Kringnieuws 1996 05 22 133

UITGAVE

VAN

KRING

"VRIENDEN

VAN

's-HERTOGENBOSCH"

JAARGANG

22

-

NUMMER

4

-

MEI

1996

krln9.-.nleuw1 VAN DE REDACTIE Stap in de goede richting (29) Van de redactie 1

• Agenda 1

• Bossche historie

2,5

• Hartelijk welkom

Hopelijk heeft U zich niet geërgerd aan het vorige vrij saaie nummer - dit is ook onze mening - maar de geplande ledenvergadering op 6 mei noodzaakte ons tot dit alternatief. In dit nummer zijn zoals gebruikelijk een aantal foto's en archiefinateriaal te zien.

De lente is al weer even gevorderd. Ik ga er van uit dat de weergoden ons gunstig gezind zijn. In dit Kring-Nieuws komen een aantal activiteiten voor buitenshuis aan de orde. Wat denkt U van een fiets-ofauto excursie naar Grave, of zo maar wat fietsen richting Vlijmen en Nieuwkuyk?

In de rubriek Bossche Historie kunt U het vervolg lezen van gerechte maten en gewichten en Brievenvervoer.

Jeugdherinneringen van mensen leveren vaak hele leuke wetenswaardigheden op. Zo ook het verhaal van Jo Hendriks over zijn tijd als misdienaar in de gewezen Bartjes kerk.

De opening van het toeristenseizoen heeft plaats gevonden op 27 april 1996. U zult wel kunnen begrijpen dat het niet mogelijk is hierover in dit Kring-Nieuws te berichten. Het blad rolde toen van de persen bij de drukker.

Maar niet getreurd, U houdt nog wat tegoed.

Veel leesplezier en veel goed weer om te fietsen!

Ati Linders

2

• Van de bestuurstafel 3·

•

Nieuwe redactieleden In het laatste Kring-Nieuws van heeft een oproep gestaan voor aanvulling van de redactie. Er was behoefte aan een paar personen aan zowel de technische als de schrijvende kant.

1995

Van de werkgroepen 4

Voorlopig hebben we twee personen gevonden. Met anderen moeten we nog een gesprek hebben.

•

Alexander Fransen zal ons aan de technische kant assisteren indien dit noodzakelijk is. Dat wil zeggen dat hij niet" fulltime" redactielid zal zijn maar dat wij op zijn hulp kunnen rekenen.

Al fietsende 11

• Moeite nou toeh's kijke 12

KN - MEI 1996

Aart Bogers zal zijn beste beentje voorzetten aan de schrijvende kant. Hij zal wel "fulltime" redactielid zijn en zal zich bezig houden met het schrijven van verslagen van gebeurtenissen alsmede artikeltje met een bepaalde achtergrond.

Wij zijn ervan overtuigd dat zich beide personen vlug in ons groepje zullen thuisvoelen.

Atilinders

AGENDA 06-05 Algemene Ledenvergadering

12.-05

Theater aan de Parade 11-05 Stan Nationale Fietsdag Parade

09-06 Fietsexcursie

Fiets-Autoexcursie Grave Zuidetwaterlinie

BOSSCHE HISTORIE • HARTELIJK WELKOM

BOSSCHE HISTORIE "Het muziekleven in 's-Hertogenbosch in de l 7e en l Se eeuw" Er zat letterlijk en figuurlijk muziek in de lezing, dieAart Vos op 4 maart jl. verzorgde in het Stadsarchiefvoor een gehoor van circa 40 aanwezigen. De lezing begon om 20.00 uur met het luisteren naar enkele motetten, gecomponeerd door Joannes Baptista Verrijt, die enkele jaren geleden door TELEAC op CD zijn uitgebracht. De van oorsprong katholieke Verrijt was in de jaren 1640-1644 organist van de Sint-Jan. Voordat hij zijn ambt kon gaan uitoefenen, diende hij zich echter eerst te bekeren tot de enige ware religie. Het was immers het tijdperk van na 1629, het jaar van het beleg van 's-Hertogenbosch: De gereformeerden maakten voortaan de dienst uit in's-Hertogenbosch.

Conrad Busken Huet wil ons in zijn "Land van Rembrandt" doen geloven, dat het calvinisme een verwoestende uitwerking had op de muziekcultuur. Daar staat echter tegenover dat er toch enkele gereformeerde componisten uit de Noordelijke Nederlanden zijn geweest, die hun invloed hebben doen gelden: Constantijn Huijgens en Jan Pietersz.

Sweelinck. Calvijn was wel tegenstander van muziek in de kerk als begeleiding van de gemeentezang: dat zou de gelovigen alleen maar afleiden. Ook in de Sint-Jan was orgelmuziek sinds 1629 aanvankelijk niet toegestaan, maar al in 1644 werd dit verbod opgeheven (Ter vergelijking: in Amsterdam werd pas in 1685 orgelmuziek in gereformeerde kerken toegestaan). Voor en na de dienst werd het orgel bespeeld door de in dienst van de overheid zijnde organist. Door de week vonden er buiten de diensten" orgelconcerten" plaats, waarbij de Sint-Jan als wandelplaats fungeerde. Boze tongen beweren, dat deze concerten een uitstekend middel waren om de Bosschenaren uit de herbergen te houden. In de 18e eeuw vonden ook in andere gebouwen concerten plaats, onder andere in de regentenkamer van het Groot-Ziekengasthuis.

In's-Hertogenbosch was er dus in de 17e en 18e eeuw wel degelijk sprake van een muziekcultuur. Dat blijkt ook uit bijvoorbeeld de stadsrekeningen, de notulen van de vergaderingen van het stadsbestuur, een enkele keer uit krantenadvertenties, en uit boedelinventarissen, waarover de spreker na de pauze meer zou vertellen.

In de pauze werd er door de heer Srrijbos levende muziek ten gehore gebracht op een originele 18e eeuwse fluit, die volgens de speler hoognodig gerestaureerd moest worden. Dat was echter alleen voor de geoefende luisteraar hoorbaar.

Ook uit boedelinventarissen, in de periode 1650-1800 gepasseerd voor Bossche notarissen, wordt er meer duidelijk over het Bossche muziekleven. Zoals bekend worden deze inventarissen momenteel door een groep Kringvrijwilligers

bewerkt in verband met het woon- en leefcultuurproject. De spreker moest echter erkennen, dat er niet overdreven veel boedels zijn, waarin muziekinsttumenten worden vermeld.

Hij onderzocht zelf 100 boedels uit de periode 1740-1750. In slechts veertien worden één of meer insttumenten vermeld, waarbij het clavecimbel met acht vermeldingen duidelijk favoriet was. Daarnaast werden genoemd: blokfluit, hobo en waldhoorn, waarbij het de vraag is ofhet laatstgenoemde insttument voor muziek dan wel voor de jacht werd gebruikt.

De muziekinsttumenten kwamen voornamelijk voor in de inventarissen van elite families. Welke muziek er werd gespeeld, is helaas niet bekend. Er werden geen partituren in de inventarissen aangetroffen. Ook wees de spreker er op, datde boedelinventarissen niet altijd een complete beschrijving van de boedel geven, en dat het zoeken naar insttumenten zijn eigen moeilijkheden kent. Wordt in de inventaris boedel per vertrek beschreven, dan vinden we de instrumenten vaak in de voorkamer en salet (ontvangkamer) vermeld.

Worden de goederen per soort beschreven, dan vinden we ze onder meubilaire goederen en soms zelfs onder rommelderij!

