Kringnieuws 1996 09 22 135

UITGAVE VAN KRING 'VRIENDEN VAN 's-HERTOGENBOSCH' JAARGANG

22 - NUMMER 6 - SEPTEMBER

1996

krln9~nleuw1 Van de bestuurstafel 1, 2

• Agenda

2

• Van de redactie 7

• Bossche Historie 8

• Van de werkgroepen 12.

• Ander nieuws 16 .

.

Bossche Historie 17

• Stichting Gastheerschap 24

KN - SEPTEMBER 1996

foto AtiLirnkrs

VAN DE BESTUURSTAFEL De Kring beter onder dak!

Na veel speurwerk zijn we dan toch geslaagd in het vinden van nieuwe huisvesting in het centrum. Huisvesting die ruimte biedt aan onze informatie- en winkelfunctie en bovendien mogelijkheden voor ontplooiing van onze Kringactiviteiten.

Vanaf oktober 1996 kunt u ons vinden in de Visstraat 42: we krijgen onderdak in de winkelruimten bij de firma Den Otter en in de daaronder gelegen monumentale kelders.

We zijn verheugd dat we er in goed overleg met de familie Den Otter uit zijn gekomen. De komende weken zal er gewerkt worden aan de noodzakelijke verbouwing en inrichring. De nieuwe ruimten moeten leden en bezoekers inspireren tot meer begrip en enthousiasme voor onze inspanningen voor het behoud van het cultureel erfgoed dat onze stad rijk is.

In het komend nummer meer over de nieuwe huisvesting en de feestelijke ingebruikneming.

Aan alle vrienden van de Kring zal worden gevraagd om een duit in het zakje te doen om de extra uitgaven te kunnen bekostigèn. U krijgt daarover noga&:onderlijk bericht.

De besturen van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch", StichringGastheerschap en Stichring Binnendieze.

Hein Kurvers

AGENDA

VAN DE BESTUURSTAFEL

AGENDA

14-<>:9 14-<>:9/ 01-12.

1c>-og

Tentoonstelling" 1796 's-Hertogenbosch 1996" Knillispoort Boerderijen-pannenkoeken-fietstocht Kringhuis; 08. 30 uur Open Monumentendag Tentoonstelling"De Muze als Motor" Noord Brabantsmuseum Lezing: Brabantse Smitsorgels Stadsarchief; 20.00 uur Orgelfietstocht Kringhuis; 1i.3ouur

04-10/ ocS-10 ocS-10

o8-10

11-11

Drie Historische Dagen Provinciehuis; 10.00-17.00 uur Boerderij en-Pannenkoeken-Fietstocht (herhaling) Lezing: De Molukkers Stadsarchief; 20.00 uur Bezoek Proviciehuis Provinciehuis; 1400 uur Excursie Antwerpen De Gouden Draak (nabij "De Draak"); 08.00 uur Lezing: Kalenderfeesten Kringhuis; 20.00 ..a.

VAN DE BESTUURSTAFEL EXCURSIES Boerderijen-Pannenkoeken-Fietstocht naar het land van Heusden enAltena en de Langstraat.

maximum aantal personen 30, bij overtekening van meer dan 20 personen wordt de fietstocht herhaald en wel op zonda, __,, oktober aanstaande Vincent Verberk

De boerderijenfietstochten in de Bossche omgeving waren een succes. De belangstelling was groot. En... het smaakte naar meer! Vandaar, dat we op zondag 8 september aanstaande wederom een boerderijenfietstocht maken, maar nu naar het land van Heusden enAltena. En voor de afWisseling nu eens niet met krentenmikken, maar met pannenkoeken gelardeerd.

We vertrekken om precies halfnegen van hetKringhuis en fietsen dan eerst binnendoor naar een karakteristieke boerderij in Vlijmen, waar rond de koffie onze gids: de heer dr. ir.

SjefHendrikx een eerste toelichring zal geven op onze tocht.

We fietsen dan verder (routekaartje wordt uitgereikt bij vertrek) langs boerderijen over Haarsteeg, Hedikhuizen, Herpt, met de pont over naar Nederhemert-Zuid en dan verder over Wellseind, Nederhemert-Noord, Aalst, pont naar Veen, langs de dijk over Wijk en Aalburg naar Heusden: pannenkoekenpauze. Daarna over Doeveren, Drunen en onderlangs Nieuwkuyk, Vlijmen weer terug naar huis.

Lengre van de tocht: 65 km. (pak me niet op een enkele kilometer).

Gegarandeerd tempo: niet boven de 17/18 km per uur!

U kunt zich opgeven op het Kringhuis tot en met zaterdag 7 september.

De (organisatie)kosten van deze fietstocht bedragenf 15,per persoon, te voldoen (cash en liefst gepast) bij mij bij vertrek. De kosten voor de pannenkoeken betaalt U dan zelf ter plaatse(liggende tussenf 10,-enf 15,-).

Dus: ga gezellig mee fietsen: boerderijen-pannnenkoeken-fietstocht naar Land van Heusden enAltena. zondag 8 september aanstaande vertrektijd halfnegen precies vanafKringhuis opgeven in Kringhuis tot en met zaterdag 7 september

Orgelfietstocht 29 september 1996 wordt door de Kring een fietstocht langs Brabantse Smitsorgels georganiseerd.

De dagindeling is als volgr: 11. 30 uur Verzamelen bij het Kringhuis en de financiĂŤle zaken afWikkelen.

12.00 uur Start richting Schijndel 13.3ouur Bezoek aan de St.-Servatiuskerk, Van Alphenstraat 18 143ouur VertreknaarDenDungen 15.oouur BezoekaandeSt.-Jacobuskerk,Grinsel 1 16.oouur VertreknaarRosmalen 16. 30 uur Bezoek aan de St.-Lambertuskerk, Markt 1 17.30 uur Vertrek vanuit Rosmalen naar 's-Hertogenbosch In alle drie de kerken zullen we (zo mogelijk onder begeleiding) rondkijken in de kerk en het orgel bezichtigen en daarna ongeveer 15 Ă 20 minuten genieten van een concert.

In verband met de vakantie kan ik nu nog niet alles definitiefvastleggen. In grote lijnen staat de dagindeling vast. Hopelijk schiet er ergens een kwartiertje over om iets te drinken.

Op de fietstochten tot nu toe hadden de meeste fietsers zelfwel iets te drinken( en te eten) bij zich. Misschien is dat nu voor iedereen aan te raden. Zouden we te krap in de tijd komen te zitten, dan hoeven wij niet bang te zijn voor de honger klap (een woord dat een van de deelnemers aan de Tour de France bezigde).

KN - SEPTEMBER 1996

2

VAN DE BESTUURSTAFEL

Wij gaan pro beren een zo mooi mogelijke tocht voor U uit te zetten, zodat het genieten gaat worden.

Zijn er orgelliefhebbers onder U die zo'n halve dag fietsen niet aan kunnen, dan komt u met eigen vervoer naar de kerken. De adressen staan erbij .

De inschrijving in het Kringhuis geldt voor alle deelnemers, dus voor fietsers en niet fietsers. De kosten voor deze dag bedragenf 15,- per persoon, te voldoen voor aanvang van de tocht in het Kringhuis.

KokdeBekker

Excursie Over Plantin-Moretus en Willem Elsschot Antwerpen. zondag 3 november 1996 Op zondag 3 november gaan we op excursie naar Antwerpen. De dag staat hoofdzakelijk in het teken van boekdrukkunst, dagblad en schrijvers. Antwerpen is een groots museum rijk, gewijd aan de boekdrukkunst (en de cartografie), gevestigd in de oorspronkelijke behuizing van de beroemde drukkers uit het geslacht Plantin en de aangetrouwde Moretus.

Ook is in Antwerpen, in het historische pand waar Abraham Verhoeven, de pionier van de dagbladpers woonde en werkte, het Dagbladmuseum gevestigd, een kostbaar kleinood.

Een belangrijk Antwerps schrijver, waaraan wij vandaag ook aandacht zullen besteden via een karakteristieke wandeling door Antwerpen is Willem Elsschot.

Over ieder van deze drie onderwerpen geefik hier nog een korte toelichting.

Alvorens we echter hieraan beginnen, gaan we bij het binnenrijden van Antwerpen even stoppen bij de bekende Cogels-Osylei, moeilijk te bereiken met het openbaar vervoer vanuit het centrum. Dus gaan we er met de bus langs.

De Cogels-Osylei en omgeving (nabij het station Berghem) vormen een uniek stedelijk erfgoed.

Hier triomfeert de ware bourgeois van rond de eeuwwisseling. Nergens in Europa vind men in enkele straten bijeen een fraaiere verzameling van Jugendstil en Art-Nouveauarchitectuur.

Architect Jos Bascóurt, volgeling van Victor Horta, heeft zijn stempel op de wijk gedrukt. Ookhier(waarniet?) is er geruime tijd ernstig sprake van geweest om de Cogels-Osylei in haar geheel te slopen. Protest van architecten verhinderde dat en in 1984 werd een groot gedeelte van de wijk (170 panden in totaal) als monument beschermd. Oordeel zelfmaar!

Over het Museum Plantin-Moretus bestaan hele boekwerken. Zelfben ik er al zeker een keer of6 geweest en iedere keer raak je opnieuw in de ban: door de ambiance zelf, want

woonhuis, drukkerij en tuin zijn geheel in oorspronkelijke staat gehouden, door de schitterende exemplaren van boeken, plaatwerken en kaarten, door de ambachtelijkheid, waarmee deze produkten werden vervaardigd.

Het begin ligt bij de in 1520 in Frankrijk geboren Christoffel Plantin, die zich in 1548 in Antwerpen komt vestigen, aanvankelijk als boekbinder en leerbewerker, later als boekdrukker.

In de jaren 1568-1572 werd een groots plan van hem verwezenlijkt: het drukken van een betrouwbare, wetenschappelijke uitgave van de Bijbel. Door bemiddeling van kardinaal Granvelle kreeg hij hiertoe opdracht van de Spaanse koning Filips II. Dit betekende een bloeiperiode van het bedrijf rond 1570 draaide er 16, misschien zelfs 22 persen. De grote klap kwam bij de Spaanse Furie in 1576: het productieniveau daalde tot 5 à 10 persen. Maar de kwaliteit steeg. Onze drukker moest vanaf toen wel gaan schipperen tussen de Spaanse koning als zijn belangrijke opdrachtgever en de "andere" kant, zoals Willem van Oranje en de Staten-Generaal.

Zodoende was hij op een gegeven moment èn aartsdrukker des konings èn de officiële drukker van de stad Antwerpen.

ZelfbleefPlantin degelijk katholiek, maar werd door zijn calvinistische omgeving steeds hartelijk bejegend. Op 1 juli 1589 werd Plantin begraven in de absis van het hoogkoor van de Onze Lieve Vrouwe kerk als "de prins der drukkers".

Plantin had 5 dochters; van wie drie waren gehuwd met helpers en medewerkers. Een van hen was Moretus (15431610), erfgenaam van drukkerij en winkel te Antwerpen.

Veel is bewaard gebleven van de drukkerij en verzamelingen uit deze drukkersgeslachten. In 1876 werd het Plantijnse huis met zijn schatten eigendom van de stad Antwerpen. In 1877werd het museum. Een rondleiding in dit museum door ervaren gidsen van de Dienst van Toerisme is een zeer boeiende aangelegenheid!

Naast de pracht en praal en langdurige historie van het museum van Plantin, staat een aantal straten verder het intieme, kleine Dagbladmuseum. Ook met een lange geschiedenis. Laten we even teruggaan naar het drukkersatelier van Christoffel Plantin. We vinden daar een meester-graveerder: Abraham Verhoeven. Zijn zoon, geboren 1571, eveneens met de naam Abraham, gaat de geschiedenis in als de eerste dagbladuitgever. Hij vestigde zich aan de Lombaarde Veste waar nu het Dagbladmuseum is gevestigd. In 1605 drukte en verkocht hij de eerste krant ter wereld onder de benaming "NieuweTijdinghen",somsindeFransetaal,somsinhetLatijn.

In 1629 veranderde hij de naam van zijn krant in "Wekelycke Tydinghen". Hij stierf in 1652.

In 1987richtte Georges Blommaert, eensympathiekeAntwerpenaar, eenDagbladmuseumop indewoningwaarAbraham Verhoeven heeft gewoond en gewerkt. Ondanks dat het museum relatiefklein is (er kan dan ook slechts één groep van vijfentwintig personen per keer in) bezit het een enorme en uniek collectie kranten uit ongeveer honderdzesentwintig landen; vierduizend ervan zijn meer dan tweehonderd jaar oud. Tot de collectie van het Dagbladmuseum behoren de speciale edities van de vijfentwintigste en vijftigste verjaardag van de Daily Mail en ook de kleinste krant, die ooit ver-

KN - SEPTEMBER 1996

3

VAN DE BESTUURSTAFEL

scheen: het Utrechts Nieuws- en Advertentieblaadje (10 bij 15 an), maarook de grootste krant: i.10 meter bij 2 meter! En nog veel meer bijzondere dingen We maken deze dag ook een speciale wandeling door Antwerpen (1,s uur) onder leiding van deskundige gidsen: de Willem Elsschotwandeling. Willem Elsschot is de schrijversnaam van Alfons de Ridder, "de Fons" in het Antwerps. Alfons was het achtste kind van de bakker op de Keyserlei Christiaan de Ridder; Fons werd geboren op 7 mei 1882. In 1899 van de Middelbare school gestuurd wegens wangedrag, werd hij eerst loopjongen, maar liet zich toch vrij spoedig inschrijven bij het Hogere Handelsgesticht in Antwerpen en behaalde zelfs drie jaar later het licentiaat (doctoraal) in handels-consulaire-en koloniale wetenschappen. Na een aantal jaren in Parijs en Rotterdam vestigde hij zich in 1911 voorgoed in Antwerpen, en begon daar later een reclamebureau.

