrabant (KAN) is begonnen met de opzet van een centrale databank voor genealogisch onderzoek. Men wil in de provincie Noord-Brabant komen tot een volledig geautomatiseerde klapper/index op alle doop-, trouw- en begraafregisters in Noord-Brabant. In een oogwenk kan dan de genealoog bijvoorbeeld zien of zijn familie in een bepaald dorp voorkomt.

Ten behoeve van dit project worden vrijwilligers gevraagd.

De werkzaamheden bestaan in het invoeren van gegevens in een geautomatiseerd bestand vanuit reeds bestaande klappers (fichebakken) of rechtstreeks vanuit de brontekst (de zgn. DTB-boeken).

In het laatste geval is enige kennis gewenst van het oude schrift.

Vooral voor degenen, die genealogisch geïnteresseerd zijn, is het een interessant project.

De werkzaamheden kunnen, waar het het stadsarchief 's-Hertogenbosch betreft, plaatsvinden Ofwel op het stadsarchiefzelf, óf, indien U over een PC beschikt, zelfs thuis. De deelnemers krijgen na een korte inleiding een stap-voor-stap gebruikershandleiding. Voorts wordt actieve begeleiding geboden. Daarnaast zal voor de deelnemers een excursie worden georganiseerd.

Momenteel is reeds een groepje deelnemers op het stadsarchief bezig op dinsdag, tijdens kantooruren.

Vrijwilligers, die aan dit project willen deelnemen, kunnen zich aanmelden bij de algehele coördinator van het project, de heer H. Pennings, Rijksarchief in NoordBrabant, Zuid-Willemsvaart 2, 5211 NW 's-Hertogenbosch, telefoon (073) 120733, met vermelding eventueel dat u wil meewerken ten behoeve van het stadsarchief 's-Hertogenbosch.

Vincent Verberk

•

EXCURSIES BRABANTSE-BOERDERIJEN -KRENTENMIKKEN-FIETSTOCHT: ZONDAG 24 SEPTEMBER Op maandag 20 februari jl. hield dr. ir.

SjefHendrikx voor de Kring een boeiende lezing over Brabantse boerderijen. Wij kondigden toen al aan, dat we voornemens waren een Brabantse Boerderijen-fietstocht op te zetten. Welnu: we gaan fietsen op zondag 24 september, onder deskundige leiding van SjefHendrikx.

We blijven rondrijden in onze eigen Bossche stadsgewesttuin: Cromvoirt-Helvoirt-Vught-Den Dungen-MiddelrodeRosmalen. De route is zo uitgezet (routekaartje met routebeschrijving worden uitgedeeld bij vertrek), dat we langs een 40-tal karakteristieke boerderijen komen; bij een 8-tal stoppen we even en aan een 2-tal boerderijen vindt intensief bezoek plaats. De totale routelengte is ongeveer 55 km. (vanafKringhuis en terug).

We zien mooie voorbeelden van Meijerijse boerderijen: staldeelhoeven, die in het verleden min of meer een langgevelontwikkeling te zien gaven. Enige bijzondere punten: boerderij de Putakker, het buitentje "Haanwijk", een p(r)achtboerderij van Staatsbosbeheer, de (restant)boerderij van het kasteeltje Assendelft in Middelrode, de boerderij met het 16eeeuwse torentje ("stenen kamer"), de pachthoeve van de Wamberg, etc. Voor kenners en liefhebbers om van te smullen!

Het programma is in hoofdlijnen als volgt: 08.00 uur verzamelen bij het Kringhuis (wel allemaal komen!)

08.15 uur vertrek naar Cromvoirt: Camping de Vondst. In de kantine van de camping: koffie en een inleidende toelichting op de tocht door SjefHendrikx 09.30uur start boerderijentocht; we dwalen door Cromvoirt, Helvoirt en Vught naar Den Dungen 13.00 uur gezamenlijke lunch met krentenmik m overvloed en koffie/thee in overvloed in een karakteristieke boerderij in Den Dungen De krentenmik (een kanjer!) wordt speciaal voor ons door een Dungense bakker gebakken.

.

················'···""''"'''""""''""""·······:...,,.,

. ........•.·.........•;....•.. " •... " ... "·"·· · =""- ~'" ······..;

14.00 uur vervolg van de fietstocht: van Den Dungen naar de Zuid-Willemsvaart - Huis Seldensate, Middelrode - De HoogheiLoofaertsedijk en tenslotte naar de Wamberg in Rosmalen.

16.00 uur terugreis naar het Kringhuis (of allerlei vertakkingen naar eigen huis) 16 .40 uur aankomst Kringhuis; einde fietstocht.

De kosten voor deze excursie bedragen

f 15,- per persoon. Daarin is begrepen: koffie bij aanvang, krentenmikkenmaaltijd met volop koffie en thee, begeleiding.

Betaling van de kosten direct (cash, liefst gepast) in de kantine van de camping "De Vondst" in Cromvoirt bij ondergetekende.

Hierbij wil ik wel de volgende kanttelc~­ ning plaatsen: het betalen van dit soort k._ ne bedragen kan beter direct geregeld worden: dit voorkomt aan beide kanten administratieve rompslomp, maar: dan moeten we wel goed afspreken: opgeven is meegaan! Er wordt ingekocht op basis van het aantal opgegevenen. Komt U niet opdagen, dan wordt U alsnog f 15 ,- onkosten in rekening gebracht. Dat is toch niet onredelijk, vindt U wel?

Opgave na verschijnen van dit nummer van Kring-Nieuws in het Kringhuis. Het aantal is beperkt tot maximaal 25 personen.

Wacht dus niet te lang met opgeven. Bij grote overtekening zullen we deze hoogst interessante tocht later nog eens herhalen.

Tot ziens op zondag 24 september.

Vincent Verberk

EEN ORIENTATIEREIS NAAR TRIER: 11 EN 12 NOVEMBER Als je over Trier gaat schrijven kun je talloze brochures, boekjes, tijdschriften en andere geschriften raadplegen en overal een stukje overschrijven tot je een heel verhaal bij elkaar hebt, al of niet samenhangend.

Ikheb daarnietzo'nzin in en ik zie de zin er niet zo van in.

Duidelijk is, dat je zelf Trier moet bezoeken; je moet Trier ondergaan.

Je voelt dan zelf -ja, je moet Trier voelen - hoe rijk historisch Trier is en tevens hoe je in de huidige tijd er aangenaam en overzichtelijk kunt verblijven. Je kijkt dan wellicht door een aantal kreten heen, als: "de oudste stad van Duitsland" en: "een openluchtmuseum van de Europese geschiede-

' .... ~"

",

nis"; het zal allemaal wel waar zijn (ofschoon, wat doen we dan met Solothurn?), maar Trier komt voor ons echt pas tot leven als je erzelfbent.

En daarom gaan we naar Trier: een oriëntatiereis. We gaan ons oriënteren op de rijke historie van Trier met de vele historische gebouwen, en ons ook oriënteren op het huidige Trier; daarnaast willen we kennis nemen, hoe men in Trier omgaat met de toeristische activiteiten. Nieuwsgierig zijn we ook, hoe een dergelijke op historisch terrein kwetsbare stad in harmonie verkeert met stadsontwikkeling en stadsuitbreiding. Historie - we weten het van onze eigen stad- hoeft geen dood iets te zijn: het Dreiköningenhaus aan de Simeonstrasze is een laat-romaanse woontoren: beneden kun je taartjes eten in de Konditorei van Café Bley. Contrastrijk noem je · ~ \ets; denk maar aan onze "Konditorei" ... ) Rozenkrans, die laatstelijk onze plaquette kreeg uitgereikt.

Zin of geen zin: toch zal ik in een paar pennestreken trachten een typering van Trier te geven.

Omstreeks 16 vóór Christus door de Romeinen gesticht onder keizer Augustus als Augusta Treverorum; in de buurt van een heiligdom van de Keltische Treverers.

Niet minder dan 6 romeinse keizers hebben er gewoond. Uit die tijd dateren nog grote bouwwerken als de Porta Nigra (zonder specie gebouwd en daarom "bouwwerk van de duivel" genoemd) (einde 2e eeuw) en eigenlijk ook de Simeonsstrasze, die loopt van de Porta Nigra naar de Hauptmarkt: het is de oude Cardo Maximus uit de romeinse tijd. Uit die tijd stamt ook de pa' '<>aula "Basilika" van Constatijn de Groen tot een van de stoutste bouwplannen van de romeinse keizertijd kan ongetwijfeld de bouw van een "badpaleis", de huidige Kaiserthermen, worden gerekend.

Maar nog ouder dan deze Kaiserthermen zijn de Barabarathermen uit 150 na Christus; zij liggen nabij de imposante romeinse Moezelbrug. Buiten het middeleeuwse stadscentrum (uitstekend te belopen), ligt tegen de helling van de Petrisberg het Amphitheater uit ongeveer 100 na Christus. In de 4e eeuw telde de stad ongeveer 80.000 inwoners!; nu ongeveer 100.000.

Het verval van de romeinse heerschappij betekende niet het einde van het leven in Trier. Het werd weldra een bisschopsstad bij uitstek, waarbij we wel moeten bedenken, dat in die tijd menig bisschop een wereldlijke bestuurder was, o.a. als keurvorst.

Tussen 500 en 1500 ontstonden op (jazeker erop, dat komt nu ook nog voor!) en naast de bouwwerken uit de klassieke oudheid

•v!

.... •. •. ·. ·•· · · ·•· · .· .·.· .·.·.·.·.·'." y~~T~~J~~$!Y~t~~J romaanse en gotische kerken, kloosters en stiften, burchten en patriciërshuizen. Op de eerste plaats moet dan genoemd worden de machtige romaanse Dom, gebouwd op de resten van een paleisje uit de Constantijnse tijd. De kerk zelf dateert vanaf de 11 e eeuw.

Naast de Dom de Lieve Vrouwekerk, Liebfrauen, de oudste gotische kerk van Duitsland (1235-1260). Ook het Simeonsstift, gelegen naast de Porta Nigra, is een vroeg-middeleeuws bouwwerk uit de 1 le eeuw. Van wat later tijd dateert het keurvorstelijk paleis (17e eeuw) en ook het paleis Kesselstadt (1740-1745).

Heb ik dan alles genoemd? Zeker niet, alléén de hoogtepunten.

Trier: een romeinse stad bij uitstek en religieus middeleeuws centrum bij uitstek, maar ook nu nog een levendige stad: verkeersknooppunt van een uitgestrekt gebied; reisdoel van internationaal niveau; een belangrijke congresstad ook en niet in het minst een der grootste wijnbouwgemeenten aan de Moezel, Saar en Ruwer met vermaarde wijnkelders. In een van de vele folders schrijft men: "een vrolijke ronde langs de wijnhuizen behoort evenzeer bij een bezoek aan de oudste stad van Duitsland als een bezichtiging van de monumenten van haar 2000 j aaroude geschiedenis". Zowaar: we zijn weer wat zuidelijker!

Het is ons, na enige omwegen, gelukt, om een interessante oriëntatiereis op te zetten naar Trier. Frau Mereien, Leiterin Protokoll-angelegenkeiten und Städte-partnerschaften van de stad Trier heeft in overleg met ons een weloverwogen programma opgezet. Van de heer R. v.d. Sandenvande afdeling Communicatie van onze stad kregen we alle medewerking.Wel moesten we onze oorspronkelijke voorziene data van 23-24 september al snel laten varen: het is dan hoogtepunt van de wijnfeesten in Tri er.

Al in april waren tot op 1 uur rijden van Trier alle hotels volgeboekt.We zijn nu uitgeweken naar de rustige (en goedkopere) tijd van het week-end van zaterdag 11 en zondag 12 november. Na enige pogingen hebben we nu een redelijk geprijsd hotel van degelijke middenklasse kunnen vinden, die ook over voldoende éénpersoonskamers (een gewilde vraag) beschikt.

Het programma omvat als hoogtepunten: een uitgebreide stadswandeling in de binnenstad, een stadsrondrit betreffende de stadontwikkeling van Trier, een ontvangst door de burgemeester van Tri er, en ook een

wijnproeverij in een typische "Weinkellerei" van Trier.

Het programma is hierna vermeld De kosten van deze oriëntatiereis komen uit op f 250,- per persoon.

Een moeilijkheid was voor ons, bij het op voorhand vastleggen van het aantal kamers, hoeveel éénpersoonskamers dienden te worden gereserveerd. Op basis van de verhoudingen in de lijst van de voorlopige inschrijvingen is een pakket van 15 tweepersoonskamers en 20 éénpersoonskamers besteld (bij een maximum aantal deelnemers van 50 personen). Op de éénpersoonskamer dient een toeslag van 20 DM (ca. f 23,=) te worden betaald. Geeft u derhalve bij opgave voor de reis eveneens aan, of u een éénpersoonskamer of tweepersoonskamer wenst. Met deze wensen wordt dan zo goed mogelijk rekening gehouden. Klopt de uiteindelijke som niet, dan zijn wij verplicht tot toewijzing van de soort kamer; we zitten nu eenmaal vast aan deze verdeling.

