Kringnieuws 1997 03 23 138 by Jack van Elten

UITGAVE

VAN

KRING

"VRIENDEN

VAN

's-HERTOGENBOSCH " JAARGANG

- NUMMER

MAART

1997

krln9.-..nleuw1 NIEUWJAARSTOESPRAAK VOORZITTER 5 JANUARI 1997 Nieuwjaarstoespraak 1

• In Memoriam 2

• Agenda 2

• Tussendoortje 3

• Van de bestuurstafel 3

• Van de Redactie 4,6,8,20

• Van de werkgroepen 9

• Bossche Historie 9, 12, 14

• Tentoonstellingen 11

• Lezingen 13

Dames en kringleden.

heren,

gasten,

Hartelijk welkom en bovenal natuurlijk voor u allen de beste wensen voor1997! Deze gelegenheid willen wij graag aangrijpen om u nogwatmeer dan"een wat kale maar overigens wel gemeende nieuwjaarswens" mee te geven. En dan bedoel ik nog wat anders dan het drankje en het hapje . Een terugblik over 1996: dat is niet de bedoeling. Ook een soort van "srate of the union" oftroonrede is toch te pretentieus en te hoog gegrepen. Het zou ook allemaal te veel tijd in beslag nemen, tijd die beter aan elkaar, aan dit samenzijn zelf kan worden besteed. Ik zou willen volsraan met een koppeling van een paar voor de Kring toch beláµgrijke en ingrijpende zaken van het afgelopen jaar aan onze inzet voor hetjaar 1997· Allereerstisdaardannatuurlijkonze nieuwe huisvesting: met alle mogelijkheden voor een ruimere armslag voor de veelheid van onze activiteiten en niet te vergeten presenratie naar STAD, Bosschenaren en bezoekers. w

Het zal van onze actieve leden maar vooral ook van ons bestuur extra aandacht en inspanning vragen om in gezamenlijkheid de schouders eronder te zetten en de aanloopperikelen achter ons te kunnen laten. De eerder uitgezette koers vraagt nu om concrete uitwerking: in 1997 zullen met name de verenigingsactiviteiten

weer een prominente plaats moeten kunnen innemen nu aan Gastheerschap enBinnendieze een grotere autonomie is gegund, overigens in de geest en ten bate van de doelstelling van de Kring als geheel. Projecten als "wooncultuur" en "kalenderfeesten" zijn daar goede voorbeelden van. In 1997 zullen we starten met bijeenkomsten overdag in het Kringhuis voor geïnteresseerde leden, in een meer informele sfeer praten, kletsen zo u wil over stukjes geschiedenis en folklore over buurt, school ofwerk in's-Hertogenbosch. De opgave wordt het om voor een i_eder die zijn of haar interesse en liefde voor de stad binnen de Kring in enigerlei vorm actiefwil invullen, daartoe ook een mogelijkheid te bieden. Dat zullen we - niemand uitgezonderd - toch vooral in gezamenlijkheid en in een klimaat van vriendschap voor de srad en respect voor elkaars inbreng moeten vormgeven. Ook voot de" ex-actieven" moet het goed toeven zijn in onze srad en de Kring! Als de adviseurs ons daarbij kunnen helpen dan wordt dat met graagte aanvaard: Belangrijk in 1996 was het rapport van de zogenaamde "denk-tank Binnendieze"; een inspirerende aanzet tot het nadenken over een voor de srad uit cultuurhistorisch oogpunt belangrijk structuurbepalend element: zowel nu als in de toekomst als wezenlijk en vertrouwd onderdeel van onze binnensrad en als een topic in het toeristenbedrijf De discussie zal in 1997 door moeten gaan. Direct in het verlengde hiervan ligt de discussie over de toekomst van de srad zelf, de plaats van de binnensrad daarin.

IN MEMORIAM â&#x20AC;˘ AGENDA

In samenwerking met BAI (Bosch Architectuur Initiatief) en Hartje Den Bosch wordt komende maanden een aanzet voor een bredere discussie gegeven. Onze kritiek op het hergebruik, het masterplan, de uitbreidingsplannen lag aan dit initiatief mede ten grondslag. Laten we de sturing met betrekking tot de toekomst van de stad en de plaats van het cultureel erfgoed niet "aan de markt" uit handen geven! Waarom zou overigens onze huisvesting in tot nog toe praktisch ongebruikte kelders niet een inspiratie kunnen zijn voor een hergebruik van de vele nog aanwezige oÂľde kelders? In 1997 hopen we ook de grens van 1500 leden te passeren: zo gaan we richting ons 25-jarig bestaan in 1998. Lustrumcommissie, actieve kringleden zullen zich komend jaar laten horen en melden voor steun voor de organisatie van een jubileum dat nadrukkelijk de stad en haar bewoners wat wil kunnen aanbieden, iets dan kan beklijven, dat bijdraagt tot een versterking van ons cultuurhistorisch besef zonder dat een verblijfin onze stad veel van haar rijkdom moet missen. In 1997 gaan we ook meteen voor bijna 50% vernieuwd bestuur aan de slag (zeven laat zich nu eenmaal moeilijk delen). Verjongt en gelukkig ook met een vrouw versterkt! Een belangrijk moment omdat deze ploeg ook vrijwel geruisloos na het lustrum de overgang mogelijk wil maken naar een uit-

eindelijk volledige "verfrissing". Het is de kracht van een gezonde, bruisende en naar de samenleving gekeerde vereniging als de Kring toch is, om zich, uit deleden, met regelmaat te vernieuwen als het gaat om de vervulling van de posten van bestuur en leiding.

Totslotnog"goednieuws": De gemeente 's-Hertogenbosch heefi: een eerste subsidie voor het project wooncultuur vanf 30.000,-verleend; Na overleg met de Gemeente, SSW en architect is alsnog een bevredigde uitwerking tot stand gekomen waarbij de oude stadsmuur in het Sint-Andriesstraarje grotendeels herkenbaar en waarneembaar behouden kan blijven. Wat doen we met de Moriaen op de Markt als de VVV deze ruimte vrijmaakt?

Nog een prettige dag en dank voor uw aandacht en komst.

IN MEMORIAM Op 7 december 1996 overleed ons ere-lid Mr. G. van de Ven, oud-burgemeester van onze stad. Op 10 december 1996 plaatste onze vereniging onderstaande advertentie in het Brabants Dagblad. Met droefheid vernamen wij het overlijden van de heer Mr. G.M.J. W. van de Ven Erelid van de Vereniging Kring "Vrienden van' s-Hertogenbosch". Wij gedenken een innemende en bescheiden Bosschenaar die op het beslissende moment door zijn inspanningen voor onze stad haar rijk en kostbaar cultureel erfgoed heefi: weten te behouden. Wij wensen de familie veel sterkte toe om dit verlies te dragen. Het bestuur van de Vereniging Kring"Vrienden van' s-Hertogenbosch"

AGENDA 13-12/ Joods Leven in Brabant 09-03 NoordbrabantsMuseum 18-02 Lezing in cyclus "Stad & Visie" door Rein Geurtsen - Lo katie: info Kringhuis Aanvang: 20.00 uur 08-03 Studieochtend Heemkunde en Genealogie Lokatie: Zaal Boerke Mutsaerts, Tilburg Tijd: 10.00-13 .oouur

25-03 Lezing in cyclus "Stad & Visie" door Gunnar Daan - Lokatie: info Kringhuis Aanvang: 20.oouur 01-04 Lezing "Walmuren in restauratie" door Jan Eikhoudt - Lokatie: Kringhuis Aanvang: 20.00 uur 25-05 Rondleiding begraafylaats "Groenendaal" door Jan van Haaren en Ad van Zantvliet Lokatie: Aula begraafylaats Aanvang: 10.3ouur

TUSSENDOORTJE • VAN DE BESTUURSTAFEL

TUSSENDOORTJE

VAN DE BESTUURSTAFEL

Tussendoortje

Bezorging Kring-Nieuws

Lezing: Walmuren in restauratie in 's-Hertogenbosch Op dinsdag 1 april 1997 om 20.00 uur zal Jan Eikhoudt, betrokken geweest bij de voorbereiding en uitvoering van deze werken, een lezing verzorgen over de restauratie van de walmuren in onze stad. Met behulp van tekeningen, dia's en foto's zal geprobeerd worden wat te vertellen over de restauratie van onze walmuren. Aan bod zullen komen: Muntelwal, Noordwal, Kasterenwal en Buitenhaven.

Het bestuur is op zoek naar bezorgers van het Kring-Nieuws in de volgende buurten/wijken: Zuid(postcode 5216), West! (postcode 5223), Hambaken (postcode 5231), Aawijk-Oost/Graafsewijk (postcode 5213), Rosmalen-dorp (postcode 5241 ). Het Kring-Nieuws verschijnt circa 7 keer per jaar. U krijgt altijd vooraf een telefoontje met de vraag of u in de betreffende week hiervoor tijd heeft. Aanmeldingen in het Kringhuis (tel. 073-6135098).

Zonder tegenbericht zal de lezing gehouden worden in het Kringhuis. Alle leden van de Kring, actiefofniet actief, zijn van harte welkom. Welgraag voor 15 maart 1997 opgeven in het Kringhuis. Joos van Zantvliet

Rondleiding begraafplaats "Groenendaal'' Op zondag 25 mei 1997 zullen Jan van Haaren en Ad van Zantvliet een rondleiding houden op de begraafplaats "Groenendaal", dit op veler verzoek en enthousiaste reacties. Om 10.30 uur zal bij de aula van de begraafj:>laats gestart worden. Alle leden van de Kring, actief ofniet actief, zijn van harte welkom, inschrijven in het Kringhuis voor 20 mei 1997· Joos vanZantvliet

gemeenschap als die in een stad komen aan de orde. Als voorbeeld is gekozen voor de werkgroep genealogie te Essen (België) en die te Bergen op Zoom. Van beide groepen zullen sprekers hun werkwijze en activiteiten toelichten. Verder zal aandacht worden besteed aan de mogelijkheid om als werkgroep genealogie een inventarisatieprojectop te zetten. Deze vorm van bronverwerking, bij voorkeur in samenwerking met de plaatselijke archiefdienst, kan een schat aan gegevens opleveren voor zowel de genealogie als de heemkunde, mits het proj eet goed doordacht en desOproep kundig wordt opgezet en begeleid. Op Nu het meuwe Kringhuis enige deze manier zal worden getracht de bemaanden in gebruik is wordt duidelij- ginnende werkgroepen te voorzien van ker wat er zo al valt bij te houden en te ideeën en informatie over de mogelijkonderhouden met betrekking tot de heden om een dergelijke werkgroep op "huishoudelijke zaken". De huidige te zetten. conciërge wil deze klus graag met een Tijdens deze ochtend is het ook moklein team op zich nemen en zoekt dus gelijk van gedachten te wisselen met de versterking. Met een man/vrouw of sprekers die reeds binnen zo'n werkdrie is het werk in goed onderling over- groep actiefzijn. Bovendien kunt u hier leg te organiseren en blijft het ook in onderlinge contacten leggen die van tijd beperkt. nutkunnenzijnvooruwwerkgroep. Wie belangstelling heeft om hem en Doelgroep voor deze studie-ochtend ons te helpen wordt verzocht om contact op te nemen: Kringhuis 6135098 / zijn dan ook de bestuursleden van die 6124918 vragen naar Petra van der Elst kringen, die een werkgroep genealogie of Hein Kurvers. willen opzetten en de leden van de kringen, die daaraan hun medewerking Studieochtend heemkunde en willen verlenen ofdie het initiatiefwilgenealogie len nemen binnen hun kring tot opAfgelopen mei heeft de commissie richting van zo'n werkgroep. 'HEEMKUNDE EN GENEALOGIE' van de Stichting Brabants Heem een Plaats: Tilburg, Zaal Boerke Mutsaenquete gehouden onder de aangeslo- erts (bij Station Tilburg-West). ten heemkundekringen. In die enquete Datum: 8maart1997· heeft de commissie vragen gesteld over Tijdstip: 10.00-13.oouur de belangstelling van aangesloten krinAanmelden: voor 23 februari aangen voor ondersteuning vanuit Bra- staande in het Kringhuis ter attentie bants Heem op het gebied van van mevrouw C. de Bekker (inschrijfgenealogie. Hieruit kwam naar voren geld, reader en reiskosten zijn voor redat kringen in de eerste plaats geïnte- kening van onze Kring). resseerd zijn in ondersteuning bij het opzetten van een werkgroep genealo- Discussieavonden over de toegie.

