UITGAVE
VAN
KR I NG
'VRIENDEN
VAN
'S-HERTOGENBOSCH '
JAARGANG
22
-
NUMMER
2
-
MAART
1996
BELANGRIJK 27 APRIL 1996 Feestelijke opening toeristenseizoen Van de redactie 1,4
6 MEI 1996
•
Algemene ledenvergadering
Agenda 1 )
NOTEER IN UW AGENDA
• Van de bestuurstafel 2
• Stichting Gastheerschap i.o. 3
• Stichting Binnendieze 3
• )
Bossche Historie 5
• Wooncultuur 12
• Ander Nieuws 14
•
VAN DE REDACTIE Stap in de goede richting (2 7) Na het uitwisselen van alle goede wensen, gaan we weer vrolijk verder met de dagelijkse beslommeringen. In dit Kring-Nieuws wordt U alvast lekker gemaakt voor een excursie die op 21 april 1996 gehouden zal worden naar Genk en het kroondomein Bokrijk gelegen in het Belgische land. Verder komen we veel te weten over de Bossche Historie. We vinden niet alleen artikelen van J. van Roosmalen (brievenvervoer) en J. van Veldhuizen (gerechte maten en gewichten). Een ander doet een DUIT in een Bosch zakje. En het blijkt dat binnen onze stadsmuren er een behoorlijke hoeveelheid
Moefte nou toch's kijke 16
KN - MAART 1996
De afgelopen tijd heeft de groep, die zich met de woonculturen binnen onze stad bezig houdt, weer heel veel werk verzet. Ed van Berge Henegouwen geeft U een indruk van een woonhuis aan de Peperstraat. Wat er nog meer te lezen is, ontdekt U direct wanneer U begint. Veel leesplezier! Atilinders
AGENDA 04-<>3
Van de werkgroepen 4,15
•
boerderijen te vinden waren. En wat is er metdie lantaarnpalen op de kade van de Smalle Haven aan de hand?
01-o.t-
13""°4 2.1-Q4
Lezing "Het muziekleven in 's-Hertogenbosch in de 17e en18eeeuw" Stadsarchief- 20.00 uur Tentoonstelling"'s-Hertogenbosch in Details" Schutterij-Citadel-1i.oo uur Excursie Genk en Bokrijk
Opening toeristenseizoen Algemene Ledenvergadering 14-<>.9 Open monumentendag Data en bijzonderheden van onderstaande activiteiten elders in dit KringN ieuws: Citadel/Rijksarchief, Zwanenbroedershuis, Stadhuis, Vaartochten Binnendieze en Bosch Culinair Wandelen.
2.7""°4 o6-o5
VAN DE BESTUURSTAFEL
VAN DE BESTUURSTAFEL Mededelingen Algemene Ledenvergadering Graag vestigen wij reeds uw aandacht op de Algemene Ledenvergadering, die zal worden gehouden op maandag6 mei aanstaande om 20.00 uur. In deze vergadering zullen o.a. aan de orde komen de diverse jaarverslagen over 1995, de jaarrekening over 1995, alsmede bestuursverkiezing en verkiezing leden kascontrole-commissie. In het volgende Kring-Nieuws nadere informatie hieromtrent.
Contributie Een groot aantal leden heeft de lidmaatschapskaart 1996 reeds ontvangen. Er zijn echter leden die hun contributie voor dit jaar nog niet hebben overgemaakt. Graag hiervoor de nodige aandacht. Indien u betaald per Girotel, dan graag ook uw lidmaatschapsnummer vermelden. Dit vereenvoudigt de verwerking van uw betaling. Mocht u reeds hebben betaald, maar nog geen lidmaatschapskaart hebben ontvangen, dan graag even contact opnemen met het Kringhuis.
Bezorgers Kring-Nieuws Om de porti-kosten voor het bezorgen van het KringNieuws te beperken, is het bestuur op zoek naar personen, die ons Kring-Nieuws willen bezorgen in diverse wijken van 's-Hertogenbosch. Met spoed graag een bezorger voor de wijk Buitenpepers en omgeving. Interesse hiervoor: even een berichtje naar het Kringhuis.
Tour koorts?'? Heerst er in Friesland na iedere graad vorst de ElfStedenkoorts, in 's-Hertogenbosch beginnen we nu de TOURkoorts te krijgen. Natuurlijk draagt ook de Kring een koortsgraadje bij. Daarom in het Kringhuis te koop diverse artikelen met TOUR-logo: f 14,95 Rode ofwitte wijn Bierglas f 4,00 Flesje bier met glas f 7,00 T-shirt f25,oo Tour-pet f 7,95 Een zeer grote fles bier in een bijzondere fles f 33,00 En verder manchetknopen, dasspeld met pin, dasspeld met klem, reversspel en stropdas met pochet. Dus voor de Tour-koorts naar het Kringhuis.
Excursies Ook dit jaar zuilen diverse excursies, fietstochten en lezingen worden georganiseerd. Het bestuur wil hierin een tweetal thema's centraal stellen, namelijk: · het verkennen van de omgeving van' s-Hertogenbosch en
· aandacht voor het industrieël erfgoed; 1996 is immers het jaar van het industrieël erfgoed. In sommige gevallen worden deze twee aspecten gecombineerd. Allereerst zal op zondag 21 april aanstaande een excursie worden georganiseerd naar Genk (België) en het Provinciaal Domein van Bokrijk. In Genk met name is er een bezichtiging van de oude steenkoolmijnen (o.a. Zwartberg, Waterschei, etc.). Een bezoek aan het Provinciaal Domein van Bokrijk is zeer zeker de moeite waard; o.a. is er een openluchtmuseum van Kempense boerderijen en een arboretum. In het volgende Kring-Nieuws treft u nadere informatie aan, alsmede zal worden aangegeven hoe u zich kunt inschrijven voor deze excursie. Tevens treft u dan een overzicht aan van andere zeer interessante evenementen, zoals lezingen en fietstochten/ excursies, die betrekking hebben op genoemde thema's.
Lezingen Het Muziekleven in 's-Hertogenbosch in de 17e en18eeeuw. Maandag 4 maart 1996. Spreker is de heer Drs. A. Vos. Trouwe lezers van het Kring-Nieuws en vele anderen weten, dat er momenteel een groot project loopt inzake een onderzoek naar historische woon- en leefculturen in 's-Hertogenbosch tussen 1650 en 1850 (zie ook elders in dit nummer). Een twaalftal vrijwilligers vanuit de Kring sporen nu al geruime tijd onder leiding van het Stadsarchiefvan onze stad een groot aantal boedelbeschrijvingen op uit die tijd, die ons een inzichtmoetengeveninhetculturele leven van toen. Het interessante van dit onderzoeksproject is, dat het ook tussentijds zeer opmerkelijke resultaten geeft. In dat kader zal drs. A. Vos, medewerker Stadsarchiel. wetenschappelijk leider van het onderzoek, een lezing verzorgen voor belangstellenden van de Kring of anderszins over het muziekleven in 's-Hertogenbosch in de 17e en 18e eeuw. In het eerste deel van de lezing komen onder meer aan de orde de verhouding calvinisme- muziek, muziek in de kerk, het beleid van het stadsbestuur, "het college der musiciens" en het openbare muziekleven. Het echtpaar Strijbos, beiden virtuoos op de fluit, zullen tussentijds muziek van een zeventiende eeuwse componist uit' s-Hertogenbosch ten gehore brengen. In het tweede gedeelte van de lezing zal Aart Vos spreken over muziek in de huiselijke kring in die tijd. Voor dit onderdeel met name zijn de boedelbeschrijvingen heel belangrijk: daarin worden immers muziekinstrumenten, liedboekjes en muziekboeken (partituren) vermeld. Dit moet een interessante avond worden! U bent van harte welkom op maandapvond• maart in de zaal van hetS~ Bloemenkamp. Aanvang20.oouur. .A.
KN - MAART 1996
2
STICHTING GASTHEERSCHAP 1.0. • STICHTING BINNENDIEZE
STICHTING GASTHEERSCHAP 1.0. Inleiding
Stadhuis
De Stichting Gastheerschap organiseert in de maanden maart en april diverse cultuur-historische activiteiten, die zowel voor Bosschenaren als voor toeristen zeer interessant kunnen zijn. En al die activiteiten gaan door, ondanks eventuele slechtere weersomstandigheden.
Op verzoek van ons Gemeentebestuur organiseert de Stichting i.o. op donderdagavond om 19.00 uur een gratis rondleiding van ca. 1 uur. Deze rondleidingen vinden echter uitsluitend plaats bij voldoende deelname (minimaal 5 personen). U dient zich daarom vóór 1i.00 uur aan te melden bij het Gemeentelijk Voorlichtingscentrum: (073) 615 57 55.
Citadel/Rijksarchief Op de zaterdagen 9 en 23 maart en 13 en 27 april vinden er rondleidingen plaats van ca. 1 uur door de Citadel/het Rijksarchief, Zuid Willemsvaart 2. Aanvang: telkens 1i.oo uur. Kaartverkoop in het Kringhuis (dus NIET op de Citadel). Kosten:f4,-per persoon; kinderen t/m 12 jaar:f 2,-per persoon. Ook kunt u hiervoor in het Kringhuis gratis kaartjes krijgen door inlevering van de betreffende bon van uw lidmaatschapskaart 1996.