Opgave voor deze reis in het Kringhuis (mondeling, schriftelijk of telefonisch).

Wacht niet te lang met beslissen, want het maximum aantal deelnemers is strikt bepaald op 50. De inschrijvingstermijn sluit op 1 septembera.s. Vrij sneldaarnakrijgtu een acceptgiro toegestuurd, die uiterlijk 1 oktober betaald dient te zijn. Na die datum kan geen restitutie van gestorte bedragen meer plaatsvinden; wel is het mogelijk; dat u een vervanger aanwijst.

Vincent Verberk

•

Programma oriëntatiereis naar Trier 11 en 12 november zaterdag 11 november 08.00 uur Vertrek vanaf hoek Stationsweg/Oranje Nassaulaan bij het NS-station 's-HertogenboschCentraal.

Men wordt verzocht uiterlijk 07.45 uur aanwezig te zijn in verband met laden koffers e.d.

Route: 's-Hertogenbosch-Eindhoven-Maastricht-Luik-Verviers Malmedy St. Vith-Bittburg-Trier.

Half uur pauze onderweg.

12.30 uur Aankomst in Trier. Inklaren bij Hotel Deutscher Hof, Südallee 25, D-54290 Trier (telefoon: 0651/46020).

Alle kamers met douche, toilet, telefoon en TV.

......

ii'Q" ·· ·· ·· · · · · ··· · · ······· · ··· ~ ·····

j . .- .... :.:,"" .. ... j

Maaltijd voor eigen rekening, evt. zelf mee te nemen. In bus is koffie aanwezig.

14.30 uur tot 16.30 uur Stadswandeling onder deskundige leiding (in het Nederlands!). Deze rondleiding in de stad wordt aangeboden door de stad Trier.

16.30 uur tot 19.00 uur Vrije tijd.

19.00 uur Wijnproeverij in een typische Weinkellerei in Trier, aansluitend een uitgebreid buffet (soep, rijke keuze uit koude schotels, warm hoofdgerecht, kaasplateau, dessert). zondag 12 november tot 11.00 uur Vrije tijd.

11. 00 uur Ontvangst door Oberbürgemeister Herrn Schroër van de stad Trier.

Voor doorzetters worden 'n tweetal cultuur-historische bezoeken in het programma opgenomen.

14.00 uur Warme lunch in hotel.

15.30uurtot 17.30 uur Stadsrondrit(meteigen bus): de stadsontwikkeling van Trier; onder leiding van Dipl. Ing. Peter Dietze, afdelingschef Stadsontwikkeling van de stad Trier.

17.30uurtot 19.00 uur Vrije tijd.

Eigen voorziening in avondmaaltijd (ter plaatse of mee te nemen in de bus).

19.00 uur Vertrek bus uit Trier.

23.00uur Aankomst bus in 's-Hertogenbosch.

STUDIEDAGEN Indrukken van een studiedag Op 18 mei vond er in het Provinciehuis te 's-Hertogenbosch een studiedag plaats van de Stichting Zuidelijk Historisch Contact (ZHC), onder de deftige titel: "Vormend Verleden?

Noord-Brabantse geschiedenis als inspiratiebron voor beleid, vorming en ontwikkeling". Het had een titel kunnen zijn voor een lijvig boekwerk in vele delen.

Een aantal bestuursleden van de Kring heeft op uitnodiging deze studiedag gevolgd. Aanleiding tot deze bijeenkomst was enerzijds een afscheid van Prof. Dr. H. van den Eerenbeemt als voorzitter van de

ZHC, anderzijds de start van een derde reeks historisch-wetenschappelijke studies, met als nieuwe hoofdredakteur Prof.

Dr. Peter Nissen, inmiddels adviseur bij onze kring.

Ik ga niet een chronologisch verslag geven van deze dag: ik spreek dus niet over de min of meer interessante lezingen van Prof.

Koldeweij (werd Noord-Brabant niet al te veel door het Noorden tot het Noorden gerekend?) en van Dr. Rooijakkers (was Noord-Brabant echt zo zielig?); ik praat ook niet over de twee zwaargewichten van de middag: Commissaris van de Koningin Mr. Houben en de heer Nijpels, burgemeester van Breda, die niet verder kwamen, dan een politiek steekspelletj'e over en weer, of de regio Breda nu wel of niet bij de provincie Noord-Brabant (blijft) behoort (behoren); geschiedkundige feiten (al of niet pseudo) werden hiervoor al te vlot voor het eigen karretje gespannen.

Interessanter waren de zogenaamde "Workshops". Er waren er vijf, te weten: de regionale en lokale geschiedenis en: - het onderwijs -de musea - de volkscultuur/heemkunde - de genealogie - de monumenten en de archeologie.

Ik heb er 3 bezocht (was physiek ook het maximum), te weten: volkscultuur/heemkunde, monumenten en archeologie, en musea. Deze drie waren m.i. ook het meest interesant voor de Kring. Het overleg gebeurde aan de hand van stellingen. Het leek me de moeite waard, om hieromtrent een en ander door te geven.

De volkscultuur/heemkunde en de regionale/lokale geschiedenis.

Prof. Nissen leidde de bijeenkomst in met een toelichting op een aantal stellingen. Heemkunde, zo zegt hij, bestudeert de eigen leefwereld; om dat te kunnen doen, gebruikt zij methoden, die ook gebruikt worden in een aantal wetenschappen. Zelf is heemkunde geen wetenschap; je zou het meer kunnen zien als een koepel van een aantal wetenschappelijke methoden.

Volkskunde is wel een eigen wetenschap.

De heemkundebeoefening bloeit in deze tijd bijzonder op. Het zou de moeite waard zijn, zegt Prof. Nissen, dat dit verschijnsel eens volkskundig wordt onderzocht.

De heemkundebeoefenaars krijgen ook een boodschap mee: kijk ook eens buiten het eigen heem, hoe het daar gaat! Door de-

ze vergelijkende studies krijg je ook een beter beeld van je eigen heem.

Een volgende boodschap: wees voorzichtig met de slogan: "Brabantse identiteit"! Want dat is misschien te veel een produkt van beeldvorming en te weinig een resultaat van de werkelijkheid. Ook Dr. Rooij akkers hamerde 's morgens op dit wat al te idyllisch en nostalgisch beeld. De uitspraak van Brabantse voormannen als Dr. P.C. de Brouwer uit Hilvarenbeek en rector Goossens uit Tilburg: "Brabander zijn en katholiek zijn is identiek" is uit de tijd. We moeten ons niet te veel toespitsen op de Brabantse cultuur, maar ons uitdrukkelijker bezighouden met de cultuur in Brabant.

Natuurlijk: enige nostalgie mag en moet een drijfveer zijn, maar we moeten ons er niet in verliezen, het mag zeker geen basis zijn van geschiedenisbeoefening.

En natuurlijk: Brabant kent geheel ei.eigenschappen op het gebied van la,,j schap, ligging, economische structuur, leefwijze en gewoonten. Maar deze vormen meer een aantal Brabantse identiteiten en niet één identiteit. Daarvoor zijn ook de regionale verschillen binnen Brabant te groot.

Gooi de zaak open en doorbreek die starre beeldvorming, zegt Prof. Nissen. Heb ook aandacht voor het "andere" en "vreemde" in het verleden van de eigen regio. Het kan een verrassingseffect hebben.

Het leek me de moeite waard, deze boodschap hier door te geven.

Monumenten/archeologie en regionale/lokale geschiedenis.

Ook hier werd een aantal stellingen · ' \ geleid, nu door Dr. Wies van Leeuwen. _,, Als de aantasting (erosie) van de cultuur van het Noord-Brabantse land in het huidige tempo doorgaat, is er over enkele tientallen jaren geen aanleiding meer voor onderzoek naar de woon- en leefomstandigheden van de plattelanders, zegt Dr. van Leeuwen. Dit geldt even goed voor de Brabantse stad en haar stedelingen, vult onze bouwhistoricus Ad van Drunen terecht aan.

Een pleidooi houdt Van Leeuwen dan voor het verplicht stellen van een zgn. cultuur-historisch effect-rapportage bij grootschalige ingrepen, d.i. een indringend onderzoek naar eventuele negatieve gevolgen van deze ingrepen op de cultuur-historische waarden.

Bij deze stelling worden door anderen toch enige kanttekeningen geplaatst: het kost weer meer geld en vooral ook: het kan enorm tijdsverlies geven door allerlei pro-

..-: ../

.. :~-

······ " ·· ··· ··(•···"·"···" ... -. .. ......... .-.. . ..• x~ .., .• '-l',~ ..,

cedures (kijk maar naar onze rivierdijken!). Laat de sloper en de verstoorder maar dit onderzoek betalen, zegt van Leeuwen, hierbij verwijzend naar het milieu: de vervuiler betaalt.

Een belangrijk element van de discussie is ofje kunt volstaan met behoud en restauratie van de gevel, terwijl je dan erachter je gang mag gaan. "Alsjeblieft niet'', zegt Van Drunen, "want juist achter de gevels kom je de kostbaarste zaken tegen!". "Ja maar", zegt een deelnemer, "allemaal mooi en wel, maar achter de gevel moetje ook als moderne mens kunnen blijven leven: het moet wel bewoonbaar zijn overeenkomstig moderne maatstaven". Hier wordt een niet gemakkelijk oplosbaar spanningsveld blootgelegd. Wel is men uitdrukkelijk van mening, dat je dit soort zaken niet te lijf moet gaan met het stellen van nog meer :--lhtlijnen, geboden en voorschriften. Be·'"'r is het de eigenaar op kwalitatieve gronden te overtuigen van het zorgvuldig omgaan met het waardevolle.

Bouwhistoricus van Drunen wijst er tenslotte op, dat de Monumentenzorg is gedecentraliseerd, d.w.z. de bevoegdheden liggen niet zozeer meer bij de minister, maar meer bij het lokale bestuur. Maak hiervan gebruik als heemkundeclubs, zegt

van Drunen. Hierbij wil ik toch twee kanttekeningen plaatsen: op de eerste plaats ben ik niet zo gelukkig met het leggen van de bevoegdheden betreffende monumentenzorg bij het lokale bestuur: het kan gauw leiden tot willekeur; al te gemakkelijk moet op lokaal niveau bij de afweging (zo deze gemaakt wordt) het "monumentale" wijken. Op behoud valt niet zo spectaculair te scoren. Verwijzing naar hogere kosten wordt al te gemakkelijk naar voren gehaald als argument.

Voorts lijkt het me verstandig, wanneer de heemkundekringen niet als lid gaan deelnemen aan monumentencommissies e.d.: een onafhankelijke opstelling blijft te prefereren.

De musea en de regionale/lokale geschiedenis.

Een van de stellingen, die mevrouw Drs. Jacobs onderbouwt, luidt: "De geringe financiële en personele middelen van de middelgrote en kleine musea staan een onderlinge samenwerking met de heemkundekringen in de weg". Geld is er bijna niet, het personeel is niet of nauwelijks opgeleid en te gering in aantal. Hierdoor is er te weinig tijd om bezig te kunnen zijn met onderzoek. Mijn aanwezige neef Ir. Jules

Verschuuren, directeur van de Stichting Brabantse Musea, stelt, dat het bij de kleinere musea te veel schort aan het onderkennen van de eigen taakstelling: er ontbreekt dikwijls een eigen visie: wat willen we met deze collectie doen? Deze vraag is belangrijker dan het ongefundeerd blijven vragen om geld en personeel.

De relatie met de heemkundekringen wordt nader onder de loep genomen en dat interesseert me bijzonder: afzonderlijke musea zijn nogal arrogant ten opzichte van de heemkundigen, zegt mevr. Jacobs, zelf museumdirecteur.

Serieus zou bekeken moeten worden wat de Stichting Brabantse Musea op de langere termijn kan betekenen voor de heemkundekringen.

Jules Verschuuren onderschrijft dit en zo doet ook Brabants Heem. In december beleggen Brabants Heem en Stichting Brabantse Musea een overlegdag betreffende de verbetering van de relatie musea-heemkundekringen. Ik ben benieuwd, wat dat gaat opleveren.

De besprekingen in de "workshops" waren beslist de moeite waard. Steeds werd een relatie gelegd met heemkunde.

Vincent Verberk

•

OP DE FIETS DE STAD ONTDEKKEN!!

Vanaf 1 juli is een nieuwe uitgave van de Kring verkrijgbaar.

Velen van ons zijn vertrouwd met de binnenstad. Daarbuiten kennen we de "\uitenwijken" heel globaal; een enkele .lijk wat beter omdat we er wonen, er kennissen hebben, er op school zijn geweest enz. Een enkel markant gebouw dient als herkenningspunt.