Daarom organiseert de commissie een studie-ochtend over dit thema. In deze studie-ochtend zullen een aantal aspecten van het opzetten van een werkgroep genealogie geïllustreerd worden aan de hand van praktijkvoorbeelden. Zowel de situatie in een kleine

komst van de stad: stad & visie UITNODIGING Als u dit nummer van Kring-Nieuws onder ogen krijgt is de eerste lezing in de cyclus van drie onder de titel "Stad & Visie" al gehouden. De volgende lezingen zijn op dinsdag 18 februari, spreker

VAN DE BESTUURSTAFEL â&#x20AC;˘ VAN DE REDACTIE

Rein Geurtsen en op dinsdag 25 maart, spreker Gunnar Daan. Aanvang steeds om 20.00 uur. Voor de locatie raadpleeg de pers ofbel naar het Kringhuis. De Kringwerkt bij de organisatie van deze lezingen samen met de ondernemersvereniging Hartje Den Bosch en het Bosch Architectuur Initiatief(BAI). Aanleiding tot het opzetten van deze cyclus vormt het voornemen van de gemeente 's-Hertogenbosch in 1997 te komen tot een nieuwe structuurvisie voor de gehele stad. Het huidige structuurplan dateert van 1980 en kan geen kader meer voor de sturing van toekomstige ontwikkelingen bieden. Naar het oordeel van de Kring komt dit ook pijnlijk aan de orde bij de ad hoc plannen met betrekking tot het stads-

kantoor, het zogenaamde Masterplan, het hergebruik van de vele leegkomende grote gebouwen en complexen in de oude binnenstad (MariĂŤnburg, Paleis van Justitie, Papenhulst enz), de toekomstvan de Binnendieze, de gevolgen van de Arena, enzovoort. Met de andere parmers willen wij, voordat een nieuw structuurplan wordt opgesteld, dat in een breed kader over de inhoud daarvan kan worden gediscussieerd. Tijdens de lezingen wordt een visie op een ontwikkeling ofeen plan toegelicht door middel van een mimtelijkfunctionele analyse en een programma. Zo'n visie op een plan ofeen voorgestelde ontwikkeling kan betrekking hebben op een stad, een stadsdeel, een openbare ruimte ofeen gebouw. Dele-

zingen kunnen worden beschouwd als een inleiding op de discussie over de toekomst van de (binnen)stad 's-Hertogenbosch. De inleiders hebben in dit opzicht hun sporen verdiend als het gaat om de ontwikkeling van onder andere Tilburg, Maastricht en Groningen. Voor onze stad gaat het daarbij ook op de functie van de oude binnenstad binnen een agglomeratie van meer dan 200.000 inwoners. De in oktober 1995 namens B en W van 's-Hertogenbosch en Rosmalen uitgebrachte profielschets "De toekomst van de stad, de stad van de toekomst" voor een polycentrisch 's-Hertogenbosch vraagt om een nadere discussie. Deelname vanuit de Kring is zeker de moeite waard !!!

VAN DE REDACTIE VERSLAG LEDENVERGADERING 15 DECEMBER 1996 Het magere aantal van 60 personen vervoegde zich op deze dag op het Koning Willem I College om de ledenvergadering bij te wonen. Men werd ontvangen in de "Officierskantine" van de oude Koning Willem I Kazerne met koffie en een mini-bolletje. Nadat de aanwezigen zich naar de theaterzaal begeven hadden opende Frans van Gaal, voorzitter van de Boschboom en mededirecteur van het Koning Willem I College, om 12.45 uur de bijeenkomst. Het programma bestond uit inleidingen door Jan van Ee, Coen Free en Frans van Gaal, de ledenvergadering en een rondleiding over de campus.

Inleiding Jan van Ee Deze lezing ging voornamelijk over het militair verleden van het Koning Willem I College. Defensie heeft door de eeuwen heen een bepaalde manier van kazernebouw gekend, de paviljoenbouw. In deze paviljoens leefden de soldaten in eerste instantie in tweepersoons-bedstedes om energiekosten te sparen -men hield op deze manier elkaar warm. Enige tientallen jaren later werden deze vervangen door stapelbare kribben. Rond 1900 kreeg men een andere kijk op kazerne-bouw. De kazernes

moesten vriendelijker ogen. Deze kazernes werden grensbataljonkazernes genoemd. In die kazernes waar meerdere onderdelen gelegerd waren was minder discipline en sfeer. De Koning Willem I kazerne is enig in zijn soort. Deze heeft ook model gestaan voor de Georg Maduro Kazerne in het kleinste stadje van Nederland, Madurodam. In 1992 werd het bataljon in's-Hertogenbosch opgeheven en de kazerne gesloten. Het was op dat tijdstip niet duidelijk wat er zou gaan gebeuren. Defensie heeft toen alles wat los en niet al te vast zat meegenomen. Daaronder bevonden zich ook de letters van de naam van de kazerne. Uiteindelijk werd de nieuwe bewoner het MBO-College. Dat veranderde van opzet en vond dat daar ook een nieuwe naam bij hoorde. Het werd Koning Willem I College. Daarop heeft Defensie besloten de letters weer terug te geven. Jan van Ee besloot met het uitspreken van de hoop dat de jeugd leert van de geschiedenis in dit kasteelachtige bouwwerk.

Inleiding Coen Free Tijdens zijn militaire dienst was Coen in de Koning Willem I Kazerne ge-

legerd. Hij heeft het hier altijd naar zijn zin gehad. Dit speelde mee om dit complex, toen het door Defensie verlaten was, te willen gebruiken voorde School van de Toekomst. Om dit te kunnen verwezenlijken was hij aangewezen op de steun van zowel de gemeente's-Hertogenbosch als het Ministerie van Defensie. Van beiden heeft hij deze steun in mime mate ontvangen. Wij zitten nu op het snijvlak van het tijdperk van industrie naar dat van informatievoorziening. Vroeger was het onderwijs slechts voor enkelen toegankelijk. Nu zijnd, scholen complete leerfabrieken met zo'n 14000 leerlingen en 1.000 werknemers. De leerkracht uit de oudheid bestaat niet meer. Door de uitvinding van de boekdrukkunst kwam het onderwijs voor meerderen beschikbaar, zelfstudie werd bevorderd en het analfabetisme nam af. Rond 1800 werd het schoolbord uitgevonden. Dit maakte klassikaal onderwijs mogelijk. Hetondetwijsenzijn functie zijn sinds die tijd niet meer veranderd, terwijl de uitvindingen in de 19e en 20e eeuw veelvuldig waren. De sociale contacten van vroeger zijn veel minder geworden. De leerling is niet minder maar wel anders gemoti-

VAN DE REDACTIE

veerd. Het onderwijs in de toekomst moet studentgestuurd worden. De docent wordt een kennismakelaar. Wat technologisch mogelijk is op het gebied van onderwijs is nog niet altijd didactisch mogelijk. De "domste" leerling heeft nog altijd meer kracht dan de meest intelligente computer. De school wordt een leeromgeving waar de praktijk nabij is. Een voorbeeld daarvan is de theaterzaal waar de bijeenkomst gehouden wordt. Deze is door leerlingen en docenten ontworpen en opgeknapt. De onderwijs evolutie m 's-Hertogenbosch is begonnen.

"vernieuwbouwer" Tom Senders ook toegepast in door hem gemaakte delen. Hij heeft veelal de Bossche School toegepast. Een aantal markante beelden, zoals dat van Mercurius uit het afgebroken station, dat in de loop der tijden uit de stad verdwenen is heeft een plaatsje op de Koning Willem I Campus gevonden. Men heeft een open studiecentrum dat gemaakt is van materialen die het "Open" benadrukken. De School van de Toekomst zit binnen oude gebouwen.

Ledenvergadering Inleiding Frans van Gaal Hij spreekt, naar Amerikaans voorbeeld, over de Koning Willem I Campus. Koning Willem I is belangrijk voor Nederland geweest. Hij was de stimulator voor de aanleg van de Zuid-Willemsvaart, een voorvechter van het onderwijs in ons land. Hij bracht de vrijheid van godsdienst in praktijk en bevorderde de economie. Met deze gedachten in het achterhoofd is besloten de nieuwe middelbare onderwijslocatie de naam van deze persoon mee te geven, vandaar de naam Koning Willem I College. Het college heeft ongeveer 287 op leidingen. Hiervan is een aantal regulier maar zijn er ook enige uniek, zoals de opleiding tot restauratiemedewerker. Het college heeft een open deur, het is voor iedereen toegankelijk. De missie van het College is het verschil tussen weters en niet weters zo klein mogelijk te maken. In 1939 werd de eerste steen van de kazerne gelegd door burgemeester Loeff. De bouw heeft een beetje het uiterlijk van een kasteel. Dit heeft de

Normaliter wordt het verslag van de vorige vergadering in het KringNieuws, waarin ook de uitnodiging voor de vergadering staat, opgenomen. Het kwam nu echter pas beschikbaar bij het begin van de vergadering. De leden hadden hierdoor dus geen tijd het verslag op hun gemak door te nemen, wat door een deel van de leden als zeer onprettig werd ervaren. De voorzitter verontschuldigde zich voor het verschil in hoeveelheid beschikbare gegevens van de twee kandidaat-bestuursleden. Elly Strang en Stan Swarts werden als bestuurslid gekozen. Elly zal de taken van Vincent Verberk overnemen en Stan Swarts die van Frans Peters. ErzijnnuafZonderlijke begrotingen voor de Kring en Stichting Gastheerschap. De begroting die op de ledenvergadering aan de orde kwam is die van de Kring. De andere wordt in een volgend Kring-Nieuws geplaatst. De sheets die de penningmeester ter illustratie had waren jammer genoeg slechts voor een beperkt aantal aanwezigen leesbaar.