Vele, meestal korte werken, staan op zijn naam: onder andere "Villa des Ros es", "Lijmen","Kaas", "Het been" en andere. Zijn overbuur (20 stappen van hem vandaan) was Gerard Walschap: 27 jaar lang hebben zij met elkaar nooit enig letterkundig contact gehad.

WillemElsschotschreefmet een knappe pen en een uiterst scherp opmerkingsvermogen eenvoudige boeken over de Antwerpse burger. Geen enkel Vlaams auteur, Hubert Lampo uitgezonderd, heeft zo de sfeer van Antwerpen in zijn boeken weergegeven. Hij stierfop 31mei1960.

De stamkroeg van Willem Elsschot was QgintenMatsijs in Antwerpen, ook 't Gulick genaamd, waar wij bij Ludo, de waard, de dag beginnen. Dit café is meer dan 400 jaar oud.

Geen sjiek café, zelfs een beetje burgerlijk, maar steeds boeiend en levendig en met een eigen karakter. Eeuwenlang was dit de pleisterplaats van de burgers en ingezetenen uit het Hertogdom Gulick. De vorige kastelein is gestorven met de hand aan de bierpomp. Vaste gasten? Karel Jonckheere, Ernest Claes, Hubert Lampo, Jef Geeraerts, Ramses Sfaffy, om slechts enkele te noemen en ikzelf.

Vaak kwam Willem Elsschot hier kaarten.

Het wordt al met al best een bijzondere dag.

Het programma ziet er als volgt uit: 08.00 uur 09.30-09.45uur 10.00-10.45 uur

11.00-13.oouur

13.oo-14.3o uur 14.30-17-3ouur

vertrek; opstapplaats: de Gouden Draak bij hetstation. kortbezoek(metbus)aandeCogelsOsylei in de wijk Berghem koffie ("naar genoegen") met gebak in het oudste café van de Nederlanden: Qginten Matsijs te Antwerpen.

Bezoek aan museum Plantin-Moretus onder leiding van gidsen van de Dienst voor Toerisme.

Lunch inde authentieke 15e eeuwse kelders van de Pelgrom Groep A (de helft van het gezelschap) brengr een bezoek aan het Dagbladmuseum (1,s uur), terwijl groep B de Willem

Elsschot-wandeling loopt onder leiding van ervaren gidsen (1 uur); na 1 uurloopt groep A de Willem Elsschot-wandeling en bezoekt groep Bhet Dagbladmuseum.

17.30-20.oouur Vrij inAntwerpen(suggestiesindebus) 20.00 uur Vertrek uitAntwerpen.

2i.30 uur Aankomst in 's-Hertogenbosch (bij opstapplaats).

De kosten van deze excursie bedragen} 90,- per persoon: hierin zijn begrepen de buskosten (f 20,-), uitgebreide koffie metgebak bij aankomst(f 10,-), alleentreé's engidsen(f 20,-), een kwalitatief goede lunch in de authentieke 15e eeuwse kelders van de Pelgrom (f 35,-) en de organisatiekosten(f 5,-).

Niet in de prijs begrepen zijn, zoals gebruikelijk de dranken bij maaltijd ofdaarbuiten.

Het maximum aantal deelnemers is 50. De volgorde van ontvangst van betaling is bepalend.

In het Kringhuis ligt vanafheden een intekenlijst: U kunt zich ter plaatse of telefonisch of schriftelijk opgeven. Sluitingsdatum: 15 oktober. Betaling: U kunt ter plaatse betalen in het Kringhuis, zo niet, dan ontvangt U na aanmelding r acceptbetaalkaart; gelieve deze onmiddellijk na ontvangst m te zenden.

Wachtniettelangmet beslissen. We beloven U een unieke dag.

VincentVerberk

Tussendoortjes Uit de in 1995 gehouden ledenenquête kwam naar voren, dat onze leden behoefte hebben, naast de officiële excursies en lezingen van de Kring, aan tussentijdse beperkte gezamenlijke activiteiten, die ook overdag en door de week kunnen plaatsvinden. Deze in beginsel pretentieloze samenkomsten kunnen van alles omvatten: van buurten over 'n bepaald door een van onze leden aangedragen onderwerp gezamenlijk bezoek aan een interessant gebouw ofiets dergelijks. Dit hoeven geen hoogdravende zaken te zijn. Zo zijn ook gezamenlijke bezoeken mogelijk aan wellicht bekende dingen, maar waar men alléén niet zo gemakkelijk toe komt, zoals gezamenlijk bezoek aan provinciehuis, de binnenkant van de Sint-Jan, een abdij, een kasteel, een tentoonstelling in een museum en vul verder maar in. Ideeën zijn van harte welkom!

Deze activiteiten zullen georganiseerd worden met een voorlopige frequentie van éénmaal per 2 à 3 maanden onder de noemer: TUSSENDOOR1JES. De organisatie van het een en ander is in handen van Mevrouw Joos vanZantvliet, met ondersteuning van ondergetekende. Wie komt de gelederen versterken?

Aankondigingen zullen steeds plaatsvinden in KringNieuws, Nieuwsbrief(informatie blad ten behoeve van de vrijwilligers, red) en dergelijke.

Een eerste activiteit was een bezoek aan het kerkhof "Groenendaal" op 14juli.

KN - SEPTEMBER 1996

4

VAN DE BESTUURSTAFEL

De volgende activiteit is, in het kader van Brabant 200, geleid bezoek aan het provinciehuis dinsdag 8 oktober 1996, aanvang 14.00 uur. samenkomst: in de hal van het provinciehuis.

Opgave van deelneming in het Kringhuis tot uiterlijk 24 september kosten: gratis maximaal aantal personen : 50 (2 groepen).

Het lijkt ons best interessant om in dit jubeljaar van de provincie gezamenlijk op bezoek te gaan in het provinciehuis. Ubentwelkom!

Vincent Verberk

Lezingen Brabantse Smitsorgels

Onder het motto: "Vrienden maken vrienden", willen wij binnen de Kring èn betere kennis èn nadere kennismaking bewerkstelligen tussen de Kring en de Molukse gemeenschappen.

De heer Smeets deelde mij mede, dat hij niet zozeer zijn boek zal navertellen (misschien is dit de aanleiding, om het boeiende boek van te voren te lezen "), maar de nadruk wil leggen op een aantal zaken, die men over het algemeen denkt te weten over de Molukkers, maar die niet kloppen, zodat nogal eens de werkelijkheid geweld wordt aangedaan. De ervaring leert, dat dit aanleiding geeft tot een levendige gedachtenwisseling.

Geefdus gehoor aan deze wat prikkelende uitnodiging.

Wij hopen, dat ook Molukkers zelfnaar deze lezingavond komen, zodat niet alleen over hen maar ook met hen gesproken kan worden. Welkom!.

Vincent Verberk "Molukkers in Vught", door Henk Smeets, Vughtse Historische Reeks (deel 4),1996, uitg. Boekhandel Brabant.

Maandag 16 september 1996, 20.00 uur, Stadsarchief Spreker is Drs AngelienAugustus-Kersten.

Aan de hand van beeld en geluidmateriaal zal getracht worden de belangstellenden vertrouwd te maken met het kerkorgel als veelomvattend verschijnsel. Hierbij wordt niet alleen aan musikale aspecten aandacht besteed, maar ook aan kunst- en cultuurhistorische aanzichten.

Het brabantse orgel - en in het bijzonder het Smitsorgelzal vanuit een grote, omtrekkende beweging benaderd worden. Op deze manier hoopt mevrouw Angelien AugustusKersten samen met de luisteraars de specifieke plaats te kunnen localiseren, die het Brabantse orgel in het Nederlandse orgellandschap inneemt.

Kok de Bekker

) De Molukkers.

Maandag 7 oktober 1996, 20.00, Stadsarchief.

Spreker is Henk Smeets.

V66r mij l'igt een boek uit de "Vughtse Historische Reeks", getiteld "Molukkers in Vught", geschreven door de historicus drs. Henk Smeets, directeur van het Moluks Historisch Museum in Utrecht.

Wij hebben de heer Smeets bereid gevonden om over de Molukkers een lezing te geven voor de Kring en belangstellenden, op maandag 7 oktober 1996, aanvang 20.00 uur, StadsarchiefBloemenkamp 50.

Vught en ook 's-Hertogenbosch kennen Molukse gemeenschappen, die dus als zodanig deel uitmaken van de totale Bossche en Vughtse leefgemeenschap, en dus ook van het gebied, dat de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" bestrijkt.

Kalenderfeesten maandag 11november1996, 20.00 uur, Kringhuis. spreker is Prof. dr. P. Nis sen Prof. dr. P. Nissen is verbonden aan de Katholieke Universiteit in Tilburg waat hij de bijzondere leerstoel: Cultuur in Brabant in sociaal-wetenschappelijk en historisch perspectief, bekleed. In het kader van deze leerstoel wordt onderwijs gegeven en onderzoek verricht en bevorderd naar culturele ontwikkelingen en uitingsvormen in Noord-Brabant. De nadruk ligthierbij op de volkscultuur, de cultuur van alledag en alleman.

In dit kader wordt op diverse plaatsen in Noord-Brabant onderzoek verricht naar Kalenderfeesten. Al een aantal keren bent u in het Kring-Nieuws attent gemaakt op het feit dat ook in 's-Hertogenbosch, vanuit de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch", volop onderzoek wordt verricht naar Kalenderfeesten. Hierbij is prof. dr. P. Nissen als begeleider intensiefbetrokken.

Tijd dus om belangstellenden te introduceren in het feestelijk verleden van 's-Hertogenbosch en Noord-Brabant.

Ook zal er aandacht geschonken worden aan de gebruiken en gewoonten tijdens Sint-Maarten die op 11 november, de dag van de lezing, plaatsvindt.

Bent u geĂŻnteresseerd in het bourgondische verleden van 's-Hertogenbosch en omstreken dan is deze lezing zeker de moeite waard.

U bent van harte welkom op maandagavond 11 november in de nieuwe locatie van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch". Aanvang 20.00 uur.

KN - SEPTEMBER 1996

5

VAN DE BESTUURSTAFEL

Hartelijk Welkom

Gastheer of gastvrouw in de stad, iets voor u'?

Wij heten de volgende nieuwe leden welkom: de heer J. Maris, 's-Hertogenbosch de heer A. Verhoef, Ammerzoden mevrouw M. vanDuijnhoven, 's-Hertogenbosch de heer W. Batten, 's-Hertogenbosch mevrouw M. de Graaf, Waalwijk de heer A. van Campen, Vught mevrouw A. Bousardt, 's-Hertogenbosch de heer R. Dupuis, 's-Hertogenbosch deheerJ.M.C. vanDinter, Waalwijk mevrouwC.J.M. Huijbers, 's-Hertogenbosch mevrouw W. Noordegraaf-Kappert, 's-Hertogenbosch mevrouw A.A.C. Heijting-v.d. Heetkamp, 's-Hertogenbosch mevrouw A. van de Doelen, Rosmalen de heer P. Verhoeven, Waalwijk de heer P. Heijting, 's-Hertogenbosch de heer J.H. Abracht, Schijndel M.H. Kusters, 's-Hertogenbosch C. van de Wiel, 's-Hertogenbosch deheerE.H.J. Vermaas, 's-Hertogenbosch mevrouw P. Dircks, 's-Hertogenbosch Bossche Kelders, Vught de heer P. Voets, Rosmalen J. Kitslaar, Rosmalen H. vanStrijp, 's-Hertogenbosch A.B.C. Senden, 's-Hertogenbosch Ph.H.M. Dries, 's-Hertogenbosch de heer H. Smies, Boxtel mevrouw A.E.M. Smies, Boxtel en als nieuw jeugdlid C.R.M. Smies, Boxtel

Diversen

De belangstelling voor een bezoek aan onze stad en dan met name van de cultuurhistorische bezienswaardigheden is nog steeds groeiende. Dat vraagt ook van onze Kring verhoogde inspanning. Wij willen immers graag op een verantwoorde manier bezoekers en Bosschenaren het mooie en interessante van de stad laten zien.

Belangstelling? Uw reactie is van harte welkom. In een kennismakingsgesprek zullen de mogelijkheden worden besproken.

Wij vragen wel een serieuze inspanning: onder andere het volgen van een gedegen opleiding. Ook zullen afspraken worden gemaakt opdat wij ook op u kunnen rekenen. Het is zeker geen vrijb lijvendezaak! Wel een functie die voldoening geefi:.

Het gaat om een gidsfunctie bij de Toren, Citadel, Stadhuis, Zwanenbroedershuis, binnenstadskemen waaronder ook de Sint-Jan. Het gevolgd hebben van de cursus Boschlogie I en eventueel II is wel gewenst maar niet srrikt noodzakelijk. Belangstelling voor de cultuurhistorie in het algemeen is wel een voorwaarde voor het vruchtbaar kunnen volgen van de opleiding.