Maar weinigen van ons hebben een goed beeld van de stad anno 1995 als geheel. Hoe is in de loop der jaren aan de uitbouw gewerkt, hoe is er gebouwd, vanuit welke opvattingen werd aan de vormgeving gewerkt en wie zijn de ontwerpers van gebouwen.

Na de opheffing van de knellende band die de vestingwet voor de stad vormde, is stapsgewijs de stad uitgebouwd; uitgelegd is nog een beter woord. Dat was anders dan b.v. in steden als Tilburg, Eindhoven geen makkelijke zaak. De waterrijke omgeving betekende dat de omgeving niet zonder meer bouwrijp was.

In de verschillende fasen waarin aan de groei van de stad is gewerkt vinden we dan

ook de oplossing voor dit probleem ook terug.

Herkenbaar zijn ook de opvattingen over wonen, over invulling en gebruik van de openbare ruimte, over de relatie tot het verkeer en de werkgebieden.

Ieder gebied vertelt zijn eigen verhaal in ruimtelijke ordening, bebouwing, landschap.

Hoe is dit beter te ontdekken dan op de fiets!!

Samenwerking werd gezocht en gevonden om een fietsroute te ontwerpen die belangstellenden een beeld kan geven van de samenhang en van de verschillen die de wijken steeds weer een eigen gezicht hebben gegeven.

De uitgave is een initiatief van de Bond voor Nederlandse Architecten regio 's-Hertogenbosch, het Bosch Architectuur Initiatief, de gemeente 's-Hertogenbosch en onze Kring. Samen maakten zij met drukkerij Tielen uit Boxtel de uitgave ook financieel mogelijk. De Eerste Nederlandse Fietsersbond (ENFB) verleende mede-

werking om ook een veilige en aangename route uit te kunnen stippelen.

De uitgave verschijnt op 1 juli ter gelegenheid van de dag van de architectuur. Bij die gelegenheid zal in het bijzonder aandacht worden besteed aan de scholenbouw in de stad. Een apart inlegvel geeft daarover nog aanvullende informatie.

De route is zo opgezet dat naar eigen voorkeur een keuze over het te fietsen traj eet kan worden. De uitgave bestaat uit een handzaam boekje met toelichting, foto's en een routekaart. De route is uitermate geschikt om met kennissen eens "de stad te laten zien".

Ook al zou u niet de fiets kunnen pakken dan nog is de uitgave de moeite waard om een beeld te krijgen van de opbouw van de stad vanaf 1870.

Verkrijgbaar: Kringhuis; prijs f 5,-; voor leden/ 4,50 tegen inlevering van bon B van de lidmaatschapskaart 1995.

Hein Kurvers

•

INFORMATIE BINNENDIEZE

!sftciî'tiNö" iiiNNÉNÖIEZif l ...

,,,,,;,,,,,.,,'-•••"' ••••••'·~M~~''"''"•"••••'•·"·· '••••• •••· "•···•·'···•·•"•",..,,-;.. ,,..-,A,;.,,,,,...-,"~,l;,M,,Y,,<.,;

een heerlijke Bossche Bol verliep de middag heel plezierig.

In het kader van het tien-jarig bestaan van de Stichting Binnendieze wordt er op 9 avonden in september van dit jaar (data: 13, 14, 17, 20, 21, 24, 27, 28 september en 1 oktober) een speciaal project georganiseerd voor de oudere basisschooljeugd. Het gaat in totaal om 18 "griezelige middeleeuwse" vaartochten. Voor dit project zijn wij op zoek naar mensen die zich voor dit project willen inzetten (figuranten, maken kleding/kostuums etc.).

Aan het begin van de avond naar het "KEERSHUIS" (wij gebruiken bewust de naam van het Klavier niet, omdat wij vinden dat de historische naam gebruikt dient te worden en niet een of andere modieuze) in afwachting om een tochtje op de Binnendieze te maken, waar erg druk gebruik van werd gemaakt. De avond werd daarna zeer geanimeerd doorgebracht en oud-bomers zetten nog menige boom op, zeker de mensen die elkaar soms in geen jaren gezien hadden.

williger nog een mooie ingelijste foto van de Binnendieze mee naar huis.

De overgebleven Bossche Bollen zijn echter nooit meer gevonden .....

Speciaal willen wij Maarten Kooijman bedanken voor zijn initiatief evenals het bestuur van de Stichting Binnendieze die deze dag financiëel mogelijk maakte.

Wim Schouten John Vermulst

•

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Lian Duif, hoofd Publiekszaken Stichting Binnendieze, tel: 122334.

Geïnteresseerden kunnen zich tot zaterdag 15 juli bij haar aanmelden.

REUNIE VRIJWILLIGERS BINNENDIEZE Een goed initiatief was het van Maarten Kooijman om n.a.v. tien jaar varen op de Binnendieze alle vrijwilligers en ex-vrijwilligers tot een reünie uit te nodigen. Tesamen met Annelies van Onzenoort, Theo

Schitterend doorkijkje van de Binnendieze

Bertens (ex-vrijwilligers), Wim Schouten en Jo van Liempt werd een feestprogramma opgesteld en ruim 80 mensen, waaronder juist veel ex-vrijwilligers hebben een middag en avond beleefd waarop bijgepraat kon worden, kritiek van vroeger weer eens kon worden herhaald, veel gelachen werd, in een goede sfeer herinneringen opgehaald werden en sterke verhalen nog eens werden aangedikt.

In de namiddag werd met Rederij Wolthuis een trip gemaakt over de Dieze, langs de Brabanthallen en industrieterrein-west naar sluis Henriëttewaard in Engelen en de Ertveldplas.

Tijdens deze trip bood oud-schipper Barend van de Ven zijn afstudeerscriptie over de Binnendieze aan de voorzitter aan. (De redactie van het Kring-Nieuws heeft ook belangstelling.) Onder het genot van o.a.

Onder het genot van een aardig buffet met o.a. warme frieten en een goed glas was het als vanzelfsprekend dat iedereen goed met elkaar overweg kon ondanks de fricties uit het verleden, waardoor veel mensen voortijdig of gedwongen weggingen als vrijwilliger bij de Stichting Binnendieze.

Misschien is deze avond een aanleiding om deze vrijwilligers uit te nodigen voor een gesprek. Immers de Stichting Binnendieze alsook de Kring "Vrienden van 'sHertogenbosch" hebben steeds meer vrijwilligers nodig. Wij hadden het gevoel op deze avond dat er mogelijkheden zijn!

Na 23.00 u brak voor de meeste mensen de tijd aan om huiswaarts te keren, waarbij zij terug konden zien op een zeer geslaagde dag. Bij het afscheid kreeg elke (ex)vrij-

BINNENDIEZE VAARTOCHTEN 1985-1995 In 199 5 is het prettig om eens "in de boot genomen" te worden en de gedachten te laten varen over 10 jaar Binnendieze-vaartochten. Maar wat is nou zo aangrijpend aan die Binnendieze(vaartochten). Is het het spel van de elementen? Zon, regen, schaduw, stilte, historie, cultuurerfgoed of de weerspiegelingen van de huizen meters hoog boven het wateroppervlak?

Op zich zijn de vaartochten over de Binnendieze geen nieuwe vinding van de laatste jaren. Al reeds decennia geleden organiseerde de V.V.V. vaartochten. Alleen waren deze niet al te prettig vanwege de vele riolen die loosden op het water en de mensen in de boot. Dit alles ging gepaard met stank, vuiligheid, ongedierte en

t" ....., ... ······'·'······· ... '·'·····'··",~.....

wat al niet meer. Mede dankzij de protesten van vele burgers om de demping tegen te gaan werd de Binnendieze verklaard tot BESCHERMD STADSGEZICHT. Het gevolg was de start van de restauratiewerkzaamheden in het begin van de jaren '70. Hierdoor heeft men veel van de waarde en het karakter van de Binnendieze kunnen herstellen en behouden. In dit verhaal zou het te ver gaan om de historie van protest tot restauratie verder op te sommen.

Maar een feit is wel dat dit meer en meer mensen motiveerde om de Binnendieze d.m.v. artistieke uitingen vast te leggen.

Bijvoorbeeld via etsen, schilderen, gedichten en het maken van foto's. Zeker het laatste heeft als groot voordeel om al de veranderingen vanwege de restauratie over een langere tijdperiode weer te geven. Dit alles heeft in 1995 extra aandacht. Er staan ~en aantal bijzondere gebeurtenissen op , Lapel. Een ervan is dat de Fotoclub Schijndel op 25 maart j .l., mede dankzij het en-

thousiasme van ondergetekende, een extra foto-vaartocht heeft gemaakt over de Binnendieze. Als dank c.q. tegenprestatie zal deze foto-club in de zomermaanden hun foto's exposeren in het Kringhuis. Een tweede is dat in de maand juli in de etalage van de ABN-AMRO bank in de Visstraat de exposant-van-de-maand, het Vakkledingshuis, extra aandacht gaat schenken aan de Binnendieze. En mocht u door de · Snellestraat komen of misschien ter hoogte van de Stoofstraat over de Binnendieze varen dan kunt u het nuttige met aangename verenigen. Aan de gevel van het Vakkledingshuis hangt een schilderij van de Bossche schilder John v .d Heuvel, dit is zeker het bekijken waard.

Een andere gebeurtenis zal zijn een Foto-expositie van ondergetekende in Biercafe 't Duvelke in de Verwersstraat. De eigenaar Bart Minderhoud die 's-Hertogenbosch met zijn cultuur en historie een warm hart toedraagt, is erg enthousiast om

op deze manier 10 jaar Binnendieze-vaartochten wat extra promotie te geven. Deze expositie zal gaan plaatsvinden in de maanden augustus en september. Een klein detail om ook te vermelden is dat Biercafe 't Duvelke met zijn achterdeur aan de Binnendieze grenst, zodat de historische link van bierbrouwerijen en cafe's bij deze weer is aangetoond. Er blijft binding met de Binnendieze.

Na het zien van al deze exposities zullen vele mensen zich (wederom) laten overhalen om een vaartocht te maken. En naar ik hoop al diegenen die tot dusver nog nooit een vaartocht hebben gemaakt. Die kunnen zich dan op een leuke en amusante manier "in-de-boot-laten-nemen".

Rob Hoogeboom

•

p.s. Het fenomeen "Ut Dieze Slukske" gaat steeds meer over de tong.

OPENING VAN HET TOERISTENSEIZOEN EN EEN KIJKJE BIJ EEN EXPOSITIE Op 22 april 1995 opende de voorzitter van de Kring en van de Stichting Binnendieze, Hein Kurvers, om 11.30 uur het toeristenseizoen 1995-1996. De opening stond in het teken van het tienjarig bestaan "an de Stichting Binnendieze. Meer dan ,QO vrijwilligers hebben van de rondvaarten op de Binnendieze in die 10 jaar gemaakt, wat het nu is: een eclatant succes.

Het varen is de op een na meest in trek zijnde toeristische attraktie in 's-Hertogenbosch. De Sint-Jan is de nummer een, en wat de voorzitter betreft, mag dat zo blijven. Een zekere terughoudendheid qua aantallen te vervoeren toeristen is zijn inziens zeker op zijn plaats, wil het kleinschalige en daarmee niet-commerciele karakter gehandhaafd blijven. De Stichting heeft het met zijn opstapplaats wel getroffen, in een van de oudste en keurig gerestaureerde Bosche stadswijken. Dat kon ook een van de bewoners van de Uilenburg, Cornelis Verhoeven, in zijn toespraak beamen. Met enige schaamte moest hij echter bekennen, nog nooit een vaartocht op de Binnendieze te hebben meegemaakt: het zou vandaag voor hem zijn vuurdoop worden.

Fotoclub Schijndel 'In-de-boot' genomen 25maart1995 (foto Rob Hoogeboom)

De officiële opening van het toeristenseizoen werd verricht door wethouder Paanakker door het onthullen van een bank bij de opstapplaats. De bank is een geschenk van de Stichting aan de gemeente, ter verfraaiing van de Uilenburg. De wethouder kon slechts een replicabank onthullen. De echte was nog onderweg uit Spanje en zal op het moment, dat u dit leest de replica hebben vervangen. De voorzitter sprak de hoop uit, dat volgend jaar het toeristenseizoen zal worden geopend door een gezamenlijk initiatief van alle organisaties, die bij het Bossche toerisme betrokken zijn, en dat de opening niet beperkt blijft tot Kring en Stichting.

Ook deelde hij mee, dat in het kader van het tweede lustrum later in het seizoen meer aktiviteiten zullen plaatsvinden, waaronder een scholenprojekt en een samenwerking met de Stichting Bosse Nova (Boulevard). Na de officiële opening was er voor genodigden en andere belangstel-

lenden gelegenheid een rondvaart te maken van Uilenburg naar Roode Leeuw en terug.

Ook kon men onder leiding van een Kringgids een stadswandeling maken met als thema "de Binnendieze".

