Kringnieuws 1995 09 21 128

UITGAVE VAN KRING "VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" JAARGANG 21 - NUMMER 5 - SEPTEMBER 1995 t t

OPEN MONUMENTENDAG - 9 SEPTEMBER kunt u allen meemaken!

TRIER - 11 en 12 november is nog voor enkelen bereikbaar ziepagina5

STAP INDE GOEDE RICHTING (24)

Hoofdmarkt in Trier

Secretariaat van KRING "VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch KRINGHIBS Tweede Korenstraatj e 18 's-Hertogenbosch Telefoon 073 -(6)13 5098 Telefax 073 -(6)146021 Openingstijden: Maandag t/m zaterdag van 10.00-17.00uur Zon- en feestdagen van 12.00-17.00uur bovendien op donderdag van 18.00-21.00uur BETALINGEN - Postgiro 3.119.716 - Bank van Lanschot rek.nr.

22.51.91.202 - Jaarlijkse bijdrage minimaal /25,- Jeugdleden/ 15,-

Op het moment dat dit Kring-Nieuws wordt voorbereidt is het tropisch warm!

Dat kun je niet van elke periode van het jaar zeggen.... maar nu is het toch echt wel zo!

Het gaat dan ook wat moeizamer, maar daar behoeft U natuurlijk in dit KringNieuws niets van te merken!

U wordt nog even attent gemaakt op enkele nog te bezetten plaatsen voor de tweedaagse oriëntatiereis naar Trier, men schrijft daarover dat het wel een "last minute aanbieding" is, maar de prijs blijft natuurlijk dezelfde als die anderen reeds hebben betaald!

Zeker de moeite waard is om de gegevens door te nemen over de opleidingen voor gastheerschap van onze Kring.

Altijd zal het nodig blijken te zijn mensen op te leiden voor te bezetten open plaatsen in onze organisatie.

Een nieuwe vouwfolder over alle toeristische activiteiten is voor U allen beschikbaar in het Kringhuis.

Alles in één folder overzichtelijk samengevat!

Van de werkgroepen zijn ook nu weer interessante artikelen te lezen, zeker door de Commissie Binnenstad is er een belang-

rijke bijdrage geleverd, welke het lezen alleszins de moeite waard is.

In de rubriek "Bossche Historie" zijn ook nu weer enkele interessante artikelen te vinden. Was het de vorige keer bijzonder iets te lezen over de "achternamen van Empel bij de volkstelling in 1947", nu is dan Engelen aan de beurt.

Informaties over de "griezelige middeleeuwse" vaartochten hebben wij reeds vermeld inhet vorige Kring-Nieuws. Exactere informatie zal zeker worden gegeven in de plaatselijke bladen! Zie ook pagina 14.

Fijn dat U weer thuis gearriveerd bent, of misschien gewoon thuis bent gebleven... !

Gezond en wel!

Veel leesplezier!

Jan Bruijstens

Van de redactie Agenda Van de bestuurstafel Bossche historie Van de werkgroepen Stichting Binnendieze Moette nou toch's kijke

• 1, 5 2 2 6 13 14 18

09-09 09-09

Open Monumentendag Binnendieze-concert bij Dieske, , Casinotuinen Uilenburg 17-09 Bosch Culinair Wandelen 24-09 Fietstocht Brabantse boerderijen 30-09 Zie09-09.

09-10 Lezing Trier - Stadsarchief Stadsarchief- 20.00 uur 14-10 Schutterij - Citadel - 11.00 uur 22-10 Bosch Culinair Wandelen 06-11 Lezing Rituele repertoires Data en bijzonderheden van onderstaande activiteiten elders in dit Kring-Nieuws: Stadswandelingen, Torenrondleidingen, Zwanbenbroedershuis, Stadhuis, Citadel, Vaartochten Binnendieze en Bosch Culinair Wandelen.

•

Kring-Nieuws is het zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch."

Redactie: Harry Blankert, Jan Bruijstens (voorzitter), Jack van Elten, Theo van Herwijnen, Jan Kleijne, Ati Linders (secretaris) en John Vermulst.

Aan dit nummer werkten mee: Lian Duif en Jan van Haaren, Hein Kurvers, Frans Peters, J.A.G.M. van Roosmalen, Christ Strijbos, Frans Teulings, J.J. van Veldhuizen, Vincent Verberk en Aart Vos .

Redactie-adres: Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch Vormgeving: Jan Bruijstens, Jack van Elten en AtiLinders Druk: Printex 's-Hertogenbosch Oplage 1500 stuks Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de redactie.

MEDEDELINGEN Opleidingen gastheerschap Kring Opleiding stadsgids Het is de bedoeling dat de opleiding van vrijwilligers van de Kring voor "stadsgids" half oktober start. Het is een opleiding die ongeveer tot half 1997 duurt. Als stadsgids, op basis van een vrijwilligersovereenkomst met de Kring, stadswandelingen voor bezoekers verzorgen is het einddoel.

Al diegenen die zich al eerder hebben opgegeven moeten inmiddels van het bestuur bericht hebben ontvangen. Mocht dit voor u niet gelden meldt u dan zo spoedig mogelijk, doch uiterlijk 15 september a.s. schriftelijk bij het bestuur p/a Kringhuis of postbus 1162, 5200 BE 's-Hertogenbosch.

Dit geldt ook voor diegenen die zich nog in het geheel niet hebben gemeld.

Bedenk dat deze cursus niet voor 1998 zal worden herhaald!!!

Opleiding projectgids De Kring verzorgt ook rondleidingen in de Citadel, het Stadhuis, het Zwanenbroedershuis, de Sint-Janstoren. De gidsen die deze rondleidingen verzorgen zijn de zgn "projectgidsen". De opleiding is toegespitst op kennis van het betreffende project en neemt gemiddeld ongeveer 3 à 4 maanden in beslag. Ook hier wordt het gidswerk op basis van een vrijwilligersovereenkomst met de Kring verricht.

Leden die interesse hebben worden verzocht zich ook uiterlijk 15 september schriftelijk te melden bij het bestuur p/a Kringhuis of Postbus 1162, 5200 BE 's-Hertogenbosch.

Opleiding schipper/ gids De Stichting Binnendieze verzorgt de boottochten op de Binnendieze. Ook voor deze cultuurhistorische activiteit worden gidsen gezocht. Naast "gids" zijn zij tevens schipper.

Belangstellenden worden gevraagd zo spoedig mogelijk, doch uiterlijk 15 september, te reageren t.a.v. het bestuur van de stichting p/a Diezehuis, Molenstraat 15A of Postbus 1162, 5200 BE 's-Hertogenbosch.

Belangstellenden krijgen nog vóór de sluiting van het seizoen 1995 op 1 oktober a.s. een uitnodiging voor een eerste kennismaking met het varen.

Voor het seizoen 1996 zijn nieuwe schippers van harte welkom. Het is zeker niet voorbehouden aan mannen!!! De komst van vrouwen wordt van harte gestimuleerd.

Opleiding Kringhuismedewerk(st)er Het Kringhuis vervult een veelheid van functies. Zowel voor de vereniging als voor de ontvangst van bezoekers is het Kringhuis onmisbaar gebleken. Het is met recht een visitekaartje van de Kring! Komend seizoen wordt de winkelfunctie verder uitgebouwd: uitbreiding assortiment in samenwerking met het landelijk netwerk van erfgoedwinkels zullen naast boeken, ansichtkaarten, wandel- en fietsroutes e.d. ook andere artikelen worden aangeboden. (cadeaus, herinneringen aan stad en Meierij enz) Ook de informatie-functie blijft van het grootste belang.

Wie belangstelling heeft voor deze afwisselende functie die in roosterverband wordt vervuld en gemiddeld twee dagdelen per week vraagt, wordt verzocht contact op te nemen met mevrouw Bema Rekkers p/a Kringhuis, 2eKorenstraatje 18, of Postbus 1162, 5200 BE 's-Hertogenbosch, telef 073-(6)135098. Bij voorkeur schrifteli]Îc met een aantal persoonlijke gegevens. U wordt dan uitgenodigd voor een gesprek.

Coördinator Sint-Janstoren De heer J. Hendriks heeft met ingang van augustus het coördinatorschap van de door de Kring georganiseerde rondleidingen in de toren op zich genomen. Na jarenlange inzet en onovertroffen enthousiasme heeft de heer J.v.d.Voren zijn vrijwilligerswerk als coördinator en torengids beëindigd.

Wij hopen spoedig nog iemand bereid te vinden het coördinatorschap samen met de heer Hendriks te vervullen.

Boekenmarkt De Kring heeft een aantal jaren geleden een boekenruilbeurs gehouden. Het su ) was niet wat we er van hadden verwacnt.

Waarschijnlijk omdat er alleen maar geruild mocht worden.

De gehouden boekenmarkt vorig jaar juli in het Kringhuis daarentegen heeft wel succes gehad, maar daar konden slechts boeken worden gekocht. Daar willen we nu een vervolg aan geven, mogelijk met een andere opzet.

Leden, die of boeken dubbel hebben en willen ruilen of hun boeken van de hand willen doen, kunnen zich aanmelden in het Kringhuis.

Bij voldoende belangstelling wordt er dan in november een boekenruilbeurs georganiseerd. Waar en hoe een en ander plaatsvindt, wordt dan in het volgende Kring-Nieuws kenbaar gemaakt.

Dus bij belangstelling graag een berichtje naar het Kringhuis.

KALENDER 1996: alleen bij voldoende voorintekening!!!!

het Kringhuis: U krijgt dan een gratis deelnemersbewijs.

Het bestuur overweegt voor 1996 een kalender uit te geven. De afbeeldingen zullen betrekking hebben op oude stadsgezichten en wat we er deze eeuw van gemaakt hebben.

De heer Kees Meijer heeft alle medewerking toegezegd. We mogen geheel belangeloos gebruik maken van zijn schetsen, tekeningen en schilderijen. De heer Meijer is zeker nog wel bekend van de tentoonstelling van zijn werk die in oktober/november 1993 in het Kringhuis werd gehouden. Nog onlangs vormde zijn werk over Amsterdam een bijdrage aan de tentoonstelling in de Amstelkerk in Amsterdam over "Het veranderend Beeld van Amsterdam".

Torenrondleiding Op alle zondagen in september om 13.00, 14.00, 15.00 en 16.00 uur én op woensdag 18 oktober om 14.00uurorganiseren we rondleidingen op de Sint-Janstoren. Maximaal: 25 deelnemers per keer.

Duur: ca. 70 minuten. Kaartverkoop aan de voet van de toren. Kosten: f 4,- per persoon; kinderen t/m 12 jaar f 2,- per persoon. Uiteraard kunt u de BON van uw lidmaatschapskaart 1995 inleveren voor een gratis kaartje.

Het formaat van de kalender zal ongeveer 27 x 38 cm zijn. De prijs zal ongeveer uitkomen op tl. 17 ,50 bij voorintekening.

De uitgave is een kostbare aangelegenheid.

Om het financiële risico voor de Kring beheersbaar te houden zal alleen tot uitgave worden overgegaan bij voldoende voorintekening.

Wij vragen u dan ook om ons uiterlijk 1 oktober a.s. mee te delen ofu van de voorintekening gebruik wilt maken en voor tl.

17,50 de kalender in uw bezit wilt krijgen.

Dat kan telefonisch: Kringhuis tel 073(6) 135098.

In het volgend nummer van KringNieuws zal worden medegedeeld of de kalender zal worden uitgegeven.

•

TOERISTISCHE ACTIVITEITEN Onze Kring organiseert in de maanden september en oktober weer diverse activiteiten, die zowel voor Bosschenaren als voor toeristen zeer interessant kunnen zijn.

En al die activiteiten gaan zowel bij goed als bij slecht weer door.

Stadswandeling Op alle zondagen in september en op woensdag 18 oktober (Herfstvakantie) organiseren we stadswandelingen door onze oude, historische binnenstad. Deze wandeling duurt ca. 1,5 uur en starten om 14.00 uur inhetKringhuis. Kosten: f 4,- per persoon; kinderen t/m 12 jaar: f 2,- per persoon. Uiteraard kunt u ook een BON van uw lidmaatschapskaart 1995 inleveren in

Vaartochten Binnendieze Van dinsdag tot en met zondag telkens om 11.00, 12.00, 13.00, 14.00, 15.00, 16.00 en 17.00 uur. Op maandag telkens om 14.00, 15.00, 16.00en17.00uur. Duur: 45 à 50 minuten. (Op de volgende data vervalt de boottocht van 17 .00 uur en zijn er ook geen avondvaarten mogelijk: 13, 14, 17, 20, 21, 24, 27, 28 september en 1 oktober; dit vanwege de 'griezelige' vaartochten).

Kosten! 6,00 per persoon; kinderen t/m 12 jaar f 2,50 per persoon. Ook hiervoor kunt u de BON van uw lidmaatschapskaart 1995 gebruiken.

Kaartverkoop: Molenstraat 15A van dinsdag t/m zondag tussen 10. 00 en 17.00 uur en op maandag van 13.00 tot 17.00 uur.

Telefoon: 073 -(6)12 23 34.

Reserveringen: uitsluitend 4 weken tevoren, daarna alleen tegen contante betaling! Zondag 1 oktober is de laatste vaardag. In verband met groot onderhoud gaan de boten het water uit!

Een aparte belevenis zijn de avondtochten op de Binnendieze. Vanaf heden kan zowel om 18.00, 19.00enom20.00uurgevaren worden (met uitzondering van bovenstaande data). Kostenhiervanf 150,00 per boot. Ook hiervoor dienen aanvragen minimaal 4 weken tevoren worden ingediend.