Bij de schippers/gidsen van de Stichting Binnendieze is voor het seizoen 1997 dat in april 1997 van start zal gaan, behoefte aan versterking. Met de ingebruikname van de vierde boot, de uitbreiding van het avondvaren en van de vaarroute in het komend seizoen, is uitbreiding noodzakelijk.

Voor belangstellenden geldt: graag opgeven uiterlijk 30september1996!!

Er kan dan nog dit seizoen met de belangstellenden gevaren worden en gezamenlijk bekeken worden of men het varen enigszins "in de vingers heefi:" ofkan krijgen.

Wij zijn in afwachting van de komst van... een secretaris, vrouw ofman, die als collega ons bestuur de komende jaren wil versterken.

Wij vragen iemand met: - enige kennis van de gebruiksmogelijkheden van de P.C.; enthousiasme voor de stad en bereidheid tijd en moeite te besteden aan de Kring activiteiten op het terrein van de cultuurhistorie; oog voor het specifieke karakter van de Kring als vereniging met vele actieve leden op velerlei terrein; bereidheid- met behulp van vrijwillig(st)ers -werk te maken van een goed functionerend, de Kring ondersteunend, service verlenend, secretariaat; Graagreacties,ookalsuonsattentwiltmakenopmogelijk ge誰nteresseerden, bij Hein Kurvers p/a Kringhuis, telefoon (073) 6124918 of(o418) 516518.

Opgave voor alle onderdelen, graag met een korte persoonsbeschrijving, bij Lian Duifp/a Ktinghuis. U wordt c.. uitgenodigd voor een kennismakingsgesprek. Nadere telefonische informatie wordt ook graag door haar gegeven: telefoon (073) 6124918.

Oproep Ineen van devolgendeafleveringen vanhetKring-Nieuws wil ik aandacht besteden aan Bossche echtparen, die 70 jaar of langer gehuwd zijn (geweest) en aan Bossche vondelingen.

Op dit moment heb ik gegevens van drie van zulke echtparen (uit de 20e eeuw) en van drie vondelingen (allen uit de 19e eeuw). Indien u ook dergelijke gegevens hebt, wilt u mij dat dan meedelen? U kunt de gegevens afgeven in het Kringhuis ofwel sturen naar het postadres van de Kring dan kan ik uw gegevens in de artikelen verwerken.

Theo van Herwijnen KN - SEPTEMBER 1996

6

VAN DE BESTUURSTAFEL

VAN DE REDACTIE

Drie historische dagen in het provinciehuis te 路s-Hertogenbosch 4, 5en6oktober 1996.

Hoe wordt het verleden bewaard in de Brabantse archieven, bibliotheken en musea? Welke bodemschatten haalt een archeoloog allemaal uit de grond? Hoe kun je zelfbezig zijn met de geschiedenis van je eigen familie, plaats ofstreek? Wat komt er allemaal kijken bij de restauratie van een historisch gebouw? Het antwoord op deze en vele andere vragen is te vinden tijdens de Drie Historische dagen op 4, 5 en 6 oktober 1996 in het Provinciehuis te 's-Hertogenbosch van 10.00 tot 17.oouur.

In de provincie Noord-Brabant bestaat sinds jaar en dag een grote belangstelling voor de eigen cultuur en het eigen verleden. Op dit gebied is een groot aantal archieven, bibliotheken, musea en monumentenorganisaties actief, evenals instellingen op het gebied van geschiedbeoefening, heemkunde, archeologie en genealogie.

Dit jaar zullen deze organisaties en instellingen voor het eerst in de tweehonderdjarige geschiedenis van NoordBrabant gezamenlijk een overzicht bieden van de rijke veelvormigheid van de Brabantse cultuurgeschiedenis. Zij doen dit rijdens de Drie Historische Dagen. Deze grootschalige publieksmanifestarie is gratis toegankelijk.

Tijdens deze dagen krijgr de bezoeker een compleet beeld van watdeBrabantsecultuurhistorieallemaalomvat. Hij kan zich informeren over de activiteiten van tal van organisaties en de wijze waarop hij daar zelfacriefaan deel kan nemen.

Zo zullen bijvoorbeeld de Brabantse archieven de bezoekers de mogelijkheid bieden om in een "studiezaal" documenten en digitale bestanden te raadplegen. Demonstraties van archiefrestaurarie en videopresentaries laten zien dat een archiefmeer is dan een bewaarplaats voor oud-papier.

~!AN

Bibliotheken zijn via verschillende geautomariseerde catalogi raadpleegbaar.

Oude drukken, kaarten en bijzondere boeken uit de Brabant-Collectie van de Katholieke Universiteit Brabant laten zien dat al veel over het verleden te boek is gesteld. Tijdens deze dagen zullen ook doorlopend oude films over Brabant vertoond worden.

Archeologie omvat veel meer dan oudheidkundige bodemvondsten. Ook de voorspelling van vindplaatsen, het veldwerk, de restaurarie en de onderwater-archeologie maken deel uit van het hedendaagse bodemonderzoek. Bezoekers kunnen zelfvondsten uitzeven, terwijl kinderen in een archeologische zandbak opgravingen kunnen doen.

Verderop, bij het thema monumentenzorg, kan men ondermeer ambachtelijke restaurateurs aan het werk zien.

Met muziek, dans en toneel, met audio-visuele presentaties rond het thema "feestcultuur" wordt het onderdeel heemkunde en volkskunde in beeld gebracht.

Tot slot leggen deskundigen op het gebied van de genealogie de bezoeker uit hoe men onderzoek kan doen naar de eigen voorouders.

Naast de presentarie van cultuurhistorische thema's zullen er allerlei activiteiten in het Provinciehuis plaatsvinden.

De bezoeker moet niet verbaasd zijn als hij plots oog in oog staat met een Romeinse soldaat of een middeleeuwse bedelaar. Hij kan zijn portret laten knippen op de manier van 200 jaar geleden en genieten van oude Brabantse muziek, van middeleeuwse kluchten en historische films. Tientallen lezingen worden verzorgd ende boekenliefhebbers komen aan hun trekken in het "Boecken Magasijn", waar honderden boeken over de Brabantse geschiedenis te koop zijn. Tijdens deze Drie Historische Dagen is er voor elk wat wils zowel voor jong als oud.

DE REDACTIE Een reaktie op""" Een toevallige ontmoeting in Mechelen uit Kring Nieuws nr 5,3aargang22 Behalve het zich in de Romboutskerk bevindende Mariabeeld, zijn er meer contacten tussen beide steden.

Op 23 juni jongstleden heeft een delegarie Bosschenaren, bestaande uit: plebaan en kapelaan van de Sint-Jan, de Broederschap van de Zoete Lieve Vrouw van Den Bosch, de complete Schola Cantorum, het Schuttersgilde De Oude Schuts en een aantal "losse" Bosschenaren, een bezoek gebracht aan deze Belgische stad om daar de Sint-Romboutsviering bij te wonen.

Wij zagen in de Romboutskerk ondermeer de volgende voorwerpen, speciaal voor ons uitgestald in een vitrine:

- Een Kelk, oorspronkelijk afkomsrig uit het Bossche klooster van de Rijke Claren en na 1629 in zuidelijke richting afgereisd. (Een afbeelding en beschrijving is te vinden in het Boek "In Buscoducis").

Een rinnen pelgrimsteken uit 's-Hertogenbosch afkomsrig, daterend uit circa 1425-1475 en rijdens archeologisch onderzoek zeer onlangs in Mechelen gevonden.

Het is de bedoeling dat ook in 1997 door voornoemde personen en groepen weer naar Mechelen wordt gegaan om de Sint-Romboutsviering bij te wonen en, wie weet, een oude tradirie te herstellen. Misschien zou de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" daarbij aan kunnen haken. In ieder geval is het zinvol als de organisatoren volgend jaar op rijd informarie verstrekken aan het bestuur van de Kring en redacrie van het Kring-Nieuws.

John Vermulst

KN - SEPTEMBER 1996

7

BOSSCHE HISTORIE

BOSSCHE HISTORIE De Bosschenaren en Sint-Rombout Volgens oude Bossche kronieken hebben de Bosschenaren sinds 1266hetrechtom de relieken van Sint-Rombout te dragen, "op die kermisdach van Mechelen". Hoe is dat zo gekomen?

Mechelen maakte geen deel uit van het Hertogdom Brabant, maar was een vrije heerlijkheid- weliswaar midden in Brabant gelegen -, die onder wisselend gezag stond. In de loop van de 11 een 12e eeuw wisten de prins-bisschoppen van Luik een zekere macht over Mechelen te verkrijgen. In het begin van de 13e eeuw wisten ook de Berhouts, Heren van Grimbergen, een machtspositie in Mechelen op te bouwen.

Het oudst bekende stadswapen van Mechelen uit 1242 vertoont dan ook het wapen van de Berhouts èn de bisschopsstaf In de loop van de 13e eeuw verkregen de Berhouts de feitelijke macht over Mechelen. De prins-bisschop van Luik liet dat echter niet zo maar over zijn kant gaan. Hij verzekerde zich van de steun van de graven van Gelderland, Gulick en Loon en begon Mechelen te belegeren. Wouter VI Berhout genoot echter de steun van de hertog van Brabant, die niet graag zag, dat de machtige prins-bisschop een steunpunt midden in zijn hertogdom had. Hij riep waarschijnlijk de burgerij van zijn hertogdom tot heirvaart op. Ook de burgers van' s-Hertogenboschschoten te hulp. De belangrijkste Bossche kroniekschrijver Cuperinus beschreefhet als volgt: 'Int iaer ons Heeren dusent CC en LXVI (1266) is een oorloge geresen tusscen den bisscop van Luyck en die stat van Mechelen in Brabant, ende als die bisscop die stat van Mechelen belegen hadde mit grooter macht van volck, soo sochten die van Mechelen hulp en troost aen die stat van den Bosch. Die van den Bosch, om die van Mechelen te hulpe te comen, en sy quamen mit grooter macht van borgeren en ruteren, en sy ontsetten diestatalsoo van dat belech, datdie bisscop opbreken moest en verliet die stat van Mechelen. Die van Mechelen, willende danckbaer zijn den Bosch, presenteerden te geven en te scenken dat lichaam van Sint Rombout, biscop, mer die van den Bosch dancten die van Mechelen dat deze presentacie en dien toen wert overgedragen, dat tot alle jaren op die kermisdach van Mechelen die van den Bosch, die daer tegenwoordich syn sullen, diemit Sinte Rombout lichaem altoes selver om dragen sullen en dan hoochlick getracteert sullen werden mit wyn en mit coste, ende soo wie van den Bosch daer dan tegenwoordich is, syn porcie van wyn hebben sal, dat welck tot noch toe onderhouden is"

Wie waren die Bosschenaren die Mechelen te hulp schoten? Gewoon, zoals de kroniek aangeeft: burgers, die gewapend waren. Niet georganiseerd. Pas in de 14e eeuw kwamen allerlei organisaties in 's-Hertogenbosch van de grond. In 1302 kreeg het ambacht van de smeden zijn eerste keur; in 1318 werden de statuten van de Illustre Lieve Vrouwebroederschap (toen nog een broederschap van louter clerici) goedgekeurd. Het mirakelbeeld werd pas in 1380 in de bouwloodsen gevonden; hierna kwamen de bedevaarten naar 's-Hertogenbosch op gang.

In 1399 blijkt uit de stadsrekeningen dat 's-Hertogenbosch drie schuttersgilden had: de oude en jonge voetboog en de handboog. Die gewapende Bosschenaren van 1266 woonden grotendeels binnen de muren van de oudste stad, die echter al te klein geworden was. Daarom woonden er al mensen buiten die oudste muren en was ook de eerste, r maanse Sint-Jan buiten de muren gebouwd. Het was echter geen parochiekerk: de kerk van Orthen was in 1266 nog parochiekerk van 's-Hertogenbosch. Wel werd er omstreeks 1268 een doophuis bij gebouwd, zodat de Sint-Jan in ieder geval een parochiële functie had.

Volgens een gids uit Oud-Mechelen zou de Sint-Romboutsprocessie pas sinds 1303 trekken, toen Jan van Brabant Mechelen belegerde. Dit is echter in tegenspraak met het oude Bossche recht om Rombout te dragen, zoals Cuperinus verhaalt en waarvan in ieder geval in de 16e eeuw nog gebruik van werd gemaakt.

Wie was Rumoldus oftewel Rombout?

Volgens de legende werd Rombout in 720 in Schotland geboren als zoon van koning David en zijn vrouwCecilia. In746 werd hij tot Bisschop van Dublin gewijd. In 754 kwam hij in de streek van Mechelen aan om er de heidenen te bekeren. I-. stichtte er onder andere een abdij op door graaf Ado geschonken grond. Diens zoon Libertus zou door Rombout op wonderbaarlijke wijze van de verdrinkingsdood gered zijn.

Volgens de legende voorzag God Rombout ook van geld, steeds als het nodig was. D~.(lrom deed het verhaal de ronde, dat Rombout rijk was. Hij werd daarom op 24 juni 775 door twee metselaars vermoord. Zij vonden echter geen cent....