Expositie Sinds de verbouwing vorig jaar is er een permanente foto-expositie te bezichtigen in het Diezehuis. Deze geeft ons een idee van de geschiedenis van de restauratie van de Binnendieze in woord en beeld. Met begeleidende teksten van John Vermulst wordt door middel van foto's van respectievelijk voor, tijdens en na de restauratie duidelijk gemaakt, dat de omgeving van de Binnendieze het waard was en is om gerestaureerd te worden.

Theo van Herwijnen

•

................. ... ...... .,, ...,"t " .,. ,, ,,,

·· · ····· · · r ·• y · -~ ···"·

•• •• : • •••• • ··.· .'• • •• " : . , . " ,, .•.·... . ! ••. ':>" • •• •

'

....." ...........!

ENIGE AANTEKENINGEN NAAR AANLEIDING VAN DE TERUGKEER VAN HET BEIAARDKLAVIER UIT 1872 IN DE SINT-JANSTOREN. Toen Jakob Vincent (vader van de beroemde sopraan Jo Vincent), beiaardier van het Koninklijk Paleis in Amsterdam, in 1953 overleed, werd er geen opvolger benoemd. Er werden enkele beiaardiers geselecteerd, die beurtlings een maand lang een wekelijkse beiaardbespeling mochten geven. Ik had het geluk ook bij de uitverkorenen te horen. Ik was namelijk zeer benieuwd naar het klavier waarop mijn vader, Toon van Balkom, in 1914 zijn eerste beiaardlessen kreeg van Jakob Vincent.

Deze Vincent was toen een van de bekendste klokkenisten.

Het klavier van het paleis op de Dam was ongeveer hetzelfde gebouwd als ons klavier uit 1872. Zo'n klavier noemt men tegenwoordig een Hollands Klavier. Het oude klavier van de St.-Janstoren werd in 1925 vervangen door het klavier, dat nog steeds dienst doet en opgeslagen in de magazijnen van het Provinciaal Noord Brabants Museum. Omstreeks 1991 werd het doorgegeven aan het Beiaardmuseum te Asten, waar zoon Joost het bij een bezoek -aan het pakhuis van het museum ontdekte.

Hij heeft deze ontdekking onmiddellijk aan Wethouder Wij ers gemeld met het verzoek, middelen aan te wenden om dit klavier terug te krijgen voor opstelling in de toren van de St.-Jan. De verschillen met het huidige klavier Zijn:

1 De toetsen die met de hand bespeeld worden (manuaal) zijn langer, steken meer naar voren. De ruimte tussen de toetsen is groter. De toetsen werden naar beneden gedrukt door de toets tussen duim en wijsvinger te pakken.

2 Het pedaal dat met de voeten bespeeld wordt ligt tegenwoordig 180 graden gedraaid. Vroeger lag het draaipunt van de pedaaltoetsen achter, tegenwoordig van voren; bovendien zijn de toetsen nu korter.

Het oude klavier in de St.-Janstoren stond op de verdieping onmiddellijk onder de eerste lantaren. In deze lantaren hingen de meeste klokken. Deze klokken waren in

1872 door de klokkengieter Van Aerschodt uit Leuven gegoten. Deze maakte gebruik van het materiaal van de oude klokken van de Sint-Jan. De basklokken, waaronder de Noteman uit 1641 en de Hemonyklok uit 1663, hingen op de verdieping waar ze nu nog hangen. Dit gaf moeilijkheden met het bespelen: de draden waren zeer lang, zij passeerden drie verdiepingen. Bovendien was het geluid van de basklokken boven bij de beiaardier nauwelijks te horen.

Bij de vernieuwing van de beiaard in 1925 werden enkele grote wijzigingen aangebracht.

Vóór die tijd was de beiaardwereld in Nederland verdeeld tusen opvattingen in Noord-Nederland en Zuid-Nederland met België. In Noord-Nederland hing men de klokken liefst in de open lucht in een lantaren. De klokken waren verbonden aan een Hollands klavier met zogenaamde BROEKEN. Er loopt een horizontale draad van de klepel van de klok naar een vast punt in de lantaren. Ongeveer in het midden van deze draad zit een ring, waaraan een draad naar beneden naar de toets gespannen is. Drukt men de toets naar beneden dan wordt de horizontale draad getrokken en raakt de klepel de klok. Zo is het stadhuiscarillon nog steeds ingericht. Zoals reeds gezegd bespeelde men in Noord-Nederland de manuaaltoets tussen duim en wijsvinger.

Rond 1920 was er in België onder leiding van JefDenijn een nieuwe speelwijze en een andere opvatting over beiaardinrichtingen ontstaan. Met licht gebalde vuisten sloeg men op de toetsen, waardoor men meer kracht, met snellere bewegingen dus virtuozer kon spelen.

Na een concert van J efDenijn gehoord te hebben besloot Toon van Balkom aan de beiaardschool te Mechelen zijn beiaardstudie te voltooien. Vandaar dat bij de restauratie in 1925 de beiaard geheel naar Mechelse opvattingen werd ingericht. Jef Denijn werd adviseur.

1 De beiaard werd in een gesloten klokkenkamer, een verdieping boven de luidklokken gehangen. De klokken werden in rijen opgesteld.

2 Het klavier werd volgens Mechelse maten gebouwd, korte manuaal- en pedaaltoetsen.

3 De draadverbinding van klepel naar toets werd geleid via tuimelaars. Door praktisch even lange draden was een evenwichtig en genuanceerd spel mogelijk.

Tegenwoordig worden de meeste beiaarden met tuimelaars ingericht en speelt elke beiaardier naar Mechels voorbeeld.

Samen met het historisch klavier kwam de oude slinger van het uurwerk terug néJPr de toren.

Dit uurwerk werd in 1647 door Juriaan Spraeckel (of Sprakel) gemaakt. In de loop van de eeuwen is veel aan het uurwerk gesleuteld. De gesmede raderen van de twee slagwerken zijn kennelijk nog origineel. In 1647 werd het uurwerk aangedreven met gewichten, met zoals gebruikelijk in die tijd een foliot, een gebogen spil, die in een halve cirkel horizontaal beweegt en daardoor de trekkracht van de gewichten vertraagt. In 1656 vond Christiaan Huijgens de slinger uit. Door deze uitvinding werkten de uurwerken nauwkeuriger, dus werden in de uurwerken de foliots vervangen door lange slingers. Dus de geretourneerde slinger zal uit het einde van de zeventiende eeuw ofbegin van de achtiende eeuw stammen. In 1925 werd de slinger samen rr> t het oude klavier opgeborgen in de maga:... _ nen van het Noord-Brabants Museum. Er werd een nieuw uurwerk met korte slinger geplaatst. In 1980 bij de laatste grote restauratie van het carillon heeft men het oude uurwerk gereconstrueerd, de oude slinger werd echter niet vrijgegeven. Men heeft naar voorbeeld van de oude slinger een replica gemaakt, die met een duidelijke tik in het oude uurwerk functioneert.

0

Sjef van Balkom Beiaardier "'""?'

•

>:··•z '."'","' ... ''"''\;Y::-=. :.: ••••<y ,,,,.,,,"__. ) ,.,. .. ,

,,_.;;,, "",,<," M, ,._..,,;. ,;.:< ,·., ,: .. ·· ·· ··'·" ·· ····"·" ··· ··· ··· ······-' •• .... .. .. ...

Nagekomen bericht: Openstelling stadhuis op zaterdag.

Met ingang van zaterdag 1 juli is het stadhuis op zaterdagmiddag tussen 14.00 en 16.00 uur geopend voor rondleidingen door onze Kring. Deze proef duurt voorlopig tot eind december 199 5. Aanmeldingen voor groepen dienen onder de normale condities plaats te vinden in het Kringhuis (minimaal 3 weken tevoren).

Ook zal er iedere zaterdagmiddag om 14.30 uur een gratis rondleiding plaatsvinden. Men dient zich hiervoor wél in het Kringhuis op te geven vóór 12.00 uur op de betreffende zaterdag. De rondleidingen starten gewoon bij de ingang (Markt 1). De gratis rondleiding op donderdag blijft bestaan, zie elders in dit Kring-Nieuws. ~;.

"

"

:"",.

,, , .X, ....., , . ......':;, ...

ACHTERNAMEN TE EMPEL BIJ DE VOLKSTELLING IN 1947 In het Kringnieuws van mei 1993 publiceerde ik een verhaal over Bossche achternamen. De gegevens daarvoor had ik ontleend aan het Nederlands Repertorium van Familienamen, deel XI: Noord-Brabant. In dit boek staan alle achternamen in alfabetisch-lexicografische volgorde vermeld, die in Noord-Brabant voorkwamen bij de volkstelling in 1947. Per achternaam is het aantal naamdragers per gemeente vermeld. Anno 1995 is de gemeente 's-Hertogenbosch veel groter dan in 1947: In 1971 werden de gemeenten Empel en Engelen opgeheven en bij 's-Hertogenbosch gevoegd. In dit artikel besteed ik aandacht aan de achternamen, die in Empel voorkwamen in 1947. f mpel telde toen 794 inwoners. Van 787 . . .voners is de achternaam terug te vinden in het repertorium. Deze 787 inwoners hadden in totaal 139 verschillende achternamen.

Tien familienamen telden 20 of meer dragers:

2 3 4 5 6 7 9

)

Naam: Mulders Geerts van Boekel deBekker van der Dussen van Lith vanEijk vanRooij Deckers Verhallen

Aantal personen: 67 64 61 34 33 32 23 23 20 20

Voor geen van deze namen geldt, dat ze typisch Empels zijn. Elk van deze namen telt immers in de gehele provincie NoordBrabant minimaal ca. 150 naamdragers.

Wel bevinden er zich onder deze tien namen enige, die al eeuwenlang in Empel voorkomen. Veel is er over die oude Empelse namen niet gepubliceerd. Jacques de Bekker noemt er een aantal in zijn boek, dat hij in 1993 publiceerde en baseert zich daarbij op de namen, die voorkwamen in het huizenkohier van Empel (1,2). Ik heb me bij het onderzoek naar de oude Empelse namen gebaseerd op de achternamen van de kinderen, die tussen 1686 en 1810 in Empel Rooms-Katholiek werden gedoopt.

De achternamen met 15 of meer dopelingen zijn, in alfabetische volgorde: van Balkom/van Berlikum, vanBee( c)k, van Boekel, van Boxtel, (de) Corti/Korti, Deckers/den Dekker, van Driel, van den

Dungen, van der Dusse1l;¡Van Engelen, van Eij( c)k, van Gerven, van Gorp/van Geurp, van Hengstum, van Herwijnen, van den Heuvel, van Heijcoop, van Hirtum, Langenhuijsen, Leermakers, van Lith, Mulders, van Rooij, van der Steen, Stoof, van Uden, van Vlijmen, Vorstenbosch, van Wamel en Wolfs. Wanneer we deze namen vergelijken met die in bovengenoemde lijst, vallen twee zaken op: 1 De namen uit de top-10 komen bijna allemaal al van oudsher in Empel voor. Dat geldt niet voor de Bekker en Geerts, beiden families, die pas ca. 1800 in Empel komen en oorspronkelijk afkomstig zijn uit respectievelijk Haaren en Schijndel.

De achternaam V erhallen kwam voor 1810 helemaal niet in Empel voor.

2 Een groot aantal namen is geheel of nagenoeg geheel uit Empel verdwenen (zie ook het hiernavolgende overzicht met de ovenge namen bij de volkstelling in 1947).

Voor de volledigheid volgen nu de namen met minder dan 20 naamdragers in Empel in 1947.

Tussen de 10 en 20 naamdragers: de Werd 19 Brouwers 18 v. Engelen 14 v. Muilekom 13 v.d. Berg 12 Godschalx 11 v.d. Eng 10 deKleijn 10 Maas 10 Merks 10 9 naamdragers: v. Heel; de Ruijter en Wiegmans 8 naamdragers: v. Bergen; Bok; v. Dijk; v. Goethem en Jonkergouw

4 naamdragers: v. Beers; Bernouw; Carpaij ; v. Dooren; Eikenaar; v. Geel; v. Gerwen; v. Kessel; Reuzer; Tesink; v.d. Velden en v. Wordragen 3 naamdragers: Brekelmans; v. Dulmen; v.d. Dungen; de Kadt; Langenhuijzen; Pennings; Ulijn en Wijtvliet 2 naamdragers: v. Balveren; v.d. Berk; v.d. Donk; Duister; v.d. Heuvel; v. Hirtum; v.d. Horst; Klop; v.d. Leest; v. Nistelrooij; v. Os; de Ridder; v. Schijndel; Stok; de Veer; v. Vemooij; Voets en Wientjens 1 naamdrager: v.d. Akker; v. Baaren; v. Beek; v. Berkel; v.d. Boogaert; v.d. Bos; Bosters; Brewers; v.d. Burg; Claassen; den Dekker; Evalen; Geilen; v. Gemert; v. Grinsven; Gross; de Haas; v. Hees; Heesakkers; Hellings; v.