Zwanenbroedershuis Gratis rondleidingen voor individuele bezoekers elke vrijdag tussen 11.00 en 15.00 uur. Bij speciale gelegenheden kan het komen te vervallen. Informeer daarom altijd eerst in het Kringhuis. Duur: ca. 1 uur.

Stadhuis Op verzoek van ons Gemeentebestuur organiseert de Kring op donderdagavond om 19.00 uur een gratis rondleiding van ca.

1 uur. Deze rondleidingen vinden echter

uitsluitend plaats bij voldoende deelname (minimaal 5 personen). U moet zich daarom vóór 11.00 uur aanmelden bij het Gemeentelijk Informatiecentrum: 073 -(6)15 57 55.

Daarnaast organiseert de Kring op zaterdagmiddagen om 14.30 uur een gratis rondleiding (niet op zaterdag 9 en 23 september). Aanmelden hiervoor in het Kringhuis vóór 12.00uur: 073-(6)13 50 98. Ook bij zeer minimale belangstelling gaat deze rondleiding door.

Citadel Op de zaterdagen 23 september, 14 en 28 oktober vindt een rondleiding van ca. 1 uur plaats door de Citadel/Rijksarchief. Aanvang: 11 .00 uur. Kaartverkoop in het Kringhuis (dus NIET op de Citadel). Kosten: f 4,-perpersoon; kinderen t/m 12jaar: f 2,- per persoon. Ook hiervoor kunt u in het Kringhuis gratis kaartjes verkrijgen door inlevering van uw BON van uw lidmaatschapskaart 1995.

De Schutterij van 's-Hertogenbosch Op zaterdag 14 oktober zal de Halve Compagnie van de Bossche Schutterij acte de présence geven voordat de traditionele rondleiding op de Citadel begint. U kunt getuige zijn van het afschieten der kanonnen op de wallen van de Citadel (Living History). De toegang hiervoor is gratis (de Schutterij doet dit op verzoek van onze Kring, die de kosten voor haar rekening neemt) en is mede bedoeld als toeristische trekpleister.

Het is het laatste optreden in 199 5 !

Groepsactiviteiten Op verzoek organiseert de Kring ook allerlei activiteiten voor gezelschappen (groot en klein) op elke gewenste datum en tijdstip. Stadswandelingen, rondleidingen door het Stadhuis, de Citadel, het Zwanenbroedershuis, de Sint-Janstoren, musea, de Sint Jan, enz. Aanvragen dienen uiterlijk 3 weken tevoren in het Kringhuis te worden ingediend. Alle informatie (ook over tarieven, e.d.) in het Kringhuis.

Nieuwe vouwfolder van alle activiteiten Sinds kort ligt een gratis vouwfolder met al onze (toeristische) activiteiten klaar in het Kringhuis. Niet alleen de groepsactiviteiten, maar ook de diverse activiteiten voor individuele bezoekers staan overzichtelijk in één folder bij elkaar.

Open Monumentendag Ook op de Open Monumentendag - 9 september 1995 - pakt de Kring weer uit: rondleidingen op de Sint-Janstoren, rondleidingen op de Citadel, vaartochten op de Binnendieze, openstelling Stadhuis, openstelling Bank van Lanschot, openstelling Vondelingenhuis, enz. In het Kringhuis ligt vanaf eind augustus het gratis programmaboekje voor u gereed.

Bosch Culinair Wandelen Op de zondagen 17 september en 22 oktober worden weer culinaire wandelingen georganiseerd. Kosten f 99,00 per persoon (excl. consumpties). Opgave uiterlijk een week tevoren via 073 - (6)21 67 57.

•

VRIJWILLIGERS GEVRAAGD kring actief kring actief kring actief Uit de onder de eind 1994 gehouden enquête blijkt dat er onder de leden nog veel "actieven" sluimeren. Er is veel belangstelling voor het werk van de werkgroepen; ook is er belangstelling op andere terreinen actief te zijn.

Wij nodigen u uit de daad bij het woord te voegen. In de vele werkgroepen is er plaats voor ieders bijdrage naar belangstelling, kundigheid en beschikbare tijd.

Nog even op een rijtje: • werkgroep Klein Monument: belangrijk voor de waardevolle "kleine" zaken als beelden, muurstenen, relicten, schilderingen enz.

• werkgroep Binnenstad: attent op behoud en versterking van de kwaliteit van onze oude (binnen)stad; o.a. opstellers van het rapport Stegen. De werkgroep wil stimuleren en inspireren voor gemeentelijk beleid.

Samenwerking met het Steunpunt Noord-Brabant voor Monumentenzorg.

• in voorbereiding is een werkgroep in samenwerking met de Stichting Menno van Coehoorn: gericht op de cultuurhistorische aspecten van de verdedigingswerken.

• werkgroep de Winde : werkterrein is het industrieel erfgoed. 1996 is landelijk het jaar van het industrieel erfgoed: vele activiteiten staan op stapel.

• werkgroep Kring-Nieuws: verzorgt het periodiek van de vereniging. Zowel redactioneel als technisch is versterking zeer gewenst.

• werkgroepen bronnenonderzoek: in samenwerking met het stadsarchief en mo-

gelijk in de toekomst ook met bouwhistorie en archeologie worden projecten opgezet. Thans loopt het project wooncultuur 1650 - 1850; op stapel staat een project kranten vanaf 1770. Ook in samenwerking met zusterverenigingen en Brabants Heem worden projecten opgezet.

• werkgroep secretariaat: de leden ondersteunen het secretariaat van de vereniging en de organisatie van de vele verenigingsactiviteiten. Ervaring met secretariaatswerk en werken met PC is wel voorwaarde. Bekendheid met archivering en documentatie is ook welkom.

O.a. verzorgen maandelijks informatiebulletin voor de vrijwilligers.

Ook voor de ondersteuning van de frnancieel administratieve uitvoerende taken is de hulp van vrijwilligers welkom. Hier is wel fin. administratieve kennis en/of ervaring noodzaak.

• werkgroep ledenactiviteiten: de Kring organiseert lezingen, excursies. Ideeën, plannen, suggesties moeten worden uitgewerkt en georganiseerd. Iets voor u hieraan mee te werken?

• werkgroep lustrum 1998: in 1998hopen we ons 25 jarig bestaan te vieren. Nog dit jaar wordt met de voorbereiding gestart.

Denkers en doeners zijn hiervoor nodig.

Vooral ook enthousiasme en doorzetters om ook in de stad de betrokkenheid bij ons 25-jarig bestaan te mobiliseren.

En dan is er natuurlijk altijd de mogelijkheid uw eigen idee voor een project, aandachtsgebied of actie in te brengen. Gezamenlijk kan dan bekeken worden of het zich voor een activiteit van de Kring leent en we de schouders er onder gaan zetten.

Alle reacties graag schriftelijk met aanduiding van uw interesse gebied, ervaring enz. naar het bestuurslid de heer V. Verberk p/a Kringhuis, 2e Korenstraatje 18 of postbus 1162, 5200 BE 's-Hertogenbosch. U krijgt in ieder geval een reactie • van ons.

LEZINGEN Maandag 9 oktober 1995 Daar de Kring op 11en12novembera.s. een excursie naar Trier organiseert, is mij gevraagd vooraf een inleiding te verzorgen over romaanse kerken, in het bijzonder de Dom van Trier.

Inmijn jeugd had ik wat met kastelen en kathedralen! Als dertienjarige jongen fietste ik vanuit onze stad naar het kasteel van Heeswijk en de Sint-Jan van 's-Hertogenbosch en stond perplex; zoiets hadden wij in Eindhoven niet! Toen is mijn liefde voor de middeleeuwse bouwkunst geboren. Ze heeft me nooit meer verlaten.

In onze _studententijd reisden we heel Frankrijk door, want daar stonden nog veel meer kathedralen. Ik ontdekte geleidelijk dat de romaanse bouwwerken het meest ingetogen waren: kloosters, abdijkerken, zelfs kastelen.

In een latere studie aan de kunstacademie moest ik een speciaalstudie kiezen voor kunstgeschiedenis. Zonder aarzelen werd dat de romaanse bouw- en beeldhouwkunst.

De huidige Dom van Trier staat exact op de plaats van een oudere laat-romeinse siliek, gebouwd door Keizer Gratianus.

Deze werd verwoest door de barbaren. Een soport copie is in de lOe eeuw op de bestaande fundamenten herbouwd. Deze heette zoals haar voorganger Sint-Pieter naar haar Romeinse voorbeeld, want het was de moederkerk van Europa boven de Alpen.

We vinden in deze kerk van bisschop Popo een voorbeeld van wat romaans is: nl. voortbouwen op romeinse voorbeelden, hun beeldhouwwerk imiterend, hun gebouwen nabouwend na de verwoestingen van de barbaren in hun eigen versie. Kerken die gebouwd werden bij vroeg-christelijke begraaiplaatsen, rond en binnen de ouden muren van vervallen romeinse steden. Want er was nog steeds het Hel Roomse Rijk. Kerken werden gesticht door Roomse Keizers, door Karolingische vorsten, Ottoonse en Salische. En allen lieten daar hun kenmerken en symboliek in achter.

Het was hun hemels Jeruzalem op aarde.

In voorname kerken stond een troon voor Karel de Grote of zijn opvolgers, zoals in Aken. Zoals in onze Nederlandse (ofnederlotharingse) Servaas in Maastricht.

Het is een boeiende tocht door de geschiedenis, die tastbaar te zien is in de overgebleven monumenten. Die romaanse kerken zijn stille, maar welsprekende getuigen van de historie. Daarom moet je zelf naar die monumenten gaan kijken. Het is erg comfortabel als je daar dan iets van weet.

Een geschiedenis in tastbare monumenten. Ik kan er ook alleen maar over vertellen aan de hand van veel dia's. Op de

inleiding hoop ik u van mijn liefde voor de romaanse bouwkunst deelgenoot te maken.

Tot ziens op maandag 9 oktober in het Stadsarchief aan de Bloemenkamp te 's-Hertogenbosch. Aanvang 20.00 uur.

Christ Strijbos Maandag 6 november 1995 Op deze avond zal de heer Gerard Rooyakkers in het Stadsarchief aan de Bloemenkamp te 's-Hertogenbosch een lezing verzorgen met als onderwerp "Rituele repertoires", volkscultuur m oostelijk Noord-Brabant 1559-1853. Aanvang 20.00uur.

In het volgende Kring-Nieuws treft u hierover nadere informatie aan.

Noteer deze datum reeds in uw agenda. •

ALBERT SWANEPRIJS Dit jaar is de Albert Swaneprijs van de Vereniging Sociëteit Casino, toegekend aan de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch". Deze prijs, die jaarlijks wordt uitgereikt, werd toegekend aan de Kring omdat zij zich op vele gebieden inzet voor de Bossche samenleving, diepgeworteld in het verleden niet omwille van het verleden maar in het besef dat een gewortelde samenleving hechter is en voor de toekomst ook sterker. Ook extrovert en richt zich niet alleen op geschiedschrijving, maar mikt ook op de mens in de straat; de Boschenaar en de bezoeker van buiten, als Coen Free, ondervoorzitter van de juHij memoreerde verder dat de Kring de grootste vereniging van vrijwilligers is in 's-Hertogenbosch en de Sociëteit heeft zich dan ook terecht afgevraagd waarom zij niet eerder op het idee is gekomen om de Kring te nomineren voor de Albert Swane prijs: "een groep binnen- en buitenpoorters van 's-Hertogenbosch, die dan wel 'In de Put' hun tehuis hebben maar voor het overige beslist niet in de put zitten wanneer het erover gaat in 's-Hertogenbosch het bewustzijn te versterken, dat er rede is om trots te zijn op deze stad zoals deze stad trots mag zijn op zovele toegewijde vriendinnen en vrienden".

rf

De heer Swane jr wenste namens zijn vader, Albert Swane, de Kring geluk met de prijs en overhandigde "de envelop" aan Hein Kurvers, voorzitter van de Kring, die dit bedrag onmiddellijk overdroeg aan de

EXCURSIES

LAST MINUTE AANBIEDING

Brabantse boerderijen Zoals u in het vorige Kring-Nieuws heeft kunnen lezen, wordt er een Brabantse-Boerderij en-Krentenmikken-Fietstocht georganiseerd op zondag 24 september.

Het aantal deelnemers is beperkt tot 25 personen.

Deze fietstocht is echter overtekend.

Daarom is besloten om op zondag 1 oktober een herhaling van deze tocht te doen.

Aan deze fietstocht kunnen nog een aantal personen deelnemen.

U kunt zich hiervoor opgeven in het Kringhuis; u hoort dan tevens of er nog plaats beschikbaar is.

Haast u, want vol is vol.

Stichting Historische Woon- en Leefcultuur in de persoon van Vincent V erberk.

Deze Stichting onderzoekt de woonvormen en wooncultuur tussen 1650 en 1850 en hopelijk kan in 1998, bij het 25 jarig bestaan van de Kring een resultaat van dit onderzoek gepubliceerd worden. Ter gelegenheid van het 20 jarig bestaan is reeds een aanzet gegeven tot dit onderzoek door Drs Esther Vink over de boedelbeschrijvingen van de Peperstraat.

Nu echter zal op grote schaal onderzoek gedaan worden met behulp van een groot aantal vrijwilligers. Dit grootscheepse onderzoek zal zeer veel kosten met zich meebrengen en de Albert Swaneprijs zal hopelijk een aanzet zijn tot verder sponsoring van dit ambitieuze project.

John Vermulst.

•

DAG VAN DE

ARCHITECTUUR Een goede gedachte was het om de dag van de architectuur het thema "kijk op scholen" mee te geven, immers de school is een tweede huis, zeker voor kinderen tot 15 jaar. Niet alleen de school zelf is belangrijk, maar zeker ook de route naar school.