Henny Molhuysen, Peter-Jan van der Heijden

Cuperinus eindigde zijn kroniek in 1557 en toen was het dus nog gebruikelijk dat Bosschenaren het lichaam van SintRombout droegen. Opmerkelijk is verder, datde Bosschenaren de relieken van Rombout geweigerd zouden hebben in een tijd, waarin men alles deed om aan waardevolle relikwieën te komen, zelfs diefstal.

KN - SEPTEMBER 1996

8

VAN DE REDACTIE

Kunst in een bijzondere ambiance

Kunstenaar Bert Vogels heefi: een bijzondere passie voor techniek en is een groot liefheb her van de natuur en speciaal van vogels (hoe kan het ook anders!). Hij heefi:zijn ideeĂŤn geconcretiseerd, contact gezocht met de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" en de directie van de Boulevard, hetgeen resulteerde in een zeer bijzondere tentoonstelling tijdens de Boulevarddagen in de Sint-Janstoren. Op de eerste verdieping waren een tiental werken opgesteld, aangesloten op computers. Door het publiek kon, door een eenvoudige instructie aan de computer een kunstwerk in werking worden gesteld en de talrijke belangstellenden hebben met open mond de verrichtingen van de "vogels" van Bert Vogels gadegeslagen, waaronder het lachende vogelgeraamte, het geweer met vogelkop" schietend" op een vogel, de grammofoon met drie vogelkoppen als afSpeelnaalden en de "vliegende" filmprojector.

De bezoekers hebben kunnen genieten van deze unieke kunstwerken in deze zo bijzondere en misschien ook wel delicate ambiance. Met deze opzet op deze plek moet je natuurlijk heel voorzichtig omgaan en met alle instanties goede afspraken maken. De Sint-J anskathedraal is tenslotte niet zo maar" een gebouw".

In ieder geval heefi: deze tentoonstelling laten zien, dat het zeer wel mogelijk is om de toren op een bijzondere manier te gebruiken en het publiek waardeerde dat bijzonder.

Het heefi: mij alleen verbaasd dat er zo weinig vrijwilligers en gidsen (speciaal torengidsen) zijn komen kijken. Blijkbaar was er niet voldoende interesse, maar ze hebben wel iets bijzonders gemist. ALS ze hadden komen kijken, hadden ze zich natuurlijk ook aan kunnen melden om een paar uurtjes toezicht te kunnen houden, maar een volgende keer beter.

Buiten de belangstelling voor de kunst van Bert Vogels was er ook veel interesse voor de Sint-J anstoren zelf, velen werden geĂŻntrigeerd door het aanhoudende gebons van het uurwerk, hetgeen een aparte dimensie gaf aan de tentoonstelling. Het lijkt mij zeker een goed idee om, als er zich een volgende gelegenheid aandient, kunstwerken op te stellen op alle verdiepingen in de toren, zodat ook enige aandacht aan de toren zelfgegeven kan worden.

Boulevard of BROf<EN "Dreams" in galerie Nummer 16 Ank de Groot, van galerie Nummer 16 in de Molenstraat, in samenwerking met Herman Haarkens en Marianne van Heeswijk en Oosterse stoffen leverancier World of Wonders, richt haar galerie tijdens de Boulevard in als in een sprookje en Ank zelf is de sprookjesverteller.

De galerie is fotoAtiLirufus dan ingericht met prachtige, bijzondere Oosterse stoffen, een prachtig hemelbed en bijzonder keramiek op de tafels. Bij bezoekers van de galerie roept het verbazing en nieuwsgierigheid op en menigeen verzucht dan: "dit is een sprookje, wat zou ik graag in dit sprookje de nacht willen doorbrengen". En dat kan dus! Bezoekers kunnen een nacht gebruik maken van dit sprookje; de schone (van zeer bijzonder stoffen gemaakte) pyama's liggen klaar en de sprookjesfee heefi: het hemelbed keurig opgemaakt.

Mocht je onverhoopt niet kunnen slapen, dan kijk je even door het raam naar buiten naar die wonderschone maan die sprookjesachtig weerspiegelt in de Binnendieze.

Na deze sprookjesnacht zal de schone fee een sprookjesontbijt serveren aan de met prachtig keramiek gedekte tafel.

Helaas zal na dit ontbijt de harde (on)werkelijkheid weer terugkeren.

Ik heb bij geruchtevernomendatHeinKurvers hierookde nacht heefi: doorgebracht. De pyama moet hem vast goed hebben gestaan, helaas was er geen puntmuts bij ...

Jammer eigenlijk dat sprookjes er allen maar zijn tijdens de Boulevard. Nu moet ik helaas een jaar wachten om een nacht in een sprookje te kunnen vertoeven, maar ik heb me op de (wacht)lijst laten zetten. Bovendien is er volgend jaar kans op uitbreiding van het sprookje, maar hoe en wat is nog een geheim. De gelukkigen volgend jaar zullen het mee kunnen maken....

John Vermulst

KN - SEPTEMBER 1996

9

VAN DE REDACTIE

"Le moment suprême" Op 8 augustus 1996 om 16.45 uur precies (jawel!) is het huurcontract voor de nieuwe vestiging van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" ondertekenddoorHeinKurvers en Vincent Verberk van de Kring enerzijds en door de heer Den Otter van lunchroom Den Otter anderzijds.

Op de begane grond, achter de banketzaak van Den Otter in de Visstraat, aan een aardig binnenpleintje, komen de winkel en de vrijwilligers voor de toeristische boekingen.

De kelders, van rond 1600, waar nog verlaagde vloeren in moeten komen, zullen worden bestemd voor vergaderruimte, werkruimte en ontmoetingscentrum voor te starten rondleidingen.

Momenteel wordt er druk verbouwd aan zowel de begane grond en de kelders, waar onder andere een nooduitgang komt. Deze verbouwing zal eind september afgerond zijn en dan kan er verhuisd worden.

De heer Den Otter vettelde ons, dat er nog nooit water in de kelders had gestaan met hoog water in de stad, maar mijn eerste indruk was wel dat het behoorlijk vochtig was in de kelders. Hopelijk wordt dat tijdens de verbouwing meegenomen.

In ieder geval is de verbouwing bij architect Marius van de Wildenberg in goede handen.

Over activiteiten omtrent een officiële opening en festiviteiten zult in het volgende Kring-Nieuws meer kunnen 1, zen.

De nieuwe huisvesting van de kring is dus een feit!

John Vermulst

Waterspuwers en gootspoken Joris Baudoin uit Zaltbommel, beeldend kunstenaar, heeft in opdracht van restaurant van Puffelen, galerie N ummer 16 en met steun van de overige bewoners langs de Binnendieze in de Molenstraat opdracht gekregen om een paar sculpturen te onrwerpen in relatie tot de Binnendieze.

Op 14 september tijdens Open Monumentendag zullen deze beeldjes onthuld worden:

De dorstige salamander Een salamander is een waterdier. Je vindt ze bij oude gebouwen onder een steen ofin een put. De salamander is ongetwijfeld één van de diertjes die vemouwd zijn met de sfeer van het Binnendiezegebied.

De dorstige salamander vetwijst naar hetrestaurant erboven. Op het terras kan men zijn ofhaar dorst lessen. De salamander lijkt voortdurend te drinken, maar hij drinkt alleen als het regent. Om de regenpijp van "Van Puffelen" te camoufleren, maar toch in bedrijfte laten, wordt de dorstige salamander aan de regenpijp gemonteerd. Het regenwater loopt door het beeld tot aan de staart, waar het langs de muur geleid wordt, zodat het niet meer in de boten kan vallen.

Duveltje op 'trandje Op de afgebroken rand waar eens een brug was, achter galerie Nummer 16 in de Molenstraat en alleen vanaf de boten te bewonderen, zit een gedrongen ventje; een stevig monstertje dat daar al jaren blijkt ter zitten, hij zal niet van zijn plaats wijken. Wie heeft die brug afgebroken? Dit duveltje weet daar meer van.

ttktning]oris Baudóin

John Vermulst KN - SEPTEMBER 1996

10

VAN DE REDACTIE

Het archief van het Bisdom 's-Hertogenbosch Het enige bisdom dat nog een compleet eigen archief in beheer heeftis het bisdom 's-Hertogenbosch.

"Gelukkig maar", vindt de jubilerende rector Peynenburg, archivaris sedert vijfentwintig jaar, "want het bisdom is niet alleen hoeder van het Evangelie, maar ook behoeder van het culturele erfgoed van het bisdom".

Naastvelekerkelijkearchieven uit het bisdom sedert 1559, beheert de archivaris ook nog stukken van voor die tijd, waaronder die van het klooster Binderseind bij Helmond uit 12 38 en het archief van de Karthuizers uit Vught van 1302-1615.

Ook het beroemde dagboek van Bisschop Ophovius uit 1629 bevindt zich in dit archief Volgens Dr. Peynenburg worden er zelfs oudere stukken bewaard dan in het stadsarchief van 's-Hertogenbosch.

Het bisdomarchiefis géén openbaar archief in de zin der wet, maar er wordt wel een zeer open beleid in deze gevoerd.

Onderzoekers en wetenschapsmensen op voorbereiding

voor hun doctoraalscriptie of dissertatie zijn van harte welkom en de archivaris zal hen uiteraard dienstbaar zijn.

Mgr. Ter Schure, de huidige bisschop van 's-Hertogenbosch is een warm pleitbezorger van het behoud van dit archiefen vindt in de zestigjarige dr. Peynenburg natuurlijk een belangrijk medestander. Het archief van het bisdom is gevestigd in en onder het bisschoppelijk paleis aan de Parade 10 en 1i.

Na de aanslag op Mgr. Zwijsen in 1863 bij Huize Gerra in Haaren (precies halverwege gelegen tussen Tilburg en 's-Hertogenbosch), kocht de bisschop het huis aan de Parade 10 in 1864 voor bijnaf 19.000,-. In 1931 kocht Mgr Diepen Parade 11. Pas in 1982 vonden er verbouwingen plaats en werd er een nieuwe vleugel aangebouwd onder architectuur van Jan de Jong uit Schayk, een zuiver voorbeeld van de "Bossche School". In de kelders onder Parade 11 en de nieuwbouw bevindt zich het archiefvan het bisdom.

Johannes Zwijsen, Bisschop (1 794-18 74)

)

BisschopZwijsenmaggezien worden als dè bouwer van de in vrijheid herboren Katholieke Kerk in Nederland in de negentiende eeuw.

Als aartsbisschop van Utrecht (18531868) na het herstel van de Nederlandse bisdommen in 1853 is hij een markante figuur geweest bij de reorganisatie van het katholiek kerkelijk leven in het Nederland van de vorige eeuw.

Als bestuurder van het Bisdom 's-Hertogenbosch (1853-1877) was hij een stuwende kracht bij de beginnende emancipatie van katholieken in het nu tweehonderjarige Noord-Brabant. Onder zijn leiding hebben de Brabantse katholieken optimaal gebruik gemaakt van de vrijheid, die de staatkundige veranderingen van de Franse Revolutie na 1796, maar vooral de Nederlandse Grondwet van 1848 hen boden. Als een der weinige katholieke geestelijken vond hij een gewillig oor bij Willem II, die als kroonprins enige tijd in Tilburg verbleef en als koning een duidelijke hand heeft gehad inZwijsens' benoeming tot bisschop in 1842. Uitgebreid archiefonderzoek heefi:indeze een reeds lang bestaand vermoeden tot zekerheid gebracht.

Als pastoor te Tilburg (1832-1854), geconfronteerd met grote sociale mistoestanden en onderwijskundige noden, werd hij stichter van de Congegaties van de Zusters van Liefde (1832) en van de Fraters van Tilburg(1844) en trachtte hij, spoedig gesteund door vele volgelingen, deze nood te lenigen. Hij gafvan meet afaan een sterke inmpuls aan wat later uit zou groeien tot de sterke boom van het katholiek bijzonder onderwijs en hij stond mede aan de wieg van zich steeds meer uitbreidende vorm van charitas, zich vooral uitend in

zorg voor de zieke en bejaarde medemens. Alleen al zijn zusterscongregatie telde bij zijn sterven in 1877 tachtig kloosters in binnen- en buitenland, van waaruit aan kinderen onderwijs en zieken en bejaarden verpleging werd geboden.

Een van de eerste taken van elke bisschop is de zorg voor een goede priesteropleiding. Zwijsen, die als pastoorreeds actiefbetrokken was bij de bouw van het Groot Seminarie te Haaren (1836-1839), maakte deze opdracht vooral waar door de stichting van een Aartsbisschoppelijk Groot Seminarie te Rijsenburg (1857); een daad, die meer dan wat ook heeft bijgedragen tot de eenheid van het Aartsbisdom Utrecht, dat immers uit tamelijk versplinterde delen van de vroegere Hollandse Zending was gevormd.

Deze nieuwe biografie is geschreven met behulp van vele, nog zelden geraadpleegde archieven. Vooral het Archief van de Romeinse Congregatie voor de verspreiding van het geloof (de Propaganda Fide) bleek een ware Fundgrube voor het episcopaat van Zwijsen en daarmee voor de Nederlandse Kerkgeschiedenis van de negentiende eeuw. Dat de schrijver van dit boek als Archivaris van het Bisdom's-Hertogenbosch sinds een kwart eeuw het overgrote deel van Zwijsens' schriftelijke nalatenschap mag beheren, bracht vele bronnen letterlijk binnen handbereik.