Men streeft in 1997 naar i. 521 leden. Nu zijn heter i.47i. De penningmeester staat even stil bij de kostenbeheersing van de Kring en de ledenvergadering. Het beleid van de Kring is dat 20 % van het eigen vermogen besteed wordt aan eigen uitgaven, zoals het stripboek Johanna. Er zal een nieuwe ledenwerffolder vervaardigd worden. Ondanks de hoge huur van het nieuwe Kring huis en hogere afschrijvingen ziet men af van verhoging van de contributie. Jan Moors vraagt zich afhoe het met de budgettering zit? Deze post kwam wel voor op de begroting van 1965 maar nunietmeer. Het antwoord van de penningmeester is dat deze post nog niet helemaal uitgewerkt is in verband met de splitsing Kring en Stichting Gastheerschap. Voor insiders is de budgettering wel te volgen maar voor de meeste leden zal dat een probleem zijn. Het is de penningmeester niet helemaal duidelijk wat er bedoeld wordt, maar hij zal proberen het de volgende keer duidelijker te maken. Het werd de aanwezigen moeilijk gemaakt iets in te brengen voor de rondvraag. De voorzitter had dit punt al als afgedaan beschouwd voor er iemand iets had kunnen zeggen. Hiermee waren we aan het einde van de vergadering gekomen. Men kon in de "Officiersmess" nog een consumptie, voor eigen rekening, gebruiken. Hierna was men in de gelegenheid een rondwandeling over de Campus te maken onder leiding van Frans van Gaal en JanvanEe. AtiLinders

KRINGLEDEN ZIJN ER NOOIT VOLDOENDE! IETS VOOR U MISSCHIEN?

VAN DE REDACTIE

VAN DE REDACTIE KALENDERFEESTEN Op 11november1996 hield Prof. P. Nissen vooreengehoorvancirca 35 personen een lezing over kalenderfeesten. De lezing begon om 20.05 uur en vond in tegenstelling tot eerdere berichten niet plaats in het nieuwe Kringhuis, maar in de collegezaal van het gemeentearchief. Voorzitter Kurvers van de Kring leidde de spreker in door op te merken, dat de elfde van de elfde voor een groot aantal Bosschenaren synoniem is met de opening van het Carnavalsseizoen, maar voor de vanavond aanwezigen (ook) in het teken staat van de viering van Sint-Maarten. Verder deelde hij mee, dat er een werkgroep Kalenderfeesten binnen de Kring actief is, die door onderzoek in kranten probeert te achterhalen wat de Bosschenaren vroeger aan kalenderfeesten deden: gebruikten zij bepaalde kleding of gerechten, werden er liedjes gezongen etc.

Sint-Maarten Prof. Nissen begon zijn lezing met op te merken, dat er in Nederland circa 65 kerken zijn, die Sint-Maarten als patroonheilige hebben. De twee bekendste zijn de Marrinikerk in Groningen (met de Martinitoren) en de Dom van Utrecht. In Utrecht wordt er daarom veel aandacht geschonken aan de feestdag van Sint-Maarten. De viering vindt plaats op de dichtstbij 11-11 gelegen zondag. In 1996 was dat op 10 november. Er wordt dan een Domspel opgevoerd en kinderen gaan met lampionnen langs de huizen en zingen liedjes in ruil voor een traktatie. De dag wordt afgesloten met een oecumenische vesperdienst.

Relatie Sint-Maarten/11-11 Je kunt je afuagen ofhet toevallig is dat' het feest van Sint-Maarten samenvalt met de opening van het Carnavalsseizoen. Er zijn historici die beweren dat die opening verband houdt met de datumaanduiding 11-11, waarbij 11 de betekenis heeft van zottengetal. De spreker vindt dat deze reden niet de juiste is en het veel meer te maken heeft met de natuur. In november vindt de

overgang plaats van hertSt naar winter. Daarom zijn er ook nogal wat uitdrukkingen waarin Sint-Maarten gebruikt wordt, die te maken hebben met deze seizoenswisseling. In Cuyk kent men bijvoorbeeld het gezegde: Met Sint Merten vatten de boeren de koeien bij de sterten, met andere woorden de koeien gaan met Sint-Maarten op stal.

Feest onderdeel van volkscultuur Zoals de naam kalenderfeesten al aangeeft, wordt er op die dagen gefeest. Feesten horen bij decultuurvanhetdagelijks leven, zijn onderdeel van de volkscultuur. Volkis een moeilijkte definiĂŤren begrip. Je zou het kunnen zien als een brede sociale groep, waartoe niet alleen de personen uit de lagere klassen behoren (plebs), maar ook de (gegoede) burgerij en adel. Volkscultuur zou je dan kunnen omschrijven als de beschrijving van de activiteiten van brede sociale groepen. Wanneer we de betekenis van het woord feest in enige woordenboeken opzoeken blijkt, dat die betekenissen niet altijd met elkaar overeenstemmen. Toch is er een drietal gemeenschappelijke elementen in te ontdekken: Samen zijn Ge viert niet in je eentje een feest) Er moet sprake zijn van een heuglijk feit Er wordt iets gevierd In vroeger tijden wist iedereen precies, welk heuglijk feit er gevierd werd. De kermis heeft bijvoorbeeld weinig te maken met kerkrnis = kerkwijding, maar meer met de jaarlijkse marktdag. Een recente enquete onder jongeren heeft aangetoond, dat de eigenlijke betekenis van de feesten Kerstmis, Pasen en Pinksteren in die volgorde afueemt. Kerstmis als viering van de geboorte van Jezus en Pasen als diens verrijzenis worden steeds minder als zodanig herkend. Deze feestdagen staan tegenwoordig meer in het teken van bezoeken van kinderen aan ouders, het

is eigenlijk het feest van de familiereĂźme. Dat er bij een feest iets gevierd wordt uit zich onder andere in: kleding (denk bijvoorbeeld aan Carnaval en het 'zondagse pak') eten (gans eten met Sint-Maarten, braadworst op Vastenavond, koffietafel bij een begrafenis) zingen (er zijn speciale liedjes voor elk feest (Driekoningen, Sint-Maarten, Carnaval)) dansen en drinken het voltrekken van gebruiken (vuur aansteken, licht maken)

Soorten feesten Als we proberen een indeling te maken van feesten, kunnen we dat op drie manieren doen. Allereerst is daar het verschil tussen besloten en publieke feesten. Een besloten feest vindt veelal binnen het gezin plaats en een publiekfeest op straat. Een vloeiende overgang tussen beide soorten is tegenwoordig duidelijk aanwezig. Vroeger was bijvoorbeeld een doopfeest een feest voor de hele buurt, terwijl het nu meer een feest voor de naaste familie van de dopeling is. Een verjaardag is voor een willekeurig individu een besloten feest. Gaat het echter om de verjaardag van de Koningin, dan is Nederland een eenheid ondanks de verzuiling. We kunnen de feesten ook indelen naar de gebeurtenis die gevierd wordt. We onderscheiden dan: Kalenderfeesten (op een vaste dag per jaar, bv. Sint-Maarten, Kerstmis, meestal gaat het dan om kerkelijke feesten) Seizoensgebonden feesten (oogstfeesten) Nationale feesten (Koninginnedag, Bevrijdingsdag) Tenslotte kunnen de feesten ingedeeld worden naar de frequentie. Dan onderscheiden we jaarlijks terugkerende feesten (datzijn de meeste: Kerstmis, verjaardag, Pasen) en incidentele fees-

VAN DE REDACTIE

ten Gubileum, 60-jarig huwelijk, 800 jaar' s-Hertogenbosch in 1985).

Eten en wonen als cultuur Zoals reeds eerder opgemerkt speelt het eten een belangrijke rol bij feesten. Er is een eetcultuur ontsraan. Het primaire doel van eten, namelijk om in leven te blijven, is vervaagd. Bij de ontwikkelingvan de eetcultuur moeten we denken aan: tafelschikking, het gebruik van bestek en servies en het versieren van de eettafel. Naast deze eetcultuur is er binnen de volkscultuur ook een wooncultuur ontstaan. Wonen met als primair doel: bescherming tegen kou en wilde dieren, heeft dit doel niet echt meer. De huizen krijgen in de loop der tijd een andere indeling, de ruimtes worden anders gebruikt, er komen stukken aan de muur te hangen, er komt vloerbedekking. Ook hier speelt het versieren net als bij de feestcultuur een belangrijke rol. Volkscultuur is dus op te vatten als versiering van het noodzakelijke.

Relatie kalenderfeestennatuur Heel vaak zien we een relatie tussen kalenderfeestdagen en wisselingen in de natuur. We spreken dan van een agro liturgisch jaar. Het' agro' duidt op landbouw, seizoen en het 'liturgisch' duidt op kerkelijk. Zo is Kersrmis een kerkelijke feestdag (geboorte van Jezus) maar ook het begin van de winter. Maria ten Hemelopneming op 15 augustus is een kerkelijk feest, maar ook het tijdstip van het oogsten.

Beeldvorming rond feesten in Brabant Na de pauze vertelde de heer Nissen het een en ander over de werkgroepen Kalenderfeesten en Wooncultuur van de Kring. Daarna ging hij in op zowel de negatieve als positieve beeldvorming die rondom het feesten in Brabant is ontstaan. Positiefis Jan Naaykens in zijn boek "Leer mij ze kennen de Brabanders". Het is volgens hem in Brabant goed eten en drinken sinds Pieter Breughel, het behoort tot het wezen van de Brabander. Uitgesproken negatief over het feesten is dominee Hanewinckel in zijn boek 'Reizen door de Meierij', geschreven in de jaren 1799-1800. Met Onnozele kinderen (28 december) moeten de ouders de kinderen gehoorzamen. Het is een belachelijke vertoning volgens Hanewinckel kinderen dan als ouders verkleed te zien. Hij heeft ook weinig goede woorden over voor een als bisschop verklede man op een paard (SintNicolaas). Opmerkelijk is dat hij over Sint-Maarten niets meedeelt. Zijn negarieve kijk op de Brabander zal waarschijnlijk iets te maken hebben gehad met de protesrantse bril, waardoor hij de Brabander bekeek.

Sint-Maartenviering De spreker besloot zijn lezing met een uitgebreid verhaal over de SintMaartenviering. Opmerkelijk bij die viering is dat de feestdag de dag is waarop Sint-Maarten begraven is en niet zoals gebruikelijk zijn sterfdag (8 november). Sint-Maarten is de nationale

heilige van de Franken en daardoor is hij ook in onze contreien populair geworden als patroonheilige van parochies en als beschermheilige van gilden. Sint-Maarten is zich er niet van bewust geweest, dat wij ons woord kapel aan hem te danken hebben. Kapel is afgeleid van het Larijnse woord capella = manteltje. Met die mantel wordt de mantel van Sint-Maarten bedoeld, die als relikwie in een ruimte, de kapel, aan het Merovingische hof werd bewaard. De rituelen rond Sint-Maarten worden door sommige historici nogal eens in verband gebracht met oude Germaanse riten. Het' gans-eten' zou al bij de Germanen voorkomen. Het 'gans-eten' heeft echter een prakrische betekenis: de gans was rond 11 november vetgemest en kon dus geconsumeerd worden. Ook het Sint-Maartensvuur en de lampionnen hebben niets met de Germanen te maken. Het werd met SintMaarten al vroeg donker en dus moest men licht maken om iets te kunnen zien. De heer Nissen besloot zijn lezing om 2i.45 uur en na enige vragen uit het publiek te hebben beanrwoord konden de aanwezigen om 22.00 uur huiswaarts keren, echter niet, nadat enkele dames in het publiek de Bossche versie van het Sint-Maartenlied hadden gezongen.