Zwanenbroedershuis Gelegen aan de Hinthamerstraat 94. In principe zijn hier iedere vrijdag gratis rondleidingen. Telkens om 11.00, 12.15en 13.3ouur. Voorafaanmeldenis niet noodzakelijk. Het is wel verstandig vooraf het Kringhuis te bellen of e.e.a. doorgang kan vinden. Deze rondleiding duurt 1 uur.
Nieuwe vrijwilligers Voor het nieuwe seizoen staan vele extra activiteiten rondom de Sint-Janstoren op het programma (Tour de France-arrangementen; Beiaardweek, enz.). Hiervoor zijn nu 4 gidsen in opleiding. Maar we kunnen er nog meer gebruiken. Meer informatie hierover staat op een speciale folderover object. gidsen, die vanaf eind maart in het Kringhuis kan worden afgehaald.
Daarnaast organiseert de Stichting i.o. op zaterdagmiddag om 14.30 uur een rondleiding. Tarieff4,- p. p.; kinderen t/m 12 jaar f 2,-. Aanmelden en kaartverkoop in het Kringhuis: 073 613 50 98. Ook bij zeer minimale belangstelling gaan deze rondleidingen door.
Bosch Culinair Wandelen
Groepsactiviteiten
De Schutterij van 's-Hertogenbosch
Op verzoek organiseert de Stichting i.o. ook allerlei activiteiten voor gezelschappen (groot en klein) op elke gewenste darum en tijdstip. Stadswandelingen, rondleidingen door het Stadhuis, de Citadel, het Zwanenbroedershuis, de Sint-Janstoren, museum De Bouwloods, de Sint-Jan, enz. Aanvragen dienen uiterlijk 3 weken tevoren in het Kringhuis te worden ingediend. Alle informatie (ook over tarieven, arrangementen met lunches, e.d.) in het Kringhuis.
Ook in 1996 verleentdeStichtingi.o. haar medewerking aan de Culinaire wandelingen. Op zondag 24 maart a.s. vindt er weer een plaats. Aanmelden via (073) 621 67 57. In het volgend KringNieuws worden alle data voor 1996 gepubliceerd.
Ook in 1996zaldeHalveCompagnie van de Bossche Schutterij acte de présence geven tijdens rondleidingen op de Citadel. Op zaterdag 13 april zal het eerste optreden zijn voordat de rondleiding begint. U kunt gratis getuige zijn van het afschieten der kanonnen op de wallen van de Citadel. De Schutterij doet dit op verzoek van de Stichting en is bedoeld als toeristische trekpleister. Elke 2e zaterdag van de maand (tot en met okrober) wordt dit omstreeks 11.00 uur herhaald. .A.
STICHTING BINNENDIEZE Reservering vaartochten Binnendieze Met ingang van 2januari ll. kan weer uur tot 13.00 uur op nummer (073) 612 23 34. Schriftelijke verzoeken kunnen telefonisch gereserveerd worden voor de vaartochten op de Binnendieze. Het . gericht worden aan Postbus 1162, 5200 Diezehuis is telefonisch bereikbaar van BE 's-Hertogenbosch dinsdag tot en met vrijdag van 10.00
VRIJWILLIGERS ZIJN ALTIJD WELKOM. NIEUWE LEDEN NATUURLIJK OOK! KN - MAART 1996
3
VAN DE REDACTIE • VAN DE WERKGROEPEN
VAN DE REDACTIE Geweldige vrijwilligersdag! Op 7 januari werd door de Kring een dag georganiseerd voor de vrijwilligers van Kring en Binnendieze. De onrvangst was in het alleraardigst café onder de Moriaan en een goede start voor deze dag. Nog steeds was niet bekend wat ons te wachten stond. Edoch, onder het nuttigen van een uitstekende kop koffie en prima Bossche Bol werd dat duidelijk gemaakt door Joke van Gulik. Na de indeling in groepen werd een aantal panden en instellingen bezocht, die normaliter nooit toegankelijk zijn. Heel bijzonder was zeker de bezichtiging van de "Kroonjuwelen" van de Zoete Lieve Vrouw in de Sint-Jan. Leerzaam was het bezoek aan de in restauratie zijnde pastorie van de Sint-Cathrien en de Bank van Leening. Uitermate interessant "and amazing" waren Huis van Boxtel en Huysinghe de Loeth. Een gepast woord van dank namens alle aanwezige vrijwilligers aan de gastheren en gastvrouwen die ons toelieten in hun persoonlijke domeinen. Soms viel onze mond letterlijk open van verbazing en bewondering! De dag was zo tot circa 17.00 uur op een zeer bijzondere wijze ingevuld. Hierna op een holletje naar het Kringhuis
voor de reeds afgelopen nieuwjaarsreceptie.Nog net konden we de handen schudden van Hein Bergé en Jan van der Eerden en hun eega's, om daarna aan de overkant van het Kringhuis in een overvol café met een schromelijk tekortschietende bediening trachten een drankje te bekomen, hetgeen mij dus in het geheel niet lukte. Gelukkig mochten we vertrekken naar ons laatste adres, waarbij we onderweg nog gauw onze partners konden oppikken om samen met ons een hapje te eten. Hier was gelukkig een zeer attente bediening, maar jammergenoeg was het eten niet goed op temperatuur en de worst niet gaar. Bovendien was de ruimte zonder meer niet geschikt om uo mensen tegelijkertijd te onrvangen. Een kakafonische herrie en zuurstoftekort ontstond. Wat mij echter het meest benauwde waren de gewoon onvoldoende vluchtwegen bij brand e.d.! Mijns inziens was het volkomen onverantwoordelijk om met zoveel mensen in deze ruimte te vertoeven, maar een kniesoor die daar op let. Staan blijft echter dat deze opzet van de vrijwilligersL _, uitermate geslaagd was, voor herhalingvatbaar is en de complimenten aan de organisatoren.
John Vermulst.
VAN DE WERKGROEPEN Bossche uitdrukkingen Het onderstaande is een reactie op het schrijven van Jan van Haaren in Kring-Nieuws Jaargang 22 nummer 1, januari 1996.
"'tis klik veurd'n bult,'theetnetgespuld" Deze prachtige Bossche uitdrukking werd vroeger bij ons thuis en in onze buurt (Fonteinstraat en omgeving) gebezigd. Deze uitdrukking was bedoeld om"' n bierj e te affeseren" Het een en ander is op eenvoudige wijze te verklaren: Als iemand vroeg: "hoe laat is het?" Dan werd er bijvoorbeeld geantwoord:"' t is klik veur d' n bult" er aan toevoegend dat hij dat wist omdat hij zojuist het mechaniek van het carillon, het obstakel had ho ten nemen: "'theet net gespuid". Het zogenaamde obstakel is" d' n bult". Als het gaat over het gezegde: "Hoe zedde gij dè?" dan is dat een correcte vraag in het "Bosch" in de o. t. t" Het betekent dan "Hoe zegje dat?" Als het gaat over het gezegde: "Hoe zeede gij dè?" dan is dat eveneens een correcte vraag in het "Bosch" in de o.v.t" Het betekent dan "Hoe zei je dat?" De intonatie speelt natuurlijk ook een rol!
zo duidelijk. Het Bossche dialect als zodanig bestaat volgens mij niet. Ik dacht dat er verschillende" dialecten" bestonden naar gelang de wijk waar bewoners met elkaar converseerden. Hoe je dan tot het schrijven van "het Bossche dialect" zou moeten geraken is helemaal een crime. In de reeks van Bossche uitdrukkingen die wijlen Dom_) van Gent verzameld heeft zal best wel eens een uitdrukking voorkomen die iemand niet correct vindt: het zij zo! De werkgroep "Het kleine monument" wil de verzamelde uitdrukkingen van Domien zo veel mogelijk respecteren en niet tornen aan diens opvattingen.
Nortlarnmers
(o.t. t. =onvoltooid tegenwoordige tijd; o.v.t. = onvoltooid verleden tijd. Redactie)
Hoe Jan van Haaren in het Kring-Nieuws van januari 1996 zo zeker kan weten wat wel ofgeen "Bosch" is, is voor mij niet
KN - MAART 1996
4
BOSSCHE HISTORIE
BOSSCHE HISTORIE Brievenvervoer vanuit 's-Hertogenbosch (gedeeltelijk) buiten de posterijen om (2) Voorbeelden van Diligence-diensten met onder andere een tweetal ontduikingen van het Postrecht.
1Inleiding Hoe comfortabel het reizen per diligence en trein vroeger was, vinden we in enkele zinsneden van een reisverslag van 21 november 1854 uit Nijmegen treffend weergegeven. Aan het woord is een moeder in een brief, verzonden "per 2e spoortrein 22 nov. 54", aan haar getrouwde dochter en schoonzoon 1).
"Lieve Mietje en Mensa! ... Aan de Vreelandsche laan kwam Pleyte met vrouw en zoon Evert bij ons in de diligence en kregen wij verder geen gezelschap bij
Van een aantal diligence-ondernemingen en expeditie-bedrijven in ons land zijn post:alc documenten bewaard gebleven, waarmee valt aan te tonen, dat ze ook brieven mee namen: Bouricius (1834-1839), Concordia (1836-1839), De Eendracht (1843), Van Gend & Loos (vanaf 1828), Onderneming Van de Grift (1848-1850) en J.P. Koens (1849) om de belangrijkste maar te noemen 2).