Hoessel; Hogendoorn; Jaartsveld; Jonkman; Keeris; Kolbach; Korsten; de Krom; v. Kuijk; Langewouters; v.d. Leur; v.d.

Linden; v. Loosbroek; Mimpen; Molenschot; Neelessen; Neutelings; v. Nuland; v.d. Oord; v. Oss; Otten; Ottervanger; Pardoel; v. Pinxteren; Pleijers; Popelier; Princen; Romijn; v. Schadewijk; v. Schaijk; Schreij; Sleutjes; Smulders; v.d. Steen; Steenbakkers; Strik; Thijssen; Timmermans; v.d. Velde; v.d. Ven; Verhulst; Vismale; Witlox; v.d. Zanden; v. Zoggel en v.d. Zijde.

Theo van Herwijnen Noten: 1 Jacques de Bekker: Empel in het bijzonder, in rust en in onrust, 1993, eigen uitgave, pag. 88.

2 Th. van Herwijnen: Het huizenkohier van Empel uit 1748, in: Genealogisch Tijdschrift voor Oost-Brabant (1987),pag. 119-120.

7 naamdragers: Engelbert en Reuser 6 naamdragers: v.d. Hanenberg; Kooijmans en Wagemakers 5 naamdragers: Nuij en v. Uden

â&#x20AC;˘

''

•••••• ••><••••••··- ····'°"'*'

• • •• ••,•••ww~- · 'Y'&~vw•••

• ",-;.,

,;~,' "'"'""~n">..>~:<..~

••• ,;.;; "

••

J

RECLAME-DRUKWERK VOOR EIGEN KRANT UIT VROEGER Als reclame-drukwerk van de krant van Arkesteijn prijst een folder haar eigen produkt aan bij de werving van nieuwe abonnees en adverteerders (atb. 1)

afb. 1Pagina2 en 3 van de folder Als oudste krant van 's-Hertogenbosch nu al 170 jaar - blijft "de Provinciale'', gezien haar jeugdige, frisse, actuele inhoud ook nu nog de "Vriend van Jong en Oud".

Als wapen tegen de concurrentie van de Katholieke pers wijst zij de toekomstige lezer op de medewerking van de in den lande gewaardeerde radio-priester Henri de Greeve 1/. Bovendien memoreert de folder de belangrijke bijdragen van Anton Coolen, één der voornaamste Brabantse coryfeeën, als waarborg voor kwaliteit en originaliteit 2/. Met name voor de adverteerders toont de krant het verspreidingsgebied, waar zij agentschappen heeft en correspondenten zorg dragen voor het actuele plaatselijke nieuws (atb 2).

Leest en overtuil!·t U rn11 den

inhoud VQll OllS

bfod f

Wij kunnen U wel vertellen, dat de "PROVINCIALE" in de ja.ren van haar bestaan - nu bijna 170 jaar - met den tijd is mHa:egaan. zoodat ons blad vandaa& den dq door a.ctuHlen en veelzijdigen inhoud nor stttds jeu1dae en frisch is: wij kunnen U er op wijzen , dat de ,.PROVINCIALE" naast haar uîtgebreide snelle en betrouwbare berichqevina: op allerlei a:ebied zonder sensationeele overdaad. ook noe tal van interessante rubrieken heeft, verzorgd c.loor medewerkers Y'an naam, b.v. om er slechts enkele te noemen: "Modern panopticum" van den bekenden radio-priester H. de Crene : "Wenken van een zakenman", "Van de schoone dingen des levens", artik elen van den bekenden Brabantschen auteur Antoon Coolen. kinderen -, vrouwen- en filmrubriek. de sprookjes van Andernn in woord en beeld, boe~nde lectuur voor jonc en oud, enz. enz" doch door deze op1omminc wordt U noe niet aanstonds overtui&d van de b e 1 a n c r ij k h e i d van de "PROVINCIALE" alt rnqhebbend orraa~.

DE

,,PROVI~CIALE"

Het is durom dan ook. dat wij ons de vrijheid Ytt· oorloven U ge~urende eenigen tijd ons blad ter kennisma.king toe te zenden. teneinde U in de ge lege nheid te ste llen den inhoud van ons blad na te gat1.11 en te leeren waardeeren.

Want wij zijn niet bevreesd voor Uw oordeel. dat n11 undachtig luen oneetwijfeld a:unste ...an ons bied 1111 uit'o'allen, /

r·

Dus: Leest en overtuia:t U van den inhoud der

Provinciale Noordbrabanfsche en

'"H erfogenbossche Couranf.

Voor Uw daadwerkelijke belanrstellin& zullen wij zeer erkenteJijk zijn.

DE DIRECTIE PROVINCIALE

vm

DE

NOORDBRABANTSCHE

EN -,.HERTOGENBOSSCHE COURAAT.

Ketkstraat S4

-

•... Her'tofenbosch.

TELEFOON 5941.

DE VRIEND VAN JONG EN OUD!

WAAR "DE PROVINCIALE" DE TOON AANGEEFT !

afb. 2 Pagina 4 van de folder, het verspreidingsgebied

Haar toonaangevende positie in Brabant stamt uit de Napoléontische tijd (Tractaat van Parijs 16.3.1810), toen het blad als het enige officiële orgaan van het 126ste Franse Departement werd aangewezen 3/.

Wat deze folder nu zo interessant maakt, is het ontstaan van de voorzijde. De uitgever riep voor de layout ervan de hulp in van Moussault's Fotobureau HET ZUIDEN, dat toen niet alléén voor de beide Bossche

bladen, maar ook voor het landelijke pers en Nieuwsbureaux de persfoto's in Brabant verzorgde.

Bij wijze van een dia-presentatie van een viertal documenten uit eigen historisch archief volgen we de foto-collage van de voorpagina van de folder als het resultaat van het overleg tussen de uitgever en dit fotobureau:

* Het team van zetters aan hun zetmachine verwerkt de kopij van de redacteuren, de advertentie-acquisiteur en adverteerders (afb. 3)

* Een

tweetal foto's van de rotatiepers (afb. 4), waarbij op de close-up-opname de drukker Jan de Vries net een aantal kranten van de op volle toeren draaiende band heeft gehaald (afb. 5).

Een vierde foto van de rotatiepers heb-

······w·•._., .. .

" . ~ ·· r· ··· ·"··~

...•...•...•!..o.·;.:.. ,;,,,. ......... ~X•.-•. X.rn . ...~..:.... " -.....;.....~ ...... ;.< ..~.;.. :..<

<~ ..••••••• ,.-".".~.

•• ; •••• .-•••·••

DAGEN*/

ajb. 4 De voorzijde van de rotatiepers ANNEMIE in Kerkstraat 52 afb. 3De zetterij in Kerkstraat 52

ajb. 5 Close-up van de rotatiepers met de band met kranten

afb. 6 Paneel van de voorpagina 1 van de folder Bronnen: 1 Hollenberg, Dr. P., 's-Hertogenbosch als perscentrum, overdruk uit Varia Historica Brabantica IV, 1975, Brabants Dagblad, 1975, pag. 231 2 Idem. pag. 226 3 Kring-Nieuws jrg. 19, no. 4 mei 1993 * ZieookKring-Nieuws,jrg.21,no. l,januari 1995, pag. 11-12 en no. 2, maart 1995 pag. 15 en 16

ben we in ons archief, omdat deze werd afgekeurd. * Het paneel, waarop de uitgeknipte fotofragmenten samen met een foto van een verkleinde voorpagina van "de Provinciale" de voorkant van deze folder tot stand bracht (afb. 6) Op al dit fotomateriaal troffen we geen datering aan. Gaan we echter uit van de datum van de afgebeelde krant - donderdag 9 maart 1939, dan mag voorzichtig verondersteld worden, dat deze folder een onderdeel vormde van de september-wervingsactie voor het vierde kwartaal 1939, bij uitstek geschikt voor het nieuwe leesseizoen na de vakanties.

J.A.G.M. vanRoosmalen

•

..................................., ••

"'

."

" " •• " " . " •• "

•••••••

".~··

•••••••••••• d •••••

~

••

i

DE EINDFASE VAN HET IJKKANTOOR AAN DE POSTELSTRAAT 60 (3.3) vervolg Op 11 februari 1931 gaat er een brief van de IJker Chef van Dienst naar de Inspecteur van het IJkwezen te 's-Gravenhage.

Zoals U bekend is, zal op 1 november 1931 een huurtermijn van mijn kantoor eindigen en wanneer niet door één der partij en de huur wordt opgezegd voor 1 augustus, een nieuwe periode van vijf jaar ingaan. Als ijkkantoor heeft het gebouw tal van bezwaren. Het heeft geen chefskamer.

Alle besprekingen moeten in het herijklokaal plaatsvinden, wat dikwijls zeer hinderlijk is. Het lokaal is groot en moet in de winter, ook op de dagen waarop geen voorwerpen ten herijk worden aangeboden, toch geheel worden verwarmd. Er ontbreekt een klein vertrek voor het nemen der chemische proeven bij de ijk van tinnen maten. Zo'n vertrek moet goed kunnen worden gesloten. Vooral ook acht ik verbetering nodig in het lokaal der bedienden.

Thans vertoeven zij in een naargeestig, laag en donker vertrek. Tenslotte is de kolenbergplaats onpractisch en zijn de W.C. 's buiten op de binnenplaats.

Reeds geruime tijd geleden, voor het begin van de thans lopende huurperiode, heb ik pogingen gedaan een beter gebouw te vinden. De vorige maal was een bezwaar

dat de huur één jaar van te voren moest worden opgezegd. Nu het contract het toelaat lijkt het mij gewenst andere maatregelen te treffen. Na onderzoek is mij gebleken dat het bureau van gemeentewerken binnen niet zeer lange termijn een gemeentegebouw te huur heeft. Een bestaand huis, dat voor ons kan worden verbouwd. Deze plannen zijn echter nog niet vast genoeg om aan te nemen dat deze tijdig, dat wil zeggen vóór 1 november 1931 klaar zijn.

Ik vraag U alzo beleefd, vóór het bindend worden van een nieuwe periode van vijfjaren, dat is voor 1 augustus a.s. met de verhuurder van mijn kantoor overeen te komen, dat in het vervolg de huurtermijn zal lopen over de tijd van één jaar, in plaats van vijf. Er is dan weeréénjaartijdomdeplannen van de Gemeente onder ogen te zien en uit te werken.

De IJker Chef van Dienst blijft proberen om een geschikt gebouw te vinden om als ijkkantoor te dienen en slaagt daarin!

Op 29 juni 1931 schrijft hij aan de heer M. van der Bruggen aan de Wolvenhoek 4 te 's-Hertogenbosch. Zij hebben daarvoor mondeling overlegd over de huur van een door van der Bruggen te huur aangeboden

kantoorgebouw W olvenhoek 2. Hij schrijft over de huurovereenkomst. Veranderingen en verbeteringen aan het gebouw. En dat bij overeenstemming aan beide zijden, de overeenkomst zou kunnen ingaan op 1 september 1931.

Dan komt er snel een einde aan het derde ijklokaal te 's-Hertogenbosch in de Postelstraat. De huur van het lokaal wordt vóór 1 augustus 1931 opgezegd. Waardoor de huur op 1 november 1931 afloopt.

Het ijklokaal Postelstraat 187 6 - 1931 wordt vervangen door het ijkkantoor aan de Wolvenhoek 2, waarover U in een vAgend artikel meer zult vernemen.

In het voorjaar van 1977 bracht ik een bezoek aan de ijzerhandel van C.A.v.d.Berge. Daarbij bleek dat er na de periode ijkkantoor van het pand Postelstraat 60 door de nieuwe eigenaar nauwelijks veranderingen waren aangebracht.Diverse zaken uit de periode ijkkantoor waren nog aanwezig. Daarvan getuigen de volgende foto's. (wordt vervolgd) J.J.van Veldhuizen, oud-ijkmeester

•

Voorbeeld van gemetselde voetstukken, gedekt met hardstenen platen voor het plaatsen van stempelen en justeerblokken.

Het loket aan de zijde der vestibule, hoog 1,5 0meter en breed 0, 65 meter.

Weegtafel voor de ramen met een voldoend aantal poten.

KASTELENTOCHT Op zondag 7 mei had de Kring een fiets/autotocht op het programma staan naar Slot Loevestein en Kasteel Ammersoyen. Ik denk dat de initiatief-nemers gerekend hadden op droog aangenaam weer, een graad of 15°. Droog was het in ieder geval alleen wilde het met die 15° niet echt lukken. Daar het bijna windstil was, de zon volop scheen leek het af en toe wel 30°·.