Theo van Herwijnen

VAN DE REDACTIE

DE ARENA OP HET LOEFFPLEIN Op 17 december 1996 verzorgden de heren Baros en Adriaans een lezing over de bouw op het Burgemeester Loeffplein. De oorspronkelijk geplande lokatie, het Kringhuis, bleek al vlug te klein voor het aantal belangstellenden dat zich opgegeven had. Daarom waren we te gast bij de bouwers. Deze verkeren hier in een luxe situatie. Meestal moet men genoegen nemen met kleine bouwketen maar hier heeft men grote vergader- en kantoorruimtes ter beschikking, lekker warm en droog. Voor men de bouw van een zo groot complex starr moet er een reeks onderzoeken plaatsvinden. Er wordt gekeken naar de haalbaarheid, de geschiktheid van de grond en mogelijke complicaties tijdens de uitvoering van het project. De bouw moet men eigenlijk vergelijken met een circus. Er werken goede krachten die zodra het karwei geklaard is weer naar eenander projectvertrekken. Tijdens dehele bouw zijn er maar enkele mensen van het begin tot het eind hierbij betrokken. Het is nog niet bekend welke winkeliers hier onderdak zullen vinden op een uitzondering na, Albert Heijn. Het hele complex wordt uitgevoerd met een gebouwenbeheersysteem. Dit moet zo goed als alles controleren, deuren en ramen, wateroverlast, brandmelding, vernieling, inbraak en ga zo maar door. Van hieruit gaat indien nodig een alarmmelding naar de betreffende instantie.

fow Ati Linders

In de eerste stadia van de bouw heeft men grote machines kunnen zien. Deze moesten ervoor zorgen dat er in de grond een gleufvan 27 meter diepte gegraven werd, zodat een van de zijmuren geplaatst kon worden. Zodra die er is kan er aan de binnenkant wat weggehaald worden. Maar ook weer niet alles, men moet er wel voor zorgen dat alles op zijn plaats blijfi:. Dat wordt gedaan met behulp van grour-ankers. Zodra het complex klaar is worden deze verwijderd, zo niet dan blijven ze zitten en teren naar verloop van tijd weg. Bij een zo diepe bouwpunt komt men onherroepelijk in aanraking met grondwater. Dit kan men missen als kiespijn, vandaar dat er op strategische plekken pompen staan die het water op een juist peil houden. Tijdens de bouw ontstond er spontaan een fontein in de bouwput. Gelukkig kon deze vlug gedicht

worden, anders had de bouw een aardige vertraging opgelopen. De laatste tijd is er steeds meer sprake van een gescheiden riool, een voor het waswater en dergelijke, en een voor de faecaliĂŤn. DeArena wordt volledig met een gescheiden riool gebouwd. De onderste vloer is een waterdichte vloer. Hieronder zitten drains die de waterhuishouding moeten regelen. Mocht er onverhoopt toch water naar boven komen zijn er pompen beschikbaar die er voor zorgen dat het water weggepompt wordt. Ongeveer 650 palen zorgen ervoor dat de vloeren gedragen worden. Er komen twee parkeerlagen voor in totaal ongeveer 500 auto's. Een deel is voor het winkelend publiek, een ander deel is voor de bewoners. De winkels krijgen een klimaatbeheersing die in de winter warmte geeft en in de zomer koelte. In de winter komt er koelte beschikbaar die in de zomer voor verfrissing kan zorgen. In de zomer is er warmte, deze wordt opgeslagen en zorgt in de winter voor verwarming. Hoe het bij de veertig woningen gaat is nog niet helemaal duidelijk. De Arena wordt gebruikt met een aflopende kleur, dat wil zeggen dat de onderste stenen donkerder zijn dan de bovenste. De geplande oplevering is 2 februari 1998, vooropgesteld dat men door kan blijven bouwen. Een langdurige vorstperiode belemmert de werkzaamheden. De aanwezigen hebben een duidelijk beeld gekregen van het project. Sommigen gingen al zover dat ze in hun verbeelding in een van de woningen zouden trekken. Ik kan me voorstellen dat als het aan de bezoekers lag alle huizen al vergeven waren.

AtiLinders

i â&#x20AC;˘

VAN DE WERKGROEPEN â&#x20AC;˘ BOSSCHE HISTORIE

VAN DE WERKGROEPEN HET WEL EN WEE VAN DE STEGEN Op 13 januari 1995 heeft de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" het "Rapport stegen Binnenstad" aangeboden aan Wethouder Kagie van de gemeente 's-Hertogenbosch. In dit rapport van de werkgroep stegen, waarin toen Bert Dirkx, Hennie van Eldijk, Cees Semeijn en Mevrouw M. Meijers zitting hadden, werd middels een inventarisatie van zevenenveertig stegen aandacht gevraagd voor de huidige (en historische) situatie in de Bossche stegen. Als reactie op ditstegenrapport heeft de gemeente naar onze informatie een nota geschreven voor de verdere aanpak van de stegen in de Bossche Binnenstad. Om er achter te komen of de gemeente 's-Hertogenbosch daadwer kelijk (en structureel) actie heeft ondernomen, heeft de werkgroep stegen in

de maand november 1996 opnieuw een inventarisatie uitgevoerd, om na te gaan wat er in de tussentijd is verandert. Tijdens de vergadering van de werkgroep Stegen van 28 november 1996 is geconcludeerd dat er geen of weinig voortgang is in het gemeentelijk initiatief waar het betreft de nota en het gemeentelijk beleid voor de stegen in de Bossche Binnenstad. Het is daarnaast ook jammer dat tijdens de herbestrating van de Hinthamerstraat niets gedaan is aan de herinrichting (bestrating) van de daar aangelegen stegen. Toch heeft de afgelopen tijd een gering aantal veranderingen in de Bossche stegen plaatsgevonden.ÂˇZo is de situatie in Achter den Dooven verandert als gevolg van de restauratie aan de daar aanwezige Binnendieze en de sloop van de garages ten gunste van de bouw van appartementen. In het Werfstraatje is de verlichting verbeterd alhoewel dit particulier initiatiefbetreft.

Verslechteringen zijn opgetreden in onder andere het Raamstraatje (nieuwe, lelijke bebouwing). Gelukkig is in een enkel geval ook verbetering geconstateerd. Zo is Achter de Kan voorzien van een open sierpoort en is de bestrating van het steegje vernieuwd met tegels en klinkers, ook is de bestrating van Achter de Bijenkorfvernieuwd. Helaas is in de situatie van bijvoorbeeld Achter den Engel nog steeds geen verbetering gekomen en staat op de nog steeds aanwezige klappoort "Eigen . ". terrem Misschien is het tijd om de gemeente er weer eens op te attenderen dat in deze situatie eindelijk verandering dient te komen, want het is al zo'n lange tijd geleden dat de gemeente de belofte heeft gedaan om de stegen aan te pakken. Joris van den Bergh

BOSSCHE HISTORIE BOSSCHE POORTEN. .J

Als men een willekeurige Bosschenaar vraagt wat hij onder een poort in 's-Hertogenbosch verstaat, zal hij waarschijnlijk een van de straatnamen noemen waarin het woord poort voorkomt. Vraagt men dit aan een trouw Kringlid dan zal men de naam van een van de vroegere stadspoorten te horen krijgen. Er zijn in onze stad alle eeuwen door verschillende dingen met de naam genoemd. Er zijn ook vele betekenissen voor. De "Dikke van Dale" noemt maar liefst tien verschillende omschrijvingen. Iemand die de geschiedenis van 's-Hertogenbosch regelmatig bestudeert komt heel vaak een dergelijke naam tegen. Als men deze namen verzamelt komt men tot een respectabel aantal. Bovendien kan het herinneringen oproepen en altijd wordt het geheugen opgefrist. In "De Vraagbaak" die in het

"De Poort naar de Staf' van de Fraruman Dode~ne(colfutie H.Bfankert)

Kringhuis ter inzage ligt treft men eveneens een lange rij namen aan. Niet om volledig te zijn maar om uw geheugen op te frissen volgt hierna die lijst van poortnamen. Namen uit het verleden, namen van nu, met een korte beschrijving. Ook huizennamen komen daarbij aande beurt. Ze zijn het allemaal waard om genoemd te worden.

Antwerpse Poort, werd ook Lievevrouwepoort en Jodenpoort genoemd. Ze stond aan het begin van de Vughterstraat. Bad.enspoort, dit was een open plaats bij de vroegere herberg "De Hollandse Tuin" die in de Wolvenhoek was. Baseldonksepoort, deze stond aan het eind van de Hinthamerstraat.

BOSSCHE HISTORIE

Bandschc Poort, doorsteek vanaf de Oude Hulst naar de Zuidwal. Baten.poortje, is nog steeds een verbinding tussen het Lombardje en het Klein Lombardj e. Bccrcnpoort, was de naam van een poort in de Lepelstraat, waar het Onze Lieve Vrouwe-beeld in stond. Blauwpoort, was de vroegere naam van een pand aan de Brede Haven dat ook "De Blauwplaetse" en "De Poort van Beerke" heeft geheten. Boi:ghtDc, was een voormalige stadspoort, die ongeveer stond op de plaats waar nu de Zuid-Willemsvaart de stad binnen komt. Het was de uitgang naar Den Dungen. Brusselse Poort, zij werd ook de Heilig Kruispoort genoemd en stond in de Orthenstraat. De nieuwbouw op deze plaats wordt nu ook weer zo genoemd. Buckcntopspoort, een oudere naam voor het Koepoortstraatje in de Orthenstraat. Caatbovcnsepoort, was ooit de naam voor de achterplaats van het Stadhuis. Capucijnenpoort, is de naam van een straatje tussen de Uilenburg en de Postelstraat. Clockgietcr:spo, deze stond heel vroeger in de Berewoutstraat. Colvcrpoort, is rond 1564 de naam geweest van de Zusters van Orthenpoort. Donckerspoort, dat is de naam van het pand dat achter in de poort van "De Vier Azen" in de Vughterstraat staat. Ganscpoort, zij was tot 1810 gelegen op het adres Hinthamerstraat 164-166. Gasthuispoort, is de naam van de toegangspoort tot het Groot-Ziekengasthuis in de Gasthuisstraat. Tevens heet een zijstraat in de Uilenburg zo. Gevangenpoort, was de latere naam van de Leuvensche Poort in de Hinthamerstraat. Gtaa&c poort, was een andere naam voor de Hinthamerpoort. Gruene Poort, was de naam van het pand Hinthamerstraat 54, dat daarna De Lombaertspoort heette. Gulden Poort, was de naam van één der panden die vroeger stonden op het adres Markq2. Heilig Kruispoort, werd al onder Brusselse Poort genoemd, die naam wordt echter in sommige oude boeken ook voor deAntwerpsepoort gebruikt.

De Gastliu~oort, liefaas zorukr de vmfwmm 6ufltn van Vinantius àPaulö mEfisafoli van 'Iliuringe1t (rolîtctieH.Blänftrt).