Tijdens deze dag van de architectuur werd een nieuwe fietsroute geïntroduceerd door 's-Hertogenbosch, waarin juist het thema scholen centraal staat.

Een fietsroute ook die de stad "uitlegt" en die daarnaast ook een aantal essentiële

Trier Er zijn nog enkele plaatsen beschikbaar voor de excursie naar Trier op 11 en 12 november a.s.

Een uitgelezen kans voor degenen, die deze "oudste stad van Duitsland" nog nooit hebben bezocht of weer eens, maar dan onder leiding van een deskundige gids, opnieuw willen beleven. De kosten voor deze weekend-trip bedragen f 250,00 per persoon op basis van een tweepersoonskamer.

Toeslag voor een éénpersoonskamer bedraagt f 23,00.

Belangstellenden kunnen zich melden in hetKringhuisofbellennaar(073) 13 5098.

Nadere informatie omtrent Trier en over het programma treft u aan in het vorige • Kring-Nieuws (nr. 4 van juli).

elementen en problemen bevat, zoals de groei van 's-Hertogenbosch in de tijd, de barrières zoals o.a. de Zuid Willemsvaart, de snelweg A 59, maar ook de landschappelijke elementen aangeeft (het groen) en hoe de wijken ontstaan zijn (de ontzanding en de plassen).

De route kent eigenlijk 5 delen: één rechtdoorgaande van Zuid naar Noord en vier lussen die steeds weer de rechte lijn kruisen. Niet noodzakelijk is het om in één keer de route te fietsen, gezien deze indeling.

Tijdens het officiële woordje zei Wethouder P. Claasen het initiatief van de fietsroute meer dan uitstekend te vinden vooral om zo een indruk van architectuur te krijgen in' s-Hertogenbosch, maar vooral ook omdat er méér is dan alleen de oude binnenstad.

Het eerste boekje van deze fietsroute werd dan ook aan de wethouder verkocht voor f 6,-, maar wisselgeld was nog niet aanwezig. Een royale geste van de wethouder om de resterende vier guldens dan maar als fooi te bestempelen.

Jammer was wel dat er wat weinig publieke belangstelling was om op deze dag met enkele prominenten mee te fietsen, maar deze tekortkoming kan nog hersteld worden door in het Kringhuis alsnog deze fietsroute te kopen en dan te gaan fietsen; echter U moet het dan wel doen zonder de mentale steun van die prominenten.

John Vermulst.

•

~=.;;=-=.r<>RIE ACHTERNAMEN TE ENGELEN BIJ DE VOLKSTELLING IN 1947 In het Kringnieuws van juli 1995 publiceerde ik een artikel over de achternamen in Empel. Deze keer besteed ik aandacht aan de achternamen in een ander kerkdorp in onze gemeente nl. Engelen. Engelen telde in 1947 772 inwoners. Van 753 inwoners heb ik de achternaam terug kunnen vinden in het Nederlands Repertorium van Familienamen, deel XI: Noord-Brabant.

Het aantal inwoners van Engelen is goed te vergelijken met het aantal van Empel (794). Kwamen er in Empel 139 verschillende achternamen voor, in Engelen is dat aantal veel groter nl. 236. Dat wijst erop, dat er in de loop der tijd in Engelen meer import van "vreemden" heeft plaatsgehad als in Empel. Ook het aantal achternamen met 20 of meer dragers wijst daarop. In Empel ging het om 10 families; in Engelen slechts om 3.

vroeger (18de eeuw) vaak voorkwamen, in 1947 geheel of nagenoeg geheel zijn verdwenen. Daarbij moet u denken aan namen als: v.d. Aa, v. Bokhoven, Ciermans, v. Engelen, v.d. Hoven, v. Heeswijk, Jonkergouw, Kempenaars, de Leeuw, de Laat, Mulders, v. Meulecom, Murray, den Ouden, v. Overbeek, v. Roosmalen en v.d.

Ven.

De elf namen met het meeste aantal naamdragers in Engelen waren: 1 v.d. Broek 35 2 v.d. Oever 26 3 v.d. Heuvel 23 19 4 v. d. Griend 15 5 Geerts 14 6 v. Gendt 14 v. Zon 8 Brouwers 12 v. Buul 12 Pijnenburg 12 Richt 12 Het is moeilijk om aan te geven of het hier om echte Engelense namen gaat. Immers ook Bokhoven is in dit overzicht opgenomen. Tot 1922 was Bokhoven een zelfstandige gemeente. De twee meest voorkomende achternamen in Engelen, v.d. Broek en v.d. Oever, zijn eerder Bokhovense als Engelense namen. Een echte Engelense naam is Van de Griend met als varianten Van de Grint en Van de Griendt.

Deze naam komt al van oudsher in Engelen voor. De overige genoemde namen zijn niet echt Engelens ofBokhovens en komen ook niet van oudsher voor.

9 naamdragers: v. Cromvoirt, Hagelaars, Huysmans, v.

Kessel, v.d. Leedenen v.d. Steenhoven

Ook in Engelen doet zich evenals in Empel het verschijnsel voor, dat namen, die

De overige achternamen in Engelen waren de volgende: 11 naamdragers: v.d. Grint, v. Mil, Peulen, Toebak en Willernse 10 naamdragers: v. Eggelen, v. Hal, v. Heek, Hopmans en Leyte

8 naamdragers: Aben, v.d. Dungen, v. Hooft, Kusters en Somers 7 naamdragers: Branten, v. Drunen, Rumble, Kivit, Murray, Vugts en v.Zoggel 6 naamdragers: v.d. Akker, den Dekker, Hanff, v. Hees, Jansen en v.d. Leemput 5 naamdragers: de Bie, de Graauw, de Haas, Maas en Verhoeven 4 naamdragers: Eekels, v. Hemert, v. Ingen, v. Maaren, Meyer, Schatsbergen en v. Wijlen 3 naamdragers: v.d. Aker, v. Bergen, Bouwmans, Brekelmans, Duivenvoorde, Hagelaar, Houterman, Seuren, v.d. Ven, Verhoeckx, Week en v.d. Wiel

2 naamdragers: de Beer, de Bok, Brants, Cuppens, v. Dijk, Dikmans, Galesloot, Hansen, de Jong, de Kemp, Mulders, Nijpels, Nouwens, Roeters, Rovers, Smits, v.d. Velden, de Wit en de Wolf 1 naamdrager: v.d. Aa, Adang, v. Amerongen, Arts, Baars, Balk, v.Beijnen, v.d. Besselaar, v.

Beurden, v.d. Biggelaar, Blaauw, Bodewes, Boelens, Boeyen, v.d. Boom, Bouwens, Bouwman, v. Boxtel, Braun, Breugelmans, Broers, de Brouwer, Brugmans, de Bruyn, Buys, v.d. Coevering, Comber, Cornelesen, Cornelissen, Croonen, Cruysen, Delfgou, Ditters, v.d.

Doelen, Dominicus, v. Dommelen, Donkers, v.Doorn, v.d. Eerden, Egberts, v. f wijck, v. Eupen, v.Everdingen, v. Eyck, v.

Gerwen, Giessen, Gloudemans, Godschalk, Goedhart, Goris, Govers, v.d.

Griendt, Groenendijk, v. Grunsven, Ravers, v. Hedel, Heesakker, v.Heeswijk, Hendriks, Heymen, v. Heyst, Hoesen, Hooymans, v. Houtum, v. Hoven, v. Hulst, Huyskens, Kempenaars, v.d.Kerkhoff, Kerkhofs, Klijn, Koenen, Kok, Koomen, Korsten, Kruidenberg, Kuypers, v. Laarhoven, Lambooy, Lampe, Leenders, v.d.

Leest, v. Leeuwen, Leyen, de Looyer, Lueb, Maka, Martens, v. Maurik, v.d. Meer, Melchers, v.Meltvoort, Meurs, v. Meurs, Miltenburg, Molenaar, Mooren, Muller, Oomen, Oostendorp, v. Ooyen, v. Oyen, Pel, Perquin, Peters, Potters, Rammeloo, Roelofs, Rome, Rood, v.Rooyen, v. Ruiten, v. Schaick, Scharninee, Sa v.d.Salm, Samuels, Scheepers, v. Schijndel, Smijers, Smolders, Som, Spanjers, Stadhouders, Stehrnann, Sterkens, Stoker, Swarte, Thijssen, Timmer, v. Tintelen, Toeback, Udo, v.d. Vaart, v. Venrooy, Verboom, Vermeulen, Verreyt, Verrijt, Verwey, Verweyen, Vilters, Vink, Vogel, v. Vught, Wiegmans, Wijffelaars en Wissmg.

Theo van Herwijnen

U heeft vast "VRIENDEN" die nog géén lid zijn van onze Kring!

•

IJKLOKALEN EN IJKKANTOREN TE 'S-HERTOGENBOSCH ( 4) door J.J.van Veldhuizen.

Zoals U reeds weet uit het voorafgaande artikel, liet de IJker Chef van Dienst in een brief aan de Inspecteur van het IJkwezen te 's-Gravenhage op 11 februari 1931 weten dat hij tal van bezwaren had tegen het ijkkantoor aan de Postelstraat 60. Naar aanleiding van enige mondelinge besprekingen met de heer M. van der Bruggen, wonende in de W olvenhoek op nummer 4, schreef hij deze op 29 juni 1931 de volgende brief.

In principe is hij genegen tot het aangaan van een huurovereenkomst voor enige jaren, met gelegenheid voor verlenging, zoals met de Dienst der Rijksgebouwen zal worden overeengekomen voor het kantoorgebouw aan de Wolvenhoek Nr.2.

-

Daartoe zullen er wel veranderingen en verbeteringen aan het pand moeten worden aangebracht om het gebouw voor ijkkantoor bruikbaar te maken. "U zult natuurlijk moeten nagaan of een en ander voor U te aanvaarden is en beleefd verzoek ik U mij te willen doen weten, vóór 6 juli a.s. ofU tot inwilliging dezer eischen bereid is en tegen welke huursom per jaar U het gebouw dan aan ons wil afstaan".

De heer Boes van de Rijksgebouwendienst heeft gezegd dat de huur zou kunnen ingaan op 1 september 1931. Op een bijlage staan de veranderingen die aan het gebouw moeten worden aangebracht.

De zijmuur moet worden behandeld, zodat regendoorslag in het vervolg is uitgesloten. Er moet worden geverfd aan de .) tenkant. Markiezen en rolluiken nazien en repareren. Schoorstenen goed trekkend maken. Alle deuren nazien, zonodig herstellen. Kamers behangen, bijplakken en muurverf bijwerken. Gebroken ruiten repareren. In het grote lokaal beneden de vloer gelijk maken. Een kraan aanbrengen met een lage gootsteen. De wasgelegenheid vergroten en op een andere plaats aanbrengen. Het loket met de toonbank veranderen. De W.C. opknappen. De uitgesleten trap bijwerken en in een lichte kleur verven. De achterkamer boven wordt door ons ingericht als laboratorium voor metaal-analyse, een gedeelte daarvan moet worden afgeschoten voor W. C. en toiletgelegenheid. De bouwwerken uitvoeren in overleg met de Rijksgebouwendienst. Op zolder nagaan of het lekt en alle lekken repareren. In het kleine kamertje een kolenhok aanbrengen voor cokes, anthraciet en turven.

Op 9 juli 1931 antwoordt M. van der Bruggen, bankier, dathij bereidt is de voorgestelde veranderingen in het pand Wolvenhoek 2 aan te brengen. Uitgezonderd de veranderingen aan het loket, bij een huurovereenkomst van vijfjaren met vijf optiejaren, waarvan de eerste vijfjaren tegen een huurprijs vanf700,-endetweedevijfjaren een huurprijs van f 600,-. Hij geeft toestemming het loket op eigen kosten en naar eigen goeddunken te veranderen. Hij hoopt dat zijn offerte aanleiding zal zijn het pand te huren.

Van deze door de IJker Chef van Dienst te 's-Hertogenbosch ontvangen brief, stuurt deze op 11 juli 1931 bericht aan het hoofd van de Rijksgebouwendienst in 's-Gravenhage.

Hij bericht dat de heer Boes van de Rijksgebouwendienst het pand reeds heeft bezichtigd. De veranderingen, zoals met hem zijn besproken zullen worden aangebracht en de meer in het bijzonder voor den ijk benodigde inrichting zal vanwege de rijksgebouwen- dienst worden aangebracht.

Het aanbod van M. van der Bruggen komt hem aannemelijk voor, mits er van de zijde der Rijksgebouwendienst toezicht wordt gehouden op de aan te brengen verbeteringen. De IJker Chef van Dienst geeft het hoofd van de Rijksgebouwendienst in overweging de overeenkomst met M. van der Bruggen aan te gaan en het huurcontract omtrent het tegenwoordige gebouw vóór 1 augustus a.s. op te zeggen. Het nieuwe gebouw kan dan per 1 september 1931 worden ingehuurd.

Voorgevel Wolvenhoek

Vanwege de Rijksgebouwendienst zou dan nog moeten worden gezorgd voor: Stenen neuten in de vloer onder de weegtafel in het grote beneden-lokaal (hiertoe steen gebruiken van een groot blok hardsteen in het oude gebouw aanwezig en toebehorende aan het Rijk).

Het aanbrengen van lange tafels onder de ramen in de beide benedenlokalen.

Het wijzigen en voor onze dienst geschikt maken van het loket voor den herijk.

Het aanbrengen van een bij voorkeur stenen tafel boven, ter plaatsing van een milligrambalans.

Verplaatsen en gedeeltelijk vernieuwen van de zuurkast met elektromotor, gas- en afvoerleiding voor het laboratorium.

Het uitelkaar nemen en verplaatsen van de grote archiefkast.