Volgens opgave in het Kringhuis zouden er zo'n 50 fietsers en 30 "automobilisten" de tocht maken. Jammer genoeg waren er toch een aantal mensen die niet het fatsoen hebben gehad zich tijdig afte melden. De fietsers hebben een kwartier gewacht op mensen die niet op kwamen dagen. Uiteindelijk is men toch maar vertrokken. Dat\fde was ook het geval bij de ,"_,/omobilisten. Binnen de Kring wordt de uitdrukking "Vrijwilligheid is geen vrijblijvendheid" hoog in het vaandel geschreven, dus ook indien men zich opgeeft voor een excursie.

Ondanks deze tegenslag en het warme weer is het een dag geworden die zeer de moeite waard was. Het is de mens nu eenmaal niet gegeven zich in tweeën te delen.

Ik moest toen een keuze maken aangaande het vervoermiddel. De auto genoot mijn voorkeur omdat mij dat in staat zou stellen wat langer in de te bezoeken plaatsen te blijven. Hierdoor kon ik ook enige mooie plekjes op de gevoelige plaat vastleggen.

Uiteraard is het niet mogelijk al deze foto's te plaatsen. Het Kring-Nieuws zou dan bijna een stripboek kunnen worden.

Lz=l~~c~ ~~~d:v~~~~::~~:s~~~~n via In Heusden stond in "Havenzicht" de koffie op ons te wachten. Na een pauze van ongeveer een half uur zetten de fietsers koers richting Woudrichem. De automobilisten hadden ongeveer een uur de gelegenheid van het fraaie Heusden te genieten.

Het heeft zoveel schilderachtige plekjes dat een schilder dagen, zo niet maanden nodig zal hebben om alles te schilderen. De fotograaf heeft het wat dat aangaat gemakkelijker.

Na wat onduidelijkheden in de routebeschrijving voor de automobilisten en een onverwachte omleiding kwam men uiteindelijk op de dijk die door Veen, Andel en Giessen naar Woudrichem voerde. In dit deel van de route waren veel plaatsen uitbundig versierd in het kader van 50-j aar bevrijding. Je werd verwelkomd door rood-wit-blauwe vlaggen, guirlandes,

(foto'sAtiLinders)

bloembakken, wegversmallingen enzovoort.

Na een lunchpauze, in dit mooie weer picknick-pauze, bracht het voetveer ons naar Slot Loevestein. De automobilisten zonder auto, de fietsers met fiets.

De meeste Kringleden zullen in hun schooljaren geleerd hebben dat Hugo de Groot vanuit Loevestein in een boekenkist is ontsnapt. Tijdens onze rondleiding waren er een aantal kinderen bij. Van al deze kinderen was er slechts één die het klokje had horen luiden maar niet wist waar het klepeltje hing. De rest wist er helemaal niets van. De gids heeft ons niets meer kunnen leren dan ons uit schoolboeken al bekend was. Ze speelde voornamelijk in op de kinderen, maar deed dat met af en zo'n moeilijke woorden dat zelfs de volwasse-

nen moeite hadden te begrijpen wat ze bedoelde. Ik heb naar mijn mening een grote hoeveelheid gegevens gemist in het verhaal. Dat vond ik erg jammer.

Van het immense slot hebben we slechts een minimaal gedeelte mogen zien.

Met het voetveer moesten de automobilisten weer terug naar Woudrichem. De fietsers vervolgden hun weg richting Poederoijen.

In Woudrichem is een kerk die men opvallend ingekort heeft en daarna voorzien heeft van een zeer opvallende gevel. Het is nog duidelijk aan de stad te zien dat het in vroeger tijden een vestingstad geweest is.

In tegenstelling tot 's-Hertogenbosch vinden we hier nog een van de middeleeuwse poorten.

Na een korte wandeling in Woudrichem vervolgden ook de automobilisten hun weg over de dijk via Poederoijen en Aalst naar Ammerzoden.

De fietsers hadden in Kasteel Ammersoyen de gelegenheid hun dorst te lessen, de automobilisten waren maar net op tijd.

Voor de rondleiding was zoveel animo dat de groep gesplitst moest worden, één voor de automobilisten en één voor de fietsers .

De overige gegadigden konden zich naar believen bij een van de twee groepen aansluiten. Deze rondleiding was het tegenovergestelde van die op Slot Loevestein.

We zijn ontzettend veel over de geschiedenis van het kasteel te weten gekomen. Het was van oorsprong een woonkasteel. Na een brand heeft het lange tijd leeg gestaan.

In de vorige eeuw werd het klooster van de Clarrissen. In 1957 is het in handen gekomen van de Vereniging "Vrienden van de Geldersche Kastelen". Zij hebben ervoor gezorgd dat het gereconstrueerd werd naar zijn oorspronkelijke staat, met enige concessies aan de moderne tijd.

Iedereen vervolgt nu zijn weg naar Hedel om daar een bezoek aan het museum te brengen. In het oude raadhuis zijn alleen stukken ten toon gesteld die in Hedel zijn gevonden. Zij hebben een uitgebreide collectie munten. Een groot gedeelte daarvan dateert nog uit de Romeinse tijd. In het souterrain is gelegenheid voor een wisselexpositie. Zoals te verwachten stond deze in het teken van 50-j aar bevrijding.

Na een zeer geslaagde dag ging ieder zijns/haars weegs. Deze dag is voor herhaling vatbaar.

Ati Linders

•

" •••• ,"," ••• , .• •• ._"" ..••• _.,, ••••••• _. •• .., ••" ••••••• W",".••.••",".,,., ••• ,'°oooooooo

"''"""W'"'"<'~""A"---•••••••

~y~~~~. .~J.?~Ç.!~.... •.........

••••••••••• ••• ••••••••••••••••"•••"••••"

-< ..HK,, .• ········· ·•···•··········

.

.~

• • ••••••••••o• • ••••• ••••••• ..... •••••••••o••••A ..... ",_ •••

'"

·········· • • · · ' · • · • · - ·

• • • • • • • • • • • o• •-.•• .,.,.,.-,•.... oo ..,"

••••••••••••••,• •••,.•,.,, •• • ......"W<""2;_;,'\~U:''V{'

..... ··········"""""····-<

·-·······°''····--:.-........-:-.... - ......,

"•' '<('-°' "0

••••••••••••••• •• -..·• w •• O•(<"''+'

-.·.... " , .. ~........'J.; .......0: .............-."..:c.~ ..~

KORT VERSLAG VAN DE LEDENVERGADERING De ledenvergadering werd gehouden op 15 mei 1995 in het Golden Tulip Hotel Centra!. De voorzitter opende om 20.00 uur de vergadering voor een gehoor van 80 leden en intro duce( e)s. Belangstellenden konden voor aanvang van de vergadering een exemplaar van het jaarverslag 1994 van de Stichting Binnendieze meenemen. Het verslag van de vorige ledenvergadering werd goedgekeurd onder dankzegging aan de secretaris. De kascontrolecommissie had zich goed van zijn taak gekweten en was tevreden over de door de penningmeester samengestelde jaarrekening 1994. De vergadering dechargeerde de penningmeester. De kascontrolecommissie bestaat voor 1995 uit de heren Van de Voren en Bechtold, die al zitting hadden, en "nieuwkomer" de heer Hellings, tot 1 juni 1995 direkteur van het instituut voor visueel gehandicapten "De Steffenberg" te Vught.

Als reserve-commissielid meldde zich aan: mevrouw Van Gulik. Bij de bestuursverkiezing werden de aftredende leden mevrouw De Bekker-Dupont en de heer Verberk bij acclamatie herkozen. Bij de verkiezing van de leden van de Raad van Adviseurs deed zich wel een wijziging voor. De heer B. Looper blijft "raadslid", maar de heer C.v .d. Ven stelde zich niet herkiesbaar. Als zijn opvolger in de Raad werd benoemd: Prof. Dr. P. Nissen, buitengewoon hoogleraar aan de KUB te Tilburg. In de vorige ledenvergadering zijn er vragen gesteld over het aantal ledenvergaderingen per jaar en over de datum van de nieuwjaarsreceptie. Het bestuur stelde voor om twee ledenvergaderingen per jaar te (blijven) houden, een in het voorjaar op een

avond, met een duidelijk huishoudelijk karakter (bespreking jaarverslagen en jaarrekening) en een in het najaar op een zondagmiddag waarin naast een huishoudelijk gedeelte (begroting) plaats is voor een lezing of iets dergelijks met als thema cultuur-historie. De vergadering kon zich met dit standpunt verenigen. Ten aanzien van de datum van de nieuwjaarsreceptie stelde het bestuur voor om zich met ingang van 1996 te conformeren aan de datum van de receptie van het gemeentebestuur. Ook hiermee kon de vergadering accoord gaan.

Vervolgens gaf de voorzitter het woord aan bestuurslid Verberk die de aanwezigen uitgebreide informatie verstrekte over de Stichting Wooncultuur, die onlangs is opgericht. De heer Verberk is voorzitter van het Stichtingsbestuur.Naast hem hebben in het bestuur zitting de heren Dona, Heinen, Jansen, Kurvers, Rooijakkers en Roos. Het doel van de stichting is fondsen te verwerven voor de financiering van het projekt "Onderzoek naar de wooncultuur in 's-Hertogenbosch tussen 1650-1800". De kosten van dit projekt zullen zo'n 2 à 2,5 ton bedragen. Over dit projekt hebt u al het een en ander kunnen lezen in het KringNieuws van januari 1994,pag. 7, vanmei 1994,pag.15 en van maart 199 5, pag. 6 en 7. Inmiddels is al een groep van 12 vrijwilligers van start gegaan, die de te verrichten werkzaamheden gedurende twee halve dagen per week in twee jaar gaan uitvoeren. Het streven is erop gericht in 1998, als de Kring 25 jaar bestaat, een tentoonstelling in het Noord-Brabants Museum aan het onderwerp te wijden. Tussentijds zullen er publikaties verschijnen in de vorm van

•• " _M··

DE MAGIE VAN DISNEY "Met onze nieuwe tentoonstelling ondernemen we een poging om de jeugd te bereiken. Om ze over de museumdrempel heen te halen. In 'De Magie van Disney' zien ze de gewone beelden uit hun dagelijkse leefcultuur nu in een museale opstelling. Wij hopen dat ze dan met andere ogen tegen een museumbezoek aan gaan kijken". Met deze woorden wilde directeur M. v. Boven de keuze van het Noord Brabants Museum verklaren voor deze uitzonderlijke tentoonstelling.

De expositie 'De Magie vanDisney', te bezoeken tot en met 3 september 1995, kent meerdere aspecten. Ten eerste wordt

.S--1'•~

"

'<

monografieën en artikelen in het Kring-Nieuws en het tijdschrift '"s-Hertogenbosch" van het Stadsarchief en zullen er ook lezingen gegeven worden.

Wellicht kan het projekt te zijner tijd het onderwerp zijn voor een dissertatie.

Na deze verslaggeving door de heer Verberk was het woord weer aan de voorzitter.

Hij kon de vergadering enige primeurs leveren. De eerste was de uitreiking in juli 1995 van de Albert Swaneprijs van de Vereniging Societeit Casino aan de Kring. Aan deze prijs is een bedrag van f 5000 verbonden~ De tweede primeur was de bekendmaking van de opening van de tentoonstelling op 31mei1995 in de oude Sint-Jacob met als thema "Kloosters enkerkenin 's-Hertogenbosch". Daarbij zal een boekwerkje. ~~-) presenteerd worden, een co-produktie . ..1 Kring en Stadsarchief, dat in een oplage van 750 exemplaren zal verschijnen.

Bestuurslid Kleijne kon de vergadering ook nog een primeur aanreiken: Vanmiddag (15 mei 1995) is de hand van Sint-Pieter teruggevonden in een tuin aan de Hambaken.

Nadat de voorzitternog had meegedeeld, dat het KPMG-rapport pas in september in de gemeenteraad wordt behandeld, en de Kringexcursie naar Trier nu definitief en wel op 11 en 12 november 1995 plaatsvindt, kon hij de vergadering om 21 .30 uur sluiten. Een korte, maar interessante vergadering, met leuke nieuWtjes. Wellicht een inspiratie voor u, die dit leest, maar er niet bij was, om volgende keer de nieuwtjes meteen te horen en niet twee maanden later' Theo van Herwijnen '

." •••••. .•• .,...•• " •• "._;;. •..• >."-.-..,,"[, •. •...•1'.•• ,,<.

een idee geschetst van de manier waarop een tekenfilm wordt gemaakt. Met 'cells', getekende en ingekleurde beelden op celluloid, met eerste potloodschetsen en dergelijke wordt dit proces uit de doeken gedaan. Hier hangen de originelen voor klassiekers als Sneeuwwitje, Bambi en Jungle Book tegen de Disney-roze wanden. Verwoede verzamelaars uit Amerika en Europa stelden hiervoor kostbare stukken beschikbaar.