2 Diligence-diensten vanuit 's-Hertogenbosch Ook in onze stad hadden twee landelijke diligence-diensten haar kantoren gevesrigd: " Concordia' s Bosch 3) " VanGend&Loos
Iedere Bosschenaar weet naruurlijk wel het pilaartje met siersmeedwerk te staan vlakv66rdeingangvanonze"oude V &D" (afb.1). Het gouden leeuwtje er boven roept herinneringen op aan de ·vestiging van Hotel de Gouden Leeuw (afb.2) In 1789 was dit hotel een logement, waar kastelein F. Halewijn zijn gasten ontving, én het fungeerde ook als een soort Poste-Restante adres. Alléén waren het clandestiene brieven, waarvoor slechts een gcd.ccltdijk postrecht was betaald. In de filatelie heten deze stukken Kasteleins-brieven (afb. 3 en 4) Zo verstuurde Johs. Steenmens uit Wormerveer zijn brieven niet tot de plaats van bestemming naar Jan Dekker, wonend buiten' s-Hertogenbosch, "Logeerende bij D'Heer F. Halwijn in de Gouden Leeuw", "Present ofin 't cort te koomen" om dit postsruk op te halen.
Ajb.1 Pifaartje metGoucU11luuw eroy (St.adSarcliieft
n
1
AJb.zHoufdêGoucUn lemw aan cU Scliayenmarh(St.ad5arcliiej)
Vili.?; .
ons, de reis was aangenaam en niet koud. Te Arnhem aan het logement kwam tegelijk met ons v. Marken, vrouw en Betje met de heer Luden én zijn reituig, wij hoorden van hem wij hier met koffie werden gewacht en besloten toen maar meede door te reizen te zamen in een omnibus tot bijwagen, die reis was ook heel aangenaam .... ... "
Schapenmarkt
's-}(ertogenbosch J.
j, N. Lc..rctz , firma Wed.
J.
Lorctz, 's-Bosch.
2.1 De Concordia-diligence Meestal bevonden deze kantoren zich dichtbij een logement of hotel, waar reizigers even op verhaal konden komen, zeker als bijvoorbeeld gewacht moest worden op een diligence-aansluiting uit een heel andere richring. Bovendien was het een ontmoetingspunt van zakenlieden en vertegenwoordigers.
Wormerveer had toen slechts een distributiekantoor, ressorterend onder het hoofdpostkantoor Amsterdam 4). Een dagelijkse bodeloop v.v. naar het spoorwegstation 5) zorgde voor de expeditie-per-trein van de postsrukken naar dit postkantoor. De ontdekking van deze postrechtontduiking koste de kastelein in de regel zijn tapvergunning.
KN - MAART 1996
5
BOSSCHE HISTORIE
r:!:~.._-rj}i:." ~ c,i.r---a , br,'."~
4 Jv~ . fr. Jt.J~/;~V '-~"CJc. j'A'~ ,~'hf), ~.~et~~~ -ii. ··lf -
:\
""~'
Afa.3 Kast&ins6riifvan WormtTVur naar's-Hato8m6oscli uit 1789
Vele jaren later kondigde de Postwagen Onderneming CONCORDIA met een advertentie in het Provinciaal Noordbrabantsch Dagblad no. 2.2. van Dinsdag 15 maart 1836 de nieuwe dienst tussen' s-Hertogenbosch en Breda aan (afb. 5).
Afa.4 Kast&ins6riifvan Wonnervwnaar's-fürto8m6oscli uit 1790 (Partcolltctit)
Het kantoor was gevestigd in het "Hötel den Gouden Leeuw" onder directie van Chevalier. Uit deze dienstregeling kunnen we nu de reisduur vaststellen van de getoonde CONCORDIA-brieven naar BredaenZutphen(afb.6en7).
Ajb.5Aanfunl~in8salvauntit van Conamfia
R~~ . ,
_
· .
Po1twRgen - Onderneming
CONCORDIA.
Nienwe Dien1t nrnchen BREDA8Y~BOSC~
De Administratie heeft de eer aantekondigen , dat te begjnnen op .J•. Maart eerllAotM!nde, de D 1 E N S T deser 0 N D E R N EM 1 N G, welke nu loopt nn Zwtplie• over Arna.,,., Jliy111t1en en Gra"" naar '• Hertoget•· ho1ell. en Eindliott• zal worden verlengd, en mitsdien doorloopen over Ti//JHrf tot Breda. De groote spoed waarmede de Administratie zich voorstelt gemelde Dienst te exploiteren, heeft het mogel(jk gemaakt het vertrek nit '•Hert.genho1e1' naar Breda vasttestellen op t'Ïer 11re dt1 namiddag•, op welken tijd de Wagen uit Zutphen ter eerst~emelde plaats sal aangekomen zijn. Reizigers dus met deze Onderneming des morgens ten 6 ure uit ZutyÀe•, ·ten 81 ure uit Arnhem, ten 10~ ure uit l'iyrnegen, ten 12~ ure nit GratJe, ten 4 ure uit '1 H~rl.0Gt1lho1c! en ten 6 ure ifit Tilhurg vertrekkende,. arriverende te Brede èec avonds ten 8~ ure. Omgekeerd zal die 'Vagen afgaan uit Breda des morgens teo. 3 ure en -van Tilburg de.s morgens ten 5 ure, om te '1 Hertogenho1cA aan te komen. des moij(èDB 1en T ure 1:) mln., alzoo vóór het
Afa.6Di(~ma-6ritfvan's-Hato8m6osdinaar
Zuphm uit 1840
De eerste brief, "Franco Zeer gep~ ) seerd per avond diligence Conco1 ..."t den 29 November 1841" verzonden, vertrok 's middags om vier uur naar Tilburg (aankomst om zes uur) en kwam' savonds om halfnegen in Breda aan. Dat was een reisduur van vier en een halfuur. De tweede brief van 's-Hertogenbosch naar Zutphen van 1 mei 1840 is om meer dan één reden interessant, onder andere vanwege daarbij behorende vracht. (afb.6) Om acht uur' s morgens vertrok deze Concordia-diligence over Grave en Nijmegen naar Arnhem, waar zij 's middags om vier uur aankwam. Daar, wachtend op de aankomst"der waf uit Amsterdam, Amersfoort en Utre1..,1c vertrok de diligence om vijf uur naar Zutphen. De reizigers kwamen na een lange vermoeiende reis daar om kwart voor negen 's avonds aan, tegelijk met de post. Een reisduur van bijna dertien uur.
vertrek der Stoombooten. Van '1 Hertogenho1e1', vertrekt die, enn als thans , des morgens ten 8 ure naar Grat:I! , ..1.\-ymegen en Arnhem , ter welker laatstgenoemde p1aats men ten 4 ure des namiddags arriveert, om vaa daar door te gaan na aankomst der \Vagens uit A1n1terdam, Amer1foort en Utrecht ten 5 ure naar Zutphen, en eerlang ook naar De'Center. De Kirntoren voor den Nieuwen Dienst, .zjjn gevestigd: · Te Breda , in het Hotel de Kroon, Directeur den _Heer G. W. v.i." ALPHEN. Te Tilburg, in het Hótel den Gouden Leeuw, Directeur den Heer A. Do N n ER s. Te '• Hertoge11ho1eh, in het Hótel den Gouden Leeuw , Directeur den Heer CHE v .l L 1 ER. NB. Voor verzenden van Goederen of Gelden, z11llen gem AanteeAen- of Be1ie/gelde11 meer geheve" worden. '1 Hertoge1'ho1c1', den 23 F,h,-,1arfj .J8S6.
H. B 0 G A E R T S.
KN - MAART 1996
6
BOSSCHE HISTORIE
Afo.10 VanGend& loos' faatsteroute van 29mei1888 (StadSarcfiiejJ
··
..
~fll~i\~~.f!l}i~i :4~4?:,1
afo.8
!fil • . ~®[;_~!~1t ~ ~ [;®. ·,
D1 ADlllNISTR\TIK b,...,(I Ier hnnis ·;., bel . Cdtrd Publiek, dot , alboe,..eJ de Eip1diU1 per STOOllBOOT cedureude ·de ·vo ... t se• a'aakt zlJude, be& ,.,,." per Dlllcence cereceld heen, " dal redurende den Hooc1nw11m11nd, wmdoor dt DIENSTEN Ins· 1ebH •11 Bo11ch •• do Ln•gltranl lijdelijk cu11ak1 lij•, Jlaand•I'• \l'oenadac •• l'rlJdac '"""'"' 100 g an un WAGEN "" WaalUll/l< uar Tilburg 111 ttl'\l'tkkH, ora aldur 111 1.1 komta .TOOI bit nrtrek du W11ca1 111r • 1 Bo1cla • Breda H Belg ll. Van Tllburc naar \l'aalwlJk namidd•c• iea t '/1 aar , na 11akorn11 der Waceas die 1morcen1 1111 t0 1/ 1 , uiL Hreda u lU t t '/, 11.rt aiL '• Bo•ch nrLrûken. - - · 0. 4DlllNISTRATIE bmoll ilcà aan,
pi••••
. - -. 11(11 maÜJI prijHD fUtOINJID ID _ID"1• .
afo.9
· ....:. "'!•ru}• bijaa _•11!" ..~JU•s~, u.la ~· '~°':~· • b•l'f : ll· doea ..,..,.,,......~",~(6018~
Deze brief ging vergezeld van "Zes verzegelde zakken, gem( erk)t VG, inhoudende Twee Duizend Vier Honderd Gulclen in specie, verzonden per diligence den 1 Mei 1840, H. Bogaerts 11 enComp. Dat was in die dagen niet niks! En dan te bedenken, dat in diezelfde advertentie als een noot stond opgenomen: "NB. Voor verzenden van Goederen of Gelden zullen geen Aanteeken- of Bestelgelden meer geheven worden." Wat een tijd, denk eens aan onze zwaarbewaakte geldtransporten! 2.2 De Van Gend &
diligence en trein nog mogelijk, zo kondigt diezelfde advertentie aan. Natuurlijk besteedde de "Provinciale" in 1888 uitvoerig aandacht aan de laatste tocht van de diligence-route van H. Colignon & Cie op Vlijmen, Nieuwkuyk, Drunen-Waalwijk v.v. op 29 mei 1888. Het vertrek van deze diligence staat vereeuwigd (afb.9 en 10). Het is tevens een zinvolle afSluiting van dit artikeltje.