Er dient nog vastgesteld te worden wanneer het gebouw, van alle herstellingen en verbeteringen voorzien, moet worden opgeleverd.

Uw bericht inzake het bovenstaande zie ik gaarne spoedig tegemoet.

Een huurcontract, door betrokkenen getekend op 15 september 193 1 en goedgekeurd door de Minister van Financiën op 24 september 1931, bekrachtigd dan het ontstaan van het vierde IJkkantoor te 's-Hertogenbosch, nu in het pand Wolvenhoek 2, ingaande 1 september 1931.

3 November 1931 stuurt de IJker Chef van Dienst de mededeling dat het IJkkantoor alhier is verplaatst van Postelstraat 60 naar W olvenhoek 2 aan; de Inspecteur van het IJkwezen te 's-Gravenhage, tinnenma-

'fl,,.;,p~ . • -&r1< • ..1 - i :,7, -=:.

1

7i"

J.-,MH~

(. /

·---D~,.:.- . !

fl,.,.;_.,,., _

~~î,•·K~ J.r

t-,.,,...1.'tl'

,_

_

_

__

3~ .

_JI .

1

1

~'f;' ·~ . .t J l~!-.

Plattegrond begane grond ten fabriek De Kluis te Helmond, de firma van Wingerden te Gorkum, de post (voor pakketten), de Commissaris van Politie en de Directeur Generaal van het Ministerie.

Iets over het pand Wolvenhoek 2 van voor 1931.

In de voorgevel van het pand is een kleine gevelsteen gemetseld, vlak boven het trottoir. Daarop staat; " II W van Ojen 1825".

In de notulen van de Burgemeesteren te 's-Hertogenbosch staat op vrijdag 11 februari 1825; "Is gelezen de Rekweste van Wilhelmus Franciscus van Oijen, timmerman, wonende alhier, omredenen daarbij verzoekende desselfs huizinge staande en gelegen achter het Wild Varken op den hoek van het Lombard- straatje en hetwelk van achteren is grenzende aan een huisje in het Lombardstraatje, toebehorende aan Mejuffrouw de Weduwe Loutermans, welks gevel* twee rijnlandsche duimen vóór dat van den Rekwestrant voor uitschiet met dat van Mejuffrouw de Weduwe Loutermans te mogen gelijk doen maken" enz .. * In de originele brief van de heer van Oijen staat "zeven Rijn- landsche Duimen".

De opgegeven extra reden voor de gelijkmaking van de gevels blijkt de volgende. "Dat de Rekwestrant met den afbraak en wederopbouw van zijn huis bezig zijnde, wenschte zijn woning met dat van Mejuffrouw de Wed.-Loutermans gelijkmuurs te maken, en dat Mejuffrouw Loutermans ook hierin volgaarne hare toestemming geeft".

Plattegrond etage Ondertekend; 's-Bosch 9 febr.-1825 W.F. van Oijen.

Vandaar de gevelsteen! • Enige kadastrale gegevens.

Wolvenhoek 2 wordt in 1919 door Gustave Joseph Marie Tilman samen met Wolvenhoek 4 en drie pandjes in het Lombardje, de nummers 1,3 en 5 verkocht aan Paul Joseph Marie Comeille Tilman, kassier en bankier.

Op 3 januari 1931 verkooptP.J.M.C.Tilman, W olvenhoek 2 aan Matheus Augustinus Gertrudis van der Bruggen, kassier en commissionair in effecten. En deze verhuurt het pand met ingang van 1 september 1931 aan het Rijk als IJkkantoor.

Het ijkkantoor Wolvenhoek 2.

De eerste huurtermijn van vijfjaren, die inging op 1september1931looptop31 augustus 1936 af. De Minister van Handel, Nijverheid en Scheepvaart schrijft de Minister van Financiën op 19december1935 dat hij het nodig acht de huur van het perceel Wolvenhoek 2 te 's-Hertogenbosch ten behoeve van het ijkkantoor aldaar voor vijf jaar te verlengen. Met ingang van 1 september 1936 bedraagt de huur dan f600,- per jaar.

Op 11 februari 1938 schrijft de Inspecteur van het IJkwezen een brief aan de Minister van Economische Zaken.

De Inspecteur heeft een afschrift ontvangen van een brief van de Minister van Financiën gericht aan zijn ambtgenoot van Waterstaat gedateerd 5 februari 1938.

Het ijkkantoor, dat de Staat thans huurt, maakt deel uit van een complex dat de Rijksgebouwendienst wil kopen om een goede huisvesting te verkrijgen voor de Rijkswaterstaatsdienst. Vooruitgedacht, zou het ijkkantoor voorlopig ter plaatse kunnen blijven. Mocht ter zijner tijd de Waterstaatsdienst Breda in de centralisatie worden betrokken, dan zou daarvoor ruimte kunnen worden gevonden in het huidige ijkkantoor. Het ijkkantoor zou dan misschien gehuisvest kunnen worden in het gebouw, waarin thans de Waterstaatsdienst is ondergebracht, in de Verwerstraat.

De Inspecteur van het IJkwezen weet van de Hoofdingenieur- Directeur van den Rijkswaterstaatsdienst te 's-Hertogenbosch dat het betrekken van Breda in de centralisatie wel enige jaren op zich kan laten wachten. Hij concludeert hieruit dat het IJkkantoor betreffende zijn huisves( "OP DEN SCHOPSTOEL ZOU KOMEN TE ZITTEN". Overwogen dient te worden dat, nadat de Waterstaats- dienst enige jaren zijn nieuwe huisvesting zal hebben betrokken, het gebouw in de V erwerstraat ter beschikking komt als ijkkantoor.

De Dienst van het IJkwezen heeft momenteel voldoende ruimte in 's-Hertogenbosch. Mogelijk is dat voor de uitvoering vandeIJkwet 1937 meer ruimte nodig is. In Noord-Brabant zijn enige fabrieken van weegwerktuigen, waarvoor keuringen op het ijkkantoor zullen plaatsvinden. Bovendien is te verwachten dat 's-Hertogenbosch, voor de bediening van het Zuiden en Zuid-Westen van het land, zal worden aangewezen als standplaats voor een weegwagen voor het onderzoek naar weegbruggen.

Het ijkkantoor zal dan moeten w01 uitgebreid met één flink lokaal en zo mogelijk met garageruimte.

Wordt nu het voorbedoelde complex door de Staat gekocht, dan zal de ruimte, nu ingenomen door drie kleine huisjes, die achter het ijkkantoor liggen, in een zij straat waaraan ook het ijkkantoor ligt, voor die uitbreiding kunnen worden benut.(klein Lombartje 1.3 en 5).

Het pand in de Verwerstraat 26, waarin thans de Waterstaats-dienst is ondergebracht heb ik bezichtigd. Met inwendige verbouwing en aanbouw van een flink lo- . kaal in de tuin is het geschikt te maken als ijkkantoor. Zou ik de zekerheid niet hebben dat het ijkkantoor ook in de toekomst op W olvenhoek 2 kan blijven en komt er geen ruimte voor uitbreiding, dan is het mijns inziens nodig het pand Verwerstraat, na ontvervolg zie pagina 18

· · =·~.. ~»="=·· · ·'-· . .....'. . . ~. ......,".-~:·:=~=:::~"=·~~~=~·= ·. =::,~··~-"·~:==~~~::~::.=~·~::·~".: ··"~=:~:~.:. .. ~·:=~~g§sÇ~J~~fQ~gij

EEN OUD BEGRAFENISGEBRUIK BIJ BOSSCHE MOLENAARS In het notarieel archief van 's-Hertogenbosch trof ik de nu volgende akte aan (Notarieel Archief, inv. nr. 2836, folio 481, 5 december 1682): Op heden den 5e December Anno 1682 soo sijn gecompareert voor mij notaris ende d'onderges. getuijgen Henrick van de Coeveringh gewesene olieslaeger en Corstiaen van Berlicum, olieslaeger, beijde inwoonende borgers deser stadt, dewelcke

ter requisitie van Johan Croonenburch, oock olieslaeger ende inwoonende borger deser voors. stadt eendrachtelijck mits desen hebben getuijght verclaert en geattesteert waerachtich ende hen attestanten seer wel kennelijck te wesen, dat soo wanneer iemandt tot hennen huijse overleden was den Oliemolen soo lange bleeff stil staen oock deure ende vensteren gesloten bleven totdat des overledene lichaam begraeven was verders soo verclaeren de voorn. atte-

stanten dat alsoo den requirant ten tij de van d'afflijvicheijt van d'heer Aelbert van Doren sijnen oom zalr. geweest sijnde (soo men verstaet) in de maendt van februarie desjaers 1678 deure en vensteren gesloten hadden en sijnen oliemolen laten stilstaen totdat het doodt lichaem van den voorn. heer van Doren begraeven was, ...... " Theo van Herwijnen

•

KERKHOF-LANTAARN VAN 'GROENENDAAU Met regelmaat bezoek ik nog wel eens een begraafplaats of kerkhof. Zo ook onlangs, ditmaal begraafplaats "Groenenal" te 's-Hertogenbosch.

Daar had ik een kort gesprek met de beheerder, de heer A. Schalken. Onderwerp van gesprek was een lantaarn, die onlangs is teruggeplaatst aan een houten paal bij de kapel. De lantaarn heeft een poos in de werkplaats gelegen. Door toedoen van de beheerder is deze gerestaureerd en teruggeplaatst.

Men wist niets van deze lantaarn, niet wat de functie was, niet hoe oud deze was.

Mij werden deze vragen gesteld, maar ik moest het antwoord schuldig blijven.

Dat zat me niet lekker en dus ging ik op onderzoek. Via het Stadsarchief ben ik terecht gekomen bij de Bouwloods van de Sint-Jan. Daar werd ik door de bouwkundig medewerker de heer Van Moll op het ede spoor gezet. Deze beschikte in een eigen archief over gegevens omtrent dit soort lantaarns.

Het gaat hier om een kerkhof-lantaarn.

Al in de 12e eeuw kende men het gebruik hiervan, maar hoogst waarschijnlijk is het gebruik al ouder. De lantaarns werden 's-avonds aangestoken om duivels en demonen te verjagen. Maar ook om herinneringen te bewaren en uit eerbied voor onze dierbaren.

Het licht heeft door de eeuwen heen altijd een vooraanstaande rol gespeeld. Het had niet alleen met bijgeloof te maken, denk maar aan bijvoorbeeld de doop en huwelijkskaarsen in de Rooms Katholieke kerk.

Even terug naar de lantaarn van "Groenendaal". Rest nog steeds de vraag waar deze vandaan komt, hoe oud en wanneer geplaatst? De begraafplaats dateert uit 1858.

kerkhof te weren. Denk maar aan de roosters bij wildparken.

Zo zijn er vele gebruiken geweest die op ons merkwaardig overkomen, bijvoorbeeld: In 's-Hertogenbosch anno 1456 geeft het bestuur van de Lieve Vrouwe Broederschap de overleden heer Geert Uitenhamme een briefmee aan St.-Pieter.

Deze brief was een vrijwaring en getuigschrift zodat Petrus de overledene met een gerust hart toegang tot de hemel kon verschaffen. De overledene had zijn leven op aarde vrijwel zonder zonden geleefd.

Als de plannen doorgang vinden zal de lantaarn met Allerzielen 1995 weer branden.

J. van Haaren

Ook werden vroeger roosters geplaatst bij de ingang van een kerkhof, dit om loslopende varkens tegen te houden. Maar ook om de duivels met bokkepoten van het

•

'S-HERTOGENBOSCH GEZIEN VANUIT HET RECHT OP GERECHTE MATEN EN GEWICHTEN (1) Voorwoord.

Het archief bezocht ik vanuit mijn beroep als IJkmeester te 's-Hertogenbosch.

De stukken die ik inzag beoordeelde ik op het criterium, of zij iets van doen hadden met een maat of gewicht. In de vele jaren dat de stukken aan mijn ogen voorbij trokken viel mij één facet op. Hoeveelheden uitgedrukt in maten of gewichten raken iedere burger en overheid van stad en land.

Zij blijken voor de samenleving van zoveel belang dat er veel gebeurtenissen belangrijk genoeg waren er papier aan te

besteden. En tijd! Met voor ons het gelukkige gevolg dat wij nog kennis kunnen nemen van deze lang geleden gebeurde zaken. Het boeiendste is dat er mensen bij zijn betrokken. Hoge overheden, plaatselijke overheden, neringdoenden in het groot en in het klein. En de gebruikers van alle soorten van goederen, van nat tot droog, van licht tot zwaar. Het geeft zelfs in zijn totaal, een kijkje op het leven van alle dag.

Uit de door mij verzamelde gegevens wil ik U graag zicht geven op de gebeurtenis-

sen, die ik in de stukken zag. Te beginnen met de oudste door mij geziene informatie.

De redactie van het Kringnieuws geeft mij die gelegenheid en ik hoop dat U het met belangstelling zult lezen.

Het allereerste begin.

De geschiedenis speelt achter de archiefstukken waaruit ik U vertel, een rol als decor. Het Hertogdom Brabant, dat circa 1100 zijn naam kreeg, groeide sterk naar het Noorden. Tot omstreeks 1350.

Met als Noordgrens de Maas.

.! .fc ••••

Bij wijze van voorbeeld wil ik beginnen met het noemen van enkele stukken uit een 'Korte Memorie' (van 17pagina'sA4, wat een inzicht geeft in het begrip 'kort' in het jaar 175 5.) geschreven voor de plaatselijke overheid van Waalwijk, Tilburg en Goirle.

Gericht aan de Heren Staten Generaal der Verenigde Nederlanden. Men wil aantonen dat men zelf het recht heeft om IJkmeesters te benoemen. Men schrijft: Aan die van Waalwijk is bij Hartog Jan van Brabandt bij zijne letteren gegeven Dinsdag na Sf.Lucie in den Jare 1303. in deze termen vergunt.