Hinthamer Binn.cnpoort, was een an- M2riapoort, de naam van de noorder dere naam voor de Pijnappelspoort. toegang tot de Sint-Jan, ze wordt oo' Hindwnapoort, zij stond aan het ein- De Noorderpoort genoemd. de van het Hinthamereinde en werd Mcclpoort, was de naam van één der ook De GraafSe Poort genoemd. panden op de Markt die verdwenen bij Knillispoort, een gebouw in de Korte de verbreding van de Marktstraat. Waterstraat, bakermat van een politie- Mindcrbrocderstappc, voor de afWisseke partij. VerblijfPlaats van een Liede- ling een andere naam. Het was een sterentafel. nen poort die de Minderbroederstraat Kocpoortjc, is de naam van een afgeslo- afsloot van de Markt, het was eerst een ten slopje in de Sint-Jansstraat. Deze hek. naam is ook wel eens aangetroffen voor Molcnstecgpoort, deze stond in de omde Sint-Janspoort. geving van de Weversplaats, iets ten Koksch.c Poort, dat is de naam van een oosten van waar nu Bastion Oranje is. steegje in de Orthenstraat tussen de Noordcrpoort, zie Mariapoort. nummers25en27. Orthen Binnenpoort, dit was de latere Kolpcrpoort, deze zou in de oude stads- naam van de Brusselse Poort. muur hebben gezeten ter hoogte van de Onhcnpoort. Kolperstraat. (de eerste) Kruisbrocd.crspoort, zij was in de Sint- Andere naam voor de Brusselse Poort. Jorisstraat, zie ook de Vospoort. Ze werd gebouwd tussen 1200 en 12: Leuvcnschc Poort of Lovensche Poort, (de tweede), zij stond in de Hinthamerstraat ter Die stond op de plaats van de Citadel. hoogte van nummer 12. Ook een gevel- (de derde) steen herinnert er aan. Zij stond in de Citadellaan na 1630. Lievcvrouwcpoort, een andere naam Het kantorengebied ten westen van de voor deAntwerpsepoort. Orthenseweg heeft eveneens die naam Logicpoort, een vroegere naam voor het gekregen. zuiderportaal van de Sint-Jan. Pastootspoort, is de vroegere naam voor Lombampoort, was de naam van het de Ruysche Poort. pand Hinthamerstraat 54, dat later De PatrijspoortjcofPotteypoortje, was een Gruene Poort heette. steegje in de Hinthamerstraat. LouwscPoort, eenzijstraatvan de Hint- Peter Scutpoort, stond in de Orthenhamerstraat. straat (andere naam voor de BrusselseLijckpoort, deze was in De Louwse poort?). Poort. Pcymanspoortjc, was een straatje m Achter het Stadhuis. Picckepoort, zie Vughterpoort.

BOSSCHE HISTORIE

Pijn.appelspoort, ze stond op het Hinthamereinde ter hoogte van de HofStad en het Sint-Andriesstraatj e. PoortV2llAcrdcn, aan de Noordwal. Poort V2ll Bcerke, was een pand aan de Brede Haven. Zie Blauwpoort. Poorta2ll de Boom, dit was de naam van de Waterpoort aan de ingang van de Haven. Poort V2ll Diepen, die kan men nog steeds vinden in de Kruisstraat. Poort naar de Stad, één van de jongste namen in 's-Hertogenbosch, het is het kunstwerk van de Fransman Dodeigne en het staat in de Casino tuin. Poortje a2ll de Marktstraat dat staat in de zijgevel van de Moriaen en afkomstig is van het Hooghuis te Hoeven. Pottcijpoortjc of Patrijspoortje, was een steegje in de Hinthamerstraat. Prcdikhttcnpoort, het bekende doodlopende zijstraatje in de Hinthamerstraat. Roodc Poort, de naam van het pand Hinthamerstraat 50. Rooie Poort, was een huis dat in de Visstraat stond. Ruysch.cPoort, het drukste poortje van de stad aan de Hoge Steenweg.

Sint-Janspoort, deze stond boven aan de Sint-Jansstraat. Stootcrspoort, was de naam van een pand dat ooit stond op de plaats van het tegenwoordige Bisschoppelijk Paleis. V"tspoort, was een kleine landpoort in de Visstraat, ter hoogte van de Smalle Haven. Vospoort, was destijds de toegangspoort tot het Kruisbroedersklooster aandeSint-Jorisstraat. Vughtcr Binncnpoort, zij stond ter hoogte van de Vughterstraat 129-131, in die tijd dus aanheteind van de Vughterstraat en het begin van de Vughterdijk. Vughtcrpoort, deze stond op het Wilhelminaplein en werd ook wel Pieckepoort genoemd. Walpoort, een straatje van deSint-Janssingel naar de Uilenburg. War.ci:poort, stond op het Herman Moerkerkplein, de restantenzijnnogte zien. Er was er ook één ter hoogte van de Kuipertjeswal en nabij de Antoniuskapel. De Grote Hekel was ook een waterpoort. ZustcrsV2llOrthcnpoort. het straatje in de Hinthamerstraat.

Al die namen vond ik in diverse boeken zoals: - Oude namen van huizen en straten te 's-Hertogenbosch van de gebroeders Mosmans; - Voorname huizen en gebouwen van 's-Hertogenbosch van Jhr. Mr. A. Sasse van Ysselt; - We waren nog een stadje 1 en 2 van Kees Spierings; - Straat in, Straat uit van J.A.M. Roelands; - 's-Hertogenbosch van Vincent Cleerdin; en vele andere. Soms bevestigen ze elkaar, soms spreken ze elkaar tegen. Nogmaals het is niet de bedoeling om volledig te zijn, maar het is leuk om al die namen weer eens tegen te komen. Kende u ze allemaal? Zo ja, dan mag u van mij het Bosch Kwartierke van 1997 winnen en dan neem ik voor u mijn pet af. En dan dienen nieuwe namen zich al weer aan. Twee nieuwe wooncomplexen in de wijk Zuid worden verrijkt met de namen Pettelaarpoort en Brabantpoort. H. Blankert

TENTOONSTELLINGEN ~0005

)

LEVEN IN BRABANT'

Tweehonderd jaar geleden, in 1796, kwam officieel een einde aan de discriminatie van de joodse minderheid in ons land. In Noord-Brabant, dat in datzelfde jaar een volwaardige provincie werd, kwam de joodse gemeenschap daarna langzaam maar zeker tot bloei. Er volgde een periode waarin de Brabantse Joden betrekkelijk ongestoord vorm konden geven aan de eigen religie en cultuur. Joodse ondernemers waren actiefin het bedrijfsleven. Op vele plaatsen werden synagogen geopend, vaak met een rijke aankleding. Zodoende leverde deze bevolkingsgroep een waardevolle bijdrage aan de culturele en economische ontwikkeling van de provincie.

Het overzicht wordt afgerond met portretten en voorwerpen die een beeld oproepen van enkele markante persoonlijkheden onder de Joodse gemeenschap, zoals de Osse ondernemer Saal van Zwanenberg, de Bossche verzamelaar Karel Azij nman of de kleurrijke Abraham de Winter uit Breda. Tegelijkertijd is een publikatie, genaamd Joods Leven in Brabant, verschenen. Prijs Fl 32,so, ook ter inzage in de bibliotheek van de Kring.

Inttriturvan dtsynagoge van's-Hertogen6osch (1933) Hendrikdt Laat(1900-1980J

De tentoonstelling in het Noordbrabants Museum (die nog duurt tot en met 9 maart) brengt deze bloeitijd van de Joodse bevolkingsgroep inNoord-Brabantin beeld. Centraal staan dejudaïca, voorwerpen die een beeld geven van de identiteit van de joodse gemeenschap. Een omvangrijke collectie zilveren voorwerpen uitBr~bantsesynagogen trekt vooral de aandacht. Daarnaast geven schilderijen, prenten, foto's en ander beeldmateriaal een indruk van joodse gebruiken, historische gebeurtenissen en de achtergrond waartegen deze plaatsvonden.

BOSSCHE HISTORIE

'S-HERTOGENBOSCH GEZIEN VANUIT HET RECHT OP GERECHTE MATEN EN GEWICHTEN. 10 Op 29 maart 1605 koopt Jacop Dool een half huis in de Ridderstraat genaamd 'De Trompette'. U weet nog wel, het latere ijklokaal.

de ovens. Hij zorgt voor vier arbeiders. Die moeten zorgen dat de 'provisie der vivres', die de heer Boxhorn toekomen, door goed toezicht hem ook bereiken. Overigens mag de heer Innevelt de arIn maart 1605 brengt den Jongen beiders inzetten waar hij dit nodig acht. Oostvogel '23 reysen nij euwen steen int Hij zorgt voor alles wat voor de bakkeoude raethuys afi:er de gaeffel', voor de rijen noodzakelijk, 'nootelijckheit' is. trap. Hij zorgt voor de hem ter beschikking gestelde 200 zakken (eigendom van de Het garnizoen en brood. President van Etten) die door 'monsiIn 1594, 1601en1603 probeert Mau- eur Hambroeck' zijn geleverd. rits vergeefS 's-Hertogenbosch te veroElk molder terwenBossche maat, dat veren. Er is in de stad een groot voor dit contract met Boxhorn geleverd garmzoen. wordt, weegt 235 pond. Daarvan mag Ik beschrijfU daarom een overeen- niets worden afgetrokken, behalve komst russen Jan Franszoon van twee pond per 100 pond, voor verlies Innevelt en Filips Boxhorn (de onderte- van het op zolder liggen. En één twinkening is Boxhorn, in de tekststaatBox- tigste deel van het molder, wat demo lehooven). De laatste is 'Raedt ordinaris naar neemt als maalloon. Trekt men in Brabant'. meer afdan twee pond voor verlies, dan moet Innevelt dat bijpassen. Innevelt moet van elk 100 pond Innevelt belooft, op zijn last en kosten, brood te laten bakken voor het gar- meel, 130 pond brood leveren. Van elk nizoen. Hij moet ook zorgen voor de 100 pond tarwebloem, waarvan men uitreiking van het brood aan de solda- witbrood bakt, wat minder water vergt, ten. Elk brood moet 3 ponden zwaar 124 ponden. De zemelen moet Innevelt zijn. Een pond berekend op 16 oncen. verkopen, ten voordele van Boxhorn. Het brood moet goed gebakken en Aan het eind van elke maand moet Ingoed van samenstelling zijn. Te weten, nevelt een gespecificeerde rekening inhalf tarwe-half rogge. Gemengd met dienen bij de heer Boxhorn. één molder van het eene, met één molInneveltontvangtvanBoxhorn, voor der van het andere. Met in iedere maat al het voorgaande, f 5.635,- in 'Bosch evenveel. Ieder brood is goed voor twee gelt'. 'Promptelijck', direct f 3.000,-, dagen. binnen zes maandenf 1.500,-, en einde 31 maart16os. Innevelt betaalt de bakkers en levert jaarsf r.135,-. Het contract is voor één De ondaukmina van het rijs (hout) en de takkenbossen voor jaar. Ingaande 1 februari 1605, einde 31 df notaris januari 1606. De heer Boxhorn betaalt de zolderhuur (waar het graan wordt opgeslagen), de huishuur voor de bakkerijen, de broodbelasting, de molenaar f 18 gulden per maand en voor karrenhuur met voerman f3o,per maand. Ook is afgesproken dat 31 Maart 1605 . De ondertekening van de notaris .