Johannes Zwijsen, bisschop, is het portret van een kerkbestuurder uit de negentiende eeuw: streng, autocratisch, met een door anderen vanzelfsprekend aanvaard gezag, maar ook

KN - SEPTEMBER 1996

ll

VAN DE REDACTIE

een herder, een pastor, een priester met het hart voor "zijn" mensen. Levend vanuit een sterk geloofen een diepe verbondenheid met de Heer en zijn Kerk, was hij steeds bereid zich in te zetten om de nood van zijn medemensen te lenigen.

Dr. J.W.M. Peynenburg, geboren in 1936 in Eindhoven en in 1960, met dispensatie omdat hij iets te jong was, tot priester gewijd in de Sint-Jan. Hij promoveerde in 1976 op Mgr. Judocus Smits en zijn Tijd. (Mgr Smits was initiator van het blad De Tijd, van oorsprong een Bosch' tijdschrift). Rector Peynenburgwil de uitgave over Mgr. Zwijsen zelfvooral zien als een vervolg op zijn proefschrift.

Het boek Johannes Zwijsen, Bisschop (1794-1877) verschijnt ter gelegenheid van het vijfentwintigjarig jubileum van Dr. Peynenburg als archivaris van het Bisdom 's-Hertogenbosch. Op 20 september aanstaande zal in het Sint-Janscentrum het eerste exemplaar uitgereikt worden aan Mgr. Ter Schure, Bisschop van 's-Hertogenbosch, onder andere in het bijzijn van Mgr. Bluyssenen wordt uitgegeven in de serie Zuidelijk Historisch Contact nummer 3 en zal verkrijgbaar zijn bij onder andere Boekhandel Heynen vanaf 21 september 1996.

John Vermulst

Rectificaties Graag wil ik even twee dingen recht zetten.

In het vorige Kring-Nieuws schreef ik dat Walter Breedveld geboren was in Orthen. Ditis echternietjuist. Het was zijn vader diedaar geboren is. Walter ofPiet is geboren in de Vughterstraat 103. Het huis heet "De Molenbrug". Dus u heeft gelijk Mw. Bettonville.

Het tweede betreft "Het Wit Lam". Dit pand staat op Postelsttaat 34, dus geen 38 of40. Dit na een reactie van de heer H. Persoons. De naam kan duiden op een Joodse slager die daar gewoond en gewerkt heeft. Hopende u hiermede van dienst te zijn geweest,

J. v. Haaren

advertentie Wij staan bekend om onze grote collectie boeken over onze stad.

Ook de Meijerij van 's-Hertogenbosch, onze provincie en geschiedenis in het algemeen is bij ons goed vertegenwoordigd. Het isde moeite waard eens bij ons binnen te stappen.

BOEKHANDEL

Kerkstraat 27, 's-Hertogenbosch, tel. (073) 6130012, fax 1073) 612 09 90.

KN - SEPTEMBER 1996

12

VAN DE WERKGROEPEN

VAN DE WERKGROEPEN Bossche binnenstad Perronkap tweede perron station: Over het behoud van de zo karakteristieke perronkappen moest al te vaak melding worden gemaakt van "slecht nieuws". Ook al is nog weinig zicht op een serieuze inspanning om ook de perronkap van het eerste perron te nu restaureren, toch goed nieuws over de aanpak van de tweede perronkap.

Op zeer zorgvuldige wijze is de NS omgegaan met deze restauratie.

Bij nader onderzoek kwamen meer gebreken aan het licht dan eerst vermoed. En dan niet alleen als gevolg van lang verwaarloosd onderhoud, maar ook in de constructie van de kap. Veel onderdelen zullen ook opnieuw moeten worden aangemaakt; op een aantal punten is aan een eigentijdse versterking van de constructie niet te ontkomen. Restauratie zal hier op sommige punten een "2oe eeuws gezicht" krijgen; er is bewust niet gekozen voor imitatie en het verstoppen van de ingrepen naar de technische mogelijkheden van onze tijd.

Het dak zal zijn overigens ook niet oorspronkelijke donkere kleur van het hout, niet terug krijgen; over de kleur van de ijzerconstructie is nog geen definitief besluit gevallen.

Het restauratie proces zal op zich al indrukwekkend zijn. In gedeelten zal de kap worden gesloopt om, na elders geheel te zijn opgeknapt, weer te worden geĂŻnstalleerd op het

Bossche perron. In bijgaande tekening is een impressie gegeven van dit proces.

Dus niet schrikken als delen van de kap worden gesloopt!

Ze komen terug.

De kring is blij met deze aanpak en hoopt dat de ervaring die nu wordt opgedaan gebruikt wordt voor de aanpak van de eerste perronkap.

Nog een verzoek aan de NS: schenk ook aandacht aan het plaveisel van de perrons en verwijder de uit de toon vallende

restauratie gebouwtjes aan de noord- en zuidzijde op het tweede perron. Men kan nu immers terecht in de passerelle en de nieuwe stationshal?

c.omyuttrsimulĂ titttkminJmvanN.S.

KN - SEPTEMBER 1996

13

VAN DE WERKGROEPEN

Oude stadsmuur verrassend gaaf uitgegraven.

Het was algemeen bekend dat zich ter hoogte van hetSintAndriesstraatje op het Hinthamereinde, resten van een oude stadsmuur zouden moeten bevinden.

In het kader van de rehabilitatie van het gebied Hinthamereinde werd voor deze lokatie een nieuwbouwplan ontwikkeld. Na sloop van de bestaande vervallen bebouwing kon de archeologische dienst aan de slag.

Over een lengte van vele meters kwam een praktisch geheel gave r 3e/14e eeuwse stadsmuur te voorschijn!

Wat nu te doen? In een stad die zegt zo veel werk te maken van haar cultuurhistorisch erfgoed zou je mogen verwachten dat deze vondst wordt betrokken bij de nieuwbouwplannen.

Bij deze plannen had eigenlijk op voorhand al met een mogelijk waardevolle vondst rekening moeten worden gehouden.

Een punt waar door ons al herhaaldelijk op is gehamerd. Nu loopt praktisch altijd het archeologisch onderzoek "achter de feiten aan": het wordt onder grote tijdsdruk wel toegestaan maar de resultaten kunnen geen rol meer spelen in de ontwikkeling van nieuwe plannen.

Tot onze verbazing ging er vlak voor de start van de bouwvakvakantie letterlijk zand over de opgraving! De nieuwbouwplannen voorzien slechts in een volledige bebouwingvan hetterrein; de vondstverdwijntweer in het bodemarchief De Kring heeft onmiddellijk bij zowel gemeente als eigenaar aan de bel getrokken en gevraagd om overleg over de mogelijkheid de oude stadsmuur alsnog een zichtbare plaats in de rehabilitatie van het Hinthamereinde te geven. Wie zou zich daar niet sterk voor willen maken?

Mariënburg, Moriaan, Papenhuls~ Postkantoor, Stadskantoor, enz Onder het kopje "stadsvernieling" vragen wij regelmatig uw aandacht voor plannen in de Bossche binnenstad die onze waakzaamheid vragen. Het wordt vaak te veel om op te sommen, laat staan om van commentaar te voorzien en bij te houden.

De Mariënburg staat qua bestemming en behoud van de gebouwen al eerder ter discussie dan vermoed. Niet alleen het schoolgebouw maar ook het kloostergedeelte zal de komende jaren vrijkomen.

Aan de Papenhulst zijn er plannen tot nieuwbouw voor het zusterklooster te komen. Onduidelijk is of dit uiteindelijk ten koste zal gaan van de karakteristieke bebouwing aan de Choorstraat.

Het Postkantoor aan de Kerkstraat is verkocht en nu in de markt voor grootschalige detailhandel, horeca en wat niet al.

Iets om de oude rooilijn weer in ere te herstellen bijvoorbeeld?

De Moriaan krijgt, als de plannen van de gemeente doorgaan, een buurman in de vorm van een vaste bloemenkiosk op de hoek van de Marktstraat. De Kring heeft aangedrongen op herziening van deze plannen. Deze "top lokatie" verdient

meer dan een bloemenkiosk; de toekomst van de Moriaan dient bij de plannen voor de invulling van de hoek te worden betrokken terwijl de oorspronkelijke rooilijn hierbij opnieuw een rol zou moeten kunnen spelen.

De besluitvorming door de gemeenteraad biedt vooruitzicht op een voor de achterkant van het oude stadhuis ingrijpende verbouwing en een uitbreiding van het stadskantoor in het gebied de Wolvenhoek. Hopelijk hebben onze kritische kanttekeningen er toe bijgedragen dat beide projecten als afZonderlijke projecten worden aangepakt dat wil zeggen ieder hun eigen stedenbouwkundige en architectonische uitwerking en afWeging zullen kennen. Hopelijk komt er tijd en financiële ruimte voor een herbezinning op het onbenut laten van de aanpak van fouten uit het verleden: de parkeergarage als visueel en functioneel onding in dit gebied die veel te kostbare grond in beslag neemt en de misser van de Lombardpassage, nu wellicht de moeite waard als gebied dat de aansluiting tussen oud stadhuis en stadskantoor kan vormen. Waarom ook niet zich voegend naar een nieuwe tak van de Binnendieze bijvoorbeeld?

Belangstelling?

Dit is nog maar een greep uit het vele dat onze aandacht vraagt. De werkgroep binnenstad heeft er de handen vol aan; we kunnen nog vele gebruiken!!!

Belangstellenden meldt u bij aan: Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch", ter attentie van de werkgroep Binnenstad, de heer J. van Ee, voorzitter p/a Kringhuis. U krijgt een uirnodiging voor een kennismakingsgesprek.

Commissie Binnenstad

Reactie op "Krèk wè'k wou" Graag wil ik even een reactie geven op het artikeltje over t ) gezegdes.

Het gezegde "Krèk wè'k wou" kom je wel meer tegen op gevels van villa's en bungalows. Voor dat doeleinde vind ik het erg leuk, maar in Kring-Nieuws nummer 5, jaargang 22, suggereert men alsof deze spreuk een typisch Bossche is en datis krèknietzo.

Als wij vroeger zo iets hoorden "zinne wij hij prat boers".

Dus het komt van buiten de stad. Ik dacht uit de buurt van Geffen, maar ik kan het Olling fout hebben wat Geffen betreft. Maar Bosch is het "krèk nie".

Als er geput wordt uit het archiefvan de heer D. van Gent, geeft dat nog geen garantie dat het Bosch is, meestal is het kwaad al geschied als men er achter komt dat het een ander dialect is.

J. van Haaren

KN - SEPTEMBER 1996

14

VAN DE WERKGROEPEN

l 796 's-Hertogenbosch 1996 Van 7 t/m 14september 1996 zullen de "Verzamelaars Hertog Jan" een tentoonstelling organiseren in de Knillispoort.

In het kader van BRABANT 200 JAAR hebben de verzamelaars uit hun collectie een keuze gemaakt, waarvan zij denken dat het de moeite van het bekijken meer dan waard is. Wij heb ben daarnaast dankbaar gebruik gemaakt van enige door Jos Peters gefotografeerde Bossche details. Zo zal men kunnen waarnemen dat' s-Hertogenbosch heden ten dage in het gemeentelogo terecht "parels" draagt in haar kroon. En als provinciehoofdstad in dit BRABANT 200 JAAR stevig in de delta van de Dommel en de AA verankerd staat, met omliggende moerassen en polders.

Op 14 september, OPEN MONUMENTENDAG, is in dit kader bovendien een stereodia-presentatie te zien van Ben Mittendorff.

En voor wie het weten wil; de Knillispoort is te vinden in de Korte Waterstraat 15, langs de Binnendieze bij Dieske en 't Minnepaar.

ansichtcobRobHooBtboom

Rob Hoogeboom

Kalenderfeesten Een feestelijk onderzoek, oftewel een onderzoek naar kalenderfeesten!

In Kring-Nieuws nummer 1 jaargang 22 lazen wij de oproep voor vrijwilligers om mee te werken aan een onderzoek naar kalenderfeesten in 's-Hertogenbosch.

Na de bezielende uitleg van Prof. P. Nissen heb ben wij onze eerste aarzelende schreden in het stadsarchief gezet. We zoeken in de Bossche kranten naar alles wat we kunnen vinden over het Driekoningenfeest, hetSint-J ansfeest ofde SintJansmarkt en de Sint-N icolaasviering.

In de te onderzoeken periode komen we bij de bewuste feesten onverwachte zaken tegen. Voor ons betreft dit de jaren 1935-1950 in De Provinciale Noordbrabantsche en 'sHertogenbossche courant, het prov. Noord Brabants Dagblad en het Huisgezin.

Wie zou er bijvoorbeeld nu nog aandenkenomzijn vrouw met Sint-Nicolaas een veter-corset cadeau te doen ofeen permanent Ă } 2,-. Dit was in 1936wel het geval.

In 1948 sprak Sint-Nicolaas bij zijn aankomst in 's-Hertogenbosch zijn gebruikelijke vermanende woorden tot de kinderen en de volwassenen! Zij mochten niet zoveel papier op straat gooien, omdat de gemeentewerkers zoveel werk hadden met het weer opruimen.

En wie weet nog wat de 'Pinkskens' markt inhoudt?

Woensdag 30 november 1938: Hetlandvolk overstroomde de stad van de traditionele Sint-Nicolaasmarkt. Samen gaan ze nou mèrten, de pinkskens liefin elkaar gehaakt!