Behalve genoemde bronnen kunnen ook schilderijen ons iets meedelen over het Bossche muziekleven. Zo is er een schilderij bekend van vermoedelijk een schilder met de achternaam Denner, waarop Johan Hendrik van der Does (in de 17e eeuw schepen in 's-Hertogenbosch) staat afgebeeld, spelend op een clavecimbel. Er is een boedelinventaris van Van der Does bekend, waarin slechts enige goederen worden vermeld. Het clavecimbelschittert echter door afwezigheid. Het schilderij is weliswaar gemaakt toen Van der Does nog in Leiden woonde, maar je zou toch verwachten dat hij zijn clavecimbel mee naar 's-Hertogenbosch heeft · genomen, vooropgesteld dat het zijn eigendom was.

De spreker heeft ook een poging ondernomen om in Rosmalense inventarissen muziekinsttumenten te vinci maar deze bleefzonder resultaat.

Nadat de heer Maurice Pirenne had meegedeeld, dat J.B. Verrijt nog steeds voortleeft in' s-Hertogenbosch (zijn naam prijkt in gouden letters op de orgelkast van de Sint-Jan), kon bestuurslid Vincent Verberk "deze lezing voor fijnproevers" om ca. 2i. 50 uur afsluiten onder dankzegging aan de spreker en de speler.

Theo van Herwijnen

HARTELIJK WELKOM Wij verwelkomen als nieuwe leden: de heer L.B. Vaessen, 's-Hertogenbosch - C.J. van Boxtel, 's-Hertogenbosch-de heer J. Janssens,'s-Hertogenbosch- de heer A.J. Brekelmans, Rosmalen -de heer A.J. van der Heyden, Vught - mevrouw J. Megens, Vught - mevrouw E. Mautiks,

Rosmalen -de heer W. van Leeuwen, Nijmegen- mevrouw V. van der Werf-Gommers, 's-Hertogenbosch- de heer F. van Lamoen,'s-Hertogenbosch en hopen dat zij zich snel bij onze Kring zullen thuisvoelen.

KN - MEI 1996

2

VAN DE BESTUURSTAFEL

VAN DE BESTUURSTAFEL ''De andere kant van Brabant'' 48e Brabants Heemkamp van 7 t/m 10augustus 1996

rijk is dat men zich ook in ontwikkelingen op dit terrein (cultuurhistorisch toerisme onder andere) wil verdiepen.Wij zitten om u te springen!!

In de periode van 7 t/m 10 augustus 1996 wordt het 48e Brabants Heem-

kamp gehouden onder het motto:

Graag contact met Hein Kurvers: tel.

Kringhuis (073) 613 50 98 of privé(0418) 516518.

"DE ANDERE KANT VAN BRABANT'' De organisatie is in handen van de heemkundekringen "Broeder Christofoor" uit Oudenbosch en "Willem van Strijen" uit Zevenbergen. Hieruit kunt u opmaken dat dit heemkamp in Oudenbosch plaatsvindt.

Het inschrijfgeld bedraagt f 150,per persoon, inclusief verblijfin "Saint Louis"; dit is een gebouw, wat jarenlang als schoolinternaat dienst doet. Op het terrein van dit schoolinternaat kunnen ook caravans worden geplaatst.

Er kan ook worden gezorgd voor een hotelreservering in Hotel 'Tivoli' te Oudenbosch. Deze kosten zijn echter NIET in het inschrijfgeld begrepen.

Inschrijven is mogelijk tot uiterlijk 1 juni 1996. Voor deze datum dient echter ook het inschrijfgeld bij de organisatie binnen te zijn.

)

Bent u geïnteresseerd en wilt u deelnemen aan dit heemkamp, dan kunt u bij het secretariaat van de Kring een inschrijfformulier aanvragen. Bel hiervoor het Kringhuis. U ontvangt dan per omgaande de nodige informatie thuis.

U kunt dus NIET via de Kring inschrijven.

11 mei start nationale fiets- en molendag in 's-Hertogenbosch

Het is dan nog wel niet 'Ie grand Départ' maar toch een bijzonderheid dat de nationale fietsdag dit jaar in 's-Hertogenbosch haar officiële start zal kennen.

Het programma voor de bobo's omvat onder andere een korte vaartocht en stadswandeling onder begeleiding van onze schippers en gidsen.

Ook de Kring zal met Brabants Heem en streek VVV's-Hertogenbosch en de Meierij vertegenwoordigd zijn.

Op de Parade zal de gehele dag het nodige, ook commerciële, spektakel zich afSpelen. Daar tussendoor zullen wij aandacht vragen voor het culturele erfgoed van stad en Meierij veraangenaamd met 'streekgerechten'. Speciale aandacht voor de oude Brabantse boerderijen, de fietstochten door stad en Meierij en de pas verschenen kapellekens route.

Vanaf9.oo uur zijn we present; komt uookeens langs?

Jaarvergadering 6 mei Voor de functie van penningmeester draagr het bestuur voor: de heer Ad van der Heijden, Helvoirtseweg te Vught.

Vrijwilligerswerk.

Lang niet altijd wordt er aan gedacht maar er is binnen het geheel van onze activiteiten nog een wat aparte categorie van vrijwilligerswerk! Wij bedoelen dan het bestuurswerk. Opvallend is bovendien dat zo weinig vrouwen zich hiertoe aangetrokken voelen.

Bij Stichting Gastheerschap bestaat een vacature voor het vijfde bestuurslid. Onze voorkeur gaat uit naar een vrouw; bovendien hebben wij behoefte aan persoon met zakelijk inzicht en interesse in de wat meer publieksgerichte aanpak van onze activiteiten. Belang-

Even voorstellen: "Ik ben Ad van der Heijden, ik heb mij kandidaat gesteld voor het penningmeesterschap van de Kring. Langs deze weg vertel ik graag iets over mijn achtergrond. Hoewel ik hierover in het vorige Kring-Nieuws las, kan ik helaas niet aan de voorkeur van vrouwelijkheid voldoen, doch ik geefde moed niet op!

Alweer bijna 28 jaar een echte Bosschenaar dat wil zeggen: geboren en getogen. Na de middelbare school op West te hebben voltooid ben ik gestart aan de HEAO in onze stad. De richting

bedrijfSeconomie beviel mij wel, zodoende heb ik de opleiding ook afgemaakt. Nu werd het rijd om mij op de arbeidsmarkt te begeven. Mijn keuze viel op de accountancy en wel bij Moret, Ernst & Young. Na hier bijna vier jaar met veel plezier te hebben gewerkt ben ik overgestapt naar BDO CampsObers, wederom gevestigd in 's-Hertogenbosch. Hier werk ik alweer twee jaar in de controlepraktijk. Hiernaast studeer ik nog voor registeraccountant. In december hoop ik de fles champagne te laten knallen.

Waarom mijn kandidaatstelling?

Voor mij is dit een unieke combinatie om de werk- en studie-ervaring te koppelen aan mijn interesses voor de stad 's-Hertogenbosch.

Met deze ervaring wil ik vol enthousiasme de taken van de penningmeester verder professionaliseren. Alvast bedankt voor uw steun."

Ad van der Heijden Het bestuur zoekt nog kandidaten voor het secretariaat. Ook de kascommissie zit om leden verlegen.

Geïnteresseerden kunnen zich voor aanvang van de vergadering melden.

Fiets- enautoexcursie naar Grave op 12 mei a.s.

In het vorige Kring-Nieuws heefi: u kunnen lezen dat er op 12 mei een fietsexcursie wordt georganiseerd naar Grave. Deze excursie staat te boek als fietstocht. Dat kan misverstanden geven. De fietstocht is niet verplicht!!

Diegenen die wel graag de ontvangst, toelichting en stadswandeling in Grave mee willen maken, maar de fietstocht niet zo zien zitten, zijn ook van harte welkom.

Geefbij uw opgave in het Kringhuis danevenopofu: - met de fietstocht mee doet - met de eigen auto gaat en iemend mee kunt nemen tegen gering vergoeding: uiterlijk 13.30 uur stipt melden op het stadhuis in Grave - graag meegaat maar wil meerijden (geen eigen auto).

In alle gevallen uw telefoonnummer vermelden.