- Hebben toegelaten, ende laten bijzonderlijk toe, ende geeven voor ons en voor onze Eeuwige Successeuren alle Vrijheid en Privilegien, die wij ende onze Voorouders hebben goedgevonden toe te laten aan onze Borgers van Leuven en 's-Hertogenbosch: 'etc.

Tot zover deze tekst, omdat dit deel voor 's-Hertogenbosch van belang is.

Een van de bedoelde Privileges is het mogen aanstellen van '!Jck-Meesters en Keur-Meesters, ter uitvoering van al wat de goede policie in deze Materie vereischt '.

Dus heel vroeg in het bestaan van onze Stad had de burgerlijke overheid Privilegiën van het Hogere Gezag ontvangen om daarmede zelf te doen wat zij wilden. Binnen door het Hogere Gezag gegeven richtlijnen.

Op zondag na Pinksteren, gedateerd 1329 zijn diverse rechten en statuten voor 's-Hertogenbosch vastgelegd.

Een artikel waarin de boete is bepaald voor diegenen die valse maten gebruiken. Wie van valse maten gebruik maakt en dit met voorbedachte rade doet, wat voor maat dat ook is, is aan de rechter 'drie pont' schuldig in de hoop dat hij zich dan zal beteren.

In 1606 citeert men dit artikel in een stuk aan de Raad van Brabant.

Men duidt dit artikel aan als, gaande over diegenen bij wie ongerechte (valse) maten of gewichten worden gevonden. - Vindt men bij iemand een ongerechte maat of gewicht, dan is volgens dat Privilege een boete verschuldigd van 'drie ponden'. _Natuurlijk is er ook in die tijden inflatie. Er staat dan ook in de kantlijn; 'Wij denken dat die boete te klein is!'.

Op 13 maart 1388 wordt te Brussel een

regeling gemaakt voor o.a. de heffing van accijnzen in 's-Hertogenbosch, het beheer van de zoutmaat en voor het ambt van me-

"".= ......... :-:"1

ka~ te minder hrefitatie h~ben met opzigt in het by. tot- die der Steede en Vryb:td W:Jalwyk, en der Heer· lykheid lil burg en Goirle, als diegemunieert zyn met zulke meer uitgeftrekte Voorrechten, k :weinige andere plaatzen in de Meyerye zo ampel zyn hebbende : Als by voorbeeldt

· En dit

~onder

Aan die van Waalwyk is br Hartog Jan van Brabandt by zyne Letteren gegeeven Dinsdag na St. _Lucie in den Jare 1303. in deeze termen vergunt

lleóben toegelaten, ende laten byzonderl)'k toe, ende geeçen voor ons en voor onze Eeuwige Succe.ffeuren alle Yrybeid en Privilegien, die wr ende onze Voorouders heb· . ben goed gevonden toe te laten aan onze Borgers van LE uV EN en 's HERTOGENBOSCH: Willencle dat dezelve onze Lurden van ?Vaalw)'k alle en ecnen ygelyk.en teegen· woordige en toek®Zende , rJJtlanigc . Yrybeid binnet} onze Stadt van lP'aa/wyk ten ECtJwigen trden onverhindert zul· /en gaudeeren. en genieten, gelyk als onze Lurden, oft Borgeren van LltUVEN -en 'sHERTOG.ENBOscH nu teeg_enwoordig bennen genietende, en in toekomende zullen gemeten.

Het vergeven van een Privilege aan Waalwijk in 1303 ter van koopwaren. De schenker van de regeling is Johanna, Hertogin van Brabant.

De regeling is voor 'onser stadt ende tot onsen goeden luden van Den Bossche'.

De reden voor het schenken van deze voorrechten wordt ook nog aangegeven.

Zij zijn een beloning voor de goede en getrouwe dienst, die geleverd werd en dagelijks nog geleverd wordt, in het bijzonder · bij de oorlog met de Hertog van Gelre.

De accijnzen mag de stad zelf hebben.

De hoogte ook zelf vaststellen. Verhogen of verlagen, zover nodig voor het profijt van 's-Hertogenbosch. En zo vaak als zij nodig vinden.

Ook de zoutmaat van de stad 's-Hertogenbosch, met de andere maten die aan de stad toebehoren mogen zij zelf hebben en beheren. Na de dood van eene Jan Beerkens, een ijkmeester die deze maten tot dat moment beheerde. De stad mag alle maten behouden en ermee doen wat zij willen.

.#\:GEKOMEN D

Ook het meten van de koopwaren gaat naar de stad, na de dood van die dat tot nu toe doet, Jan Zueterix.

Kennelijk zijn de Privilegiën van voor 1303 aan de stad geschonken, uitgevoerd door via de hogere overheid aangewezen personen. In 1388 worden zij volledig aan de stad geschonken. Deze Privilegiën aan de stad geschonken en ter uitvoering gegeven, moeten garanderen dat de voordelen die daaruit genoten worden voor de ju delen ten goede komen aan de Hertogen of diens vertegenwoordigers, de stad en haar ingezetenen. De regels dienaangaande worden door het stadsbestuur gemaakt en openbaar afgekondigd.

(Wordt vervolgd.)

J.J.van Veldhuizen.

•

G

FIETSTOCHT Op zondag 15 oktober wordt voor be-

langstellenden de bevrijdingsfietstocht georganiseerd.

Deze fietstocht is afgelopen januari in verband met de slechte weersomstandigheden niet doorgegaan.

Belangstellenden kunnen zich in het Kringhuisvoor deze tocht opgeven.

Het vertrek is gepland om 12.00 uur bij het Kringhuis.

Frans Peters

•

RECLAME-DRUKWERK VOOR EIGEN KRANT UIT VROEGER DAGEN* Als slot van deze reeks artikeltjes bewaarden we een klein aantal interessante voorbeelden van reclame-drukwerk, waarvoor de toenmalige eigenaar van "de krant van Arkesteijn'', Gérard Teulings (18551916), zelf met vaardige hand de ontwerpen had getekend (afb. l en 2).

In deze advertentie beval de krant "Alle soorten steendruk- en gewoon drukwerk" tegen concurreerende prijzen bij haar te laten vervaardigen, zoals adres-, visite, trouwkaarten e.a. Bovendien maakte zij de lezer/adverteerder attent op de mogelijkheid tot plaatsing van" Advertentiën in binnen- en buitenlandsche bladen".

ajb. 1. De 'G T' -gesigneerde ontwerp-tekening (coli. J. v. Roosmalen)

In dat opzicht had Teulings zijn sporen '-./ds verdiend. Na zijn Parijse tijd tekende hij in 1880 onder de schuilnaam Chuz voor een Belgisch satirisch weekblad. Le Rieur Illustré, alle voorpagina-prenten-inkleur. l) Ook daar lag de verzorging van het eigen reclame-drukwerk in zijn handen (afb.3).

Je proeft ook hier die fijnzinnige (franse) distinctie van deze "Bossche Daumier" .2)

ajb. 2.De plaatsing ervan in de krant

ajb. 3. Wervings-advertentie voor LERJEURILLUSTRÉ (coli. G. Teurlings)

In 1883 toonde de zakenman Teulings tevens zijn veelzijdige journalistieke kwaliteiten ter gelegenheid van de Internationale Koloniale en Uitvoerhandel in Amsterdam.3) Zijn "zakelijke gids voor de bezoekers v:an Amsterdam" in 1883 met een eigen chreven humoristisch verhaal: De familie Peperman op reis naar de Amsterdamsche tentoonstelling onder pseudoniem van Gerrit van den Wald bevat zo'n schat van informatie over Amsterdam en de Tentoonstelling, dat dit kleine boekje in onze dagen nog gemakkelijk de toets der kritiek zou kunnen doorstaan. Het zou bijvoorbeeld als een katern van een Weekuit van het Brabants Dagblad nog goede sier maken met een juweel van een plattegrond in kleur.

ajb. 4.0ntwerp-tekening

,

ajb. 5. Wervings-advertentie in Provinciale

In de Provinciale Noordbrabantsche en 's-Hertogenbossche Courant vinden we regelmatig de wervingsadvertenties terug naar de originele "G T"-ontwerp-tekeningen (afb.4 en 5).

De tekst van deze wervings-advertentie in de "Provinciale" luidde:

.

i--S..~..,...,.. =--""="'..---...

,. . . . . . . . . . . . . . "... ._"""""... .".""""". . .".. ... ... ""."., ,.,.".". . . . .,... ". !

"_..".="." .. "..."." ..=········"·· ..........,... ".•.............. ..........•""""•....." ........"""" ....._ .....

•

~>..,...-.v,.,-~_,;•.,,.,.,.,.,.,",,.,._v,.>;;.:;,", ,,,:;:.,..,";, •. .•• ,.;,;,.,",,$_,,., ",M...

•••• • •·• ···· ••·• ·· -·· · · · ".....,;, ,, ;,.,,"".,. . ..... .

",.....;~..- .~ .. • .v.~.0<.. >>;·."'•""··•·•·•.,,.,,." ........." ..,,...:w<;:...,,.,w.'!-..,...,."""'""''";..."""'·'"'" ·' · ··'"''•••··

............ ;,... .....," ••••. ,,..,

"De Provinciale Noordbrab. en 's-Hertogenb. Courant is het hoofdblad van de provincie Noord-Brabant, wordt daar het meest gelezen, in vele gemeenten schier uitsluitend.

Prijs per kwartaal franco perpostf 2.Verschijnt dagelijks".

Dat ook sommige Bossche adverteerders Teulings vroegen om een pakkende lay-out met tekening voor hun advertentie, blijkt uit de annonce van de "Natuur Bleekerij, Wasch- en Strijkinrichting, Papenhulst 98" te 's-Hertogenbosch (afb.6) In dat opzicht blijft de speciale reclamekrant in oktober 1908 - vlak vóór de aanvang van een nieuw leesseizoen - de absolute "topper".

Met uitgekiende teksten en tekeningen "lokte " Teulings over de volle twee pagina's nieuwe lezers en "behoedde" hij zijn vaste lezerskring tegen dagbladkapers op de kust met de toen bij Nederlandse bladen zo populaire trekpleister: De gratis ongevallenverzekering voor abonnees.4)

7v1..v1~ ~ 7<d;.,_;h ./':.- / ó7)J!

ajb. 7Miniatuurtje op briefpapier

ajb. 6Een door 'G T' gesigneerde advertentie voor derde (coli. G. Teulings)

In de Jubileumkrant van zaterdag 2 juli 1921 ter gelegenheid van het honderdvijftigjarig bestaan van "de Provinciale" besteedde de toenmalige griffier van de Provinciale Staten, Vincent Cleerdin, bijzondere aandacht aan de courantier Teulings, die op 8oktober1916 aan het bedrijf ontvallen was.

Dat vijf jaar later in ditzelfde nummer nog een adverteerder van de krant zijn annonce verluchtte met een tekening uit 1908 van Gérard Teulings, is op z'n minst verrassend.5) J.A.G.M. vanRoosmalen

•

iJIN ·~'.· .'

ajb. 8. Miniatuurtje op envelop

!UlllLEERING. &SEN-FABRIEK. >f1/EERDERIJ. ~ -UNOLEtll!S. HOD)!L-KAltERs,

E. VAN ROOIJ

1rl$$iraaÏ -58~62, 's-l'losch. T~l . .Int. 162 ·

Bronnen * zie ook Kring-Nieuws jrg. 21 no 1 januari; no 2 maart en no 4 juli Een exemplaar berust in het Noordbrabants Museum te 's-Hertogenbosch(coll. J. v. Roosmalen) 2 Nieuws-bulletin no 36 jrg. 9 december 1993 van het Noordbrabants Museum pag. 6 en 7 3 Kring-Nieuws jrg. 19 no 1januari 1993 pag. 4 en 5 4 Kring-Nieuws jrg. 19 no 2 maart 1993 pag. 14-16 5 Prov.Nrd.Brab.'s-Hert.Crt. no 150 van zaterdag 2 juli 1921, zieookKring-Nieuwsjrg. 19 no 2maart 1993 waarin deze tekening uit 1908 op de voorpagina staat afgedrukt pag 15 Verdere tekeningen coli. G. Teulings ajb. 9. Tekening van Gérard Teulings in annonce in Jubileumkrant

STADSVERNIEUWING Het is natuurlijk niet terecht en ook wel wat gemakkelijk alle, vaak noodzakelijke en soms ook gewenste, stadsvernieuwing afte doen met "stadsvernieling". De Kring blijft zich inspannen voor zorgvuldige afweging van de vernieuwing. Dat vraagt verantwoording van de opdrachtgever, van de architect maar ook van de stedebouwkundige van de plannen. In de oude binnenstad betekent dat naar onze mening ook gebruik maken van de kennis die bodemarchief en bouwhistorie ons kunnen bieden.

Het verhaal dat de oude stad vertelt, dat uit de oude structuur, bebouwing enz spreekt moet gehoord willen worden. Pas dan kan er met elkaar worden gesproken over hoe daar mee om te gaan.

Wij proberen aan een klimaat in de stad werken waar het ook voor de opdrachtgever een normale zaak wordt deze historische gegevenheden als uitgangspunt te nemen. Te beseffen dat niet alleen "om niet" een zakelijk profijt kan worden getrokken van die alom gepropageerde "waardevolle cultuurhistorische Bossche Binnenstad". Alles heeft immers zijn prijs.

Beter is nog dat het ook de eigen eer te na komt als men te kijk komt te staan als onverschillige profiteur, onverschillig voor de eigen verantwoordelijkheid aan dat waardevolle te moeten en willen bij dragen.