Bij ons onderzoek valt ons oog vaak op berichten van totaal andere aard, die het onderzoek nog interessanter en leuker maken, maar tevens een beeld geven van de tijd, waarin het feest zich afSpeelt. Het huwelijk van Juliana en Bernhard bij-

voorbeeld, de krant stond er bol van. Reden wellicht waarom de Driekoningenoptocht in 1937 niet doorging?

Tot nu toe, was het de krant, waar we onze gegevens uithaalden, maar er wachten nog andere bronnen.

Gelukkig kunnen we de bijzondere berichten ofleuke feiten samen delen en wordt er vaak smakelijk om gelachen. Op het stadsarchiefzijn we nu wel bekend, als de 'feesmeuzen', het is er prettig werken en .. ". ze hebben er lekkere koffie.

Er zouden best nog meer mensen mee kunnen doen aan het onderzoek, een oftwee dagdelen in de week.

Onderstaand bericht vonden we op 4 december 1937 in de Provinciale Noordbrabantsche en 's-Hertogenbossche Courant: 2ecouplet:

Geefhem, geefhaar wat hartelijkheid Wat liefde-zonnestralen Laat in een eenzaam menschhart Wat vreugde nederdalen Een blij gezicht, een gul gemoed Een woord van mild gegeven Het kost zo weinig en toch is 't Zoo kostbaar in het leven (Harry Poll)

Het werk in het stadsarchief doen wij in ieder geval met veel plezier en wij hopen met dit artikel ook anderen enthousiast te kunnen maken om deel te nemen aan het onderzoek. Voor meer informatie kunt u terecht bij Petra van der Elst. Zij is meestal te bereiken in het Kringhuis, Tweede Korenstraatje 18, tel(o73)613 5098.

Ria van Pelt en Idamarie Lampe

KN - SEPTEMBER 1996

15

VAN DE WERKGROEPEN • ANDER NIEUWS

Bericht van werkgroep de Winde (Werkgroep INDustyrieel Erfgoed) "Bloei en verval van een industriestad" luidt de inleidende titel van wandeling nummer 10 uit het boekje"50 wandelingen langs het industriueel erfgoed van Nederland", dat is uitgegeven in het kader van 1996J aar van het Industrieel Erfgoed.

Onder bovenstaande inleidende titel wordt het industrieel verleden van onze Hertogstad beschreven.

De economische- en ook culturele bloei- van 's-Hertogenbosch ligt in de 15e eeuw. Het Bossche laaken, de Bossche messen en spelden waren toen in heel Europa bekend en gewild. In de Spaanse verklarende woordenboeken vindt je tot op heden onder het woord BELDUQYE als betekenis: groot puntig mes, fraai van vorm en oorspronkelijk gestileerd en gefabriceerd in 's-Hertogenbosch.

Na de bloeiperiode in de 15e eeuw waren textielnijverheid, bierbrouwerijen, sigarenfabrieken en koffiebranderijen nog lang aanwezig in onze stad, maar daarna is 's-Hertogenbosch steeds meer een bestuurscentrum en handelsstad geworden en is eigenlijk nooit meer een industriestad van betekenis geweest.

Wat er dan nu ook nog over is van industriële monumenten in onze historische binnenstad is niet veel meer en zo het er nog wel is, is het niet meer als zodanig herkenbaar.

Toch is in het bovengenoemde fraaie boekje een zeer acceptabele wandeling opgenomen langs de nog aanwezige bezienswaardige industriële monumenten in o~e binnenstad.

Als u geïnteresseerd bent in industrieel erfgoed, dan zal het betreffende boekje u zeker als gids van dienst kunnen ZlJn. Het is uitgegeven door uitgeverij "Op Lemen Voeten" te Amsterdam, in samenwerking met de Stichting 1996Jaar van het Industrieel Erfgoed. (ISBN 90 74980 05 8) Het ligt ook ter inzage in het Kringhuis.

Werkgroep Winde

ANDER NIEUWS 's-Hertogenbosch in details (2) Om meteen te beginnen bij het einde van mijn vorige verhaal in het maartnummer van dit Brabant-200 jaar (KringNieuws nummer 2, jaargang 22, red.). Het is Jos Peters inderdaad gelukt om heel véééél Bosschenaren SCHAAKMAT te zetten. Gelukkig waren er de diverse personen die bijna of nagenoeg alle 14 foto's wisten te plaatsen. Maar één persoon sprong er met Brabantse vlag en wimpel boven uit en dat was niemand minder dan N ort Lammmers, oud-voorzitter van de Kring. Een ander detail is dat hij deze score haalde op de dag van de opening, dus het aangeboden bierprijzenpakket was zeer terecht. Inmiddels is de expositie's-HERTOGENBOSCH IN DETAILS" na 'tDuvelke, ook te zien geweest bij de firma AMP-Holland, alwaar deze ook enthousiast is ontvangen en bekeken.

Maar ook hier, ondanks de titel, waren er mensen van overtuigd dat deze foto's toch in een andere stad gemaakt moesten zijn.

Rob Hoogeboom

KN - SEPTEMBER 1996

16

BOSSCHE HISTORIE

BOSSCHE HISTORIE Archeologisch onderzoek naar de stadsmuur uit de l 4e eeuw Op maandag 8 juli 1996 verzamelde zo'n vijfentwintig gidsen van de Kring zich nabij de voormalige (onzichtbare) Pijnappelse Poort aan het Hinthamereinde tegenover de Hofstad.

Hier kregen de gidsen een uiteenzetting van de heer Johan Treling over het archeologisch onderzoek dat zij hier aan het verrichten zijn naar de stadsmuur uit de 14e eeuw.

De heer Treling is stadsarcheoloog in dienst van de gemeente' s-Hertogenbosch.

Men had hier een heel stuk 14e eeuwse muur bloot liggen.

De heer Treling memoreerde dat deze muur in het verlengde ligt met de stadsmuur aan de Noordwal en de Kasterenwal.

Van de Pijnappelse Poort zijn in oktober 1995 resten gevonden toen men op het Hinthamereinde nieuwe riolering en leidingen aan het leggen was.

foto Jo Hendriks

)

Omdat vanafdeze poort een doorgaande weg was richting Hintham, heeft men eind 15e eeuw begin 16e eeuw de stad uitgebreidt met huizen tot ongeveer waar nu de watertoren staat. Men heeft toen ook de stadsmuur verlegd en een nieuwe stadspoort gebouwd, de Hinthamerpoort.

Dus de 14e eeuwse muur waar we bijstonden kwam binnen de nieuwe stadsuitbreiding te liggen.

Maar voordat er deze 14e eeuwse muur gebouwd was heeft er op deze plaats al een 13e eeuws houten huis gestaan.

Men heeft dit kunnen reconstrueren aan de paalgaten die men gevonden heeft. Deze gaten waren opgevuld met doorwerkte grond, dit is een mengeling van verschillende grondsoorten. Dit houten huis moet er al gestaan hebben toen de eerste stadspoort nog bij de Markt was. Het was voor de stadsarcheoloog niet zo verwonderlijk dat hier in de 13e eeuw al een huis stond, het was namelijk de doorgaande weg naar Hintham en verder.

Men verondersteld dat het houten huis rond 1300 is afgebroken.

Nadien heeft het een tijd braak gelegen en is het voor akkerbouw gebruikt.

Men heeft dit ook weer kunnen reconstrueren aan de grondlagen in de zijkant (profiel) van het werkgat waar de archeologische dienst nu aan het werk is.

Op ongeveer anderhalfà twee meter diepte zag men dat de grondlaag over de hele lengre een gegolfde structuur had, dit kwam doordat men met de spade (schop) net op twee verschillende kleuren grond zat te spitten. De spade was vroeger niet vierkant maar driehoekig.

Begin 1~ eeuw heeft men hier ook weer een houten huis gebouwd, nu op stenen muurtjes met poortjes. Men kon de grootte van het huis of kamers aflezen aan de resten van de stenen muurtjes. Het huis stond tegen de stadsmuur aan wat niet normaal was. In de 15e eeuw is het huis naar achteren verlengd geweest. In dezelfde tijd heeft men tussen twee steunberen van de 1~ eeuwse stadsmuur een gewelfde beerkelder gemetseld. De beerkelder was opgevuld met aarde maar de onderste laag was beer (menselijke uitwerpselen).

Men kon duidelijk zien dat de muur tussen twee steunberen in ruste op een gemetselde boog als een soort fundering van deze muur zodat hij niet zakte of zou scheuren.

Deze bogen zien wij ook in de kelders van de Citadel.

Bij een van de gemetselde bogen had men aan de binnenzijde van de 14e eeuwse stadsmuur een muurtje gemelseld. Het vermoeden van de heerTreling was dat het water van de stadsgracht, die aan de buitenzijde van de muur liep, hier de woning binnen kwam die men hier tegen de muur had gebouwd.

Het leefuiveau in de 15e eeuw was één meter lager dan de huidige straat terwijl het leefuiveau in de 13e eeuw meer dan twee meter was.

Het bekende verhaal is, dat vanafde Markt de stad eeuwen is opgehoogd.

Achter het 15e eeuwse huis heeft men een dikke laag sintels (slakken) gevonden. Men neemt aan, dat dit afkomstig is van 'n ambachtswerkplaats uit de directe omgeving, het duidt er in geen geval op dat hier bij deze muur iets van die aard is geweest.

Waarschijnlijk heeft men hier de slakken gebruikt als ophoging van zijn omgeving om zo drogere voeten te krijgen.

Aan de buitenkant van de 14e eeuwse stadsmuur heeft men achter op het werkterrein een brede sleufgegraven waar men het profiel van de stadsgracht kan zien. Men ziet de bodem en de opgaande taluds. Het profiel van de grachtlaat een dikke bruine laag zien, dit zijn de 18e eeuwse beerput vullingen van de stad. Dit kan men na gaan door de aardewerkscherven te reconstrueren die men vindt in de beerputvulling.

KN - SEPTEMBER 1996

17

BOSSCHE HISTORIE

In deze sleufkan men zien dat de stadsmuur gedeeltelijk al is afgebroken. Door de stadsarcheoloog wordt aangenomen dat deze muur eerst is afgebroken om daarna de stadsgracht op te vullen met menselijke uitwerpselen.

Op deze resten zijn later weer grond en andere zaken gestort.

Op deze locatie zijn geen waardevolle spullen gevonden en dit komt volgens de heer Treling omdat hier geen rijke, maar zeer arme mensen heb ben gewoond die niets van waarde konden weggooien als het stuk was.

Een beerput is de belangrijkste vondst wat een archeoloog maar kan wensen, hier kan men figuurlijk de jaartallen lezen, want wat de mens aan kapotte stukken had, gooiden ze meestal in de beerput, zoals aardewerk, schoenen en allerlei afgedankte gebruiksvoorwerpen.

Volgens het boek 'Oude Namen van Huizen en Straten te 's-Hertogenbosch' van Jan Mosmans, is het St.-Andriesstraatje waar wij stonden (langs het hek op) vernoemd naar het pand Sint-Andries (Anno 1638) dat nog op de hoek staat (sexwinkel). Het huis Den Pijnappel stond in het straatje waar nu het open gat is.

Het straatje was voorheen afgesloten met een poort waar boven een steen zat met een pijnappel erop.

Het waren enkele onderhoudende uurtjes.

Hierbij wil ik de heer Treling nogmaals danken voor zijn deskundige uitleg.

Jo Hendriks

"Groenendaal" Op 14 juli 1996 was er voor de leden van de Kring gelegenheid om eens een keer een rondleiding mee te maken over de Begraafplaats "Groenendaal" in Orthen.

Er waren zo'n kleine twintig mensen die op de uitnodiging reageerden. Na een welkomstwoord en een korte inleiding zijn we het park ingelopen. De gidsen wezen op de bijzondere begroeiing en de ligging. Zij vertelden over de indeling en het ontstaan. Er werd gewezen op grafstenen van prominente stadgenoten en wat wederwaardigheden verteld over het begraven in het algemeen. Ook de kapel en de crypte

werden bezocht. We zagen de oudste steen uit 1858 v.

J. v.d. Groenendaal, het oude kantoor uit 1872 en tot slot het grafvan Janus Borghs (Kiep). Maar toen waren we wel anderhalfuur verder en zo gingen de bezoekers weer net zo vroom naar huis als toen ze gekomen waren. Maar allen waren zeer voldaan over de opgestoken kennis. Het is dan ook een herhaling waard, met dank aan de Stichting "Solamen".

A. vanZandvlietenJ. van Haaren

De IJzeren Man Sommige namen ofuitdrukkingen zijn door de jaren heen zo vanzelfsprekend geworden dat men er niet meer bij stil staat wat de oorsprong is. Wat denkt u b.v. van het woord excavateur? Dit woord zegr de mensen niet veel. Maar als men zegt emmerketting-graafinachine, dan wordt het al iets duidelijker. Maar helemaal duidelijk wordt het pas als ik schrijf"De IJzeren Man", want zo werd de machine in de volksmond genoemd.

De machine die in Vught heeft gestaan was niet de enige, maar wel inmiddels de meest bekende. Die heeft medewerking verleend aan de uitbreiding van onze stad en het Zand, metbehulpvankipkarretjes,tussendeDommelendespoorlijn gedeponeerd. Dit terrein heeft een poosje onbebou , gelegen zodat de kinderen uit het centrum van de stad dit gebied als hun speeltuin beschouwden en met elkaar afspraken om, na schooltijd, op het Zand te gaan spelen. En zo is dan in de volksmond de naam van de wijk "HetZand" ontstaan.