KN - ME I 1996

3

VAN DE BESTUURSTAFEL • VAN DE WERKGROEPEN

Om 13.30 uur vindt er op het gemeentehuis een ontvangst plaats door de burgemeester, waarna er een rondleiding door Grave plaatsvindt.

In het Kringhuis ligt documentatie ter inzage.

Frans Peters

9 Juni: fietsexcursie langs de

Zuiderwaterlinie Zo'n 300 jaar geleden kreeg Menno van Coehoom de opdracht om het onsamenhangend stelletje vestingen en vestingsteden in het zuiden van de Republiek eens te bekijken. De Vrede van Munster had in 1648 de grenzen vastgelegd en Brabant tot generaliteitsland gemaakt. Daar in het Brabantse gebied moest ook de dreiging die voorrdurend van Frankrijk uitging worden opgevangen.

Menno van Coehoom ontwerpt de beoogde samenhang door vestigingsteden en vestingen in een linieverband te brengen. Wegverbindingen en terreinkenmerken waren belangrijke aspecten. Maar vooral hindernissen: waterhindernissen. En als die er van nature niet waren, moesten ze er maar komen: inundatieën. De geestelijke vader van de Zuiderlijke Waterlinie stelt de

Raad van State in april 1698 een samenhangende combinatie voor van vestingsteden, vestingwerken en waterhindemissen. In linieverband in het zuiden van de Republiek: van Sluis (Schelde), Bergen op Zoom, Breda, Geertruidenberg via Heusden, 's-Hertogenbosch, Ravestein en Grave (Beerse Overlaat).

Een fietstocht langs de hele Zuiderwaterlinie is wel erg veel van het goede.

Daarom stellen we voor een stukje te nemen; zo'n 60 kilometer.

Starto9.oouur Route: Kringhuis - Fort Orthen (bezoek?)- Heinis- Rosmalen - Kruisstraat - Geffen - Oss - Lithoyen - Lith (pont) Moordhuizen - Heerewaarden - Forr Sint-Andries - Rossum - Alem (pont) Het Wild - Gewande - Crevecoeur Dieskant- Ktinghuis.

Onderweg zullen we op markante punten stoppen en de plaatselijke situatie toelichten. Ook zullen we 'ergens' aanleggen vooronsnatjeendroogje (op eigen kosten). Waar dat is, wordt nog uitgezocht; tot op heden was het te koud om proefte draaien.

De Grote Stroom van de Binnendieze nog niet bevaarbaar in1996.

Ondanks eerdere verwachtingen kan het er dit seizoen toch nog niet van komen. Onvoorziene problemen bij de restauratie van de muren ter hoogte van Achter den Dove vereisen zodanige voorzieningen dat tijdens de werkzaamheden de doorvaart zal zijn geblokkeerd.Jammer, jammer maar hetis een kwestie van overmacht.

Hopelijk kan van de nood een deugd worden gemaakt. De tijd kan worden benutomnuookinsamenhangmetde herinrichting van de Hinthamerstraat de Geerlingse brug aan de onderkant een kwaliteit te geven die tenminste blijk geeft van onze zorgvuldige omgang met de vaarroute. Dat is zeker niet het zonder meer teruggrijpen naar de vertrouwde togen; dat zou hier wel dicht de imitatie benaderen van iets dat er nooit geweest is.

Uw gids Cor Gillhaus

VAN DE WERKGROEPEN Stadsvernieuwing ?

Deze zelfde weg wil het gemeentebestuur volgen voor de realisering van de nieuwbouwplannen voor de hoek SintJanssingel-Sint-J ansstraat. De Kring heeft bezwaar gemaakt. (zie ook Kring-Nieuws van maart jl blz. 15 "reconstn ) Sint-Janspoort?")

Op het terrein van het voormalige politiebureau gonst het nu van de activiteiten; een nieuw stukje binnenstad in wording! Een plan dat weinig rekening houdt met de structuur van de binnenstad; een plan dat vergaande pretenties heeft De vraag wat de binnenstad aan grootschaligheid kan veren zich ook uitstrekt tot Marktstraat en Loeffplein. Belangrijk blijft vanuit onze invalshoek hoe de plannen van fase II dragen is nu wel bijzonder actueel nu het gemeentebestuur worden uitgewerkt; de oude gebouwen van het ziekenhuis, aan de Raad voorstelt de gehele ambtelijke organisatie in de Mariapaviljoen, bebouwing Nieuwstraat, oude ziekenhuis- directe nabijheid van het oude stadhuis te concentreren, met apotheek, Gasthuisstraat c.a. enz. Het onroerend goed is nu name in de Wolvenhoek. Op het moment dat wij dit schrijin handen van een projectontwikkelaar; het is dus zaak de ven heeft de voorlichtingsbijeenkomst van 16 april nog niet plaatsgevonden. Een goed onderbouwde reactie is dan ook uitgangspunten voor de ontwikkeling vast te leggen.

Er is echter veel meer aan de hand in de binnenstad. Het nog niet mogelijk. Het tempo van de besluitvorming is ook waterschap deAa wenst aansluitend aan haar gebouwen in de in dit geval weer onwaarschijnlijk groot: presentatie in april Postelstraat uit te breiden. Daartoe heeft het waterschap en principe besluit in april! Zo blijft er te weinig tijd en gelepraktisch de hele kavel Stoofstraat - Snellestraat - Begijn- genheid voor meedenken over de uitgangspunten die B en W straatje opgekocht. De vraag is ten koste waarvan moet wor- zelfbetitelen als "cruciale beleids- en vis keuzes".

Wat wel al opvalt is dat enig herstel van de door de bouw den meegewerkt aan deze grootschaligheid in onze binnenstad? Het wordt onderwerp van gesprek met B en W ·van de parkeergarage veroorzaakte verstoring van het gebied van de stad. Het op voorhand al willen volgen van de van art Wolvenhoek niet in de plannen is meegenomen, dat veel 19 procedure, gekoppeld aaneen voorbereidingsbesluit, ach- kostbare open binnenruimte wordt opgeofferd. à Genoeg werk voor de Kring en de werkgroep! ten wij uit den boze.

KN - MEI 1996

4

BOSSCHE HISTORIE

BOSSCHE HISTORIE Brievenvervoer vanuit 's-Hertogenbosch (gedeeltelijk) buiten de posterijen om 3 Persbrievenvervoer per trein en bus van en naar 's-Hertogenbosch ten behoeve van de provinciale noordbrabantsche courant/ het huisgezin

spoor het plakken van een treinzegel ingevoerd op de brieven van personen en bedrijven. (afb.2)

1Inleiding

)

In het begin van de negentiende eeuw veroorzaakte de uitvinding van de stoommachine niet alleen een stormachtige ontwikkeling van de industrie, maar ook van het vervoerswezen in het bijzonder, toen in 1839 'het vervoer per rail' op gang kwam. De zo vertrouwde diligences, postkarren en paardentracties verloren de ongelijke strijd tegen de spoortrein.

Tochduurdehetnogvijfjaar-1844-, voordat de posterijen van deze veel snellere mogelijkheid van brievenvervoer gebruik gingen maken. (afb.1)

.44.

-4

E-~~

-~~-;p--~~ -t{

)

Afh Britfoms~ naar's-Gravcnfui.9c met oy dt voorzijdt acschrmn '}er urstcn trein, Vrij"i9, 17 Dcc. 'if. Oy dt achurzijdtstaatmctyotlöocfacschrmn: ''Uijdtn".

Met de invoering van de grote posthervorming van 1850 werd nadrukkelijker dan voorheen het brievenvervoer een staatsaangelegenheid. In een aparte paragraaf werd het postvervoer per spoor, toegelaten, mits daarvoor het geldende posttarief werd betaald. Zo beet de treinbrief de spits af voor het bus-, tram- en boot-brieventransport, waarover het in dit artikel gaat.