J.A.G.M. vanRoosmalen
Loos-
diligence Ook Van Gend & Loos speelde met haar drie en tachtig kantoren in Nederland 1 een belangrijke rol bij het diligence-vervoer in onze stad. Een vrachtbewijs van deze Algemeene Postwagen Onderneming uit 1852 (afb.7) wijst ons de weg naar haar Bossche vestiging" op het Oud Keizershof' onder directie van A.C.J. Verspijck.
Aj6.JVradit6i9et van Van Gend&loos uit 185z. Hetyijftje verwijst naar liet kantoor in 1 s-Herto3en6oscfi Aj6.8Aankond~in.gsadvertmtie in wintertijdinProv. Nrclbr. en 's-Hert. Crt.1861 Afo.9 Het kantoor H. eof~non &Cie van Van Gen{&loos in 1888 (StadSarcliiefl
Het kantoor van deze diligencedienst was in 1861 verplaatst naar de Hooge Steenweg vlak naast de huidige bank F. van Lanschot, zoals de advertentieindeProv. Nrdbr. en' s-Hert. Crt. van 11janauri1861 aangeeft( afb.8). In tijden van vorst en wateroverlast, als "de Expeditie per stoomboot" gestaakt werd, was alleen het reizen per
Bronnen: 1) Treinbriefuit 1854, eigen colleaie 2) Korteweg P.C" "VIII De Diligence", 300 jaar postmerken van Nederland 1570-1870, 1957. J.K. Rietdijk N.V" 's-Gravenhage, 271-276. 3) Korteweg geeft als tijdvak 1839-1848 aan en verdient aanvulling. 4) Achter op deze stukken staat het omrande vertrekstempel Amsterdam (k 16-3). 5) Blom, Frans, "Documentatie Postinrichtingen 1850-1906' 1972 Ned. Bond Filatelisten-Verenigingen, pag 418. 6) Vrachtbewijs van Van Gend & Loos uit 1874, eigen collectie. 11 7) Heinen,Adr. B.V" "Ach, LieveTijd2 , 1982, Waanders B.V" Zwolle 31-52. 1
,
KN • MAART 1996
7
BOSSCHE HISTORIE
Bossche boerderijen In mijn eigen bescheiden archief heb ik eens opgezocht hoeveel boerderijen de stad binnen haar muren had op het eind van de vorige eeuw. We krijgen dan enig inzicht in de omvang van deze bedrijfstak in de stad.
L. v. Vugt P. Wilbers v.d. Wielen
W. Akkermans G. Beekveld C.Bogaerts J. v. Bokhoven L. v.d. Broek L. v.d. Broek J.P. v. Erp J.v.d. Goor A. Govers Th. d.Haas Ad.Haas Wed. G. d. Haas G. v.d. Heyden L.Meuwese H . v.Rooy C. Rooyackers A.v. Tiel M. Verhoekx W. Voets J.v. Vugt A.v. Vugt
Waarschijnlijk was er later nog een boerderij aan de Weversplaats van boer Broeren. De heer Broeren heeft zijn boerderij er tot 1957 gehad. In dat jaar werd hij weggesaneerd als gevolg van de expansiedrift van PIT. Deze boer heeft in dat jaar de binnenstad verlaten. Hij heeft een nieuwe boerderij betrokken aan de Oude Vlijmenseweg op de hoek met de Kooikersweg. Dit was echter van korte duur in verband met de stadsontwikkeling richting West II. Hierdoor was zijn bedrijf ten dode opgeschreven. Het heeft nu al jaren een woonfunctie, en een verkennersgroep heeft er zijn intrek genomen. Tenslotte moet ik nog vermelden dat de gemeente meer boeren had maar die zaten in Orthen ofhet buitengebied. De vijfentwintig bovengenoemde boeren zaten eind vorige eeuw in de binnenstad. Hopende U hiermee een plezier te hebben gedaan,
Hinthamereinde St.-Jacobskerkhof 2e Nieuwstr. C85 Berewoutstr. H79 Zuid Willemsvaart C352 Hinthamereinde E241 Hinthamereinde E24 Hofstad E267 Zuid WillemsvaartE304 Ziekengasthuisstr. C39b St.-JacobskerkhofE154 Ortheneinde C378 DiepstrE105 St.-JacobskerkhofE137 St.-JacobskerkhofE134 Zuid WillensvaartC354 UilenburgH127 Zuid WillemsvaartE312 Berewoutstr H73 Korte Tolbrugstr. C284 Windmo lenbergstr E40
Warmoezenier Warmoezenier Warmoezenier Warmoezenier Warmoezenier Warmoezenier Veehouder Warmoezenier Warmoezenier Warmoezenier Warmoezenier Warmoezenier Warmoezenier Warmoezenier Warmoezenier Warmoezenier Warmoezenier Warmoezenier Warmoezenier Warmoezenier Warmoezenier
MortelG216 Vughterdijk I8o Vughterdijk I6o
Warmoezenier Warmoezenier Warmoezenier + Veehouder
J. van Haaren
Lantaarnpalen aan de smalle haven Mij worden vaak vragen gesteld met betrekking tot de lantaarnpalen aan de Smalle Haven. Het antwoord is voor veel mensen interessant.
Aan de Smalle Haven staan twee lantaarnpalen die afWijkend zijn ten opzichte van de rest van de straatverlichting. Ze zijn langer, hebben een koperen
j3ENSDORP S
(ACAO
&
hoed en zijn met elkaar verbonden door een hekwerk. In de omgeving tref je verder geen hekwerk aan. Ikheb diverse telefoontjes gepleegd, onder andere naar het Nutsbedrijf, echter zonder resultaat. Via de Gemeente kwam ik terecht bij de heer P. Verhagen. Deze wist mij het"gehei", ) te onthullen. De palen stonden vroeger op brug-. gen in de stad. Dat verklaard de aanwezigheid van het hekwerk. Ze hebben lang op de gemeentewerf gelegen en men wilde ze weer ergens plaatsen. Dat werd aan de Smalle Haven. Bij nader onderzoek, blijkt er een ansicht te bestaan waar palen op het Kalckbrugje, dat vroeger iets verderop lag, staan. Ofhet dezelfde zijn durf ik niet te zeggen. Ik vind het leuk de oorsprong van deze afwijking te weten. J. van Haaren
(cotltctit]. HmdĂ?i~)
KN - MAART 1996
8
BOSSCHE HISTORIE
Een duit en een Bosch zakje Nadat begin november 1995 de archeologische afgravingen door de Bossche Bouwhistorische en Archeologische dienst waren voltooid op het terrein van het Burgemeester Loeffplein, werd ik door mijn collega benaderd die als hobby archeologie beoefent. Het idee was om in de toen nog niet bevroren grond eens wat te gaan graven. Gewapend met een pioneerschop en een metaaldetector gingen we het terrein aan Burg. Loeffplein/Bloemenkamp eens aan een nader onderzoek onderwerpen. Voor
een tak van de Binnendieze stroomde ging de metaaldetector als een razende tekeer. De daar aanwezige veengrond wilde nog een geheim prijsgeven. De verrassende vondst was een koperen DUIT. Om precies te zijn een OVERYSSEL uit 1750. Deze vondst maakte mij als Boschloog erg enthousiast. Later rijst de vraag waar komt de munt vandaan, hoe en waarom? Zoals vele zullen weten is's-Hertogenbosch na 1629 nogal wat aan verandering onderhevig ge-
werd er driftig betaalt met allerlei munten, hoewel men zijn uiterste best deed om het betalingsverkeer zuiver te houden. Het gaat in dit verhaal te ver om alle historische gegevens te vermelden, daar zijn veel boeken over geschreven. Maar in de huidige tijd kan men in de stad, op verschillende plaatsen, ook .in vreemde valuta betalen. En eind juni 1996 start hier de Tour de France dit kan ook betekenen dat er meer in Franse francs wordt betaald. Verder gaan we bruisend naar 2000, langzaam zal de
foto Ro6 Hoose6oom Bursemusttr lDqfji~in/BIDemmfumy vimljifuats OVERYSSEL-duit
mij was dit de eerste keer dat ik de Bossche bodem zo onderzocht. Lopend in zo een groot terrein met een constant piepende metaaldetector valt wel op pij al die passanten. Nadat men een tijdje niets vindt lacht het geluk je tegen, hoera de eerste pot- en aardewerkscherven worden gevonden. Maar daar heeft men geen metaaldetector voor nodig. En dan gebeurt het; net als je denkt het zoeke.n te laten voor wat het is, een aangename wending in de zoektocht. Op de plaats waar tot de 18e eeuw nog
weest. Het betalingsverkeer wordt bepaalt door wie op dat moment de heerser c.q. bestuurder is. Uitgaande van de Bossche invalshoek was 's-Hertogenbosch van 1629 tot 1795 bezet gebied. De Hollandse Staten maakte de dienst uit. Hierdoor kwam ook de ruilhandel uit de andere "provincies" van de Republiek op gang. Elk provincie had zijn eigen munt zoals de ZEELANDIA, HOLLANDIA, GELRIA, FRISIA en de OVERYSSEL. Deze munten werden in elke provincie als wettig betaalmiddel gebruikt. Ook in 's-Hertogenbosch
ECU de gulden vervangen. Voor mij een reden om wat hedendaagse munten in de Binnendieze te werpen. Over 245 jaar is een andere Bosschenaar gelukkig met een munt uit b.v. 1988. En dat geeft weer stoftot schrijven voor in een Kring-Nieuws. Rob Hoogeboom Bron: De Nederlandse Munten
KN - MAART 1 996
9
BOSSCHE HISTORIE
's-Hertogenbosch gezien vanuit het recht op Gerechte maten en gewichten. (4). De ordonnantie gemaakt door de Regering van de stad 's-Hertogenbosch op het ijken van gewichten, ellen, kannen ende maten. Van Heurn schrijft in de Beschrijving der Stad, dat de stad het recht bezit van de Maate, dat is het recht om alle maten, ellen, gewichten en andere maten waarmee men verkoopt te ijken. Hij heeft nergens gevonden hoe de stad aan dit recht gekomen is. De stad heeft dit recht al zeer lang. In 1444 maakte de stad een ordonantie op het ijken van tonnen en vaten etc. (Al eerder beschreven gedateerd 3 februari 1445.)