Verder staat een hele batterij video's de beste fragmenten uit bekende Disneyfilms te draaien. Een wand vol foto's vertelt over de ontstaansgeschiedenis van het machtige Disney-concem. Dit wereldimperium rust op twee sterke pijlers: hoge ar-

• .....~ .-.: .;.... ~~--" ........ .)

tistieke kwaliteit en een uitgekiende commercie. Van dit laatste aspect zien we iets in de vitrine vol met Disney-hebbedingetjes. Van telefoon tot tandenborstelhouders, alles voorzien van bekende Disney-figuurtjes als Mickey Mouse en ons aller Donald Duck.

Het Noord Brabants Museum gokt op grote belangstelling voor deze zomertentoonstelling. Ondanks sponsoring door de Mondriaan-stichting en het AmerikaansNederlands bedrijf Alcoa, zijn de inkomsten van zo'n 40.000 bezoekers hard nodig om 'quitte' te spelen.

MariaDerks

•

. ·. · · · · · · · · ········ ··~· ······~-.Y~~·P~.·~öX.éTIE.: ZWOLLE, STAD VAN THOMAS À KEMPIS EN BARTJENS ...

Ook hier hebben de stedelingen geleefd van het handel drijven, want eens was Zwolle een Hanzestad.Nog steeds is er een grote veemarkt en naar de mening van onze rondleider nu de grootste van het land. In de Hanzetijd waren er uiteraard veel connecties met de Duitse gebieden en op oude kaarten van Zwolle wordt dan ook de Duitse taal gebezigd.

Ook in deze stad veel steegjes, zo'n 30 in getal, in een stadskern die veel kleiner is dan die van 's-Hertogenbosch, hoewel de steden nu een ongeveer gelijk inwoneraantal hebben.

In de morgen gaven de rondleiders van de Vriendenkring een aardig beeld van de stadskern, hoewel het mij een beetje amateuristisch en dwangmatig overkwam dat Mevrouw Frederiksen van de Kring "Vrienden van de stadskern Zwolle" gaf in april j J. een uitstekende dialezing voor de Kringvrienden van 's-Hertogenbosch en andere belangstellenden over de stad Zwolle, zij het dat de nadruk een beetje veel lag op de protesten in de zestiger jaren.

Ook in Zwolle waren er in die tijd veel protesten tegen stadsvernieuwing, vooral door toedoen van de Vriendenkring, men denke b.v. aan het nieuwe stadhuis.

In ieder geval kende de lezing een goede belangstelling en daarom viel het enigszins tegen dat er maar 50 belangstellenden de trip naar Zwolle op 21 mei 1995 hebben meegemaakt. Jammer, want het was een gezellige dag. Een redelijk groot aantal rei7; ers had ik nog nooit gezien op excursie , ,äaarom is zeker nodig na te gaan waarom er zoveel mensen niet zijn meegegaan.

Ook deze keer vertrok de bus exact op tijd, zodat we in Zwolle op tijd aan konden schuiven voor een kop koffie met een "Zwollenaartje" (verdacht veel lijkend op en smakend naar het in deze streken bekende "Vughtenaartje"), genuttigd in een prachtige ambiance op de Agnietenberg, een uitstekend begin van de excursie.

Zwolle, de stad van Thomas à Kempis en "Bartjens" is uitermate interessant. Rond hetjaar 800 was er al bewoning en in 1230 werden de stadsrechten verworven. Ook Zwolle kende in de middeleeuwen houten bebouwing en ook hier ging in die tijd een keer nagenoeg de hele stad in vlammen op.

Nog steeds is te zien, dat de stad een vesting is geweest, getuige de nog steeds aanwezige 11 bastions en de Sassepoort die er nog steeds staat in haar ongenaakbaarheid.

Het lunchadres was prima, evenals de genoten lunch. Ik pleit ervoor dat bij toekomstige excursies voor deze opzet gekozen wordt. Doordat de 5 groepjes excursiegangers met enige interval binnen kwamen, was het wachten op het toilet, bij het buffet en op de koffie tot een absoluut minimum beperkt. Onze groep kon dan ook na een uur, waarin uitstekend gegeten en uitgerust was, weer vertrekken, zodat wij nog tijd hadden voor een extra wandeling alvorens wij verwacht werden, althans dat was de opzet, in de 0 .L. V. Kerk met de beroemde "Peperbus". Door een misverstand was in eerste instantie de kerk niet open, zodat de volgorde van de te bezoeken kerken werd veranderd en deze als laatste in het programma kwam. Sommigen hebben de gelegenheid te baat genomen om de Peperbus te beklimmen en te genieten van het schitterende uitzicht over Zwolle. Opvallend was, dat de daken in de binnenstad nagenoeg allemaal met rode pannen bedekt waren, in tegenstelling tot 's-Hertogenbosch.

Op de terugweg werd nog een stop gemaakt net buiten Zwolle om wat te drinken of iets te eten in een overvol horecabedrijf, waarna de reis werd voortgezet naar 's-Hertogenbosch.

Bij navraag in de bus bleek dat men een zeer aangename en leerzame dag heeft gehad. Bij deze dank aan Vincent Verberk voor de goede organisatie van deze dag.

John Vermulst.

(foto's Ati Linders) de rondleiders verplicht waren om een voorgeschreven route te volgen en de informatiemappen bij zich te hebben. Overigens mag gesteld worden, althans in mijn groepje, dat de informatie die wij kregen van een goed gehalte was.

We kwamen in Zwolle een aantal benamingen tegen, die ons zeer bekend in de oren klinken zoals o.a. de DIEZER-straat en de Grote AA, benamingen die verwijzen naar deels nog aanwezige riviertjes. Jammerwas wel, dat er zo weinig schippers van de Binnendieze bij de lezing en bij de excursie waren om van deze feiten wat meer te weten te komen. Bovendien had men in Zwolle ook nog een echte "plonsplee" kunnen aanschouwen.

•

." .....

".;

.............":~

VERDWENEN KERKEN EN KLOOSTERS Het was druk in de Azijnfabriek op woensdag 31 mei. Velen hadden gereageerd op de uitnodiging tot het bijwonen van de opening der tentoonstelling "Verdwenen kerken en kloosters". Vertegenwoordigers van de plaatselijke musea en van de universitaire wereld, de Heemkundige verenigingen, de media, wethouders en raadsleden, medewerkers in de meest ruime zin van het woord, mensen uit de stad maar ook van ver daar buiten.

Wethouder W eyers heette hen allen van harte welkom in de stampvolle zaal, in het bijzonder de mensen van de Universiteit van Utrecht die een belangrijk aandeel hadden in de vervaardiging van de tentoonstelling. Hij lichtte de reden van het initiatief toe, het wordt beschouwd als een eerste aanzet voor de stimulering van het culturele toerisme naar onze stad.

De tentoonstelling behelst alle religieuze gebouwen binnen de stadsmuren, meer dan 30 kerken en kapellen met eveneens de refugiehuizen waardoor 's-Hertogenbosch tot 1629 soms "Kleyn Rome" werd genoemd. Hij schetste het gebeuren rond 1629 welke ten slotte leidde tot de massale afbraak en vestigde de aandacht op het belang dat het religieuse leven had in de samenleving. Hij was trots op het resultaat van de maanden lange voorbereidende werkzaamheden en wees op de nieuw toegepaste presentatie door middel van de computer. De Multi Media Presentatie met teksten in beeld en geluid op deskundige wijze samengevoegd door een werkgroep van de Universiteit van Utrecht tot een bijzonder illustratief geheel. Uiteraard werden de gegevens daarvoor verstrekt door de Bouwhistorische en Archeologische Dienst. Het ligt in de bedoeling dat deze wijze van presentatie meer zal worden gebruikt. Zo kan men in de toekomst b.v. een huizenatlas · verwachten. Vervolgens schetste hij het wel en wee van de Oude Sint-Jacobskerk. De tentoonstelling is mede mogelijk gemaakt door de bruikleen van het "Noord Brabants Museum" en het "Museum de Bouwloodsen" waarvoor hij bijzonder erkentelijk was. Hij bracht ook dank uit aan de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" die voor de duur van de expositie heeft toegezegd voor toezicht te willen zorgen.

Intermezzo.

Hierna volgde een intermezzo waarbij een kwartet fluitspelers muziek uit de Renaissance via het houtwerk ten gehore bracht.

Lezing.

Het derde programma-onderdeel betrof een lezing van Prof A. Koldewey over hetzelfde onderwerp. Professor Koldewey, hoogleraar Kunstgeschiedenis in Nijmegen, heeft in onze stad vooral bekendheid gekregen door zijn medewerking aan de tentoonstelling "In Buscoducis" in het Noord-Brabants Museum. Hij vroeg zich af of de kerken en kapellen wel echt verdwenen zijn. Hij haalde zelfs teksten van Cuperinus aan en wees op het karakteristieke van de stad in die tijd, met de vele torenspitsen. Het begon allemaal met het oudste klooster dat in 1250 werd gesticht, het Baselaarklooster. Oorspronkelijk stond het buiten de stad maar werd naar binnen gehaald. De kloostergemeenschap was niet uitsluitend naar zich zelf gericht, maar zag een belangrijke taak in de prediking naar de stadsbewoners. De refugiehuizen dienden niet alleen als "vluchthuizen" voor de leden van hun eigen congregatie maar functioneerden ook als ambassades.

Hij dacht niet dat de kerken en kapellen geheel verdwenen waren, want alles laat zijn sporen na. De Archeologische en Bouwhistorische Dienst heeft al veel teruggevonden, al waren het dikwijls slechts "splinters". Hij stak tot slot een pluim op de hoed van deze Dienst door het te complimenteren met haar fanatieke maar, gelukkig, ook objectieve toewijding. Hierdoor is zij een goed voorbeeld voor de activiteiten elders in het land.

Ode aan de Sint-Jan. De volgende spreker was de heer Bert Looper als vertegenwoordiger van het Stadsarchief en de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch". Deze hadden samen het initiatief genomen om een bijzonder boekje uit te geven. In het Rijksarchief te Brussel was een geschrift gevonden van een anonieme schrijver welke een ode bevat aan de Sint-Jan en de haar omringende stad. De heer Looper beschreef de tekst als een klein venster met het zicht op de oude stad. Men had de heer W. Desmense, docent klassieke talen aan het Stedelijk Gymnasium, bereid gevonden om de latijnse tekst te vertalen. De Stadsarchivaris mocht de eerste exemplaren met genoegen overhandigen aan Prof. Coopmans, de voorzitter van de Parochie Binnenstad en aan de heer Desmense.

Prof. Coopmans toonde zich zeer verheugd met de uitgave van het boekje. Hij gaf een compliment aan de beide uitgevers

voor het uitstekende initiatief, de goede uitvoering en de waardevolle reproductie van de tekst. Het tekst moet geschreven zijn tussen 1550 en 1582 en geeft een overdreven beschrijving der stad. Daarna gaat het over naar de Latijnse School en vermeldt niet de grote charitate van de stad. Vervolgens is het onderwerp de Sint-Jan. Een groot loflied is het resultaat. Hij wenste de initiatiefnemers tenslotte proficiat met deze uitgave.

De expositie.

Tot slot werden de aanwezigen uitgenodigd om de expositie te bezichtigen in het schip van de Oude Sint-Jacob.

Zij is samengesteld uit beelden, foto's, tekeningen en beschrijvingen. Archeologische vondsten completeren het overziá t van het scala van Middeleeuwse gel wen. Verrassend is de fraaie opstelling van het geheel. Uiteraard ging de aandacht vooral uit naar de "Multimedia'', het geautomatiseerd informatiesysteem waarin vele gegevens geraadpleegd kunnen worden.

U zult dan ook beslist geen spijt krijgen van een bezoek aan de Oude Sint-Jacob aan de Bethaniestraat. Men kan bekijken wat er vroeger stond op de plaats waar zich nu bevinden de (Eerste) Nieuwstraat, de Sint-Jozefstraat (Tweede Nieuwstraat), de Dode Nieuwstraat en de vele andere lokaties waar de organiserende Dienst onderzoekingen heeft gedaan. Overigens is het ook de moeite waard om het gebouw zelf weer eens te bekijken. De toegang is gratis en u kunt er tot Open Monumentendag, 9 september 1995, terecht op dinsdag tot en J"'et vrijdagvan 10.00uurtot 17.00uur.

Lang leve de Sint-Jan. Het verschenen boekje is bescheiden van omvang, de prijs gelukkig ook. Het is met diverse bijzondere illustraties verlevendigd. De vertaling van de heer Desmense wordt vergezeld van de oorspronkelijke latijnse tekst, de ene links, de andere rechts.

Hij heeft zijn vertaling ondersteund met verduidelijkende noten en in zijn inleiding tracht hij zelfs de naam van de anonieme schrijver te achterhalen. U zult, met een glimlach, genieten van de wat overdreven tekst van Jacob Donck, Jan Lantfort van Turnhout, Christoffel van Vladeracken of hoe de naam van de schrijver ook mag zijn.

Uiteraard is het boekje verkrijgbaar in het Kringhuis. Weestuertijdigbij, want de oplage is beperkt.

Harry Blankert.

•

'.......

"

.. •...... ,.........·. · ···· ··~·.... .