1.1 De instructie van de Nederlandse spoorwegen in 1924 Pas op 1april1924 verschenende'Instructieën der Nederlandse spoorwegen no. 12/. Daarin werd onder andere ten behoeve van de verzending per

IA \ .\:\'.\'.'> :'- 11·'.l'.RDEJ:\'OOlff -' 1

Ajb.z.. Exyrcssc-6rief van dt N.V. BO'IERMIJN 's-!IER'fOGENBOSCH naar 's-Grav~c met cfaaroy acpfakt dt tuinuacfvan 10 cmt De Dienstorder no. 289 van 4 mei 1927van de posterijen sloot daarop aan.

Dat deze manier van meegeven van treinbrieven tenslotte ook spoedig zou leiden tot een gelijke behandeling bij andere openbare middelen van vervoer, zoals de tram, bus en boot, is heel begrijpelijk. In al deze gevallen bleef wel de eindbemoeiing altijd nog in handen van de posterijen.

Wie vooral ook op deze nieuwe vorm van nieuwsgaring gebrand waren, waren de redacties van kranten en persbureaus in ons land. Dat had echter alleen zin, wanneer de posterijen een vergunning verleenden aan medewerkers van de krant om zelfde perscoPY van trein, tram, bus en boot af te halen. In dat geval konden de redacties nog 's avonds laat- als het postkantoor gesloten was - tot een directe copyver-

werking voorde krant-van-morgen komen.

De vergunning voor particulieren / bedrijven vinden we vastgelegd in de Dienstorder no. 113 TREINBRIEVEN. Dienstorder no. 113a PERSBERICHTEN geldt alleen voor redacties van dagbladen en fotopersbureaus. Het verschil in behandeling van deze twee soorten treinbrieven ligt in de eindbemoeiïng van het postkantoor: het brievenvervoer voor kranten ging geheel buiten de posterijen om 1).

Hoe omvangrijk ook het trein- en tramwezen in 1892 was uitgegroeid, zien we op de "Spoor- &Tramwegkaart van Nederland behoorende bij HUART & MEYER's Officiëele Reisgids samengesteld op last van de Holl(andsche).

IJz( eren). Spoorweg Maatschappij (afb.3)"

Afa.3. Syoor- &'frarnwcafuartvan Ncdtrfuncfuit 1892 In 1971 bracht H. van der Made dit fenomeen in de filatelie voor het eerst in kaart. Blijkens zijn voortreffelijke documentatie, -nu aangevuld met nieuwe gegevens uit onze collectie,- verzorg-

KN - MEI 1996

5

BOSSCHE HISTORIE

den drie en twintig autobusondernemingen het versturen van perscopy naar één en twintig Nederlandse regionale dagbladen 2), waaronder ook de Bossche Courant.

Dit specifieke vervoer van perscopytoen vrijwel alleen bij de direct betrokkenen bekend - ging als een moderne vorm van brievenvervoer geheel buiten de posterijen om een eigen zeer grillig leven leiden (afb.4).

gefrankeerde kruisbanden voor de "krant van Arkesteyn".

nale bladen, die van deze snelst mogelijke manier van perscopy-verzending via trein, tram en bus naar de (avond-) redactie gebruik heeft gemaakt (afb. 9 ).

Pas veel jaren later-1912-1948-werd hij bestellerin vaste dienst. Na zijn buslichtingen 's-morgens om 04.00 uur en In het begin liet de Zuid-Ooster Auzijn twee ochtendbestellingen om tobusonderneming een Bagagezegel 07.00en11.00 uurgingVanAkenmeer- op de persbrieven plakken (afb.10). malen in onderlinge wisseldienst met deze tram mee naar Veghel en bezorgde daar de pakketpost. "Een van ons ging met de tram mee naar Veghel. Daar werkte hij tot 's middags vier ...... Deze tram stopte onder andere in Middelrode, Berlicum, Heeswijk, Dinther en Veghel. Op de eerste stopplaats in Mid- Afo.10.

Dt 611J11JtUJtf60 et van dtZuûf..Oorttr delrode kregen we samen met het tramLater kwamen de genummerde enpersoneel kosteloos koffie van de familie Schouten". veloppen daarvoor in de plaats (afb.11 ).

Om vijf uur 's middags kwam ~" 1omci...",.,,,1~!0 Oaot ,."!;••• Inhoud PERSBERICHTEN ik met de postJ . ·stukken op het postkantoor terug, waar mijn dienst nog tot 's ••"" ''"'!"'' "'" '"""""'"'"j """'" ~~;~;::"~ ~:.:,'.',;;--;,:;,::;;;11.", .r. avonds negen uur doorliep. "Lange dagen en geringe verdiensten", was zijn verzuchting.

- ; : : :: : : :.... " " ......... _...,." •• _

, ,,

of:<"'1c<

t<

fr~•k<tcA

•tl

i'C":t,;:I<

~" "''·"~bod..,

p~,,,..,;,f -c.>• e.c"·~"

t'•><OW"'<ll<J.,o.tt«b•,....n"'••l"-"•"u" t·.lo•

~.".

Aj6.4 'frtin6ritJmttdttrrinztJtfvan 35ctrndt'f.H. Dt~­ zt,!jtfvanzo ct(no.876NVPH), 6ridtvunittiJdmttdttrrinstttnytf4jan.1g67 2 Trein-, Tram- en Busdiensten van 's-Hertogenbosch

In 1883 maakte het Bossche postkantoor gebruik van de Stoomtrammij 'sBosch-Helmond (afb. 5), waar een eigen besteller de (pakket-)post meenam. Eén van de oud-gedienden, W. van Aken, vertelde ons daarover interessante bijzonderheden 3). In 1904/05 werkte hij op dit kantoor als hulpbesteller, waaronder hij ook belast was methetvoorafstempelen van de vellen gefrankeerde adresstrookjes voor het regionaal nieuwsblad Het Huisgezin en de vellen

Voor brieven en/of pakjes moesten particulieren een tramzegel plakken, die in drie waarden was uitgegeven, afhankelijk van het gewicht.

2.1

Verzending van perscopy

Vanzelfsprekend behoorde de Provinciale Noordbrabantsche Courant/Het Huisgezin- in 1959 onder de naam Brabants Dagblad - tot de regio-

_.tt!llOGEMBO!CH

Aj6.9.

B.B.A.-ym6ritJnaar 's-Herto8rn6osc~8e­ frankurdmet dt 6usu8e[van45ctrndt20 ctKonin8inJuGana, 6eidt door dt 6uscliaffeurmetdtyrn vtrnÎttÎJd

,",,;:~K1

Aj6.u.

Gtnummtrdt 0548 1Zuidöorttr -tnvt~yye vanodlfiayufovtrUdtnrnytrBBA(6usztJefvan35ctnaar Oss.Ptr trein naar dt ruläait in 's-HertoJat6oscli Deze brief behoeft enige uitleg. De correspondent van Odiliapeel verzond zijn perscopy met de Zuid-Ooster naar Uden, waar de chauffeur het stuk overdroeg aan zijn collega vandeB.B.A. ) ze laatste leverde de perscopy af op het station Oss (treinzegel van 15 et zit achter op de enveloppe).Trein- en postzegel van 12 et groenblauw Koningin Juliana 1954 zijn vernietigd met het treinstempel op 12 juni 1958. Dit poststuk is daarom zo interessant, omdat de chauffeur van de B.B.A. zijn buszegel van 35 et met de pen vergat te vernietigen 4). In 's-Hertogenbosch werd dit stuk door de redactie afgehaald.

2.2 Lijndiensten van de B.B.A. en Zuid-Ooster

In het tijdvak van 1957 t/m 1981 verschenen de persbrieven in twee verschillende krante-koppen(afb.12-13).

Aj6.5.