De ordonnantie van 14 october 1573. Wat er aan vooraf ging. Aan de schepenen, gezworenen, raadsmannen en de dekenen van de ambachten. De ijkmeesters geven in een request te kennen dat er binnen deze stad, zonder herinnering bij de huidige magistraten, door hun voorzaten een ordonnantie is gemaakt voor de gezworen ijkmeesters van de maten en gewichten. Daarin is besloten dat alle maten waarmee in taphuizen, cameretten, cremershuizen ofandere plaatsen waar men uitmeet, tapt of drank serveert, moeten zijn gemaakt van koper oftin. Indien men maten gebruikt die niet behoorlijk zijn geijkt, of indien daarom verzocht, zij de maten die zij gebruiken niet willen tonen, of wanneer zij andere maten gebruiken dan toegestaan, betaalt men per maat een boete van drie Oude Schilden. De ordonnantie is diverse malen vernieuwd en op de voorgevel van het stadhuis gepubliceerd. Zodat niemand zich onwetend kan noemen. Ondanks al deze maatregelen is gezien dat nu dagelijks bij de tappers van 's-Hertogenbosch en in het vrijdom, veel tegen deze regels wordt gezondigd. De tappers, in ieder geval de meeste van hen, tappen hun bier en andere drank in ongeijktc stenen potten, waarin nauwelijks drie pinten gaan. 'streckende 'tSefve tot 6elerffinisse van den Scamelenaell19'nen man'. De ijkmeesters willen daar graag zelfverandering in brengen, maar kunnen
dat onmogelijk zelfdoen. Behalve als de Regering van de stad hendaarinhulp biedt. Wantnuishetwaarachtigzo,datwanneer de ijkmeesters ten huize van de herbergen en tappers binnen gaan om de maten en potten te controleren waarmee zij hun wijn, bier en andere dranken uitmeten en tappen, die tappers dan hun maten en potten achter houden en verbergen. Zonder die aan de controleurs te vertonen of te voorschijn te halen. Daarom verzoeken zij de regering goede regels te maken en te publiceren en de assistentie van de Heer Schout toe te zeggen. Dan volgen enige vergaderingen van de Stadsregering met als resultaat een hernieuwd ijkreglement. Art.I. Niemand, zowel man als vrouw, zaken doende met gewichten, weegschalen of ellen, tinnen of metalen kannen maten, hetzij groot of klein mag daarmee meten, wegen handel bedrijven alvorens die gewichten, weegschalen, maten ofkannen goed zijn geijkt. Geijkt met Stads standaarden en gemerkt met het Stads ijkmerk door de ijkmeesters. Boete bij in gebreke blijven is het betalen van drie Oude Schilden. Een derde voor den Heere, een derde voor de stad en een derde voor de ijkmeester. Art.2. Iedereen, van binnen ofbuiten de stad die in de stad of in de vrijheid handel drijft of het koopmanschap uitoefend, of die omgaat met gewichten, maten, schalen of ellen, moet deze wanneer die niet geijktzijn brengen in handen en ten huize of woninge van de gezworen ijkmeesters om ze te laten ijken. Dit geldt voor nieuwe en oude versleten en vergane maten, gewichten, ellen en schalen. Voor zover men deze niet vernietigd wil hebben. Met boete bepaling voor elk ongeijkt stuk dat men dan nog aantreft. Arq. Dat ook niemand van de burgers ofandere ingezetenen van 's-Hertogenbosch of haar vrijheid, in wijnhuizl brouwerijen, herbergen, tap huizen of cremershuizen of andere dergelijke huizen waar men iets te koop heeft om uit te
Deorlonnantit. van14okto6a1573
KN - MAART 1996
10
BOSSCHE HISTORIE
meten, hetzij wijn, bier, drank, honing, olie ofdergelijkemet kannen ofmaten, klein ofgroot, die moeten met geijkte tinnen, metalen, aardewerk ofstenen kannen, potten ofmaten uitmeten. Boete drie oude Schilden. Uitzondering is er voor de taverniers en anderen. Die mogen hebben en gebruiken houten maten met koperen banden gebonden, met een inhoud van vij fof tien potten. Geen kleinere ofgrotere ofandere maten van die soort. Maar ook deze moeten zijn geijkt door deijkmeestersenopzijnverzoekmoetmenzetonenenoverbrengen naar de ijkmeester om te bezien of zij haar behoorlijke maat hebben ofniet.
*De inhoud van dit laatste artikel 3 gaat dus duidelijk in op de in de stad gegroeide praktijk van het gebruik van aardewerk-, stenen- en houten maten. De in- en uitvoering van art. 3 moet het probleem van die ongeijkt zijnde maten oplossen. * Arq. Komt er iemand binnen deze stad of vrijheid of komt er wonen met maten ofgewichten etc. om daarmee te meten ofte wegen en handel te drijven en die zijn niet geijkt in's-Hertogenbosch ofheefi: iemand gewichten ofmaten in zijn winkel ofhuis staan ofliggen ofgezet, hetzij op snaar, of bank ofin zijn kraam, en die zijn niet geijkt en zij blijken bij het ijken zwaar of groot genoeg, betalen toch telkens een pont boete. En indien ze te licht ofte klein worden bevonden, betalen zij drie oude Schilden. Alle maten en gewichten etc. moeten elk jaar ten huize van de ijkmeester worden gebracht om geijkt te worden. Voor zij die dat niet doen is er voor elk stuk te betalen een boete van een pont. Art. 5. Dit artikel bepaald dat iedereen die maten etc. hanteerd in zijn handel, goedwillend en zonder tegenwerking, op verzoek van de ijkmeester, deze moet laten zien en te voorschijn halen. Zodat alle meetmiddelen kunnen worden gecontroleerd zonder ze weg te stoppen, te verbergen of 'acfiurwaerts te fiowfene'. Zou dat toch 'in 6ec!Tocfi8escfiiedên' dan volgt een boete van drie Oude Schilden. Art.6. De ijkmeesters moeten altijd en tenminste vier maal per jaar, zo dikwijls het hen goeddunkt rond gaan op alle plaatsen waar men met maten, tinnen ofmetalen kannen, of andere maten of instrumenten uitmeet of tapt. Ook waar men met gewichten, klein ofgroot uitweegt, om alles te overzien en te controleren of er enig gebrek of misbruik plaats vindt. Eventueel een bekeuring geven.
En voor het ijken van stenen ofaardewerk kannen en potten, een halve stuiver. Art.8. Men mag geen garen, vlas of andere waren wegen dan met schalen en gewichten die geijkt zijn. En niet met ponders waarmee grote onrechtvaardigheid geschied. Op boete van 'drie OudenScitden'. Art.9. De ijkers en meters van vaten en tonnen zijn verplicht hun kannen en middelen waarmee zij die vaten en tonnen ijken en meten bij de ijkmeester te brengen om geijkt en gemerkt te worden. Voor zij daarmee zelf gaan ijken op een boete voor elke overti:eding van drie Oude Schilden. Art.10. Ook de steenkoolhandelaren, van binnen en buiten de stad mogen geen kolen uitwegen ofmeten voor zij de ijkmeesters hun bomen, schalen en gewichten laten ijken. De kolenverkopers moeten geijkt gewicht gebruiken en mogen in hun schalen geen stenen of andere keien leggen om kolen uit te wegen. Ook geen kolen verkopen in manden met daarin kluiten. Met vermelding boete. Art.1 r. De steenkoolverkopers moeten minstens één maal per jaar hun meetmiddelen laten ijken. art.12. Het ijken van alle meetmiddelen mag alleen gebeuren door de gezworen ijkmeesters. Met vermelding van boete. Art.13. De boetemoetaltijd betaald wordenaanderechter, daarna heeft men het recht daartegen te protesteren. Art.14 De ijkmeesters van de stad zijn verplicht om de rentmeester van de stad een goede inventaris te verstrekken van alle maten, kannen, ellen en gewichten die zij hebben en aan de stad toebehoren. Opdat bij overlijden van een ijkmeester niets wordt verduistert, verloren gaat of wordt vervreemd. Al deze punten worden op heden 'oy un viertienst.en däcfi cfer maentvan October, in't]air Ons Heeren cfirysentvijfffioncfert ende cfrient Seventicfi' door de regering der stad onderschreven. En op de pui van het stadhuis van' s-Hertogenbosch openbaar gepubliceerd. Het stuk is voorzien van 'den S1i9elrufl.tJata destr Stadt van'sHertoJenbosscfie'. (Wordt vervolgd.)