In dit verband is het hoopvol dat in het beleidsplan van Hartje Den Bosch een dringend pleidooi voor verbetering van de kwaliteit van de binnenstad wordt gevoerd waarbij behoud en versterking van de culn1urhistorisch waardevolle binnenstad orop staat. Dat daarbij een harde kritische noot op het functioneren van de welstandscommissie wordt geplaatst lijkt ons terecht. Na een nieuwe opzet is van enige verantwoording van het door deze commissie in gang gezette nieuwe anticiperende beleid, publiek niets meer vernomen.

We zien alleen het resultaat van goedgekeurde bouwplannen als de verbouwing of bouw gereed is. Onze stad kent sinds de perikel en rond het functioneren van leden van de monumentencommissie inmiddels ook al enkele maanden geen adequaat functionerende monumentencommissie meer!

Ook naar de visie van de sector stadsontwikkeling van de gemeente moet men raden.

Toch is hun sturende invloed op de ontwikkelingen groot. Maar ook hier ontbreekt een publieke verantwoording en discussie; van een bestuurlijk - politieke

betrokkenheid en sturing is weinig te herkennen.

Het enige voordeel, als je dat al een voordeel kunt noemen, is dat het gebouwde resultaat zo onontkoombaar zichtbaar is en helaas vaak ook blijft. Nog een geluk dat soms de "omloopsnelheid" van een gebouw al tot één generatie of nog minder is teruggebracht!

Om concreet te worden.

De verbouwing van het Kruidvat in de Hinthamerstraat, direct naast het door ons met de plaquette onderscheiden de Roosekrans b.v.

Uitgewerkte plannen voor Tolbrug, voor Snellestraat/Doode Nieuwstraat, terrein voormalige sociale academie/ZuidWillemsvaart zonder ook maar op enigerlei wijze rekening te (willen?) houden met wat "archief' ons over deze tot de oudste stad behorende gebieden ons leert en nog zou kunnen leren en aanreiken voor de stadsvernieuwing. Het feit dat nu, nadat de plannen definitief zijn geworden, in sneltreinvaart voor het merendeel met vrij-

Nieuwe hal station Hollands Spoor 's-Gravenhage

willigers archeologisch onderzoek mag worden gedaan, is nog minder dan een schaamlapje.

Het bij de herinrichtingsplannen voor Hinthamerstraat / Hinthamereinde volstrekt voorbij gaan aan zelfs de mogelijkheid van een serieuze inbreng van onze kant en het achterhouden van informatie over de geïnventariseerde historische relicten, geeft aan dat ook het gemeentebestuur niet blijk geeft de bestaande kwaliteit van de oude binnenstad serieus te nemen.

En natuurlijk wordt verbetering beloofd; prima en wij doen van harte mee. Maar het blijft nodig de vinger steeds weer op te steken als we dreigen weer genoegzaam achterover te zakken, geïmponeerd als we raken door ons eigen ronkend taalgebruik over de Bossche binnenstad.

Bijgaand een foto van een hersteld en vernieuwd station in Den Haag. Waar doet dit aan denken? U weet nog wel wat in 's-Hertogenbosch allemaal niet kon; wat financieel, technisch, organisatorisch enz. onmogelijk en onverantwoord bleek. Zo zongen gemeente en NS in koor. Bezoek

Achter het Verguld Harnas

Achter het Stadhuis

Den Haag eens en oordeel dan; en natuurlijk was en is de situatie daar anders.

De behouden kap van het eerste perron doet trouwens onverwacht goede diensten: een soort overdekt winkelstraatje verlost de NS van veel kopzorgen. Nu nog definitiefbehoud, ook na 2015 ! !

Wat denkt u van de sluipende verloedering van de Stationsweg? Overdaad aan elkaar overschreeuwende reclameuitingen; de buiten proporties aangebrachte lichtbakken van Randstad; de vlaggeparade van hotel Centra! en Eurohotel; de volledige kaalslag van oude interieurs op de begane grond om plaats te maken voor standaard

inrichtingspakketten; de "restauratie" van panden in de Torenstraat?

We willen de lezers van het KringNieuws in de komende afleveringen beelden van gebouwen, lokaties e.d. laten zien die, om welke reden dan ook, in discussie zijn. Gebouwen en inrichting van de openbare ruimte die vaak generaties lang het beeld, de sfeer, de kwaliteit van een deel van de binnenstad hebben bepaald. dat wil dus niet zeggen dat ze zonder meer daarom "onaantastbaar" zouden moeten zijn. Wij zijn benieuwd naar uw reacties. We willen de volgende keer dan wat nader ingaan op ontstaan, functies, bedoelingen en ook

eventuele beweegredenen om het in deze eeuw ( het kan nog net ) anders te willen doen.

Deze keer twee gebouwen: het bij de gemeente in gebruik zijnde gebouw Achter het Stadhuis waarvoornieuwbouwna algehele sloop wordt voorbereid en een woonblok Achter het Verguld Hamas . Ook hier zijn er plannen voor sloop en vervanging door winkels en wonen.

Reacties naar postbus 1162, 5200 BE 's-Hertogenbosch t.a.v.de werkgroep binnenstad.

•

Hein Kurvers.

..

~Jt!çQ:J·~~~l~~~iJPDC~:·.~::~=:·:~.~··~~.:~.·:~:=:·==:~:·~-~.:.· ~::·~ .~::·.~.·.~~.~:~::=~.:~::.· ~~·: .~: .··.~:··.·.·~.-.:~·~~ ·~:~·~~~-=:~:]

DIDEROM VAARTOCHTEN de Stichting Binnendieze dit seizoen enkele bijzondere activiteiten. Een van die activiteiten zijn de griezelige vaartochten onder de naam "Diderom" onder regie van Marcel van Oss, naar het script van Carole Vos.

De Stichting Binnendieze organiseert dit jaar voor het tiende jaar vaartochten over de Binnendieze. Om dit 10-jarig bestaan extra luister bij te zetten, organiseert

Toneel, muziek en zang vormen de ingredienten van dit zogenaamde 'living history' project. De vaartochten worden in het kader van het 10-jarig bestaan aangeboden aan de Bossche basisscholen. De Stichting Binnendieze hoopt op deze

speelse manier de interesse voor dit unieke stukje cultuur historische binnenstad ook bij de jeugdige inwoners van 's-Hertogenbosch aan te wakkeren.

Omdat er ook bij het grote publiek een honger bestaat naar 'living history', zijn de voorstellingen op de zondagavonden speciaal voor publiek. De vaartochten in het eeuwenoude decor van de binnendieze

vervolg ziepagina 20

OVERDRACHT VAN DE KADASTRALE LEGGERS AAN HET STADSARCHIEF Op 7 juni 1995 zijn de kadastrale leggers, die door een werkgroep van de Kring zijn samengesteld, aan het Stadsarchief overgedragen. Deze leggers vormen een belangrijke aanvulling op de reeds bij het Stadsarchief berustende kadastrale bescheiden, te weten: de Oorspronkelijk Aanwijzende Tafel en het minuutplan (kadastrale kaart). Helaas moest de heer Kappelhof, die namens het Stadsarchief de leggers in ontvangst nam, meedelen, dat een belangrijke kadastrale kaart uit 1832 ontbreekt, nl. die van sectie H (Hinthamerstraat en omgeving).

De oudste kaart die er van deze sektie bestaat, dateert van 1908.

Een stukje geschiedenis egin 1988 bestonden er bij de Kring plannen om een werkgroep Kadastrale Atlas 's-Hertogenbosch op te richten. Na een oproep in het Kringnieuws van 15 februari 1988 kon de werkgroep in mei 1988 van start gaan.

De werkgroep bestond uit de volgende leden: de dames de Bekker, de Groot en Meijers en de heren de Fraipont, van Her-

wijnen, van Heumen, van den Hurk en Luijckx.

Doel van de werkgroep was de kadastrale gegevens van 's-Hertogenbosch, Bokhoven, Empel en Engelen in kaart te brengen, uitgaande van de eigenaren van de percelen. Deze gegevens berusten in het kadastraal archief over de periode 18201939 in het Rijksarchief alhier. Per eigenaar was ca. 1830 een bulletin gemaakt, waarop werd vermeld welke percelen hij in bezit had. Deze bulletins werden vervaardigd als voorloper van de officiële kadastrale legger van 1832.

Gedurende eenjaar kwam de werkgroep wekelijks op woensdag bijeen om de gegevens uit de bulletins over te schrijven op standaardformulieren. Sinds 1991 was het resultaat van de werkgroepaktiviteiten ter inzage in de bibliotheek van het Kringhuis.

In 1995 besloot het Kringbestuur de leggers over te dragen aan het Stadsarchief, waarmee ze voor een groter publiek ter inzage·kwamen.

In het Stadsarchief zijn al (op microfiches) de OAT's (Oorspronkelijk Aanwij-

zende Tafels) van genoemde gemeenten te raadplegen. In deze tafels is per perceel vermeld, wie in 1832 de eigenaar was. Als u zou willen nagaan, welke percelen eigendom waren van een bepaalde eigenaar, dient u de hele OAT door te nemen: De kadastrale leggers van 1832, die per eigenaar de eigendommen vermeldt, berusten immers nog bij het kadaster. Door raadplegen van de kadastrale leggers van ca. 1830 kunt u echter hier in het Stadsarchief nagaan, welke personen en instellingen eigendommen hadden in de vier genoemde gemeenten. Hoewel niet alle bulletins meer in het archief aanwezig zijn, is de "prekadastrale" legger toch een belangrijke aanvulling op de gegevens uit de OAT's.

Uitgebreide informatie over de werkzaamheden van de werkgroep en de gegevens, die in de bulletins vermeld worden, is te vinden in Kring-Nieuws nr. 78van15 februari 1988, pag. 6; nr. 98 van 15 november 1990, pag. 61-66 en nr. 99 van 1 februari 1991, pag. 6-10.

Theo van Herwijnen

•

WOONCULTUUR INS-HERTOGENBOSCH TUSSEN 1650EN1850 Het onderzoek We willen graag weten hoe mensen in het verleden leefden, want geschiedenis gaat tenslotte over mensen. De vraag hoe sen vorm gegeven hebben aan hun bestaan intrigeert. Hoe zag het dagelijks bestaan van de inwoners van 's-Hertogenbosch er uit. Was er tijd voor ontspanning, wat at en dronk men, waren er huisdieren, welke kleding droeg men en werd er gelezen. Alleen door de elite of consumeerde de eenvoudige ambachtsman wel eens een almanakje? Kortom talloze vragen rijzen en dienen beantwoord te worden.

Om beter zicht op het dagelijks bestaan te krijgen is het nodig archivalia, bronnen, te ontsluiten die ons meer vertellen over de mensen van 's-Hertogenbosch, in welke huizen ze· woonden, en met welke· vomwerpen - van schilderij tot eetgerei, statussymbolen: en modeartikelen - onze voorouders zich omringden.

Wanneer een lange periode onderzocht wordt is het ook mogelijk te ontdekken of er veel of weinig veranderd is in het leef-

patroon, in welke sociale groep veranderingen plaatsvonden en hoe het consumptiepatroon was over een tijdsbestek van twee eeuwen.

De vraag kan eveneens gesteld worden ofer sprake is van een typisch Brabantse of wellicht Bossche smaak. Ofblijkt 's-Hertogenbosch echt een stad te zijn die op het snijvlak van twee culturen lag, beïnvloed door bijvoorbeeld Antwerpen in de Zuidelijke Nederlanden en het gewest Holland?

En was de stad, ook liggend op de lijn Oost-West, georiënteerd op de Duitse gebieden?

(Grootschalige) onderzoeken werden reeds verricht ofzijn gaande naar de woonen leefcultuur in steden als Delft, Haarlem, Weesp en Antwerpen enhet platteland van Oost-Groningen en de Zaanstreek.

Daarnaast is reeds een onderzoek gaande naar de 'materiële' cultuurvanhetBrabantse platteland. Boedelinventarissen van Oirschot zijn daartoe geïnventariseerd en worden op het P.J.Meertensinstituut te Amsterdam bewerkt. Een vergelijking met de Brabantse plattelandscultuur wordt

door een op te zetten onderzoek in 's-Hertogenbosch mogelijk gemaakt.

In 1993-1994 werd in opdracht van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" reeds een steekproef gedaan naar de materiële aspecten van het wonen aan de Peperstraat. De historicus mw. drs. Ester Vink stelde naar aanleiding van haar onderzoek een rapport samen. Mede op grond van dit rapport hebben het Stadsarchief van 's-Hertogenbosch en de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" het besluit genomen het onderzoeksproject 'Woon- en Leefculturen van 's-Hertogenbosch, 1650-1850 in het leven te roepen. Daartoe werd onlangs een Stichting in het leven ge-· roepen om het onderzoek te verwezenlijken en de benodigde gelden te verkrijgen.

De bronnen De bronnen om de woon- en leefculturen te onderzoeken zijn te vinden in het Notarieel Archief, dat bestaat uit honderden banden waarin zich de minuten 1 van akten bevinden die door Bossche notaris-

sen in het verleden werden opgemaakt. Het oudste protocol in het Notarieel Archief van 's-Hertogenbosch dateert van 1538.

Deserielooptdoortot 1915.

Niet al deze akten, variërend van getuigenverklaringen tot contracten, zijn voor ons doel van belang. Voor ons onderzoek richten we ons in het bijzonder op de akten van boedelinventaris.

In plaatsen als Haarlem en Leeuwarden zijn door de notarissen afzonderlijke protocollen met boedelinventarissen aangelegd, in 's-Hertogenbosch is dit niet het geval.

Hier in 's-Hertogenbosch bevinden zich tussen de verschillende akten in de protocollen de zogenoemde boedelinventarissen, die na het overlijden ofbij het verdelen van een erfenis, werden opgemaakt.