Htt yersonu[ van dt stoomtram 's-BoscliHefmond(StadSarcliitjJ

KN - MEI 1996

6

BOSSCHE HISTORIE

- Provinciale Noordbrabantsche Courant/Het Huisgezin (vanaf 26 oktober 1946totenmet2januari1959) - Brabants Dagblad (vanaf 3 januari 1959 tot heden) Een hoogst enkele keer draagt de pers brief de naam BRABANT PERS, de naam van het Brabantse regionale dagbladenkwartet van het VNV-concern (Brabants-, Eindhovens-, HelmondsDagblad en het Nieuwsblad van het Zuiden).

Bij postale tariefswijzigingen kon het gebeuren, dat een correspondent de busbriefnog met een postzegel van het verlopen tarief frankeerde. De chauffeur van deze B.B.A.-brief attendeerde de krant hierop: "Laat U postzegels van 20 et plakken" (afb.14). Op 1 mei 1966 was namelijk voor een brief t/m 20 gram het tariefvan 18 et naar 20 et verhoogd 6).

Noten: 1) PTT-GIDS 1a 1962, pag78-79 2) Zie literatuur 3) Intervieuw van auteur met W. van Akenop4oktober 1967 4) Het begrip "vernietigen" in de filatelie: afstempelen

__

CIWJlffUll

..._

Uit ongeveer zevenhonderd stukken konden we het vervoer van de perscopy met de diverse treinlijndiensten vastleggen (tabel 1).

La~J .,.

'Wt!IU _ . _ ..... " à,ol fllMM1 ............., "

-.,.". _-."u "i.o ...... .

174'/<'t" -~

__ ____

; _ -'

r ,..tt Jó4

\/~~ 1.d , ,(

"

".._.....,

PERSKOPIJ

l

Brabants Dagblad

L_.,bexorgen in het BLAUWE BUSJE

Afo.14 B.B.A.-ymbriefmet u láagaqranfurdtyostztae( van18ct(Tarief20ctvanaf1má1,966t/m31januari1,969)

'fa6tC1Ovmufitvand't trein(ijrufiatsttn

-

J

Hetzelfde deden we met de lijndiensten van de B.B.A.- en Zuid-Ooster Autobus-ondernemingen(tabeh).

Literatuur: Da Costa, Mr W.S" "Binnenlandse en Internationale Posttarieven van Nederland 1850-1990", Nederlandse Laten we dit artikel besluiten met Vereniging van Poststukken- en een pers treinbriefvan het Foto Lux-buPoststempelverzamelaars, Assen reau uit Zaltbommel met het laatst gebruikte type treinzegel van 55 et (1 mei 1990, pag 23-25; 36-38 Made, H. van der, "Brievenvervoer 1972 t/m 30 april 1979). Het stuk was per Autobus", Na post tijd, Nedernog steeds gefrankeerd met het jubilandse vereniging van poststukkenleum-frankeermachinestempel van en poststempelverzamelaars, jubihet tweehonderdjarig bestaan van de krant "B D 200" (1771 - 2 juli - 1971) leumuitgave, Amsterdam, 1971, pag (afb.15).

131-140 NVPH, "Speciale Catalogus 96', Nederlandsche Vereeniging van PostzegelhandeBD200 1 laren, 1995 Roos malen, J.A.G.M. van, "Pers brieven als een moderJmm~plein ne vorm van brievenvervoer zonder bemoeienis van de posterijen", Postdistricht 's-Hertogenbosch, 's-HerAj6.15. 'freinbriefmetMaatstt tránualvan 55 et to gen bos c h ao/an~m[met fietjubi~um-frankwnuu:fiinesumye(van 1982 fiet Brabants D'llJbfud

** '**

/?

PERSTREÎNBRÎEF

_Brabants Dè!_gblad 2 Den Bosch

1

Den Bosch f

'fabe( 2 Ove12icfit van d't B.B.A.- mZuid-Oosur(ijrufitnstm

J.A.G.M. van Roosmalen

KN - MEI 1996

7

BOSSCHE HISTORIE

's-Hertogenbosch gezien vanuit het recht op Gerechte maten en gewichten. (5).

We maken nu even een uitstapje naar Venlo. De Burgemeester en Schepenen en Raad van die stad getuigen in het openbaar dat twee zeepsieders en burgers van de stad's-Hertogenbosch plechtig hebben verklaard dat de zeep binnen de stad 's-Hertogenbosch gestookt en gezakt, oprecht en goed is. Daarmee wordt het lijnwaad zo volkomen gewassen engezuiverdzonder slijtage dat andere zeep in andere plaatsen gemaakt daar niet aan kan tippen. De Bossche zeep wordt niet alleen binnen en buiten Venlo 'seer begerrt' maar ook door andere kooplieden die op hun beurt die zeep weer in Venlo kopen en ophalen om naar andere plaatsen te brengen en te verkopen. Het is van ouds een gebruik dat de Bossche zeep wordt geleverd op een zeker gewicht en hoeveelheid gegarandeerd gewogen op weegschalen en met gewichten onder Zijne Koninklijke Majesteits hoede. De vaten zijn gebrandmerkt met het merk van de zeepsieder die binnen's-Hertogenbosch woont, en daarnaast de letter S of W, wat de tijd aangeeft waarop de zeep gestookt en verpakt is. Ofin de' soemer' (S), ofin de 'winter' (W). Zodat de koopman geen abuis kan maken.

Dit hele verhaal in een oorkonde van de stad Venlo vastgelegd en voorzien van het stadszegel in het jaar 'unss Herrn duisentt vieffhundertt und sieven und tsieventich den thiendendachJanuary'.10Januari1577.

Het broodgewicht.

Op 4 november 1586 buigt de stadsregering zich over een verzoek van de bakkers te's-Hertogenbosch om hun brood te mogen bakken zonder een gewichtsbepaling van het brood.

Dan blij ktdatde stadsregeringzich laat adviseren door alle in de stad aanwezige ambachtgilden. Uit de teksten blijkt dat de bakkers van buiten de stad, brood in de stad verkopen dat niet hoeft te voldoen aan een vastgestelde gewichtsnorm.

Het gilde van de Smeden laat weten dat zij het vrijlaten van de gewichtsnorm niet goed vinden. 'vijenden tselve nijnt gout'.

De molenaars zeggen dat het brood moet worden gebakken naar een gewicht dat men tevoren vaststeld. De viskopers adviseren wel met gewicht te bakken en stellen drie verschillende gewichtsklassen voor. De vleeshouwers stellen dat he~ brood een gewicht moet hebben gelijk aan het gewicht op de markt, van buiten binnengebrachte brood. In niet grote vorm! De leerlooiers adviseren gelijk aan het advies van de vleeshouwers. De gewantsnijders zeggen dat de bakkers de gewichten moeten aanhouden die in Antwerpen worden gebruikt. De hooimakers vinden dat men moet bakken zoals men voorheen deed.

Daarna belegde men een bijeenkomst van de dekenen van alle ambachten, om over de adviezen gezamenlijk te spreken.

Dat vindt plaats op 5 november 1586. En men besluit dat de bakkers de broden moeten bakken op een gewicht, zonder dat gewicht vast te stellen, zoals zij tegen de kopers van het brood zullen opgeven hoe zwaar het is. Het gewicht van het brood moet dus overeenkomen met het gewicht waarvoor het aan de koper wordt aangeboden.

In 1589 blijkt de hiervoor afgesproken regel toch problemen op te leveren. De drie leden van de stads regering, schepenen, gezworenen en raadslieden ontvangen een brief van de aangestelde weegmeesters van het bakkers-ambacht, die zoals zij zelfzeggen voordatjaarzijnaangesteldomgoed toezicht te houden op de bakkers. De bakkers moeten zoals hun Caart (reglement) van het bakkersgilde aangeeft al haar brood zowel tarwe als rogge op het afgesproken gewicht bakken. Zodanig dat er geen onenigheid ontstaat tussen de bakkers en de inwoners van de stad. Er was een regel opgesteld dat brood van te laag gewicht via toezicht zou worden opgespoord en desnoods via de officier van de stad zou moeten worden gecorrigeerd.