wanneer het garnizoen zal afnemen en er geen 5.200 ponden brood per dag zouden moeten worden uitgereikt, zoals nu het geval is, de afspraken naar verhouding worden bijgesteld. Ook de kosten voor het brandhout voor de bakkersovens, nu berekend op f 10 gulden en vier stuivers per dag, wordt aangepast aan een verkleind of tijdelijk afwezig garnizoen deel. ·Evenzo als het garnizoen groter wordt. Ondertekend door beide partij en en geruigen. De geruigen zijn een kapitein van 'een vendelen voervolckx' voor'unne hoocheden' en mr. Jan van der Meulen voor de heer Innevelt. Ten overstaan van een notaris. 'Den lesten dach der maent V<.... meerte des jaers 1605'. Iedere militair kreeg een brood van drie ponden en ieder brood was goed voor twee dagen. Er werd, op heden, 5.200 pond brood per dag uitgereikt. Dus moet het garnizoen, uit twee maal r.733, of circa 3.466 man hebben bestaan. Op 8 juni 1605 koopt Henrick Gerit Somers het 'half huys' in de Ridderstraat, 'genoempt De Trompet' van Jacop Dool. Jannen Joosten levert op 1 september 1605 aan de rentmeesters een nieuw goudgewicht uit Antwerpen en o· vangt 3 guldens en 1 sruiver. Joorden Janssen, kuiper krijgt op diezelfde dag betaald voor het meten, ijken en brandmerken van 386 wijnlegers. Voor elk sruk 2 oirt. Totaal 9 guldens en 13 sruivers. De dekenen van de stad maken een rapport en voorstel voor de belasting en bepalen dat betaald moet worden, van 'yedere tonne van allerhande bieren' en van 'yeder sester souts oyck', éénsruiver (oktoberr605). En op 9decemberr605, 'datmenelcken pot biers sal belasten met twee penningen'. 23December1605 betaaldGhijsberd Dierx aan Hanricken Daniels 1 gulden en 17 stuivers voor'eenen tennen pot'.

BOSSCHE HISTORIE • LEZINGEN

In januari 16o6wordt Jan vanloemel gemachtigd om te gaan wonen 'opte Gaeffele', dat tegenwoordig nog wordt bewoond door de groenroede Gielis Bormans. Van Loemel krijgt daarbij de opdracht mee om, 'op te doen stellen eenen wijnkelder ten behoeve ende profijte deser stadt'. Als je voor het stadhuis staat is het linkse deel volgens Mosmans het huis De Gaeffele dat aan het stadhuis is toegevoegd. Op 15 februari 1606 wordt er door een omroeper 'Wernaert' die tevens trompetter is, in de stad een afkondiging gedaan. 'Dat de torfdragers ende meters, den torff nijet en zullen tegen gaen, maer sullen moeten blijven op te Visbrugge'. September 1606 ontvangt de kuiper Joorden Janssen, 9 guldens, 11 stuivers en 2oirtvoor hetmetenenijken van383 wijnlegers. In de te betalen belasting op bier en zout werd er verschil gemaakt naar stand. Dat blijkt uit de volgende bepaling van 30 december 1606. 'Daer voor soude moeten betaelen de rij cke, op yedere sack soutst twintich st's, ende op ijeder tonne oft aeme biers zess stuuvers'.

Op 30 juni 1607 levert Jan Rutten 'eenen olije Stoop' voor 8 stuivers. En op 10 november 1607 levert Rogier Jans Rutten 'camfas zakken' om tijdens te maken reizen stadsstukken in op te bergen.

Op 21 november 1607 bepalen de drie leden van de stadsregering dat tot nader order, de bakkers voor hun provisie van 'elcken sester' meel, niet meer mogen nemen dan 2 stuivers en 2 oirt. Op 19 decemben607wordt de belasting op wijn en bier gesteld op 'wijnen met eenen stuver op elcken pot ende op elcken pot van allerhande bij eren'. Maat en product aanduiding. 9 Februari 1608. 'De quantiteyt van hondert molderen rogge, halff Calcaersche en halff Gochsche maete'. De vermelders van deze tekst, waeren aensocht geweest, om in den lande van Cleve te coopen ennige merckelijcke quantiteyt van rogge'. 16 Februari 1608 betaald men aan Rogier Jans Rutten voor het maken van drie zakken van 'een ell camfas, inclusiefhet camfas 18 stuivers.

Op 19 november 1608 worden door Jan Lievens van Hanrixken Wehe en Jan Stroylant de 'schaden ende 't gewicht om de steencolen mede te wegen', gekocht voor drie guldens. 10 Januari 1609 koopt Hanrick Gerit Somers van Willem Gerit Somers, 'een zesde gedeelte van een huys staende in de Ridderstraat genaemptde Trompet'. Het latere ijklokaal.

Geschiedenis decor. Op 5 mei 1609 wordt vanafde pui van het stadhuis het begin van het Twaalfjarig Bestand afgekondigd.

Dezelfde 5 mei 1609 moet de omroeper en trompetter Wernaert 'rontsomme' een publicatie omroepen. 'Dat nyemant inde cleyne enge straeten, gelijck de Korte Kerckstraet, Ridderstraet ende andere dergelijcke, egeen pecktonnen branden en souden oft enige vuuren maecken om allen periculen van brant te verhueden'. Ook betaalt men 3 stuivers aan Jan Rutten, In den Spregel voor' een potken ende een halfpint olye van de lijne', wat Ariken de slotensmid nodig heeft om 'die Ortenpoort' mee open te doen. Joorden Janssen de kuiper, meet, ijkt en brandt weer 543 vullegers voor per stuk 2 oirt en ontvangt 13 guldens en 11 stuivers. Op 12 juni 1609 behandelt de stadsregering een request van de kooplieden 'tegen de licenten, thollen en Waechgelt'. Men besluit daarvan een kopie te maken en die naar de pensionaris te Brussel te zenden om daar deze zaak te laten behandelen. 15 Oktober 1609 krijgt de stadsregering een rapport van 'de Cremers'. Waarover men wil spreken met de rentmeester. 'Aengaende de wage vanen goeden in ende vuyt desen stadt comende en gaende, ende nyet ter wagen en comen'. Men heeft kennelijk weer vastgesteld dat er goederen worden verhandeld die niet langs de Waag zijn gegaan. Wordt vervolgd. J.J.van Veldhuizen.

LEZINGEN programma Heemkundekring Rosmalen De Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" is niet de enige die zich met heemkunde bezighoud binnen onze gemeente. Ook Rosmalen kent een zulke vereniging. Ook zij bieden hun leden de gelegeheid tot het bijwonen van lezingen.

25 februari 1997

Lezing Praktijkverhalen van een veearts door F. Bertels

9september1997 Lezing Eer en schande, oude volksgebruiken in Brabant door E. Kolen 25 en 26 oktober

Tentoonstelling over Indië-gangers

1997

Voor hen die niet alleen geïnteresseerd zijn in 's-Hertogenbosch maar ook in de omliggende plaatsen volgt hier het programma van de "Heemkundekring Rosmalen".

De lezingen worden gehouden in de podiumzaal van cultureel centrum "De Bron", T.M. Kortenhorstlaan 2 in Rosmalen.

BOSSCHE HISTORIE

BERE(N)WOUTSTRAAT

In de Berewoutstraat tegenover de Mariënburg zou de Clockgieterspoort zijn geweest, de eigenaar van deze poort was de klokgieter Gobelinus Moer, de compagnon van de beroemde klokgieter mr. Geert van Wou, die in 1474nieuw burger van Den Bosch werd. In 1733 (1744 ?) werd deze oppervlakte door de gemeente aangekocht om er de Barbarakazerne (in de volksmond de Berewoutkazerne) te bouwen. In de jaren twintig van de 20e eeuw werd de kazerne omgebouwd tot bejaardenwoningen. Naast de voormalige kazerne in de Berewoutstraat op de scheiding van het gebouw is nog een gangetje met poort te zien, zou dit de Clockenpoort zijn geweest? In de zijgevel van de kazerne aan de Berenwoutstraat is een hardstenen waterhoogte peilsteen van 7.23 m AP te zien ongeveer 1 meter boven het trottoir. In deze straat is op 'n bovenverdieping de drukkerij Taxandria geweest waar ik metmijn klas van de ftatersschool 'St.-Willibrordus' zo'n 48 jaar geleden op bezoek ben geweest, ik denk om ons de liefde voor het drukkersvak bij te brengen.

Jo Hendriks. foto:-Jo Herufrifs Bronncrt -St]ansffokktn 13Januari1957. -Oudc namen vanHuizmmStratm u 's-Herto8m6oscli. JanmA~IWnsMosmans. -'s-Herto8en6oscfîm Vu8fî~ un miGtairnrkdtnno.10-199J.

Een straatje dat de Vughterstraat met de Westwal verbindt. De straat werd vroeger ook wel Barber- of Berberstraat genoemd. Hij heeft deze naam van Arnold Berwout, die met acht andere Bossche poorters op 30 september 1352 voor 8.ooo pond het recht gekocht had om de stadsmuren vanaf de Orthenpoort tot de Vughterpoort te betimmeren met stenen huizen met "harde dakpannen". Berwout ofBerwouts was 'n oude adellijke Bossche familie, die een 'beer' in haar wapen voerde en wier leden in de loop der eeuwen herhaaldelijk zitting namen in de schepenstoel van de stad. Deze adellijke familie had in 't begin van de 15e eeuw op de hoek, rechts als men van de Vughterstraat de Berewoutstraat ingaat, een groot huis staan wat in 1618 wordt omschreven als: "eene huysinge"" hoven ende blyckerye, daer eertyds eene huysinge op gestaen heeft, put, met eene groote poorte uitgaende in de Berwerstraat, achterwaarts tot aan het erfvan de Paters capucynen". In die tijd stond het klooster van de Capucynen in de Pastelstraat. De voorgevel van het pand waar deze familie woonde moet van aanzienlijke breedte geweest zijn en de oude huizen De vergulde Os, de witte Laars en de drie Morianen hebben omvat. In het pand 'De vergulde Os' zoals het pand op de hoek oorspronkelijk heet, heeft 83jaar lang de wild- en vishandel Bram van Dartel gezeten die onlangs is verhuisd.

BOSSCHE HISTORIE

BOSSCHE HISTORIE DE HALVE COMPAGNIE ARTILLERIE VAN DE SCHUTTERIJ VAN 'S-HERTOGENBOSCH 1831 Deze lange naam is noodzakelijk omdat er nog steeds lieden zijn die het verschil niet weten tussen het Gilde De Oude Schuts en de Schutterij. Nog één keerdan: Het eerbiedwaardig gezelschap de Oude Schuts gaat in de geschiedenis terug tot in de vijftiende eeuw, en draagt de kleding en wapens uit die tijd. Het hoofdwapen is de VOETBOOG. De Halve Compagnie Artillerie van de Schutterij gaat in de geschiedenis terug tot het begin van de negentiende eeuw en draagt uniformen en wapens uit die tijd. Het hoofdwapen is het KANON. Eenvoudig nietwaar? Voor degenen die het verschil niet weten tussen een voetboog en een kanon zegt misschien vierhonderd jaar tijdsverschil iets.