Art. 7. Dit artikel regelt het loon voor de door de ijkmeester gedane arbeid. Voor elk te ijken voorwerp een Ouden Swarten. En voor elk gewicht van tien ponden, een negenmenne.ke. Voor grotere en zwaardere' nae advenant'
J.J.van Veldhuizen.
MAANDAG 6 MEI 1996 ALGEMENE LEDENVERGADERING BIJZONDERHEDEN IN HET VOLGEND KRING-NIEUWS U KOMT TOCH OOK! KN - MAART 1996
11
BOSSCHE HISTORIE
Een woonhuis aan de Peperstraat In mei 1995 zijn veertien vrijwilligers begonnen met het doornemen van het notarieel archief van het Bossche Stadsarchief ten behoeve van het project Woon- en leefcultuur in 's-Hertogenbosch in de zeventiende en achttiende eeuw. Inmiddels is meer dan de helft van de protocollen bekeken en groeit de berg boedelinventarissen gestaag. Bij deze gegevens zijn al een aantal interessante zaken gevonden. Bijvoorbeeld de rijke boedelinventaris van Judith de Peirou die in Blok E nummer 157 woonde. Een van de meest monumentale panden aan de Parade is het Bisschoppelijk Paleis (Parade 10/11). Omdat de Parade tot 1967 echter Peperstraat heette, behoort dit pand ook tot het onderzoeksdomein van het proj eet Woon- en leefcultuur in 's-Hertogenbosch van 1650tot1850. De weduwe van de "Ontfanger" Smits: Samuele Theophile van Voorburgh, heeft het pand in 1776 laten bouwen. Zij voegde daartoe twee panden bijeen. Ook nu is dat nog te zien want het paleis is ook in twee delen gebouwd. Nummer 10 in 1769 en nummer 11in1776. Toentertijd waren deze panden bekend onder nummer 156 en 157van blok E. Voor 1769 was de grootte van de panden niet gelijk. Hetene perceel was groter dan het andere, want van het huis met nummer Ei57 werd in 1749 de huurwaarde geschat op 300 gulden per jaar. De huurwaarde van nummer Ei 56, toen Jan Willem Groot er een "coffijhuis" had, was slechts 60 gulden. Eerder was in dat pand de koffie- en theewinkel van Johan Dobbelsteen gevestigd. Nadat Samuele van Voorburgh beide panden had samengevoegd, werd in 1780 de huurwaarde geschat op 627 gulden per jaar, inmiddels was echter Harmen Baron Gansneb geb Tengnagel Totten Luttenburg eigenaar van de panden geworden. Van het pand Ei57 weten we dat het rond 1609 eigendom was van Jan Costerius, advocaat te 's-Hertogenbosch. Voor die tijd had de familie Stooters van Enckevoirt het in bezit. Daarom was het huis ook bekend onder de namen:
"Huis van Enckevoirt" of "Stooterspoort". De familie Costerius verkocht het pand op 16 augustus 1718 aan Mr. Johan Festus Van Breugel. Nadat haar moeder Judith de Peirou, inmiddels weduwe, was overleden, verkocht Anna Maria van Breugel (echtgenote van Mr. HendrikvanAsch)hetpandop 15oktober 1740 aan Leonard Johan Smits, schepen van 's-Hertogenbosch en ontvanger der "verponding" aldaar. Tot zover komen deze gegevens uit inkwartietingsboeken, huurbelastingboeken, blokboeken en dergelijke. Ook heb ik leentjebuur gespeeld bij Sasse van Ysselt ').Maar al de gegevens zeggen niets over de indeling van de woningen en de inrichting van de panden. Het enige wat hierover uit deze akten is op te maken, is deze zin uit 1740: "Ee·ne huijsinge met zijn behangsels, staande plaatsen en schilderijen in schoorsteenen, koetshuijs, stallinge en hof, staande en gelegen in de Peperstraet tegenover den Bagijnhof van ouds genaamt de Stooterspoort met keuken, stal en koetshuijs uijtkomende in de Lange Putstraat" '). De notariële akten die tijdens het project wooncultuur worden uitgepluisd, helpen ons echter verder. In 1738 was bij notaris Jan Louis Verster een akte opgemaakt waarin de inboedel van de woning van de overleden Judith de Peirou werd beschreven. Judith was eerst getrouwd geweest met Johan Festus van Breugel, "Raad ende Pensionatis deeser Stadt" en daarna met Mr. EvertTulleken, gtiffier. Deze inboedel geeft een goed beeld van de rijkdom van de bewoners en van de inrichting van het "Huis van Encke-
. "
VOlrt .
In de akten staat de waarde van het huis aangegeven met elfduizend negenhonderd vierennegentig gulden acht stuivers en zes penningen. Veertig keer zo hoog als huurwaarde van het pand. (Een stadhuisklerk verdiende in 1743 150 gulden per jaar.') De notaris had in 1738 een wandeling door het pand gemaakt en kwam daarbij door de achtentwintig ruimten. Van twee ruimten (de nummers elf en twintig) zal ik een zo volledig mogelijke beschrijving geven. Het huis bevatte
de volgende gangen, kamers, zolders enz.: 1)De voorkamer met gedrukt linnen kamerbehangsel en twaalf" Gorcumse stoelen met overleggende leunen waarvan een gebroken". •) Tevens hing daar een spiegel "met een met olie ingelegde lijst" 2)Hctschildcrijcnkamertje, hier stond een klavecimbel en een ovale theetafel en aan de muur hingen drie schilderij en waaronder een met Jesus, Maria en Josef. 3)Hct goudlccrkamertje of klein "salet"') had natuurlijk goudleren 1kamerbehangsel. Hier stond ook een ledikant met rood damast 7) behan,... sel en vier speel tafeltjes. 4)Hct groot "salet" had rood" cajante" ') behang. Daar stond tevens een kabinet•) met tafellakens, servetten en beddegoed 5)In het donker kamertje stond een groot valies en een barometer. 6)De g:mg bevatte onder andere een "nieuw modisch staande en slaande horloge." 7)In de donkere g:mg hingen drie papieren kaarten van Den Haag, Haarlem en Amsterdam met vergulde lijsten. 8)De keuken stond vol met porselein, potten en pannen. Ook hingen er twee "Casserollen" ' met deksels. 9 )De stal ofkoctshuis bevat twee koetsen en een wagentje met twee pa:den. Ook stond er, naast vele andt._ voorwerpen, een haverkist. 10) Op de kddcrkamcr waren veertien blauwe kopjes met twaalfschoteltjes aanwezig. Daarnaast een bureau of "cabinetje" met spiegels in de deuren. 11) Juffrouw Mictjcskamcr (zie verder) 12) In de grote voorkamcr waren onder meer twee blauwe trekpotjes om thee te zetten en acht chocoladekoppen te vinden. Ook stond er een ledikant met" saaij e" ") behangsel en wit omboord met "peuluwe" ") en twee kussens en een witte wollen deken met rode strepen. Aan de wand hingen twee spiegels met vergulde lijsten en eronder stonden twee spiegeltafels, een van notenhout en de 0
)
KN - MAART 1996
12
BOSSCHE HISTORIE
andere van eikenhout, beiden met rode tafelkleden. 13) De overloop: drie vloermatten. 14) JuffrouwTulkkenskamer werd opgesierd met een klein bedje met drie kussens. De witte wollen deken had rode strepen en de gele deken zwarte. Er stond een groen bakje om een "waterpot" in te zetten. Ook was er een "Ezeltje""). 15) De kinderkamer had een groen schoukleedje van cajant met wit geboort. ''1
18) Dekamer bovcnhetschildcrijenkamertje met een kast waarin het porselein werd opgeslagen. Ook stond er de grote Oostindische kist met koperen banden. Aan de wand hingen enkele portretten. 19) Inclcdoorgang lagen vijfmatten en er stond een klerenkast. 20) De meidenkamer (zie verder). 21)0pclcknccb.tcnkamerstondeeneiken ledikant, enkele stoelen en een geverfde kast.