De bakkers moeten naar oude gewoonte jaarlijks proefbroden bakken en laten controleren. Eventueel meerdere malen, wanneer zij daar zelf om vragen. De bakkers moeten zich dan houden aan de vastgestelde gewichten zowel vo tarwe als roggebrood. De bij deze proeven vastgestelde gewichten worden voor het stadhuis aangeplakt, deze publicatie behoort door iedere bakker te worden gelezen. De weegmeesters mogen daarna, als de broden niet hetjuiste gewicht blijken te hebben, een boete opleggen op hun eed die tegenover de heren van de Raad is afgelegd.

Nu heeft onlangs een zekere 'Frans als den Hollandse Bakker', de weegmeester de toegang geweigerd om het brood na te wegen. Ondanks dat de heer Schout hem had gewaarschuwd de weegmeester wel toe te laten. Daarop hebben zij van die bakker enkele broden gekocht en meegenomen.

Daarna gewogen en zij bleken te licht. Zij hebben daarna de bakker de boete aangezegd. Maar hij weigerde deze te betalen en zei van niets verkeerds te weten. De genoemde bakker trekt zich dus niets aan van de door U gemaakte regels. De regels worden door hem 'met voeten getreden'. Er zijn nog meer problemen met andere bakkers. Ze bakken het brood te droog en te langdurig, en daardoor is het eindproduct te licht. Wij vragen van U maatregelen. Wanneer de bakk ) niet meer hun boeten hoeven te betalen is ons werk als weegmeesters volgens uw opdracht, niets meer waard. Wij komen nu dagelijks in de problemen, en zouden wel eens genoodzaakt kunnen worden U te vragen om van onze eed ontslagen te worden. De Caart voor de bakkers en de verordeningen zijn van geen waarde, als men zich er niet aan hoeft te houden.

Wilt U ons zeggen wat te doen, geef ons anders een nieuwe verordening.

Globaal decor van de geschiedenis.

Laten wij nog even kijken naar het decor van de geschiedenis achter alle beschreven handelingen in's-Hertogenbosch.

Karel Verft van de grootouders aan moederskant Spanje.

Hij verwerft in 1519 de Duitse keizerskroon. In die Habsburgse machtsconcentratie zijn de Nederlanden satellietstaten. De Rijksdag van Augsburg in 1548 vormde een Bourgondische Kreits. Daarin vormde de Nederlanden een afZonderlijk aaneengesloten gebied met rechtsbescherming van het Rijk. De Nederlanden werden geregeerd vanuit Brus-

KN - MEI 1996

8

BOSSCHE HISTORIE

·r·

c•.

!'

.µ.

r

l""·

.'.lo .

.Po·

UI.

__ _L

1594Dt farufmattntt mtttn inRoedtnmVotttn

sel door een landvoogd(es) geadviseerd door colleges van adel en juristen. 1556, Spanje en de Nederlanden van Karel V naar zoon Filips. Deze voert een nieuwe bisschoppelijke indeling in. De beeldenstorm volgt in 1566. Oorlog SpanjeAlva/Oranje-Geuzen. Vele oorlogshandelingen volgen. 1572 DenBriel.1574Leiden. 1576muiterij onderdespaansetroepen. Brabant heeft daarvan veel te lijden. Vlaanderen -en Brabant sluiten met de noordelijke gewesten een nauwer verbond. De Unie van Utrecht 1579· De Staten Generaal zeggen Spanje de gehoorzaamheid op in 1581. Oranje vermoord in 1584. Parma herwint Vlaanderen en Brabant voor Filips. In 1597 voert Maurits zijn veldtochten. Filips II vermaakt de Nederlanden aan dochter isabella en haar manAlbertus. Deze voeren een wijs bewind en herstellen het regerings gezag in het Zuiden.

De eerste maart 1589 noemt men het in de stad gebruikte koperen geld, 'oortkens en nechemennekens'.

Hiernoem ik enkele notities uit de stadsnotulen van 15 juni 1593 waarin hoeveelheden voorkomen.

'Een pont roggenbroots'; 'een pot rijnschen. wijn'; 'een thonne bier'; 'een pont kese, boteren, speek, kerssen, runtvleesch, seepen enz.';'een maetgen souts wegende anderhalff pont'.

Van een gezworen landmeter vraagt men om op te meten, gedateerd 24 en 27 september 1594; 'twee ofte drije roeden, elcke roede gerekent tot rwintich hamer voeten int viercant'.

)

11en12 october 1595 schrijft men over'acchijns verpachting'.

'Inne plaetsse dat vier mudden steencaclx ende sesthien mudden meelcalcx hebben gegeven drije oirt stuvers'.

'Sullen laeten stellen datter goede ordre worde gehouden in het meten van de voorschr. calck nae behooren'.

Op 7november1595 heefteen commissie uit de stadsregering vergaderd met de ijkmeesters van de korenmaten. De vergadering wordt gehouden in de herberg 'In den David', daar wordt voor eten, vuur en bier verteert vijfgulden en zeventienstuivers. Men liet ook nog uit een andere zaak 'In den Vijzel', vijftien potten wijn halen.

Cornelis den Steenhouwer maakte' drie stucken gewichts' en ijkte die ook voor diegenen die de steenkolen moesten wegen. Hij kreeg daarvoor 15 stuivers.

Een stadscommissie sprak met Gielis Bormans over het maken van maten voor de controle op het haring verpakken.

Zij lieten vijftien potten bier komen. Daarvoor betaalde men teeeentwintig stuivers.

Al deze zaken raken de maten en gewichten en geven intussen een beeld van een levende gemeenschap in onze stad 's-Hertogenbosch.

Wordt vervolgd.

J. J. van Veldhuizen

AFGESTUDEERDE BOSCHLOGEN DOE IETS MET JE DIPLOMA! WORDT TORENGIDS VAN DE SINT-JAN GROETEN VAN JO HENDRIKS

RECTIFICATIE In onze eerste aflevering van januari 1996 ontglipte een storende onjuistheid aan onze aandacht: De oprichting van de Statenpost vond in 1752 plaats en niet in 1794Ook stond de afbeelding 4- zeertot onze spijt - op haar kop.

KN - MEI 1996

9

BOSSCHE HISTORIE

De Bartjeskerk is niet meer Jeugdherinneringen Zaterdag

20

januari 1996, ongeveer

18.00 uur was het dan zover. De sleutel-

overdracht door het kerkbestuur van de H .H. Antonius en Barbara (in de volksmond werd hij Bartjeskerk genoemd) aandeS.W.H. (Stichting Wonen 's-Hertogenbosch). Het was voor vele aanwezigen om toch een brok van in de keel te krijgen.

Het geheel werd opgeluisterd door de in 1932 in deze parochie opgerichte harmonie Glorieux.

De stichting wil hier appartementen gaan bouwen met een kleine gebedsruimte (kerkje).

buiten op kon zeggen en verder gedrag en vlijt. De ouders ofvoogd moesten dit dan ondertekenen.

Biechten moesten we ook, dat deden we één keer in de maand. Dan gingen we in rijen van twee onder geleide van de frater naar de kerk.

DeBartjeskerk, zo vernoemd naar de bouwpastoor, is verleden tijd. Zo kwam er een einde aan de zevenenzestig-jarige H.H. Antonius en Barbarakerk, GraafSeweg 1 in 's-Hertogenbosch.

De bouw was in 1928 in handen van architect Hendrik Willem Valk (18861973). U weet wel van dat witte huis dat hij in 1932-1933 op de restanten van het fort Antonie aan de Vughterweg gebouwd heeft.

Ik als misdienaar

Toen het donker was werd er vuurwerk achter de glas in lood ramen van de doopkapel en boven de ingang aangestoken.