We dienen ons te beseffen dat de boedels niet werden opgemaakt voor ons, zodat wij aanhet einde van de twintigste eeuw, beter zicht zouden krijgen op de gedragingen van onze voorgangers. De bron is daarom ook 'weerbarstig': wat we willen vinden staat er vaak niet in, en moet via een omweg op het spoor worden gekomen. Een moeilijkheid is eveneens dat er voorwerpen vermeld worden die wij niet (meer) kennen.

Het interpreteren van goederen vereist kennis en ervaring. Om een voorbeeld te noemen: Het is niet altijd duidelijk wat er bedoeld wordt met een 'varcken'. Wordt er een dier mee bedoeld of een borstel? En betekent het voorkomen van een clavecimbel nu dat er gemusiceerd werd ofdiende dit instrument als statussymbool? Wijst de aanwezigheid van een 'Bijbel' in huis er op dat de eigenaar kan lezen?

Zo zijn er talloze vragen die door nauwgezet onderzoek beantwoord kunnen worden.

Boedelinventarissen vormen een belangrijke, maar bewerkelijke, bron.

Het onderwerp van het onderzoek Het onderzoek naar de wooncultuur kan zich niet beperken tot een sociale groepering of een bepaald tijdvak. Men dient zich echter wel te realiseren dat een onderzoek over twee eeuwen zeer veel tijd, menskracht en geld kost. Er is daarom gekozen voor een onderzoek over de periode 16501850, waarin twee straten centraal staan, nl. de Peperstraat en de Orthenstraat.

In de Peperstraat hebben in deze twee eeuwen vertegenwoordigers van de Bossche elite gewoond. Deze gezeten burgers kleedden hun huis over het algemeen rijk aan. De Orthenstraat werd gekozen omdat

hier veel ambachtslieden gevestigd waren, de Bossche 'middenstand' , maar ook arme mensen woonden.

Inhoud van de boedelinventaris Voorafgaande aan de werkelijke beschrijving van de inventaris worden onder meer de volgende vermeldingen aangetroffen: - Naam van degenen van wie de boedel wordt opgemaakt; - kinderen (deze staan bijvoorbeeld vermeld als kinderen van de overledene een taxatie van de voorwerpen wil indien de overgebleven partner - vader of moeder hertrouwd); - het beroep; - de woonplek (het huis of de straat).

Voor het onderzoek zo belangrijke gegevens, zoals het beroep van de erflater en de woning, staan niet vaak vermeld.

Na deze opsomming volgt dan de lijst van roerende en omoerende goederen, die zich in de boedel bevindt. Soms noteert de notaris de goederen per categorie (keukengerei, meubels etc.), soms tekent hij aan in welke ruimte van de woning (keuken, salet, gangsken) de goederen zich bevinden.

Wat kan er met een boedelinventaris worden gedaan?

Indien de notaris gekozen heeft voor het noteren van voorwerpen per vertrek dan levert dit een schat aan gegevens op voor onderzoekers die geïnteresseerd zijn in het woonhuis. Bouwhistorici kunnen zo antwoord krijgen op hun vraag hoe de woning was ingedeeld en werd verbouwd en historici die leefgewoonten bestuderen zullen meer te weten komen over het ontstaan van de 'privé-sfeer': wanneer komen er afzonderlijke vertrekken om te slapen, te lezen en te werken?

Bij bestudering van boedelinventarissen is het mogelijk antwoord te krijgen op - onder meer - de volgende vragen: - status (beroep, ambt, kerkelijke functie); - rijkdom (juwelen, porselein, meubels); - leescultuur (een Bijbel of een hele bibliotheek met romans, juridische werken en reisverhalen); - wetenschappelijke interesse (mathematische instrumenten, verzamelingen); - religiositeit (bezit van devotionalia, psalmboeken of werken van piëtisten); - vrije tijd (muziekinstrumenten, toneelattributen, tuinieren, huisdieren);

- aankleding (schilderijen, behang, spiegels); - eet- en drinkpatroon (voorraden, keukengerei, wanneer komt' de vork voor en wordt er 'koffie' gedronken); - gebruik en ontstaan van ruimten/kamers in huis; - functie van kamers; - wonen en werken in één huis.

Het is duidelijk dat de boedelinventaris niet alleen voor de beoefening van cultuuren mentaliteitsgeschiedenis, maar ook voor de kunstgeschiedenis, de economische- en bedrijfsgeschiedenis van onschatbare waarde is.

Overige akten Naast de boedelinventaris neemt de r : ) taris ook wel zgn. Contra-cedullen en AKten van Openbare Verkoop op. Dit zijn akten waar in vermeld staat hoeveel de goederen bij de (openbare) verkoop hebben opgebracht. Soms wordt summier aangegeven om welke goederen het gaat, soms omschrijft de notaris het goed uitgebreid en vermeldt hij de koper. In ieder geval is genoteerd hoeveel het voorwerp opbracht.

Deze bron is niet alleen van belang voor het onderzoek naar de wooncultuur - het voorwerp wordt vermeld, de ex-eigenaar en de nieuwe eigenaar - maar ook voor de economische- en prijsgeschiedenis.

Een akte die de onderzoeker ook op het spoor zet is het testament, waarin de testateur kan meedelen welke goederen hij/zij aan bepaalde personen wil nalaten. Dr naast deelt deze akte ook veel mee over tamilierelaties en beroepen.

Problemen van de bron a. leesbaarheid.

Het schrift van de notaris is vaak moeilijk te lezen. Met name in de zeventiende eeuw wijkt de wijze van schrijven af van onze manier van schrijven. Dit zogenoemde 'gotisch cursief' wordt in de achttiende eeuw verdrongen door het 'humanistisch cursief', het schrift dat wij ook nu hanteren.

In de achttiende eeuw kan het lezen van het schrift vanwege de penhantering (beter ge- · zegd 'veer'hantering) en slordigheid echter problemen opleveren. Zeventiende eeuws schrift vergt meer inspanning en het lezen daarvan is weggelegd voor mensen die het oud-schrift of paleografie beheersen.

b.taalgebruik.

De taal die men bezigde was is de zeventiende en achttiende eeuw anders. Ook nu is een notariële akte niet altijd makkelijk te begrijpen. Dat gold toen evenzeer. Daarnaast worden er woorden gebruikt die nu niet meer voorkomen.

huis, bedrijf. straat. Meestal wordt dit echter niet vermeld.

4.Het beroep en/of hoedanigheid noteert van degene wiens boedel werd opgemaakt. Ook dit werd niet altijd vermeld.

5. De overlijdensdatum vermeldt, indien deze aangegeven wordt . c.de bron beantwoordt niet alle vragen.

Over het algemeen zal een bron nooit al6. De datum noteert waarop de boedel le vragen kunnen beantwoorden. Daarom werd opgemaakt, respectievelijk de goezijn gegevens uit andere bronnen nodig om deren werden verkocht. De datum staat het verhaal te completeren. Dit geldt ook niet aan het begin, zoals de namen, maar voor de boedelinventaris. Want wie bezat aan het einde van de boedelinventaris. wat en in welk huis!

Indien de inventaris slechts de naam van Het onderzoek degenen vermeldt wiens boedel opgemaakt wordt dan blijft onbekend in welke straat . -de computer. · huis staat. In de Peper- ofOrthenstraat?

Met behulp van de door de vrijwilliger verzamelde gegevens - de fiches Ook het beroep staat niet altijd vermeld. zullen de akten uit het Notarieel Archief die Een onderzoeker dient daar wel achter komen. Dat betekent dat er andere bronnen aanbetrekking hebben op de Peperstraat en Orgeboord moeten te worden. In dit geval moet er thenstraat worden opgezocht. De door de onder meer gedacht worden aan fiscale bronvrijwilligers gevonden gegevens en de voorwerpen die in de akten worden nen, registers waarin per wijk en per straat over een bepaald tijdvak de namen genoteerd staan opgesomd zullen worden ingevoerd in de van mensen die belasting moeten betalen over computer. Voor grootschalige boedel-probijvoorbeeld het gebruik van zout of zeep en jecten zijn database-programma ontwikniet te vergeten de 'Inkwartieringsregisters' keld. (Zowel aan de Universiteit te (1676-1747/ 1795-1813) en de zogenoemde Antwerpen als aan het P.J. Meertensinsti'Huurbelastingregisters' ( 1746-1808). tuut te Amsterdam is voldoende expertise in huis, waar het Stadsarchief een beroep op kan doen). Het invoeren van de gegeVrijwilligers vens uit de boedelinventarissen vereist Bovengenoemde werkzaamheden - het signaleren van boedelinventarissen en het veel deskundigheid. Niet alleen omdat er noteren van 'basisgegevens - kunnen, geuiterst nauwgezet gewerkt dient te worden, 7ien het tijdrovend karakter en de beperkte maar ook omdat er zich veel problemen _anciële middelen niet anders worden zullen aandienen, met name wat het interverricht dan door een groep vrijwilligers. preteren van de gegevens betreft: niet altijd Deze werkzaamheden staan in dienst heeft de notaris de voorwerpen per ondervan het onderzoek. Dit houdt in dat de vrijwerp gerangschikt; kleding, meubilair, williger zelf geen onderzoek doet, maar boeken en keukengerei staan door elkaar. zich beperkt tot het opzoeken van kenmerDaarnaast zal blijken dat het traceren van ken die het onderzoek minder tijdrovend en voorwerpentijdkost. Watis 'monnikwerk' vlotter laat verlopen. en is 'Delffs Blau' aardewerk uit Delft of Chinees porselein van mindere kwaliteit ?

Heeft er in de 'papagaaijkooij' ook een paVan de vrijwilliger wordt verwacht dat hij o.m: pegaai gezeten ? Kloppen de titels van de boeken, waar zijn deze uitgegeven, tot 1. Aangeeft op welke bladzijde van welk welk geme kunnen de boeken gerekend register zich een inventaris respectieworden? Zijn de genoemde schilderijen te velijk een contra-cedulle bevindt. traceren (veelal wordt de schilder niet genoemd).2) Kortom er dienen talloze vragen 2. Noteert van wie de boedel is/ was waarbeantwoord te worden. van een inventaris door de notaris wordt opgemaakt.

-resultaat.

Wanneer het traject - verzameling van 3.Noteert - indien dit mogelijk is - waar gegevens door vrijwilligers, invoer in de zich de boedel bevond: dus naam van het computer en interpretatie - is afgelegd, zul-

len door vergelijking en nauwgezette studie van resultaten die elders zijn geboekt en literatuurstudie ook in 's-Hertogenbosch resultaten kunnen worden gepresenteerd.

Binnen de gevormde 'Stichting Woon- en Leefculturen 's-Hertogenbosch' zijn aan de volgende mogelijkheden gedacht: - Een tentoonstelling in samenwerking met het Noordbrabants Museum.

- Het doen verschijnen van een aantal monografieen van ca. 60 pagina's, waarin deelonderwerpen behandeld worden. Zo kan gedacht worden aan boelçj es over het 'Muziekleven', de 'Leescultuur', 'Het bezit van Asiatica' en 'Eet- en Drinkgewoonten'.

- Een synthetische studie, waarbij gedacht moet worden aan een 'wetenschappelijke' bijdrage, die wellicht tot een promotie van de onderzoeker kan leiden.

- Artikelen in de tijdschriften van de 'Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch' en het drie-maandelijks tijdschrift 's-Hertogenbosch' van het Stadsarchief.

- Samenwerking met op het gebied van Interieurverzorging en Antiek gespecialiseerde bedrijven met als resultaat aandacht op onder meer de 'PAN' beurs in het RAI-gebouw te Amsterdam.

AartVos,juni 1995

literatuur: H. van Koolbergen, Materiële cultuur: huisraad, kleding en bedrijfsgereedschap, Zutphen, 1988 P.M.M. Klep e.a., Wonen in het verleden l 7e-20e eeuw. Economie, politiek, volkshuisvesting, cultuur en bibliografie, Amsterdam, 1987 Th.H. Lunsingh Scheurleer, C. Willemijn Fock en A.J. van Dissel, Het Rapenburg. Geschiedenis van een Leidse Gracht, Leiden, 1986-1992. (6 delen).

A.J. Schuurman, Materiele cultuur en levensstijl. Een onderzoek naar de taal der dingen op het Nederlandse platteland in de 19e eeuw: de Zaanstreek, Oost-Groningen. Oost-Brabant, Utrecht, 1989 Ester Vink, Wooncultuur in de Bossche Peperstraat.

Rapport, ('sHertogenbosch, 1994) Ester Vink, Eten en drinken in het huis van Johanna van Grimbergen. ('s- Hertogenbosch. Driemaandelijks Tiidschriftoverdeqeschiedenis van 's-Hertogenbosch, (2), 1, april 1994, p.1-8.

Th. Wijsenbeek-Olthuis, Achter de gevels van Delft.

Bezit en bestaan van rijk en arm in een periode van achteruitgang, Hilversum, 1987 Th. Wijsenbeek-Olthuis, Vreemd en eigen: Ontwikkelingen in de woon- en leefcultuur binnen de Hollandse steden van de zestiende tot de negentiende

eeuw. In: Peter te Boekhorst e.a., Cultuur en maatschappij in Nederland 1500-1850. Een historischantropologisch perspectief, Meppel/Amsterdam/ Heerlen, 1992.

noten 1. Het origineel werd aan de klant gegeven, de minuut werd opgeborgen in het zogenoemde protocol.

2. Uit het grote 'Rapenburg' onderzoek is gebleken dat heel wat kunstwerken in de loop dertijd van het

Rapenburg verhuisden naar gerenommeerde musea in het buitenland. (Zie bijlage: NRC, 8 jan.