)

Wat deed de Schutterij in het afgelopen jaar? Heel veel. Ga er maar even voor zitten. Januari: Decommandantendeschuttersraad gaven acte de présence op de diverse Nieuwjaarsrecepties. Maart: Een optreden in Delft bij de opening van een tentoonstelling 'De Stadswacht'. April: Zoals gebruikelijk begonnen in deze maand de schietdemonstraties met het geschut op de Citadel, die tot en met oktober op elke tweede zaterdag van de maand plaats vonden. Voorts werd op dezelfde dagen de wacht op het Stadhuis betrokken en patrouille gelopen in de Uilenburg. Dit zal ook het komende jaar weer gebeuren. Ter gelegenheid van de tentoonstelling 'Uit Koninklijk Bezit' werd ook wachtgelopen bij het Noordbrabants Museum.

Mei:

Juni:

Het Slot Loevestein werd een maken moest zij echter wel in balans blijven. En, u raadt het geheel weekend bezet door al, de luitenant en de sergeant de schutters samen met andere historische groepen. Ter majoor kweten zich hoogstpersoonlijk van deze delicate uwer geruststelling, de boekenkiststaaternogmaar Huopdracht. Dat leverde een ftaaie kleurenfoto op in een go de Groot hebben we niet bekend landelijk ochtendgezien. Op de Parade ging de 'Landeblad. In het Franse Boulogne sur lijke Fietsdag' van start met Juli: Mer vindt elk jaar een groot een kanonschot van de schutterij. spektakel plaats in Napoleontische stijl. Uit heel In Gorkum was een detachement aanwezig bij de opeEuropa komen historische ning van de gerestaureerde groepen bijeen om slag te le'Hoofdwacht'. veren en hun kampement op Alles in de stad stond in het te slaan. De Bossche schutters teken van 'La Grande Départ'. vormden de vlaggewacht van De schutters, versterkt met de Nederlandse brigade die samen met de Engelsen, de bevriende historische groeSchotten en de Pruisen de pen, speelden een hoofdrol in het muziekspectakel 'De Slag charges afsloegen van de Franse Kurassiers. bij Waterloo'. Ook voor het 'Lilianefonds' Augustus:Ookditjaarwasdeschutterij uitgenodigd in Dinant, op de lieten de schutters, zoals ieCitadel. Ook daar de nodige der jaar, de stem van het kanon spreken. schermutselingen op een indrukwekkend fort dat door De wacht op het Stadhuis bede Nederlanders in 1820 is wees zijn waarde, want in het kader van de Tour Promotie gebouwd. En dan Bourtange. Voor het in de burgerzaal, besteeg Miss Nederland, gestoken in eerst organiseerde de Napoeen flitsend wielrenners outleontische Associatie der fit een heuse racefiets. Om Nederlanden, de organisatie waarin alle groepen uit die een mooie foto te kunnen

BOSSCHE HISTORIE

tijd zijn verenigd, een grote gebeurtenis in Nederland. Op het schitterend gerestaureerde fort werd de verovering door de Pruisen en Russen in r813 nagespeeld. Let wel door echte Pruisen, Russen, Fransen en Nederlanders. Na afloop zaten de vermoeidestrijdets op hetdorpspleintje, bij het plaatselijk café. Al die kleurrijke uniformen bij elkaar leverde een schilderachtig schouwspel op. De taalbarrière bestond niet. Men was het over één ding roerend eens; strijd maakt dorstig! September: Bij de opening van 'Open Monumentendag' leverde de schutterij een erewacht welke door de Commissaris der Koningin werd geïnspecteerd. Hoogstdezelve betuigde zijn tevredenheid, in het bijzonder voor het voeren van de Brabantse vlag. Na een mars door de stad werden er schietdemonstraties op de Citadel gegeven. Oktober: In het kader van de Brabantse Historische Dagen gaf de schutterij drie dagen exercitie en schietdemonstraties op het Provinciehuis. In Oisterwijk waren de schutters aanwezig bij de opening van een schilderijententoonstelling 'Daar komen de Schutters'. November: Zoals gebruikelijk werd ook dit jaar St.-Nicolaas met kanongebulder en kruitdamp verwelkomd. Dat was het jaar r996. Bent u er nog? Tussen al deze bedrijven door is er hard gewerkt aan oefening en verbetering van de bewapening en uitrusting. Er zijn een aantal vuursteengeweren aangekocht en daar wordt hard mee geoefend. In eigen beheer worden ransels gemaakt van roodbont koeienhuid. Als u toevallig zoiets tegen komt dan kuntuonshelpen. Ik bedoel de huid niet de koe! Ook zoekt de schutterij een pijper. Dat is een schutter die op een dwarsfluit speelt. Een dwarsfluiter dus.

Het belangrijkste echter is dat dankzij de inspanningen van oud wethouder en kapitein à la suite van de schutterij, L.H.P. Wijers, de gemeente een kanonloop en geld beschikbaar heeft gesteld om een veldkanon te kunnen bouwen, daar wordt nu hard aan gewerkt. Tot slot een woord van dank aan de Vrienden van de Kring voor al hun medewerking en hartelijke belangstelling. J.M. vanEe Plaatsmajoor

Wij staan bekend om onze grote collectieboeken over onze stad. Ook de Meijerij van 's-Hertogenbosch, onze provincie en geschiedenisin het algemeen is bij ons goed vertegenwoordigd. Het is de moeite waard eens bij ons binnen te stappen.

BOEKHANDEL

Kerkstraat 27, 's-Hertogenbosch, tel. (073) 613 00 12, fax (073) 612 09 90.

BOSSCHE HISTORIE

DE DUITSE BROEDERS VAN HET ZIEKENHUIS JOANNES DE DEO TE 's-HERTOGENBOSCH Het ziekenhuis Joannes de deo werd in 1914 aan de Papenhulst gebouwd in opdracht van de Vereniging van de Broeders van Barmhartigheid van SintJan de Deo. De broeders waren in 1876 in onze stad begonnen met een particuliere ziekenverpleging aan de Orthensrraat. Het waren bekende figuren in het stadsbeeld door hun dagelijkse wijkverpleging en het" afleggen" van de gestorvenen. In 1879 verhuisden de "Duitse Broeders" naar de Papenhulst, waar zij eerst een particuliere woning berrokken om daarna in 1914hun eigen (mannen) ziekenhuis te bouwen. In de jaren vijftig heb ik de broeders nog meegemaakt met Dr. Oosrvogel als keel-, oor- en neusarts. De heer Beset met zijn platte dienstpet had de bewaking over de fietsen. Toen de broeders van Sint-Joannes de deo in 1963 de stad verlieten, is hun ziekenhuis een dĂŠpendance van het Carolusziekenhuis geworden, onder de naam Carolus IL Maar op deze plaats heefi: eerst 'n huis gestaan dat met zijn zijgevel inhet water stond. Daar woonden omsrreeks 1580 de Zusters Clarissen uit Boxtel, die wegensdeTachtigjarigeOorloguithet Elisabethklooster in Boxtel aldaar gevlucht waren. Zij bleven in 's-Hertogenbosch tot 12 juli 1611 en gingen toen terug naar Boxtel. Het huis hielden ze in 's-Hertogenbosch aan maar na de overgave van de stad in 1629 werd het in beslag genomen door de Staten van Holland. In 1912 werd dit pand met nog meer panden gesloopt om daar het voornoemde ziekenhuis Joannes de deo te bouwen. In 1458 heettedePapenhulst, Wevershulst. De naam Papen betekent priesters, zonder enige beledigende bedoeling. En 'hulst' zou hoogte betekend hebben. Na de inneming van de stad door de Fransen in 1794 zouden in deze srraat de generaals Pichegru en Moreau gewoond hebben. Drs. F.J.M. van de Venschrijfi:in het jubileumnummer "Het Stedelijk

Gymnasium van 's-Hertogenbosch" dat het ziekenhuis Joannes de deo speciaal bestemd was voor pastoors uit het Bossche bisdom. Net aan de andere kant van de Judasbrug aan het Nachtegaalslaantje staat het voormalig Stedelijk Gymnasium, het is gebouwd in 1880 door destadsarchitect J.M. Nabbe. Eind vorige eeuw was de vermaarde componist Alphons Diepenbrock hier leraar. Diepenbrock typeerde' s-Hertogenbosch toen schamper als "een moeras met een kathedraal en wat huizen eromheen" .... De concierge "Janus" van deze school vertelde steeds aan de nieuwe leerlingen dat de geamputeerde ledematen zoals armen en benen duidelijk zichtbaar via de afvoerpijp in de Binnendieze terecht kwamen. In de pauze stonden deze nieuwelingen steevast vo 1 aandacht te kijken. In de rij van veertig zelfStandige gymnasia in Nederland behoorde deze school to teen van de oudste. Niet alleen omdat het in 1848 werd opgericht maar ook omdat het voorkomt uit de Latijnse school, die zeker terug gaat tot het Jaar1273. Begin tachtiger jaren was men al volop bezig met de voorbereidingen voor het 135-jarig bestaan van het gymnasium dat in 1983 gevierd zou worden. De viering van het 125-jaar bestaan goeddeels in het teken van de zestiendeeeuwse oudleerling en oud-leraar van de Bossche Latijnse school Georgius Macropedius (1486-1558), eeh van de beroemste auteurs van de Latijnse schooldrama's. Voor het 135-jarig bestaan was het de beurt aan de wereldvermaarde uit Rupelmonde bij Antwerpen afkomstige cartograaf Gerard Mercator (15121594) eveneens een oud-leerling. Ook Erasmus heefi: hier van 1485 tot 1487 gestudeerd. De school is in 1978 verhuisd

naar de Kooikersweg. Om precies te zijn werd op dinsdag 10 oktober 1978 om 10.30 uur de officiele opening verricht door mr. D.G. Jansen directeur A.V.O. van het ministerie van Onderwijs en Wetenschappen. Jo Hendriks

Ansiclittn:CollUtit]oHtnlriks. Bronntn: -oud( 1111mtn van liuiztntnstrattn tt 's-Htrtogtn6oscli.

-'s-Htrtogtn6oscli inoudt ansiclittn dtt(i. -Etn Gymnasium ondtr DtMammott -AcliI.itvtTijd:

BOSSCHE HISTORIE

"DE LIEDERENTAFEL''

Aan de Jan Heinsstraat, waar eens de Pieter- en Pauluskerk heeft gestaan, stond in mijn jeugd een markant gebouw zoals hier op de ansicht uit begin 20e eeuw goed te zien is. Op de ansicht heeft het gebouw nog de vier grote beelden in de voorgevel, maar die waren in mijn jeugd al weg. Het gebouw heette oorspronkelijk "Liederentafel Oefening en Ontspanning". De eerstesteen werd op 8oktober1884gelegd door burgemeester Jhr. P. v.d. Does de Willebois. In mijn jonge jaren, zo halfjaren vijftig zag het gebouw er zo niet meer uit. In die tijd was het een bioscoopzaal met in een dansschool ernaast, ik meen dansschool van der Aa. Voor ons was het, het Concertgebouw waar films vertoond werden. Maar hoe is het aan die naam gekomen? In 1903 ging de Liederentafel failliet. Vanaf 1904 wordt het gebouw dan gebruikt voor toneelvoorstellingen en voor bals en dergelijke totdat het in 1924 heropend wordt door burgemeester F. v. Lanschot als Concertgebouw. Tot 1935 is het als zodanig in gebruik geweest want toen werd het Casino aan de Parade gebouwd, en werd dit gebouw bioscoop. Wij gingen vaak naar de film, bijna elke week omdat dit goedkoper was dan uitgaan want met twee kaartjes één voor je zelfen één voor je verkering zoals dat zo toen heette (tegenwoordig heet dat vriendin) was je toch voor een paar gulden zo'n drie uur onder de pannen.