Gravure 'De TIÏu' eolfectit: Koninkfij k Oudlieidkuncf~ Gmootscliay, Rijksmuseum Amsterdam
) Uit'Overvfuecfm on6eliagmSimonScliama
16) Op clc bibliotheek hing een wit gordijn voor het raam. En aan de wand hing een thermometer. Tevens stond er een marmeren koelvat en een tafeltje met een groen laken. 17) Ook op clc achterkamer stond een ledikant met geel "cajant" behangsel. Op dat ledikant lag een gedrukt linnen matras, een bed, "peuluwe" en twee kussens, alle met Frans linnen overtrokken. En blauw/rood een scheerbekken.
22) Op het st.cncn zoldcttje lagen twee "hoofd-peuluwe" overtrokken met linnen zakken. Daarnaast stond er een houten kist. 23) Op clc a.chtcIZOlclcr stond een kast met linnen "sonder fatsoen" "), een ijzeren vuurhek en tweeënveertig geverfde kleerstokken '~. 24) De nieuwe of vootz0ld.cr met een kist met dekens. Ook stond er een grote en een kleine eiken pers.
25) Hctkleinzold.crtje: "een mand ende een groote houte kist". 26) Onclcrclczoldcrttap stond een hengelstoofmet koperen test''). 27) De provisiekamer bevatte twee groengeverfde "desertpyramides". 28) Inclckddcr stond een vliegenkast. De "Staat van Inventaris" bevat behalve de beschrijving van de inrichting van de ruimten ook een (flinke) lijst met rentebrieven, juwelen, goud- en zilverwerk, waarbij jammer genoeg niet de des betreffende ruimte is aangegeven. Daarnaast bevat de notariële akte een lijst met schulden en een staat met de begrafeniskosten (de overledene is naar Haarlem vervoerd)
Juffrouw Mietjeskamer Ik heb niet kunnen achterhalen wie Juffrouw Mietje was, maar vermoedelijk was dat iemand die al zo lang in (of voor) de familie werkte dat ze een belangrijke plaats in het gezin had. Maar juffrouw Mietje zou ook een ongehuwde tante of zuster van de overledene kunnen zijn. Haar kamer was behoorlijk luxe, zeker als je het vergelijkt met de meidenkamer. AlsjeopdekamervanJuffrouwMietje binnenkwam. vielen allereerst de drie bedden op. Het eerste was een groot bed met "peuluwe" en twee hoofdkussens met een blauwe smalle streep, alle met gestreept frans linnen overtrokken. Het matras was van gebloemd katoen. Het tweede was een rustbed van notenhout met katoen overtrokken, waarop twee kussens met overtrekken en twee dekken: een chinese en een katoenen. Het derde bed is een klein bedje met daarop ook weer een "peuluwe" en een kussen met een wit en een rood koordje. Verder stond er vrij veel meubilair in de kamer: Een "lit d' ange" '') behangen met blauwe saaij met een geel boord, een kabinet met laden, zes stoelen met blauwe matrassen en een verlakte spiegelkast bedekt met een blauw saaije kleed. Ook stond er een lessenaartje. Op de vloer lagen acht matten. Aan de wanden hingen onder andere een spiegel met vergulde lijst, een toiletspiegel met daaronder een toiletdoos, een portretje in een achtkantige lijst en tien schilderijen. Vijf daarvan beeldden de vijf zinnen uit en vier ervan, in zwarte lijsten, waren landschapjes. De laatste was een stuk papier
KN - MAART 1996
13
BOSSCHE HISTORIE • ANDER NIEUWS
of perkament in passe-partout en achter glas. Verder stond er een kapstok met zeven haken, een ijzeren haardje en een stilletje"). Voor hetraamhingen waarschijnlijk geen gordijnen want uit het hoofdstuk "Gordijnen, schoorsteen- en tafelkleden" blijkt dat ze slechts een neteldoeken w) tafelkleed had, terwijl bij andere ruimten wel gordijnen vermeld staan (b.v. de kinderkamer).
De meidenkamer De meiden sliepen op een ledikant met groen cajant behangsel, waaromheen vier groene bedgordijnen hingen. Zij sliepen op een strozak meteen "peul uwe" en twee kussens. De twee witte wollen dekens hadden rode strepen. Aan de wand hing een spiegel met zwarte lijst. Van schilderijen was geen sprake. Voor het raam hing waarschijnlijk ook geen gordijn. Verder stond er in de kamer een geverfde "toeslaande" tafel en een geverfde kast. Ook nog drie kapstokken, een ladder, twee oude stoelen en zoals het in de akte precies wordt omschreven:"een eijke tafeltje om blomflessen op te setten" Het is duidelijk dat juffer Mietje er rianter bij zat dan de meiden. Ook sliep ze op een van de drie bedden beter dan op de strozak.
Ed van Berge Henegouwen, cultuurwetenschapper
.A.
Noten: 1)Jhr. Mr. A.O.F. van Sasse van Ysselt: De voorname Huizen en Gebouwen van 's-Hertogenbosch alsmede hunne eigenaars ofbewoners in vroegere eeuwen, Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in N oordbrabant, Deel II, 411-413 2)Ibidem,412 3)Stadsarchief 's-Hertogenbosch, zie Bossche Stadsrekeningen. 4)Stadsarchief 's-Hertogenbosch: Notarieel archiefNA 3048 folio 92 tot en met 138. Akte van notaris Jan Louis Verster d.d. 30maart1738. 5)W.N.T.(= Woordenboek der Nederlandsche Taal) deel XIV. Salet= ontvangkamer, mooie kamer, salon. 6)W.N.T. deel V: Goudleder= verguld leder of leder met vergulde figuren, tot behangsel van vertrekken. 7)W.N.T. deel III: Damast= glanzend eenkleurig weefsel oorspronkelijk van zijde, genoemd naar de stad Damascus. 8)W.N .T. deel III: Cajant= een soort linnen. 9)Volgens Van Dale is een kabinet een aparte opslagruimte maar hier is het toch als kast bedoeld. 10) W.N.T. deel III: Casserollen= ronde koperen braadpannen met steel.
11) W.N.T. deel XIV, Saaije= halfgekamd wollen garen van toepassing op getwijnd brei- ofstopgaren. 12) W.N.T. deel XII-!, Peuluwe= langwerpigonderkussen waarop het kleinere hoofdkussen wordt gelegd. In dit geval zat er een wit koordje om de rand. 13) W.N.T. deel III: Ezeltje= toestel of voorwerp wat er toe dient om iets te dragen of te schragen, werd gebruikt om de kleren over te leggen. 14) Op de schoorsteenmantel lag dus een groen kleedje van linnen met een wit randje er omheen. 15) "Sonder fatsoen" betekend vermoedelijk niet in model, ofWel ongestreken. 16) W.N .T. deel VII-II: Kleerstokken= kapstok of droogstok. Het zijn dus stokken om kledingstukken aan " \.. over te hangen. .) 17) W.N.T. deel VI en XVI een hengelstoof= een vuurstoof met hengsel, c.q. kerkstoof en een koperen test is een pot of schotel voor op het vuur bestemd. 18) "Bed van engelen", vermoedelijk een soort hemelbed. 19) W.N.T. deel XV, Stilletje: verplaatsbaar heimelijk gemak (toilet) in de vorm van stoel ofkastje. 20) W.N.T. deel IX, Neteldoek= benaming voor een soort van losgeweven stofook wel mousseline genaamd.
ANDER NIEUWS 's-Hertogenbosch in details Met 1995 nog vers in onze gedachten als het jaar van 10 jaar Binnendieze-vaartochten heeft 1996 ons gelukkig weer veel te bieden. Een heuglijk feit is dat de provincie Noord-Brabant haar 200 jarig bestaan herdenkt op vele manieren. Dit gebeuren inspireerde ook enkele Bosschenaren om onze eigen Brabantse hoofdstad eens nader in detail te gaan bekijken. De eigenaar Bart Minderhoud van Biercafé 't Duvelke en ondergetekende benaderden daarvoor de Bossche fotograafJ os Peters. Deze reageerde meteen enthousiast op het idee om foto's te exposeren uit zijn omvangrijke collectie. Deze fotograaf maakt al ruim 16 jaar foto's van diverse onderwerpen. Zo registreerde hij onder andere afbraak van gebouwen zoals de Gruyter, Vismarkt/Plekhoek, Zuid Nederlandse Drukkerij en recentelijk het Station en het politiebureau. Toen in 1987 een nieuwe camera werd aangeschaft ging alles in stroomversnelling wat onderwerpen betreft. Het is nu eenmaal zo dat 's-Hertogenbosch genoeg themás heeft om op de"gevoelige plaat" te vereeuwigen. Zoals de Binnendieze, St-Jan, Boulevard, Jazz in Duketown, Kermis, Mari-
tiem en ook, zeer actueel, de herbestrating in de binnenstac.. ) de afgelopen jaren is hij ook benaderd voor het vastleggen van interieurs van (kerst)winkels. Met andere fotografen heeft Jos Peters gemeen dat hij regelmatig naar de diverse steden afreist, zoals b.v. Rome, Dublin, Parijs, Wenen, Praag en Leuven om deze d.m.v. prachtige foto-reportages vast te leggen. Ook hier heeft hij een scherp oog voor details. Dit scherpzinnig vastleggen van details komt zeer goed tot uitdrukking in de 14 geëxposeerde foto's die allemaal genomen zijn in' s-Hertogenbosch. U en ik komen elke dag/week ofmaand wel een keer langs de gefotografeerde objecten maar staan er niet bij stil. Vandaar dat deze expositie de naam heeft "'s-HERTOGENBOSCH IN DETAILS". Het is een soort van "Ontdek je plekje". Daarom is aan deze expositie een kleine prijsvraag gekoppeld. In de maanden april en mei zijn de foto's dan het bekijken waard in Biercafé 't Duvelke in de Verwersstraat. Hier kan menig persoon, eventueel met prijsvraaglijst, zijn kennis over' s-Hertogenbosch in detail gaan toetsen.Want één ding is zeker: dat Jos Peters veel Bosschenaren SCHAAKMAT zal zetten. Rob Hoogeboom .A.