De plas die in Vught ontstond heette eerst "Het gat van van Haaren". Van Haaren was, samen met Van Seters, de aannemer. Pas later kreegdeplasdeofficiele benaming "De IJzeren Man". Deze aannemers zijn ook de bouwers van de spoordijk en de brug door "De Moerputten". De laatste tijd hebben zij weer de aandacht en naar mijn mening terecht.

J. van Haaren

KN - SEPTEMBER 1996

18

BOSSCHE HISTORIE

Achternamen te Rosmalen bij de volkstelling in 1947 In eerdere afleveringen van het Kring-Nieuws publiceerde ondergetekende artikelen over achternamen in respectievelijk 's-Hertogenbosch, Empel enEngelen(1-3). Sinds 1 januan 1996 vormt Rosmalen met de oude gemeente 's-Hertogenbosch de nieuwe gemeente 's-Hertogenbosch.

Het leek me daarom aardig om nu eens aandacht te besteden aan de achternamen, die de inwoners van Rosmalen hadden in 1947. Het zou te ver voeren om alle namen te vermelden.

Daarom beperk ik me tot de namen met 30 of meer dragers.

In onderstaande tabel worden achtereenvolgens vermeld: achternaam, aantal naamdragers in Rosmalen en aantal naamdragers in 's-Hertogenbosch. De aantallen naamdragers van Rosmalen en 's-Hertogenbosch zijn niet zonder meer met elkaar te vergelijken: Rosmalen telde op 31 mei 1947 7171 inwoners, terwijl 's-Hertogenbosch toen 53.941 inwoners had.

Achternaam 1 2 4 5 7 B 9 10

12 13 14 15 17 19 21 23 25 26 2B 29 31 32

35 36 37

Heymans v.d. Donk Voets v.d. Heijden v. Nuland v.d. Doelen v.Lokven v.Crey Vos Coppens v. Pinxteren v.d. Berg v.d. Ven v. Nistelrooy Kerkhof Swanenberg Dielissen Verstappen Maas v. Rosmalen v.d.Burgt Korsten v. Osch Pennings v. Hoof v. Uden v. Venrooij Gloudemans Hoedemakers Verhallen Hanegraaf v. Schijndel Vorstenbosch de Wit v.d. Broek Spierings v. Herpen Schippers

Aantal Aantal Rosmalen 's-Hertogenbosch 172 74 100 73 100 110 99 Bo Bo 7B 75 74 73 73 72 67 66 65 65 62 62 61 61 60 60 59 59 57 56 56 52 51 51 49 4B 4B 4B 46 45 44 44

334 21 14 19 10 1Bo 36 41 120 271 29 50 23 17 40 172 92 66 4 95 162 37 92 23 116 59 2B 50 B2 65 60 219 12B 45 67

39 40 41 42 43 44 46 47

48 50 51 52 53

Verhagen v.d. Plas Westerlaken v.d. Heuvel v.d. Leest v.Gerven Teulings v.d. Velden v. Berne v.d. Akker v.Liempt Kappen v. Sanrvoort Jansen v. Roosmalen v.Rooy Tinimermans

43 42 41 40 39 3B 3B 37 36 35 35 34 33 32 30 30 30

123 10 60 373 41 27 47 76 15 60 129 9

41 270 64 190 159

Er vallen een paar zaken op in deze tabel.

Allereerst is dat de nogal hoge frequentie van de achternaam van Rosmalen: 61 naamdragers. Het lijkt op het eerste gezicht niet erg logisch dat er zoveel mensen met die naam in Rosmalen wonen. In vroeger rijden kreeg immers iemand de naam van Rosmalen, als hij zich vanuit Rosmalen elders vestigde. De hoge frequentie is te verklaren, door aan te nemen, dat personen, die al de achternaam van Rosmalen droegen, vanuit een andere plaats zijn teruggekeerd naar de plaats van oorsprong.

Verder valt op, dat bij een aantal namen het aantal naamdragers in Rosmalen (veel) hoger is dan in's-Hertogenbosch, ondanks het kleinere aantal inwoners. Dat zou op echte Rosmalense achternamen kunnen wijzen. Om dat vast te stellen, ben ik voor deze namen eens nagegaan, of binnen de provincie Noord-Brabant Rosmalen het hoogste aantal naamdragers had in 1947. Dat bleek voor 11 namen het geval te zijn nl. voor (in alfabetische volgorde): v. Berne, v. Crey, Dielissen, v.d. Doelen, Heymans, Kappen, v. Lokven, v. Nistelrooy, v. Pinxteren,Swanenbergen Verhallen.

Van enkele van deze families is mij de plaats van herkomst bekend. De families van der Doelen en Heymans wonen al zeker sinds de 17de eeuw in Rosmalen. Deze kunnen we dus echte Rosmalense families noemen. De families van Crey en Swanenberg daarentegen hebben zich in de loop van de 17e/1Be eeuw vanuit respectievelijk Geffen en Berlicum in Rosmalen gevestigd.

Theo van Herwijnen

....

Noten: 1 Bossche achternamen, Kring-Nieuws, jaargang 19 nummer 4, mei 1993, pag. 6-7.

2 Achternamen te Empel bij de volkstelling in 1947, KringNieuws,jaargang21nummer4,juli1995, pag. 1i.

3 Achternamen te Engelen bij de volkstelling in 1947, KringNieuws,jaargang21nummer5, september 1995, pag. 6.

KN - SEPTEMBER 1996

19

BOSSCHE HISTORIE

Tri niteitstraat De protestantse reformatie heeft ze uit deze streken verdreven en later bracht de Franse revolutie ze op de rand van de ondergang.

In 1914, toen de stormen voorbij waren keerden zij terug in ons land om in Son een rooms-katholiek sanatorium te beginnen.

De oostkant van de Parade werd voorheen Duhamelstraat genoemd naar een bouwmeester van de Sint-Janskathedraal.

Aansluitend liep er een straat richting Oude Dieze, de Triniteitstraat.

De vraag is waar komt die naam vandaan?

De straat verbastert men soms tot Trinenstraat en zelfs tot Trierentrei en de naam zou ontleend zijn aan de kerk van de Alexianen, die aan de Heilige Drievuldigheid (Trinitas) was toegewijd. Deze kerk stond op de plaats van het voormalig protestants weeshuis.

In de middeleeuwen was de pest een vreselijke ziekte, die duizenden slachtoffers maakte.

Men stond vrijwel machteloos tegenover het besmettingsgevaar van de pestzieken, zodat mensen radeloos werden van angst, wanneer" de zwarte dood", zoals men de pest noemden over de steden en dorpen ging.

Zoals altijd in Godskerk, waren er ook toen edelmoedige mannen, die, met alle gevaren vandien, de pestzieken gingen verplegen. Zij kozen de Heilige Alexius tot patroon daarom de naam Alexianen.

Omdat zij in cellen woonden noemde men hen cellebroeders. Ook werden ze deArme Broeders genoemd.

De meeste waren lekenbroeders die in 1472 na de goedkeuring van Paus Sixtis IV de naam aannamen van de Heilige Augustinus.

Ook 's-Hertogenbosch heeft herhaalde malen onder de verschrikkelijke pestziekte geleden.

Aanvankelijk woonden zij in de Hinthamerstraat tegenover de St.-Jacobsstraat waarna ze kwamen te wonen in het pand 'DeNoteboom' aande Hinthamerstraat 151 tegenover de Schilderstraat (2e pand naast de Geerlingsebrug) om ten slotte t, zuiden van het Groot Begijnhofeen klooster te bouwen waar de kapel in 1470 werd toegewijd aan de Heilige Augustinus en aan de H. Alexius en aan de H. Triniteit, waarvan de straat haar naam gekregen heeft.

Dus hetAlexianen-klooster zou naast het Groot Begijnhof gestaan hebben op de tegenwoordige Parade.

Met de beeldenstorm van 1566heeft men de wezen van het Stadsweeshuis gelegen aan de Verwerstraat naar het Alexianen-klooster overgebracht, om ze tegen plunderingen en mishandeling te beschermen. Ter wille van de weeskinderen b leefhet klooster in de Triniteitstraat gespaard.

Toen de Cellebroeders in 1576 uitgestorven waren, is hun klooster aan de stad vervallen. Het Bossche stadsbestuur heeft toen op deze plaats een stadsweeshuis gesticht.

Na de verovering van's-Hertogenbosch in 1629 kwam dit weeshuis in protestantse handen en werd de uitoefening van de katholieke godsdienst onmogelijk gemaakt.

Wordt vervolgd; Jo Hendriks Bron: StJansklokken4oktober 1957.

De Kring heeft een nieuw onderkomen!

Als u nog geen lid bent is het nu tijd om dat te worden!

KN - SEPTEMBER 1996

20

BOSSCHE HISTORIE

's-Hertogenbosch gezien vanuit het recht op Gerechte maten en gewichten.

7.

Een ordonnantie aangaande het ijken.

Men gebied, vanwege de heer Schout en de drie leden der stadsregering 's-Hertogenbosch het volgende op 3 februari 1596.

Niemand van de ingezetenen van de stad en het vrijdom die koren en dergelijke produkten met de maat koopt ofverkoopt, mag na twee maanden na dato van deze ordonnantie een maat gebruiken die hiervoor is geijkt voordat zij opnieuw door de ijkmeesters zijn geijkt. Dit geldt voor alle maten, zowel klein als groot.

Ik zal verder deze ordonnantie inkorten, omdat hij alleen de uitvoering regelt van de in het vorige artikel beschreven "Instructie aangaande de koren en de zoutmaten van' s-Hertogenbosch".

)

" De molenaars krijgen veertien dagen om hun pannen te laten ij ken. (Deze 'Mo lsterpannen' werden gebruikt om een maalloon in natura te scheppen uit de hoeveelheden aangevoerd graan aan de molens.) " De geestelijke en wereldlijke instellingen die maten gebruiken krijgen zes maanden om hun maten opnieuw te laten ijken. " Indien later bij het ontvangen blijkt dat een maat te groot ofbij het uitmeten een maat te klein is, volgt een boete. " De ijkmeesters moeten voor deze nieuwe ijk een apart teken gebruiken. Dit aparte teken bestaat uit de laatste twee cijfers van het jaartal. " Iedereen moet op verzoek van een ijkmeester zijn maten tonen. De ijkmeesters hebben het recht iedereen zijn maten te vragen om die te controleren. Heeft iemand een valse of onjuiste maat dan volgt een boete. " Iedere nieuwe maat moet gelijk zijn aan de standaarden die onder de stad berusten.

Op 27 februari 1596 heeft de ijkmeester Goyart Peeters de gewichten geijkt en de weegschalen gecontroleerd van de weegmeesters en ontvangt daarvoor 6 stuivers en 2 oirt.

20 Mei 1596 noemt men enkele hoeveelheids benamingen, te weten; 'een mud roggen', 'vier sesteren rogghen' en 'een mud garstemeel'.

Opnieuw een ordonnantie voor het verpakken van haring.

Deze ordonnantie wordt gemaakt op 28 juni 1596. De reden daarvoor is dat er veel fouten zijn aangetroffen. Met deze ordonnantie wil men het schaden van het belang van de stad, door de verkeerde handelwijze opheffen.

" Ten eerste worden de haringpakkers binnen de stad verplicht zuivere haring te verpakken en de "keulse verpakking" geheel vol te maken. De verpakkers moeten vooraf een borg stellen. " De haring moet van bodem tot bodem gepakt worden en laag voor laag. Zonder dat iemand op elke ton ofhalfvateen loze bodem legt en daarop drie keer en niet meer ofminder moet springen. " Iedere pakker moet zijn gepakte vaten met een eigen teken merken. Opdat te zien is wie de vaten heeft gepakt. Iedere pakker moet daarvoor een bijzonder eigen brandijzer bezitten. " De haring moet worden gepakt na het opgaan der zon en voor de ondergang en met open deuren. " Er mag geen haring worden gepakt voor die door de keurmeesters van het viskopers ambacht op hun eed is gekeurd.

De keurmeesters moeten van iedere pakking voorafop de hoogte worden gebracht. Ook mogen zij niet meer haring verpakken dan de hoeveelheid die door de keurmeesters is gekeurd. De keurmeesters moeten noteren hoeveel haring zij hebben gekeurd, zodat zij bij het merken en branden van de tonnen weten ofdat met hun notities overeenkomt en er niet meer wordt gebrand en geringd dan door hen tevoren is gekeurd. " Het brandijzer waarmee de vaten worden gemerkt wordt nu soms door de koopman zelfgebruikt. Zij branden hun vaten dus zelf en die werden daarna bij de keurmeesters met het ringijzer gemerkt. Voortaan moeten de keurmeesters het brandijzer en het ringijzer bij zich houden en goed bewaren. De vaten die vooraf door de gezworen pakkers met haring zijn gepakt moeten zij zelfbranden en ringen.