KLEIN MONUMENT ST.-PIETER KRIJGT HAND MET VINGER TERUG Als werkgroep Klein Monument kregen wij in november 1994 het verzoek iets aan de hand van St.-Pieterte doen. Via via zijn

wij bij steenhouwersbedrijf Tolboom uit Leusden terecht gekomen.

Deze firma is bekend van restauraties aan de St.-Jan en sinds kort belast met de restauratie van het Stadhuis van Gouda.

De heer Tolboom heeft ons toegezegd de hand van St.-Pieter te restaureren en begin juli aanstaande te plaatsen.

Wij zijn blij dat St.-Pieter er na enkele jaren weer glorieus bij kan staan.

Sj efBeekwilder

•

DE WINDE ENERGIEVOORZIENING IN DE STAD Drinkwater, gas uit leidingen en distributie van stroom was heel lang geleden een aangelegenheid van het stadsbestuur.

I et als directe aanleiding de recente verkoop van het Regionaal Nutsbedrijf 'sHertogenbosch aan de NV Provinciale Noordbrabantse EnergieMaatschappij (PNEM), zijn binnen de werkgroep "De Winde" Theo van Dinther en Wim Jansen onlangs gestart met een onderzoek naar de geschiedenis van de nutsvoorziening in onze stad.

De organisatie van het nutsbedrijf is in de loop der jaren vaak verandert en de benaming steeds aangepast aan de aangeboden voorzieningen.Velen van u herinneren zich ongetwijfeld de afkortingen "L&W" (Licht en Waterbedrijf) "GEB" (Gemeentelijk Elektriciteitsbedrijf) en het onlangs aan de PNEM verkochte "RNH" (Regionaal Nutsbedrijf' s-Hertogenbosch).

Dankzij de welwillende medewerking '- Ahet regionaal distributiebedrijf PNEM Noord-Oost, district 's-Hertogenbosch, welk bedrijf na de overname van het RNH de nutsvoorzieningen in onze stad verzorgt, zijn wij in staat om een grove tijdbalk samen te stellen over de geschiedenis van het gemeentelijk energie- en nutsbedrijf'sHertogenbosch. Met name de heer Louis van Gameren, werkzaam bij het district 'sHertogenbosch van de PNEM is ons zeer behulpzaam geweest bij het verzamelen van de gegevens.

Grove tijdbalk van de geschiedenis van de openbare nutsvoorzieningen gas- wateren elektriciteit in de stad 's-Hertogenbosch.

Gebruik in vroeger tijden Voordat de gas- water- en elektriciteitsvoorziening in de stad een gemeentelijke aangelegenheid werden, werd hierin meestal door de individuele burger naar eigen behoefte voorzien.

Hierbij valt te denken aan energie uit watermolens, windmolens en nog later uit stoomketels. Aan drinkwater uit eigen putten, uit rivieren en kanalen, en aan hout voor het koken van eten en verwarming van leefruimten.

Openbare Drinkwatervoorziening Bij de debatten over de stadsbegroting voor het jaar 1877 werd destijds besloten om zo snel mogelijk de drinkwatervoorziening te verbeteren.

Pas zeven jaar later, te weten op 10 juli 1884, nam het stadsbestuur met twaalf stemmen vóór en twee tegen, het besluit om een waterleiding aan te leggen. Voordat men daadwerkelijk met de uitvoering daarvan startte is het inmiddels eind 1885 geworden. Ook toen maalden ambtelijke molens langzaam. Op 10 januari 1887 leverde het Bossche waterleidingbedrijfhaar eerste drinkwater af aan toen 32 aansluitingen.

In het jaar 1921 verliest het Bossche waterleidingbedrijf haar zelfstandigheid en wordt gelieerd aan de gas- en elektriciteitsvoorziening in de stad.

Openbare gasvoorziening In 1854 levert de particuliere gasfabriek van de Firma De Brouwer uit Amsterdam gas voor de openbare straatverlichting in de stad.

Vóór 1854 werd voor de openbare straatverlichting petroleum en patentolie gebruikt.

Op 21 juni 1887 besluit het stadsbestuur een eigen gasfabriek te bouwen en deze ook zelf te exploiteren. Tussen 1890 en 1932 was deze gasfabriek in bedrijf aan de Vughterweg.

Op 15 januari 1932 werd de fabriek weer buiten bedrijf gesteld, omdat vanaf dat moment cokesovengas van de Staatsmijnen werd betrokken.

Elektriciteitsvoorziening Op 15 juli 1914 besluit de stad om ook een eigen elektriciteitsfabriek te beginnen en de stroom niet van de PNEM te betrekken.

Op 30 november 1914 leverde deze elektriciteitsfabriek haar eerste stroom af aan derden, met name aan de wasserij van de Fa. Douay en Co. en aan de NV Capsulefabriek.

De benodigde vergunning voor deze elektriciteitsfabriek werd echter achteraf door de provincie Noord Brabant geweigerd. Na een langslepende procedure werd bij KB d.d. 20-08-1917 de stad verboden om zelf elektriciteit op te wekken en werd zij verplicht de stroom van de PNEM te gaan betrekken. De stad heeft evenwel zelf een eigen stroomdistributiebedrijf gehouden tot ljuli 1994 toen het bedrijf werd verkocht aan de NV P .N.E.M ..

Algemeen Nog enkele wetenswaardigheden over de nutsvoorziening in de stad: 1886 De stad krijgt telefoon 1899 De stadsreiniging, voorheen in particulieren handen, wordt een gemeentetaak.

26-01-1928 besluit de gemeenteraad om de distributieradio (voorloper van de kabel?) als openbare nutsvoorziening aan te bieden.

Zoals u in het bovenstaande historische overzicht kunt lezen zijn de openbare nutsvoorzieningen in onze stad in te delen in drie hoofdgroepen, te weten drinkwatervoorziening, de openbare gasvoorziening en de stroomvoorziening. Gezien de grote hoeveelheid van gegevens hebben wij besloten om ons in eerste instantie te beperken tot een meer gedetailleerde gegevensverzameling over de openbare drinkwatervoorziening, daarna volgt het gas en nog later de elektriciteit.

Zodra wij weer iets hebben verzameld waarvan wij denken dat het ook voor u interessant kan zijn, laten wij u dat zeker weten.

Tot 'n volgende keer!

Theo van Dinther Wim Jansen

•

ATELIER TOLBOOM De heer Tolboom uit Leusden is al tientallen jaren een zeer gerenommeerd restaratiebeeldhouwer.

Niet vreemd is dan ook dat de Rijksdienst voor Monumentenzorg de heer Tolboom had aanbevolen bij de Stichting Nationaal Monument Sint-Jan, de stichting die de gelden beheert die worden aangewend voor restauratieonderhoud aan de Sint-Jan. Bij velen zal bekend zijn dat de "Hertogenreeks" - op de straalkapellen van de SintJan - nodig aan restauratie of vervanging toe is. Atelier Tolboom kreeg dan ook in 1993 de opdracht om de eerste drie beelden, waaronder dat van Hertog Hendrik, te vervangen. De steensoort hiervoor gebruikt - Weidehahn of Westerwald trachiet - wordt gewonnen in de groeve Selters/Westerwald gelegen tussen Keulen en Frankfurt op ca. 300 km van 'sHertogenbosch. Dit gesteente werd nu voor het eerst gebruikt aan de Sint-Jan en was bepaald niet goedkoop, omdat van de gewonnen steen slechts 20% kan worden gebruikt voor beeldhouwwerk.

Restauraties aan monumenten, dus ook aan de Sint-Jan, verlopen altijd moeizaam

VESTINGFEESTEN GEERTRUIDENBERG Geertruidenberg behoorde in vroeger tijden tot het Graafschap Holland. In 1593 vond de belegering plaats van Geertruidenberg onder leiding van Prins Maurits om de stad te bevrijden van de Spaanse bezetting en na vijf maanden gelukte het de Staatse troepen om · de stad weer onder Hollands bestuur te brengen.

Tijdens de vestingfeesten werd het leven van vroeger dag uitgebeeld met de geestelijkheid uit die tijd, de kwakzalvers, de ambachtslieden, de kiezentrekkers etc.

De schutterij en, vaak vergezeld van hun marketentsters, uit Brielle, Vlissingen, Naarden, Delft, Bourtange,' s-Hertogenbosch en Zaandam, vertegenwoordigende de tijd tussen 1593 en 1840, gaven luidruchtig blijk van hun aanwezigheid en de geur van de kruitdampen vermengde zich met de lucht van hamburgers.

Voor de jeugd was er o.a. een zestiende eeuwse "blikkengooistand" en een paar knappe heksen verkochten heksenpoffertjes, met als ingrediënten vleermuismeel, gemalen spinnekoppen, kattestaartharen en slangesap voor f 5,-.

Op de sfeerfolle Markt lieten de, over het algemeen zeer gedisciplineerde schutterij en, hun gevechtshandelingen zien.

Enkele vertoonden hun kunsten op het

omdat de subsidiestroom zeer minimaal is.

Voor de komende jaren is op jaarbasis /375.000,- beschikbaar, maar in 1995 wordt in ieder geval al het dubbele uitgegeven omdat de Sacramentskapel en de Gerfkamer zeer dringend aan restauratie toe waren.

De Hertogenreeks, waar eveneens dringend aan gerestaureerd of vervangen moest worden, werd niet verder onder handen genomen.

Door een aanzienlijk legaat echter kunnen nu op korte termijn gelukkig toch 3 of 4 beelden vervangen worden en natuurlijk kwam atelier Tolboom, door de zeer vakkundige uitvoering van de drie beelden in 1993, hiervoor in aanmerking.

Het eenmansbedrijfTolboom heeft een indrukwekkende staat van dienst opgebouwd in restauratieve beeldhouwkunst. In het verleden is o.a. gewerkt voor de historische kerken in Groningen, Leeuwarden en Maastricht. In de stad Utrecht hebben de binnenstadskerken een zeer groot restauratief onderhoud gehad in de tachtiger jaren en de heer Tolboom had hierin een groot aandeel, met name aan de Domkerk. (Onlangs hebben onze stadsgidsen die kerken tijdens een edumusket, maar de meeste waren artillerieschutterijen die de kanonnen lieten daveren.

Jammer was wel dat de toren van de Sint-Gertrudiskerk, in 1593 overigens zwaar beschadigd tijdens voornoemd beleg, niet was opengesteld voor bezoekers.

Belangstellenden hadden dan een schitterend uitzicht op de Markt en de schutterijen gehad.

Zeker aardig was geweest als de schutterijen aangekondigd waren, maar dat gebeurt in een echte oorlog ook niet.

Die uit Naarden schoten echter een keer mis! Zij vuurden het kanon reeds af voordat er gericht was! Dat gebeurde bij de Bosschenaren niet. Deze zeer gedisiplineerde schutterij, vergezeld van hun trommelaar,marketentsters en kroost, schoten met hun in bruikleen gekregen éénponder uit Delft, naar verluidt, een bres in de muur.

Overigens". een Bossche kannonnier raakte "gewond" en een zeer "onwillige" arts moest eraan te pas komen. Pas na dreigende woorden van de sergeant was de arts van zins om de gewonde te helpen.

Een marketentster deelde aan de Bossche schutters een neut uit en met de woorden, reeds door Prins Willem II in 1831 gebezigd "GOED GEDAAN BOSSCHE JONGENS", werd er gedronken op de goede afloop van het "gevecht", waarna de

catieve rondleiding nog kunnen bewonderen.)

Ook in Brabant heeft hij veel restauratiewerk gedaan, met name aan en in de Basiliek van Oudenbosch. Tolboom was hier kind aan huis en onlangs is daar het Salvatorbeeld vervangen.

De neogotische Grote Kerk van Oss is ondertussen nagenoeg geheel gerestaureerd en ook hier heeft Tolboom de nodige restauraties verricht waaronder het beeld van SintWillibrordus waarvan een hand en de staf verdwenen waren. Blijkbaar is dit atelier zeer kundig in het aanzetten van ledematen aan beelden. Logisch dan ook dat de "Werkgroep Klein Monument", op advies van de heer van Moll verbonden aan de bouwloods van de Sint-Jan, terecht kwam bij deze restaurateur in Leusden om het beeld van Sint-Pieter te laten voorzien van een nieuwe hand.

John Vermulst.

Bosschenaren door de schutterij uit Delft werd uitgenodigd in hun "herberg", alwaar ze werden getracteerd op snert.

Het gevecht tegen de vijand door optreden van de gezamenlijke schutterijen resulteerde m het nemen van de "stadspoort", waarna de overwinning een feit was. Maar de zo dominant op de achtergrond aanwezige koeltoren van de energiecentrale bleef staan en werd niet beschadigd".

Een alleraardigste herbeleving van de vaderlandse geschiedenis, misschien een idee om iets dergelijks uit te voeren tijdens het 25 jarig bestaan van de Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch" in 1998?

John V ermulst.

•