KN - MAART 1996
14
VAN DE WERKGROEPEN
VAN DE WERKGROEPEN Stadsvernieuwing? Achter het Verguld Hamas InhetKringNieuws,jrg21-nr 5-september 1995, publiceerden wij een foto van de bebouwing aan "Achter het Verguld Harnas". De bebouwing die er nu nog staat dateert van na 1938; de historische rooilijn werd toen teruggelegd ter verbreding van het straatprofiel. Vandaar die wat merkwaardige verspringing in de rooilijn. Hieronder een plaatje van het nieuwbouwplan. Volgens de gemeentelijke toelichting "een markante bouwmassa"; de oude rooilijn zal ter plaatse weer worden hersteld. Ter herinnering ook een foto van de situatie voor 1938.
Vughterstraat z.80 In de cultuurhistorische inventarisatie voor de gemeente 's-Hertogenbosch(M.l.P.)isdegarage(oudeFordgarage)annex kantoor op het einde van de Vughterstraat opgenomen. Bouwjaar ongeveer 1930. Voor de toegang tot de binnenstad een zeer beeldbepalend gebouw, vooral door zijn boven de
1
J_lb=-~~~ ~~Ul=!=!L..l.
bebouwing uitstekende toren. De toren was oorspronkelijk ook van binnenuit verlicht. Het gebouw is eigendom van de gemeente 's-Hertogenbosch en zie daar: de staat van onderhoud is abominabel; vensters zijn kapot, de toren vertoont gaten en van verlichting is al lang geen sprake meer. We heb ben bij het nieuwe college van B en W aandacht gevraagd voor de op de eigenaar rustende verantwoordelijkheid het gebouw te onderhouden. Het zijn maar kleine en voor de hand liggende zaken: zorg en aandacht voor het cultuurhistorische bezit.
Reconstructie Sint-Janspoort? In het najaar 1995 heeft de raadsgroepering KNILLIS bij de Raad een voorstel voor de herinrichting van de lokatie SintJansstraat hoek Sint-Janssingel ingediend. Al jarenlang wordt deze plek ontsierd door het grotendeels afgebrande pand. KNILLIS draagt suggesties aan voor deze lokatie die erop neerkomen een deel van de oude vestingwerken en stadspoort te reconstrueren. In december jl werden deze suggesties kort in de gemeentelijke Monumentencommissie besproken. Conclusie was dat nader onderzoek gewenst is alvorens een gefundeerd en zakelijk oordeel mogelijk is over deze nu voorgestelde herinrichting. De stad zou zich meer ten principale moeten beraden over de t .a.v. het behoud en herstel van de vesringwerken te volgen koers. Incidenteel kan niet voor een "historiserende koers" worden gekozen zonder verlies aan geloofWaardigheid over de omgang met het cultureel erf-goed. Het gemeentebestuur zou tijd en geld moeten vrijmaken voor een grondig onderzoek van het gehele thema "vestingwerken/stadspoorten", bij voorkeur door de eigen dienst bouwhistorie en archeologie. Bovendien heeft de situatie ter plaatse alle kenmerken van een latere periode (19e eeuw en later); er kan niet zonder meer worden teruggegrepen op een "authentieke" situatie en bebouwing. De kring onderschrijft deze benadering. Het is nu zaak prioriteit te geven aan de uitvoering van bovenbedoeld onderzoek: extra menskracht en middelen zijn daarvoor nodig. In afWachting van de resultaten kan een voorbereidingsbesluit ongewenste ontwikkelingen voorkomen. Er is wel een complicatie; voor herbouw is een plan ingediend dat in strijd is met het vigerende bestemmingsplan. Het lijkt er nu op dat wel uit het voorstel van KNILLIS het treffen van een voorbereidingsbesluit wordt overgenomen maar met de bedoeling daarmee de weg vrij te maken voor het reeds ingediende bouwplan. Juist dit bouwplan doet geweld aan de maat, schaal en sfeer van de situatie. Het gaat hier toch om een essentieel onderdeel van het Uilenburg kwartier. Het plan kan beter toch maar even in de ijskast; we kijken dan maar wat langer tegen de bouwval aan. Hein Kurvers
KN - MAART 1996
15
MOETTE NOU TOCH'S KIJKE
MOETTE NOU TOCH'S KIJKE In den Witten Helm 's-Hertogenbosch Markt
. secretariaafvan · KRING "VRIENDEN VAN 's-HERTOGENBOSCH" Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch KRINGHUIS lWeede Korenstraatje 18 's-Hertogenbosch Telefoon 073 - 613 50 98 Telefax 073-6146021 · Openingstijden: · Maandag t/m zaterdag van 1o.oo - 17 .oo uur Zon- en feestdagen van 12.00 -17 .00 uur bovendien op donderdag van 18.00 - 21.00 uur BETALINGEN ; - Postgiro 3.119.716 • - Bank van Lanschot rek.nr. ! 22.51.91.202 - Jaarlijkse bijdrage minimaal
f25,-
Op 4 mei 1948 stond er in het "Huisgezin" een artikeltje over de opening van de boekenwinkel van de firma Mosmans op de Markt. In grote getale waren klanten, Bossche collega's, uitgevers en goede compagnons, deputaties van Middelbare scholen en het Centrum Comité gekomen. Architect Valk was ook van de partij, evenals de aannemer Pijnenburg met de ambachtslieden die aan dit pand hebben meegewerkt. Burgemeester Loeff werd verwelkomd door de heer W. van Gent, de vader van Luc van Gent. De burgemeester, die de opening zou verrichten, betoogde voorafenige aarzeling te hebben moeten overwinnen om de uitnodiging te aanvaarden. Men zou zich kunnen afVragen waarom eerst zaken, warenhuizen en industrie gerestaureerd werden, terwijl er in 's-Hertogenbosch nog zo'n 2500 woningen te kort zijn en nog 600 paartjes smachten naar een woning. Maar de geruststelling kwam van de burgemeester zelf. Het betreft hier een, door de oorlog ge-
schonden, pand dat reeds twee-en-een-halfjaar op restauratie wachtte. De Wederopbouw gaf toestemming en nieuwe materialen zijn hier praktisch niet gebruikt voor de restauratie. Burgemeester Loeff zong een loflied op de stedebouwkundige schoonheid van onze heerlijke stad. Hij memoreerde dat men het schilderij van Beers traten, dat in het stadhuis hangt en waar de Markt rond 1670 op staat afgebeeld, moest komen bekijken. Weinigmarkten in Nederland hebben zo'n beslotenheid als onze Markt en haar dominerende stadhuis. Ja, ja die Bossche Maagd is een vrouw van grote allure in vorm en lijn, al is haar kleed wel wat versleten. We moeten bij restauraties van de Markt de grote historie en traditie in de gaten houden, zoals op het schilderij van Beerstraten. Vele belangrijke dingen heeft de burgemeester nog gezegd (maar de krant is nog steeds van beperkte omvang). Zo heeft de spreker o.a. een warm pleidooi gehouden voor restauratie alleen daar waar die op haar plaats is. En het zou b.v. onjuist zijn alle gevels met pleisterwerk uit de 19e eeuw nu maar ineens te gaan ontp leisteren. Daarna heeft burgemeester Loeff de fraaie steen boven in de gevel onthuld. Vervolgens was het nog geruime tijd een goed en gezellig samenzijn "In den witten Helm". Het pand is waarschijnlijk uit het jaar 1544 Het werd in 1600 bewoond door Goyaert Peters, die tingieter en tevens vendrig was. Jo Hendriks ifotocolfutit]oHaufriks) .Ä.
Kopij voor het eerstvolgende Kring-Nieuws dient uiterlijk vrijdag 5 april 1996 te worden ingeleverd bij Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162, 5200 BE 's-Hertogenbosch
- Jeugdleden f 15,• Kring-Nieuws Is het zes maal . per Jaar verschijnend tijdschrift ; • van de Kring "Vrienden van · 's-Hertogenbosch." . REDACTIE: Harry Blankert, Jack van Elfen, Theo van Herwijnen, Jan ; Klel)ne, Atl Unders (voorzitter/ · secretads) en John Vermulst. AAN DIT NUMMER . WERKTEN MEDE: Ed van Berge Henegouwen, Jan Brul)stens, Jan van Haaren, • Jo Hendriks, Rob Hoogeboom, · Hein Kurvers, Nort Lammers, Frans Peters, Bema Rekkers, J.A.G.M. van Roosmalen, . J.J. van Veldhutzen en Vlncenr Verberk. . REDACTIE-ADRES: Secretariaat Kring-Nieuws · Postbus 1162 . 5200 BE 's-Hertogenbosch VORMGEVING: Jan BrulJstens, Jack van Elfen • en Atl Llnders DRUK: •Prlntex •s-HertogenbOsch •Oplage 1óOO stuks Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder ' schriftelijke toestemmlng van !de redactie.
of bezorgen in het Kringhuis KN • MAART 1996
16