Maar voordat je de kaartjes had, moest je lang van te voren in de rij staan, soms meer dan 'n uur. De rij, meestal drie àvier dik stond dan bij de deur waar de kassa was (op de ansicht de kleine deur rechts van het gebouw) tot de rijwielzaak van Tonnie van den Dungen op de hoek van de Handelskade. Het waren toen nog zwartwitfilms. Eind jaren vijftig werden het kleurenfilms waar je echt aan moest wennen, alles was zo natuu~lijk. De zwartwitfilms hadden toch iets mysterieus. Ik vond het Concertgebouw een gezellige grote zaal! Om terug te komen op de vier beelden, deze zijn gemaakt in 1896 door de beeldhouwer Michel van Bokhoven. Ze stellen vier van de negen Griekse Muzen voor namelijk Thalia (beschermster van de komedie), Erato (beschermster van de liefdespoëzie), Euterpe (beschermster van het fluitspel en de lyrische poëzie) en Melpomene (beschermster van de tragische dichtkunst). In mijn jeugd waren deze beelden niet meer aanwezig, toen werden de nissen gebruikt om er foto's van de films in te hangen. De beelden zijn in de Tweede Wereldoorlog bij gebrel natuursteen gekocht door beeldhouwer H. Jonkers (18771963) die ze verwerkte tot heiligenbeelden. Drie van deze beelden staan in de Sint Janskerk van' s-Hertogenbosch, het zijn H. Albertus Magnus 1942, (schenkers; gebroeders Mosmans), vervolgens H. Bernadette Soubirous 1942 (schenkers; familie van de Ven-Boelens) en H. Theresia van Lisieux 1942 geschonken door Mgr. W.P.A.M. Mutsaers bisschop van onze stad en voormalig bouwpastoor van de H . Theresiakerk te Tilburg. Op 11 december 1965 wordt het gebouw door een gasexplosie zodanig vernield dat het afgebroken moest worden. Najaren van discussie werd de nieuwe bioscoop Eurocinema op 17december 1975 in gebruikgenomen. Jo Hendriks

Ansiclit colhtit]o Hendriks Bronnen:

-'s-Hertogen6oscli in oudt ansicliun cfu[I .G. Dorm6oscli mKm Syitrings. -125Htif~m6ufcfm in

dtst]all -Prisma Efutroniscliuno/cfuyalle. -AcliLimTijcf

Kopij voor het eerstvolgende Kring-Nieuws dient uiterlijk vrijdag 7 maart 1996 te worden ingeleverd bij Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162, 5200 BE 's-Hertogenbosch of bezorgen in het Kringhuis

BOSSCHE HISTORIE

DE WATERTOREN VAN MICHELINFABRIEK TE 'S-HERTOGENBOSCH

"IN MEMORY"

Hij hoorde echt bij Michelin Het silhouet van de watertoren was beeldbepalend voor de nee hij bezat geen sterren Michelinbandenfabriek in onze stad. en stond er al vanafhet begin Zoals op de foto uit 1996 te zien is, is de toren al van de Mi- je zag hem al van verre chelinreclame ontdaan, waardoor het effect van reclametoren weg is, hij staat er nu naakt bij. Hij was een symbool voor industrie De watertoren werd door de Fransen die hier in het begin je zag hem al vanuit de trein onze mensen inwerkten "Chlteau d' eau" genoemd. Het is welke Bosschenaar kende hem nie door het technisch bureau van Michelin in Clermonr-Fer- en bepaalde mede de sky-line rand ontworpen. Hij diende als bufferreservoir voor water ten behoeve van het productieproces en gelijktijdig als voor- Hoog op poten, fraai en slank raadtank voor bluswater waardoor men zelfs bij het eventu- Loerend boven het bedrijfals een kater eel uitvallen van de pompen over voldoende bluswater kon doorstond hij de industriĂŤle stank voorzag hij arbeiders van water beschikken. De opdracht voor de bouw werd gegeven op 8 april 1939 aan de N.V. Bredasche Beton- en Aannemingsmaatschappij Maar eenmaal uit de tijd, zelfs geen monument v/h Vriens welke tevens de werktekeningen en de daarbijbe- gemaakt door stoere mensenhanden horende berekeningen verzorgde. en nu is het over, we hebben je allemaal gekend Het geheel van 44,75 meter+ NAP is opgetrokken uit geen daar is je lot, je ligt nu aan banden. wapend beton en rust op een zware gewapend betonnen fimdering waaronder zich 24 heipalen bevinden. J. van Haaren De begane grond ligt op ongeveer 7,3 meter+ NAP. Het waterpeil in het waterreservoir ligr op 3 5 meter, zodat Foto: W. vanHaarm er een druk van 3,s bar op het leidingnet ontstaat. Het reservoir heeft een binnendiameter van 7,135 meter en een waterinhoud van maximaal 150 kubieke meter. Op het fabrieksterrein lagen verschillende bronputten waaruit het water werd opgepompt. In het reservoir is een verwarmingsspiraal aangebracht waardoor tijdens de winterperiode door middel van stoom het geheel vorstvrij wordt gehouden. Tijdens de bevrijding van' s-Hertogenbosh werd de toren flink beschadigd: onder andere het waterreservoir alsmede twee "poten". Deze beschadigingen zijn in r946 gerepareerd, de betonnen verdikkingen aan de poten van de reparaties zijn nog goed zichtbaar. Zo'n vijfentwinrigjaargeleden werd de neonreclame van Michelin aangebracht zodat men zowel overdag als 's-nachts van verre de Michelinfabrieken kon waarnemen. In die tijd heeft de watertoren ook zijn functie verloren als gevolg van het toepassen van de modernere methoden van "waterbehandeling". Hij werd op het laatst nog alleen gebruikt voor voorraadtank voor industrie- en bluswater. Maar het zou toch jammer zijn als hij zou verdwijnen. Hij zou goed passen als 'klein monument' op de hoek van de Oude Vlijmenseweg en Copernicuslaan. (zo maar een gedachte van mij) En, als hij behouden blijft dan moet de neon- verlichting vanMichelin ook weer terug komen zodat uit de reclamegelden de restauratie bekostigd kan worden. Jo Hendriks 1 Bron:MiditGnvanaf1937in s-Hertogm6osch(1985).

•secretariaat van .KRING "VRIENDEN VAN 's-HERTOGENBOSCH" Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosc:h

VAN DE REDACTIE RONDLEIDING CAMPUS In een van de gebouwen is een aquarel te bewonderen waarop de situering van de kazerne is weergegeven. Bij de bouw van deze kazerne heeft men een beetje rekening gehouden met het feit dat de stad een vestingstad is. Groenvoorzieningis in ruime mate aanwezig. Dit is niet altijd zo geweest. Heden ten dage is men van mening dat groenvoorziening in ruime mate debet is aan een goede sfeer op een complex. Sinds de zestiger jaren werden de wapens in speciale kamers opgeborgen. Voor die tijd nam de soldaat zijn geweer mee en legde het bij zijn bed. In een grote kazerne was het ook gebruikelijk dat men enige gevangeniscellen had. Daar hoorde een luchtplaats bij. In het huidige complex kan mende sporen hiervan terugvinden. De luchtPlaars is voorzien van een glazen dak, de stalen deuren zijn nog steeds aanwezig. Het complex is voor een groot gedeelte in oude staat gebleven. Er zijn een paar vernieuwingen, zoals verlaagde plafonds, doorgevoerd en de verfkwast is rijkelijk gehanteerd. Het complex is tijdens de oorlog verwoest. De granaatinslagen zijn nog duidelijk te zien. Deze kazerne is een van de eerste kazernes geweest waar garages gebouwd werden. De zolders van de gebouwen waren groot en werden nauwelijks gebruikt. Nu zijn het stuk voor stuk heel bruikbare ruimtes geworden. De docenten kunnen er relaxen maar er kan ook vergaderd worden.

Het is tegenwoordig ondenkbaar dat een gebouw waar enige honderden mensen verblijven slechts een handjevol toiletten heeft. Tot aan de Tweede Wereldoorlog had men per verdieping voor 's-nachts één toilet ter beschikking. Zodra de ochtend gloorde ging dat op slot en moest men buiten zijn heil zoeken. Na de oorlog kwamen er douches en meerdere toiletten, dag en nacht beschikbaar. Dat de praktijk heel nabij is kunnen we zien aan het kantoortje dat de IN Gbank heeft ingericht. Diegene die studeren voor bankmedewerker kunnen hier oefenen. In zijn huidige functie is het noodzakelijk dat zoveel mogelijk gebouwen met elkaar verbonden zijn. Hiervoor bouwt men de okselgebouwen. In het gebouw dat al klaar is vinden we de leerlingenkantine.Nu dekt het woord kantine absoluut niet de lading. Het is een versmelting van een bruin café, een terrascafé, een Colacafé en uiteraard ook nog een cafétuin. Men zou zo weer terug willen naar school. De oude legeringskamers werden klaslokalen met hoge ramen. Vroeger tegen de inkijk, nu ter bevordering van de concentratie. We besloten onze rondwandeling in de manschappenkantine. Een kantine is het eigenlijk niet meer. Qy.a aankleding en entourage kan het zich meten met de betere restaurants. Ook dit is een voorbeeld van school en praktijk verenigen. Het is zeker de moeite waard eens over de Campus te lopen als men de gelegenheid heeft. Wij konden beter naar huis gaan want de avond was intussen gevallen. AtiLinders

...

.KRINGHUIS ·rweede KorenstraatJe 18 ''s-Hertogenbosch 'Telefoon 073-6135098 Telefax 073- 6146021 .OpenlngstlJden: :Maandag t/m zaterdag .van 10.00-17.00uur •zon- en feestdagen [van 12.00-11.oouur ,bovendfénop donderdag ·van 18.00-21.00uur

!BETALINGEN -Postgiro 3.119.716 ' - Bank van Lanschot rek.nr. • 22.51.91.2()2 •- Jaartl)kse bijdrage minimaal . f25,' - Jeugdleden f 15,. Krtng-Nteuws Is.hef zes maal ,per Jaar verschtjnend ttJdsc:hJ1ft ,van de Krtng "Vrienden van : 's-Hertogenboseh". •REDACTIÈ: •Hcmy Blankert, Aart llogers, ! Jack von Elten, Alexander •Franssen, Theo van Her:wlJnen, ·Jan Kleljne, Atl Unders (voor· :zitter/secretaris} en Stan swarts.

:AAN DIT NUMMER :WERKTEN MEDE: ,REDACTIE-ADRES: •Secretal1aat Kring-Nieuws :Postbus 1162 •5200 BE 'swHertogenboseh

·VORMGEVING: 'Alexander Franssen, •Jaék von Elfen en Atl Llnders ·DRUK: •Prlntex 's-Hertogenbosch ·Oplage 1700 stukS Niets uit deze uitgave mag .worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de redactie.

foto Atilinlm