Het was voor veel mensen een emotioneel gebeuren, ook een beetje voor mij, want ik ben hier jaren ter kerke gegaan.

Ik heb er mijn eerste (1944) en plechtige communie gedaan maar ook het heilig vormsel dat door Mgr. Mutsaerts werd afgenomen.

Van de fraters van de Sint-Willibrordusschool aan de Lagelandstraat "moesten" we elke dag naar de kindermis en thuis zeiden ze als de fraters dat zeggen jongen dan moet je dat maar doen. In deze mis kreegje dan een klein kaartje van ongeveer 5x2 cm met de tekst "Kindermis" erop mee. Je diende dit kaartje in te leveren op school waar het dan bijgeschreven werd op je puntenkaart zodat men thuis kon zien ofje wel naar de kerk was geweest. De puntenkaart kreeg je elke week mee naar huis met daarop niet alleen de kindermis maar ook ofje de kathechismus van

Ik ben ook enkele jaren misdienaar in de Bartjeskerk geweest. Het verhaal was dat de hele klas, ik meen dat het de derde klas van de fratersschool SintWillibrordus was, die en bloc misdienaar moesten worden, want er was gebrek aan.

Allemaal, ik meen op één na, werd misdienaar want het was thuis weer zo; wat de fraters zeiden was 'wet'.

Onze opleiding bestond uit: de in het Latijn gestelde vragen, van de priester, te beantwoorden in het Latijn. Wij wisten niet eens wat we in het Latijns zeiden. Les kregen we van, ik meen juffrouw Asma, die op een bovenwoning aan de GraafSeweg bij haar ouders woonde, elke week weer, totjehetuitje hoofd kon opzeggen.

Bij de familie Asma had men een piano in huis staan, wat voor ons natuurlijk 'n luxe was. Voor we naar huis gingen mochten we even 'spelen', het was elke keer het begin van "Vader Jacob". Ik heb het nooit verder gebracht dan deze tonen.

Als misdienaar werd je weleens gevraagd om bij feestdagen zoals Pasen en Kerstmis de koster, de heer vd Kallen, mee te helpen. Zo mocht je dan (samen met de koster) geld tellen wat aan collecte in de kerk was opgehaald. De grote koperen centen, stuivers en rwee en een halve centstukken moesten allemaal apart geteld worden. De koster telde het 'grote' geld zoals de zilveren dubbeltjes en kwartjes, guldens wer-

den er volgens mij niet zoveel gegeven.

Het geld ging geteld in linnen zakjes die door de koster van een lakzegel voorzien werden. Ik bracht ze daarna naar het postkantoor in de Kerkstraat waar de zakjes gewogen werden.

Ik vond dat toen maar iets raars, wij een hele tijd tellen en hier met wegen wisten ze precies hoeveel erin zat. Ik kreeg dan hetzelfde bedrag in papiergeld mee terug, het ging soms om honderden guldens, ik meen zelfS dat ik 'n keer meer dan duizend gulden bij me had waarikals jongen van twaalf ofdertien jaar mee over straat liep.

Bij de kopersmederij, ik dacht bij Teulings (of Cordang) in de Kerkstraat moest ik koperen kandelaars ter reparatie wegbrengen. In de Zusters van ( henpoort ging ik op de fiets een zal<. potgrond halen voor het vullen van de bloembakken, dat was meestal voor de grote feestdagen. Het altaar met bloemen versieren met bloemen was altijd iets moois.

Op een keer stond ik toch even raar te kijken toen pastoor Kleemans zich omdraaide en mij als misdienaar bij zich riep, hij wilde een kelk aan mij geven met de woorden "breng hem naar de koster om hem te laten vullen met hosties want hij is leeg". "Dat mag ik toch niet'' zei ik, maar ik mocht het wel. Even een uitleg, alleen personen metgewijde en handen mochten kelken monstransen beet pakken en dat waren meestal de priester en de koster.

Dit moet ik ook even kwijt: Voordat de paters (kloosterlingen in witte pijen van het H. Hart) de parochie overnamen werd het 'bestuurd' door wereld-geestelijken zoals kapelaan Broekman (van de zee-verkenners) en de joviale kapelaan Pijnenborg (de Pijn).

Als wij in het Zuid Oosterfront tegen een blinde muur aan het voetballen waren kwam de 'Pijn' (in zijn lange toog) regelmatig 'n balletje mee trappen maar als de politie er dan aan kwam liep de kapelaan net zo hard weg als wij, zijn damesfiets achterlatend.

Het was een fijne jeugd.

Jo Hendriks Foto: eo!ltctitJo Hauliiks

KN - MEI 1996

10

AL FIETSENDE

AL FIETSENDE Fietstocht l 996 Mede doordat onze stad dit jaar te maken krijgt met de start van de Tour de France, wordt in 's-Hertogenbosch ook het startsein gegeven voor de Landelijke Fietsdag.

Hierop aansluitend is het misschien aardig om een culturele fietstocht op papier te zetten.

Nu is het niet zo'n probleem om een aantal straten en wegen te noteren en die op elkaar te laten aansluiten, maar ik streefnaar een route met meer informatie van culturele waarde.

Dat behoeft niet altijd in de stad te zijn. Men mag ook wel eens het buitengebied van een aangtenzende gemeente opnemen waarmede ook in het verleden een goede culturele en zakelijke samenwerking is geweest.

We beginnen op de hoek van de Oude Vlijmensewegen de Hoeflaan, met het voorwiel in de richting van de Kruis kamp.

U ziet dan aan uw linkerzijde de herbergboerderij "Groot Deuteren" (zie Kring-Nieuws jaargang 21, nummer 6 pagina 15, red) zoalS die vanuit de vorige eeuw is gebouwd en als zodanig tot voor een aantal jaren in bedrijfis geweest. Er heeft nog een hele poos een bewoond ooievaarsnest gestaan, vandaar die paal op het achtererf. We vertrekken nu en rijden langs een sloot aan de linkerzijde van onze route. Daar achter ziet u een gebied dat al voor 1800 in cultuur is gebracht en er nu nog steeds zo bij ligt. Het heuvelachtige gedeelte bevat nog de oude vlietbergen waarop mens en dier kon vluchten bij hoog water. Het was agrarisch gebied. Op de vliedberg staan weliswaar grote dode bomen maar ze steken toch mooi aftegen de strakke blauwe ofbewolkte lucht met hun grillige takken. Daar onder lopen de koeien te grazen tussen de weidevogels en op bepaalde tijden zijn de konijnen niet te tellen.

Op het einde van de Hoeflaan gaan we rechts afde Rijzertlaan op en meteen weer links af. De Rijzert was vroeger een poldergebied.

We rijden intussen op de Gouverneur van de Bogaerdesingel. We gaan over de rotonde heen recht door, over de Commissaris Bosch van Drakesteinstraattot aan de Churchilllaan.

We draaien rechts af en meteen weer links de Kardinaal de Jongsingel op. Aan het eind steken we de Kruiskampsingel over en gaan aan de andere kant rechts langs het water. Net voor het dierenpark gaan we weer links af en volgen het fietpad naar de snelweg A 59 ofde Linker Maasoeverweg. We passeren het riviertje met de naam 'De Bossche Sloot'. Dit was voorheen de grens van Brabant met Holland en is dus van historisch belang geweest in de Bossche geschiedenis.

Als de wegen elkaar kruisen staat u op de brug over de A 29 (Utrecht-Waalwijk) en geniet u daar maar eens even van de wijdse vlakte. Het landschap zoals het vele malen door Walter Breedveld is omschreven in zijn romans. Hij hadeen voorliefde voor polders en rivieren en hier kunt u precies zien wat hij bedoelde.