Anders krijgenzij een boete. " Er mag geen haring worden gepakt dan in het bijzijn van minstens twee gezworen pakkers. " Hier noemt men het loon voor de pakkers en de keurmeesters. " Tonnen haring die binnen de stad gekocht of verkocht worden voorplaatsen buiten de stad en de meierij, hebben geen brandmerken nodig. Indien de koopman dat niet vraagt. De haring die voor gebruik binnen de stad en de meierij wordt gekocht en verkocht mag alleen in gemerkte tonnen. " De keurmeesters moeten, om de haring te keuren, de tonnen openslaan. De haring eruit nemen, tot zover dat zij er zeker van zijn datdeharinginheel de ton goed is. De pekel moet daarvoor verwijdert worden. " Na het keuren mag de ton pas gemerkt worden, vlak voor het vervoer voor koop of verkoop. Blijven de tonnen na koop of verkoop 'eenen kenlicken rijt hier liggen' dan moeten de keurmeesters die opnieuw keuren en merken. " Voor 'bamisse' mag men geen haringtonnen brandmerken.Wel 'ten allen tijden' keuren en tekenen. " De keurmeesters moeten altijd bereid zijn voor kopers of verkopers de haring te keuren en te tekenen.

KN â&#x20AC;˘ SEPTEMBER 1996

21

BOSSCHE HiSTORIE

" Tonnen die getekend zijn met een brandmerk van een stad in Holland ofZeeland en die worden doorgevoerd, worden niet gekeurd. Zijn ze voor gebruik binnen de stad, dan wel. " Als kuipers of pakkers de kopers of verkopers te veel laten betalen, krijgen zij een boete. " Als de keurmeesters bij het zien van overtredingen, deze niet bestraffen zoals dat behoort en dit wordt bekend, dan worden zij beboet. " Als iemand de keurmeesters bij hun werk enige' commer, hinder, letsell of lelickheyt, dade met woerden of met wercken, rade off dade bij hen selven off yemont anders, heijmelijck off openbaer in enniger manieren', kortom hen lastig valt, wordt door de stad bestraft als voorbeeld voor wat andere te wachten staat. " Om kwaliteit bij het pakken te krijgen en tussen de pakkers geen twisten te laten ontstaan, worden hun namen op briefjes geschreven. Voor het eerste werk worden twee briefjes getrokken, voor het tweede evenzo etc. En zo verder, als er ter zijner rijd meer pakkers worden aangesteld, dande vier dieernuzijn. Zodat zij altijd twee aan twee zullen werken. " Elk lot voor twee pakkers betreft alleen de partij te verpakken haring die een koopman aanbiedt voor één dag. Wil hij nog meer laten pakken op diezelfde dag, dan is dat voor de twee volgende pakkers. Zijn de eerste twee klaar en een andere koopman wil haring gepakt hebben, dan mogen die dat werk aannemen om die koopman van dienst te zijn, omdat er tegenwoordig maar vier pakkers zijn. " De loten (de briefjes metnamen van pakkers) zullen berusten onder de keurmeesters. Zij moeten ze rechtvaardig uitgeven zonder iemand te begunstigen.

l -

... '

f ·.

~

i

" De kooplieden moeten tevreden zijn met de pakkers die zij krijgen toegewezen, zonder andere te mogen nemen voor het pakken. Op een boete van vijftien ponden voor iedere ton die zo gepakt wordt. * Ook de pakkers mogen niet gaan pakken als hun lot niet is getrokken op een boete van vijftien ponden als voor. * Verder dat een uitgegeven lot telt voor een maximum van ééntonne. * Wil iemand een half vat gepakt hebben, dan moeten de pakkers daarvoor 'hutselen'. Zij mogen dan ook niet meer dan dat halfvat pakken, waarvoor zij 'gehutseld' heb ben. * Wanneer in de toekomsteen pakker zal aftreden ofhet aantal pakkers moet ten gerieve van de burgers en de kooplieden worden uigebreid, dan zullen de schepenen daarvoor zorgen. * Niemand mag op haringvaten die binnen deze stad zijn gepakt, een gebrande bodem slaan met een merk van een andere stad. De pakkers en keurmeesters moeten die merken geheel verwijderen. Daarna moeten zij worden gemerkt met 'den Boschbrant'. Met als boetebepaling vijfenrwinrigcarolus guldens voor iedere ton ofvat die va is gemerkt. * Iedere koopman mag zijn maten laten maken bij een kuiper van het ambacht der kuipers binnen deze stad die 'hem gelieve sall'. Deze tonnen, halve- en vierdendeele en kleinere, moeten gemaakt zijn naar de reep en juiste grote en maten die daarvoor staan. En goed worden gemerkt. De pakkers mogen geen haring pakken in andere vaten, dan die gemerkt zijn door de keurmeesters van het kuipersambacht.

. , ·,

. ..... G -

•

t

•, t

I

:&n aanvulltndl

I]kordOnnantit, 3Jf6ruari i 596 KN - SEPTEMBER 1996

22

BOSSCHE HISTORIE

" De keurmeesters en pakkers moeten een eed afleggen, dat zij deze ordonnantie zullen respecteren en goed uitvoeren.

Zij mogen geen geld, goed ofgift ofiets anders aannemen om daarna de gever te bevoordelen. Zij zullen iedereen, arm ofrijk, gelijk bedienen. Met strafbepalingen. " Alle voorgaande ordonnantiĂŤn zijn hiermede vervallen.

Vastgesteld in de vergadering van de drie leden van de sradsregering 'op ten 28 ste dach der maendt van Junio XVc zessenmegetich'.

We zien in deze ordonnantie grote overeenkomsten met die van 17 september 1445 (voorgaand artikel met nr.2). Al-

leen aangescherpt. Veel nadruk wordt gelegd op bescherming van de werksfeer van de pakkers en de keurmeesters.

Het tegengaan van voortrekkerij, niet of wel veroorzaakt door een vorm van omkoping. Het voorkomen van onderling naijver. En wat heel belangrijk is, hetabsoluutverbieden van het uit handen geven van de brandijzers. Zodat het onmogelijk wordt dat de brandijzers in handen komen van belanghebbenden. De boeten zijn ter afschrikking sterk verhoogd.

Wordt vervolgd.

J.J. van Veldhuizen

In de Citadel geboren Bosschenaren U bent ongetwijfeld al een ofmeer keren in de Ciradel geweest voor een rondleiding ofomzelfonderzoek te doen naar de geschiedenis van eigen familie ofdie van Noord-Brabant.

Een aan ral mensen kent de Ciradel nog omdat ze er voor de miliraire dienstplicht gekeurd zijn. Maar hebt u zich wel eens gerealiseerd, dat er in de vorige eeuw ook enkele kinderen in de Ciradel geboren zijn? Ik trof de volgende aan in de geboorteregisters van 's-Hertogenbosch.

Catharina Klaassen is op 9 november 1826 te Oss overleden, zoals blijkt uit het extract van haar overlijdensakte, dat op 5 juni 1827 in het register te 's-Hertogenbosch is ingeschreven.

3 Wouter Heessels Op 20 januari 1830 is geboren: Wouter Heessels, zoon van Jacobus Heessels, pottenrijder, 34 jaar, wonend alhier thans verblijfhoudende op het Fort Papenbril, en van CorneliaLeesius, bevallen op gezegd Fort, oud 33 jaar, zijn huisvrouw.

Wouter trouwde op 7 januari 1854 in zijn geboortesrad met Petronella Jacoba van den Berg en was toen van beroep metselaarsknecht.

Theo van Herwijnen

1

Maria van Benthem

Jan van Benthem, van beroep pottenrijder, 33 jaar, wonende te Hooge Zwaluwe, temporair (tijdelijk) alhier verblijvende op het Fort Papenbril (deze benaming werd dus officieel gebruikt!), verklaart, dat op 2 juni 1826 is geboren: Maria, dochter van Johanna Loos, pottenkraamster, wonende Hooge Zwaluwe, alhier bevallen op voornoemd Fort. Jan verklaart de vader te zijn van het kind, hetgeen betekent, dat het zijn achternaam krijgt, ook al zijn de ouders niet met elkaar gehuwd.

Nadere gegevens van Maria van Benthem zijn mij niet bekend.

2

Catharina Klaassen

Op 28 september 1826 is geboren: Catharina, dochter van Johanna Klaassen, spinster, laatst wonende te Oss, thans hier verblijvend op het Fort Papenbril, oud 32 jaar.

Joro'rAtiLirufus

KN - SEPTEMBER 1996

23

.. ........... , .. ......, ........................... ...... . ............. , .... .

STICHTING GASTHEERSCHAP

secretarloat van

KRING "VRIENDEN

STICHTING GASTHEERSCHAP NIEUWS UIT DE TOERISTISCHE SECTOR

VAN 's-HERTOGENBOSCH" POstbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch

' KRINGHUIS Stichting Gastheerschap en Stichting Binnendieze

Open Monumentendag 1996 Op Open Monumentendag 14 september 1996 zullen weer panden opgesteld worden voor het publiek. Het definitieve programma zal verschijnen in de betreffende uitgave van de gemeente. De inzet van Kringleden voor de activiteiten tijdens Open Monumentendag is natuurlijk van harte welkom! U kunt u aanmelden in het Kringhuis.

In navolging van 1995 zal ook dit jaar tijdens Open Monumentendag een Diezeconcert plaatsvinden, georganiseerd door Stichting Havenconcert en Stichting Binnendieze. Op 14 september concerteert het Bosch Blazersensemble onder lei-· ding van Herman Olij vanaf 19.30 uur bij het 'Dieske' (HermanMoerkerkplein). De toegang tot dit concert is gratis, u bent allen van harte welkom.

De tekst is van Paul Deckers en de tekeningen van de bekende striptekenaar Piet Wijn. "Helemaal geen gekke strip. Een goed initiatief van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" de strips tot een stripboek te bundelen! Een aardig kadootje om te geven of te krijgen". (rubriek 'Literatuur Signalement' in het tijdschrift 's-Hertogenbosch van het stadsarchief).

Het stripboek is verkrijgbaar in Kringhuis en Diezehuis.

Prijs:f 9,95 en voor Kringleden met inlevering van bon C van de lidmaatschapskaart}7,95.

Diezetekeningen In tegenstelling tot de berichtgeving in de folder, is de tentoonstelling van de Diezetekeningen van Mynke Buskens in het Noordbrabants Museum, voortijdig beëindigd. De tentoonstelling was een gezamenlijk initiatief van het museum en de Stichting Binnendieze.

UNICEF

'Kringstrip: Johanna, de strijd om 's-Hertogenbosch'

_~~~~=~,-',,;';:~~"' 1

i

~~;t-;_~~f~~~~ _:; \!~

\W-

o::?DC6.5 :?L!:6:/. 20

0\J"\JE'\JOE \U'-N ES VAi\l C'E :::Y,<; ~ AAZOê:I'.! \\;4.U"::."-1

. BETALINGEN - Postgiro 3.119. 716 - Bank van Lansohot rek.nr.

22.5 l .9'1.202 - Jaarlijkse bijdrage minimaal f25,- Jeugdleden f 15., Kring-Nieuws Is het zes maal ., per Jaar verschijnend tf)dschnft van de Kring "Vrienden van ' •s-Hertogenbosch". · ·; REDACTIE: : Harry Blankert, Aart BOgeJS, , Jack van Elten, Alexander : Franssen, Theo van HerwlJnen. '. Jan Klel)ne, Atl Undet$ (voor; z.lfler/ secretarfs} en John Ver· mulst.

Voor de produkten van UNICEF, zoals kaarten en kalenders, kunt u in het najaar weer terecht in het Kringhuis, het enige verkooppunt van UNICEF produkten in 's-Hertogenbosch!

Het stripverhaal over het Beleg van 's-Hertogenbosch, verschenen in de 'Donald Duck' van een kleine tien jaar geleden, is onlangs gebundeld tot een stripboek, een eigen uitgave van de Kring.

Tweede KorenstraatJe 18 's-Hertogenbosch Telefoon 073-6135098 Telefax 013-6146021 Openingstijden: Maandag t/m zaterdag van 10.00 - 17.00 uur · Zon- en feestdagen · van 12.00 - 17.00 uur bo•ndlen op donderdag van 18.00 • 21.00 uur

MYNKE BUSKENS, Boule de Neige, 1994 De Diezetekeningen (in totaal 22) zijn uitgebracht op ansichtkaart, verkrijgbaar in Diezehuis en Kringhuis in twee setjes van 11 kaarten. Prijs per setje:f 15,-; losse kaartenf 1,50 per stuk.

§~~~~==~-= --= -=='===-=o-"'-j

OWWEN~ W.l.4Z"~.1-.TE:C:. 2 Ë Zl~l-! K-lNNS"-' vE:Z.~"..-i"J'l" E~

' AAN DITNUMMER ' WERKTEN MEDE: t Joris Baudoln. KOk de Bekker. · Llon Duif, Jan van Haaren, Pe· ter-Jan van der HelJden. Jo Hendriks, Rob Hoogeboom, Hein KurveJS. Henny MolhUVsen, ldamarie Lompe. Ria van Pelt, Frans Pefers, Vincent Verberl<., J.J. van VeldhuJzen. A. van Zandvliet.

REDACTIE-ADRES: secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch

Kopij voor het eerstvolgende Kring-Nieuws dient uiterlijk vrijdag 27 septemberl 996 te worden ingeleverd bij Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162, 5200 BE 's-Hertogenbosch

VORMGEVING: Alexander Franssen.

Jack van Elten en Atl Unders

DRUK: Prlntex 's•HertogenbOsoh Oplage l~OO stuks

of bezorgen in het Kringhuis KN - SEPTEMBER 1996

24