1993).

•

EEN BOOT IN DE DOMMEL AAN DE ST.-JANSSINGEL Een ansichtkaart (poststempel 23 augustus 1940) van de rivier de Dommel met houten brugje dat als naam heeft De Mariabrug maar in de volksmond wordt het 't Capucijnenbrugje genoemd.

Op de voorgrond in het water een boot, niet zo maar een boot maar een die daar een vaste plaats had een zogenaamde "BEUN of VISKAAR".

Zo'n beun of viskaar was een boot met bakken waar gaten in zaten zodat het water van de Dommel er doorheen kon stromen.

In deze bakken werden dan de gevangen vissen voornamelijk paling maar ook andere zoetwatervissen levend in bewaard.

Het kwam vroeger ook al regelmatig voor dat er vis uit de beun gestolen werd.

Op de boot is nog een reclameplaat te zien met de naam van A.J. van Dartel, Visch- en IJschhandel.

Abraham Johannes van Dartel had sinds 1913 een Visch- en IJschhandel aan de Vughterstraat hoek Berewoutstraat.

IJschhandel: Zoals ik ze mij nog kan herinneren waren het van die grote blokken ijs van

± 1OOcm bij 25cm in het vierkant. Ze wer-

den en worden nog voor alle koeldoeleinden gebruikt, bijvoorbeeld vis, frisdranken bij grote evenementen waar geen elektrische koeling aanwezig is. De blokken werden dan in stukken geslagen.

Vroeger zag men regelmatig in de stad mannen lopen met zo'n ijsstaaf op hun schouder die men ergens moest afleveren.

De tekst Visch- en IJschhandel heeft tot ongeveer 1985 op de zijgevel van de viswinkel aan de Vughterstraat 109 gestaan

en is met een verbouwing verwijderd waar de heer J.A. van Dartel jr. nu spijt heeft.

Het pand heet "De Vergulde Os" en was in 1907 bewoond door een zekere Hartman.

Jo Hendriks

•

Bronnen: 's-Hertogenbosch in oude ansichten deel 2 Kramers woordenboek de heer J.A. van Dartel jr.

-~~--~·L==·"''~~·~~-'-~====~=-=·==~=::~·· ·w•n:.·~:-·•· • •::=.·~~~~.~·'=~~·--'-~~____;~,· UKKANTOREN vervolg van pagina 8

ruiming door de W aterstaats-dienst als ijkkantoor in te richten. - Schrijft de Inspecteur van het IJkwezen.

Er wordt daarna druk over de huisvesting van het ijkkantoor te 's-Hertogenbosch gecorrespondeerd.

26 Mei 1939. Een kladbrief met als kop Ministerie van Financién. Afdeling rijksgebouwen. Medeparaaf van de afdeling Domeinen. Aan de Minister van Economische Zaken.

Spoedige huisvesting van het ijkkantoor in Verwerstraat 26 is gewenst. Voor dit pand is moeilijk een huurder te vinden.

Lange tijd leegstand is niet gewenst. Kosten bij het maken van voorzieningen voor een eventuele huurder zijn aanzienlijk.

Daarom graag uw medewerking voor een zo spoedig mogelijke verplaatsing van het ijkkantoor van Wolvenhoek 2 naar Verwerstraat 26.

In de kantlijn; "lijkt mij de beste oplossing. Moet het tegenwoordige ijkkantoor

dan in verhuur of direct aan Waterstaat gegeven. Dit nog bezien".- met een paraaf.

Iets hoger de opmerking; "Wat denkt U?-26-5-'39", met paraaf.

Het kadaster meldt het faillisement van Van der Bruggen. Vonnis 29-10-1937, rechtbank 's-Hertogenbosch.

En een onderhandse acte van verkoop van o.a. W olvenhoek 2, getekend 20 april 1938, aan de Waterstaat. In datzelfde jaar wordt de tennaamstelling 'Waterstaat" gewijzigd in "Staat Verkeer en Waterstaat".

We kijken dan naar een brief van de IJker Chef van Dienst te 's-Hertogenbosch aan de Inspecteur van het IJkwezen te 's-Gravenhage. Onderwerp; GebouwVerwerstraat 26.

9September1939.

De Inspecteur bezocht de IJker op een herijkzitting te Hilvarenbeek. En gaf daarbij opdracht het verbouwen en geschikt maken als ijkkantoor van het voormalige gebouw van de Rijkswaterstaat Verwerstraat 26 te bezien.

Het pand lijkt hem niet geschikt. Er is vooral behoefte, bij invoering van de nieuwe IJkwet, aan veel ruimte gelijkvloers.

Grote gewichtsstukken kunnen het best op de begane grond worden behandeld. Nu al gebrek aan een pakkamer, in verband met grote partijen in beslag genomen voorwerpen, een rijwielbergplaats en in de toekomst, stalling voor enige auto's. Voor dit ,es zal in de Verwerstraat niet, of slechts moeizaam ruimte te vinden zijn. Er zal een centrale verwarming moeten worden aangelegd.

Dan geeft de ijker een beschouwing van elke verdieping.

Hij begint met de kelder. Het lijkt hem niet onmogelijk dat de Rijksgebouwendienst een oplossing kan vinden om de zeer grote kelder van ongeveer 13 meter bij 5,4 meter als garage in te richten. Dan is er nog voldoende ruimte om grote gewichtstukken te wegen, rijwielen te bergen en of kolenhokken of een centrale verwarmingsketel te maken. De kelder is laag en moet daarvoor worden uitgediept en voorzien van een afrit. Dit moet worden voorgelegd aan de bouw-deskundige.

Op de beneden verdieping moet verwd worden, zodat aan de straatzijde een flink herijklokaal ontstaat. Een vestibule die dienst doet als wachtkamer moet worden gemaakt. De voordeur naar achteren plaatsen en ervoor een bordes maken om zware stukken op te plaatsen die naar binnen moeten. Eventueel een takel aanbrengen. Diverse verbouwingen moeten een keuringslokaal, een hal, een W.C., een werkplaats en tevens een vertrek voor bedienden opleveren.

Op de eerste verdieping kan de administratie worden ondergebracht. Ook een archief, een chefskamer en een voorraadkamer. Een laboratorium en een kamer voor een bijzondere dienst, b.v. voor het weegbruggen-onderzoek.

Maar, "zoals reeds gezegd ben ik niet zeer optimist gestemd over de mogelijkheid dat van dit pand een goed ijkkantoor kan worden gemaakt". Mocht een en ander toch doorgaan, dan zo spoedig mogelijk.

De Inspecteur van het IJkwezen bericht dan op 11 september 1939 de Minister van Economische Zaken, dat als de IJkwet 1937 in werking wordt gesteld de Dienst van het IJkwezen te 's-Hertogenbosch over meer ruimte moet kunnen beschikken. Zou het pand Verwerstraat 26 geschikt worden gemaakt is overleg met de Rijksgebouwendienst noodzakelijk. Wilt U dat overleg via de Minister van Financiën laten opdragen.

In november 1939 bericht de Minister van Financiën aan de Minister van Economische Zaken, dat het pand V erwerstraat tijdelijk is verhuurd aan het Gemeentebestuur van 's-Hertogenbosch voor huisvesting van het Gemeentelijk Distributiekantoor. Daarom moet worden afgezien van de huisvesting van het ijkkantoor in bedoeld pand. Ik neem mij voor nader op deze aangelegenheid terug te komen, zodra bovengenoemde verhuring zal zijn beëindigd.

Daarmede was de verplaatsing van het ijkkantoor Wolvenhoek 2 naar de Verwerstraat 26 van de baan.

Aan het eind van het Klein Lombardje was een houten hek met daarachter, links en rechts enige loodsen, in gebruik bij de aannemer Pijnenburg. De gewichten van de weegwagen voor het onderzoek van weegbruggen werden opgeslagen en geijkt in een ruimte die van aannemer Pijnenburg werd gehuurd.

De oorlog maakte het nemen van besluiten onmogelijk. Men had wel wat anders aan het hoofd!

Eind jaren veertig gaf de aannemer Pijnenburg te kennen, de ruimte afgestaan voor opslag en ijk van de grote ijkgewichten, zelf nodig te hebben.

Het Ministerie van Wederopbouw en Volkshuisvesting, afdeling Rijksgebouwendienst stuurt de Minister van Economische Zaken op 23 juni 1950 een briefmet als onderwerp, "verbouwing IJkkantoor 's-Hertogenbosch". Daaruit blijkt dat een plan voor een verbouwing was toegezonden op 4 juli 1949 en dat daarop nu enkele wijzigingen worden ingebracht.

De wijzigingen zijn een gevolg van besprekingen met de Hoofddirecteur van het IJkwezen en de Directeur van het IJkkantoor 's-Hertogenbosch.( De titulatuur voor deze heren blijkt gewijzigd. Was eerst, Inspecteur van het IJkwezen en IJker Chef van Dienst.)

Tekening met pandjes 1, 3en 5

:1 .

.

<t . ·~ ih

et

• U)

< )

. Il\

"''.li:

· >et

Aan de hand van de tekeningen ziet U de situatie met het oude ijkkantoor en de pandjes Klein Lombardje 1,3 en5.

vervolg van pagina 14 zullen het publiek terugvoeren naar de donkere middeleeuwen.

Het kadaster geeft aan dat er voor het pand W olvenhoek 2 een beheersoverdracht bestaat van 1953 van "Staat Verkeer en Waterstaat" naar "Economische Zaken".

De "Diderom" vaartochten voor de scholen zullen plaatsvinden op woensdag en donderdag avonden in de periode van 13 tot en met 28 september.

De eindfase van het ijkkantoor Wolvenhoek 2.

De Gemeente 's-Hertogenbosch schrijft op 13november1958 een briefaanhetDistrictshoofd van de Rijksgebouwendienst.

Er is bij de Gemeente grote belangstelling naar de wensen en plannen van de Rijksgebouwendienst in verband met de nieuwbouwplannen van de Dienst Gemeentewerken en de Provinciale Waterstaat.

De Rijksgebouwendienst schrijft op 25 november 1958 aanB.en W. van 's-Hertogenbosch.

Er zijn inderdaad plannen tot de stichting van een nieuw gebouw voor het Rijksarchief. Ofschoon thans niet direct belanghebbend hebben zij met interesse kennis genomen van de plannen der Gemeente. Uit de getoonde principe-maquette is gebleken dat het Rijk daarbij zal worden betrokken in verband met de huidige ligging van de Rijkswaterstaat en het IJKKANTOOR. De Gemeente heeft de Directeur Rijksgebouwendienst tekeningen beloofd van de situering en opbouw van het nieuwe bestuurs- centrum (Provincie-huis, hoek Wolvenhoek/Waterstraat).

14 Maart 1961. Een interne brief van de Rijksgebouwendienst van de Directie aan de Afdeling Planning. Met als onderwerp; nieuwbouw IJkkantoor 's-Hertogenbosch.

Het IJkkantoor is thans gehuisvest in het pand Wolvenhoek 2 te 's-Hertogenbosch, hetwelk rijkseigendom is. In verband met de sanering van de binnenstad ( reconstructie plan Lombardje) zal dit pand binnen afzienbare tijd moeten worden afgebroken.

Huisvesting van het IJkkantoor in een bestaand pand acht men uitgesloten. Nieuwbouw is de enige mogelijkheid om in nieuwe huisvesting te voorzien.

De Centrale Directie van de Rijksgebouwendienst, tekenend als "De Rijksbouwmeester", schrijft op 18 april 1963 aan de

Zijgevel vanafachter in Klein Lombardje

Directeur van de Rijksgebouwendienst van de directie Noordbrabant en Limburg te 's-Hertogenbosch.

Inantwoordopeenbriefvan 1april1963 is hij accoord met de aankoop van een terrein groot 2300 vierkante meter gelegen aan de Gestelseweg, voor de bouw van een IJkkantoor.

De voorstellingen voor publiek zijn op zondag 17 en 24 september en zondag 1 oktober om 18.00 uur en 19.30 uur. Kaarten zijn vanaf 1 september verkrijgbaar aan de kassa van het Diezehuis in de Molenstraat 15a. Vanaf! augustus kan telefonisch worden gereserveerd op telefoonnummer (6)122334. Kaartenkosten à 15,-voorvolwassenen; kinderen tot en met 12jaarà8,-.

Voor nadere informatie: Lian D1tif.

Hoofd Publiekszaken Stichting Bim dieze Telefoon: 073-(6)120255.

Vanaf 18 maart 1966 ligt er gedurende één maand, ter gemeente- secretarie ter inzage het "Bestemmingsplan Zuid 1966".

In dit plan o.a., het door de Staat bij acte d.d. 19 september 1963 gekochte terrein gelegen aan de Jacob van Maerlantstraat en de Gestelseweg, ten behoeve van de bouw van het IJKKKANTOOR. De bouw is in voorbereiding.

Dan valt het doek voor het vierde IJkkantoor te 's-Hertogenbosch, in het pand W olvenhoek 2.

1 September 1931 ging de huur in. Op 3 november 1931 was het in bedrijf.

Op 27 augustus 1971 schrijft de Minister van Economische Zaken aan de Rijksgebouwendienst dat het nieuwgebouwde IJkkantoor aan de Jacob van Maerlantstraat nr.lOOte 's-Hertogenboschop 1 september 1971 zal worden betrokken.

Het IJkkantoor Wolvenhoek 2 te 's-Hertogenbosch sloot haar deuren op 21 november 1971.

Het laatste artikel in deze serie gaat over het vijfde IJkkantoor te 's-Hertogenbosch.

J .J. van Veldhuizen, oud - ijkmeester.

•

(j'

olctok 1.9.95

te~~

~EfP~

S'C~-c9YÜUUM t&~116'2

s2ooa-6