Via een lange afdaling gaan we weeromlaag de polder in en houden links aan in de richting van Vlijmen, langs de boerderij aan de Vlijmensedijk. Houdt u de kerktoren maar aan als richtpunt. We gaan de voordijk over en recht door de Me-

liestraat in. Deze straat heeft nog helemaal de sfeer van de tijd toen ze ontstaan is. Eigenlijk moet u hier wandelen, met de fiets aan de hand en genieten van de bebouwing aan weerszijden van de straat. Hier staan de huizen van de vroegere notabelen van het dorp, die voornaamheid uitstralen en worden afgewisseld met boerderijen. Een er van is opgetrokken van ijsselsteentjes en draagt het jaartal 1843. Er is zelfs nog een pand uit 1799. Het huis nummer 20 is op zich een directeurswoning van de bierbrouwerij "Het Hert". Zo kent deze straat een schoonheid aan architectuur en vertelt het zo iets over de welvaart van het dorp in de vorige eeuw.

Via de Heemkundekring "Onsenoort" ben ik aan gegevens gekomen over de Meliestraat, de Achterstraat en de panden aan de Wolput. Deze gegevens zijn voor de liefhebber echt de moeite waard om er notitie van te nemen. Indien u interesse hebt laat u het mij dan maar weten via de postbak in het Kringhuis. We fietsen verder. Aan het eind van de Meliestraat gaan we rechts af de Wilhelminastraat in en daarna weer links af. Voor u echter de hoek om gaat, kijkt u eens even aan de rechterzijde de doodlopende weg in. U ziet daar nog een boerderij met een rieten dak. Het aanzicht is een ansichtkaart waardig. Wat verder op, in de Wilhelminastraat, ziet u op nummer 30A een bolwoning. Als u dacht dat deze woningen alleen in 's-Hertogenbosch staan, dan is dat een misverstand. Dit is n.l. de eerste bolwoning, zij werd bewoond door de architect Dries Kreijkamp en deze woning is dus het prototype. Aan deze straat stonden vroeger vijfboerderijen (hoeven), vandaar dat de nieuwe wijk aan de rechterkant "De Vijfhoeve" genoemd is.Aan heteind van de straat is rechts een voormalig kruidenierswinkeltje (een buurtwinkeltje). De weegschaal staat er nog.

Overigens hier moet U wel oppassen bij het oversteken.

Hier gaat u van de Mommersteeg naar de Achterstraat en dat is een drukke kruising. In de Achterstraat vindt men nog vele oude, beeldbepalende panden. Het zijn voormalige boerderijen, veelal kortgevelboerderijen. Op het eind van de Achterstraat gaan we links af, door de Looierssteeg en dan meteen weer rechts af richting Nieuwkuijk, langs de zaadhandel Mommersteegaan de Wolput72(1930 J.Luyben) met de zogenaamd lessenaarsdaken.

Nu rijdt u door tot de oude overweg, onder de snelweg door, dus links af, vervolgens weer rechts af de kasseienweg volgen. U bent dan echt in de Langstraat, de oude provinciale weg. We gaan voorbij "De Ster" links afenzien "De Emma", de molen al staan. Deze dateert van 1886 en is misschien wel de laatste molen die in Brabant gebouwd is. Nu weet ik niet ofu trek hebt gekregen in koffie met een broodje van de Molen? Ik in ieder geval wel en ik kan het u ook aanbevelen, die ervaring heb ik al. Zo kunt vanafhet terras genieten van het weidse polderlandschap en weer denken aan Walter Breedveld. Na de koffie mag u vrijblijvend, op eigen gelegenheid, de molen bezoeken. Natuurlijk kunt u ook uw weg vervolgen. U gaat dan over de dijk in de richting van 'De Vlietberg', dat vroeger ook wel de 'De Konijnenberg' werd genoemd.

Dat was in verband met de overstromingen. Aan deze dijk is

KN - MEI 1996

11

secrëtärlaófvaff ···

AL FIETSENDE

KRING "VRIENDEN VAN 's-HERTOGENBOSCH" Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch

nog een gedenkplaat geplaatst van de laatste overstroming in 1880. Toen is daardoor dat wiel ontstaan daar onder aan de dijk links, nu nog een zwemkom. Wat verder op vindt u langs de dijk nog wat gerestaureerde dijkwoninKRINGHUIS gen in een Brabants landschap wat 180 jaar geleden nog Holland heette. Als we van de dijk afrijden zien 1Weede Korenstraat)e 18 we de contouren van onze Hertogstad al weer, metaan de rechterkant' deMoerputten', waar in langver's-Hertogenbosch vlogen tijden het 'Halve Zolenlijntje' zijn weg zocht de Langstraat in. We gaan langs het woonwagenTelefoon 07 3 - 613 50 98 kamp terug naar het punt waar we gestart zijn, links afin de richting van de 'Brabanthallen' ofrechtdoor Telefax 073-6146021 naar het centrum. Even terugdenkend aan de route, deze is niet te zwaar ofte lang. Ze is net genoeg voor , Openingstijden: een zondagmiddag. Men kan naar believen de tocht verleggen naar bijvoorbeeld de "Abdij Onzenoort" .

Maandag t/m zaterdag waarvan een gedeelte is gebouwd door de Bossche architect J. Dony. Maar u kunt ook vanaf de 'Emma' van 10.00 - 17 .00 uur naar Giersbergen - Helvoirt- Cromvoirt- Deuteren, om op hetzelfde punt weer in 's-Hertogenbosch te Zon- en feestdagen arnveren. van 12.00- 17 .00 uur Met dank aan de heer Ton Verlaat van de Heemkundekring 'Onsenoort' en de Gemeente Vlijmen. bovendien op donderdag

van 18.00- 21.00 uur J. van Haaren

MOETTE NOU TQCH'S KIJKE "In den Witten Helm" Met een telefoontje aan het Kringhuis heeft mevrouw Van Gent, woonachtig in Limburg, laten weten dat ze met veel genoegen het stukje over "In den Witte Helm" had gelezen.

Een opmerking van mevrouw Van Gent was, dathet niet de vader maar een broer van Luc van Gent was die burgemeester Loeffvetwelkomde.

Mijn dank gaat naar mevrouw Van Gent uit Limburg.

Jo Hendriks

Wij staan bekend om onze grote

BETALINGEN - Postgiro 3.119.716 - Bank van Lanschot rek.nr.

22.51.91.202 ' - JaarllJkse blJdrage m1nlmaal ; f25,-Jeugdleden f 15,Krlng-Nleuws Is het zes maal , per Jaar verschijnend tijdschrift van de Kring ''Vrienden van 's-Hertogenbosch", REDACTIE: HarryBlankert, Aart Bogers, Jack van Elfen, Alexander Franssen, Theo van Herwijnen, Jan KletJne, Att Llnders (voorzitter/ secretaris) en John Vermulst. ·•.

collectie boeken over onze stad.

Ook de Meijerij van 's-Hertogenbosch, onze provincie en geschiedenis in het algemeen is bij ons goed vertegenwoordigd. Het is de moeite waard eens bij ons binnen te stappen.

BOEKHANDEL

Keó<straat 27, 's-Her1ogenbosch, tel. (073) 6130012, fax(073) 612 09 90.

Kopij voor het eerstvolgende Kring-Nieuws dient uiterlijk vrijdag 7 juni 1996 te worden ingeleverd bij Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162, 5200 BE 's-Hertogenbosch

AAN DIT NUMMER

WERKTEN MEDE: J.A.M. van Roosmalen,.J.J. van ' Veldhulzen, Jo Hendriks, Jan van Haaren, Hein Kurvers, Frans Peters, Cor Gllhaus.

REDACTIE-ADRES: Secretariaat Kflng-Nleuws Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch VORMGEVING: Alexander Franssen, ' Jack van Elfen en Atl Llnders DRUK: Prtntex 's-Hertogenbosch Oplage 1600 stuks , Niets uit deze uitgave mag : worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van · de redactie.

of bezorgen in het Kringhuis KN - MEI 1996

12