UITGAVE
VAN
KRING
"VRIENDEN
VAN
's-HERTOGENBOSCH"
JAARGANG
24
OPENING SEIZOEN 1998 Ditjaar vond de opening plaats in het kader van het 25-jarig bestaan van de Kring op 25 april. Tussen 11.00 en 1i.30 · werden de genodigden ontvangen bij Voetisch. Onder het genot van een klein Bosch bolletje en meer dan voldoende koffie en thee was het wachten op de echte opening. Om 12.00 uur kwam met veel muzikaal geweld de groep Poco Tropo Loco over de Binnendieze aangevaren.
n· iöntdélê" r
...
~'-~lgi;i1;1)\ ·.< (••· · · ·
Nóg meer Bosschehon- •. >i derdjcnigen (12} Hef Puthuis op de Markt (12)
Bewoners Orthen- Peperstraat onder de loep (13)
Hierna richtte de voorzitter, de heer Hein Kurvers, het woord tot de aanwezigen. Hij gaf onder andere aan dat de prijzen voor kaartjes van de vaartochten verhoogd zijn. Uit de zo verkregen meeropbrengst zal de restauratie van de Grote Hekel voor een deel bekostigd worden. De laatste tijd worden steeds meer spreuken van stadsgenoot Domien van Gent in de gevels geplaatst. Een van deze spreuken vormt sinds kort de drempel voor de toegang van de boten. Om deze spreuk te onthullen had het bestuur contact gezocht met de zus van Domien, Chrisje van Gent. In haar toespraak liet Chrisje doorschemeren dat ze eerst door een lid van de ballotagecommissie was benaderd om te kijken ofze niet seniel was. Ze was zeer vereerd met de manier waarop in onze stad met de spreuken van haar Domien werd omgegaan. Ze zij iets wat eigenlijk niet netjes is; ze vond Do mi en haar lievelingsbroer. Ze was dan ook meer dan bereid de spreuk bij de Binnendieze te onthullen. OP OEWE PONTENEURS STAON Als eerste van de velen zette zij de eerste stap op deze steen.
Zoals u in het Kring-Nieuws van januari jl. hebt kunnen lezen, is het de bedoeling van redactie. en bestuur om in september een proefuummer te laten verschijnen van een vernieuwd Kring-Nieuws. Daar wij op het moment van het ter perse gaan van deze uitgave nog geen enkele reactie van het bestuur hebben ontvangen omtrent met name de financiering van dit vernieuwde Kring-Nieuws zal, tot onze spijt, naar alle waarschijnlijkheid (in dit lustrumjaar) het septembernummer van het Kring-Nieuws niet kunnen verschijnen. De redactie
K-N JULI 1998
-
NUMMER
3
-
JULI
1998
VAN DE REDACTIE
Na deze onthulling ging het gezelschap onder begeleiding van de muziek alle spreuken van Domien langs. Aan deze tocht was voor de mensen een kleine prijsvraag verbonden; men moest de gevonden spreuken noteren en ter afsluiting met een eigen creatie aanvullen. De tocht eindigde een paar meter verder de Uilen burg in als waar hij begon. Daar werd de tweede spreuk van die dag onthuld. De bewoonster van het pand, ons lid Thea van Dijk, had een kleine sketch in gedachte om de spreuk te onthullen. Aan de hand van een door haar, in 'Bosch' dialect voorgedragen stukje werd er eerst regen geproduceerd en later zelfs sneeuw. Door deze laatste van de steen te trekken onthulde Chrisje de spreuk. WE'NWIRWOR Daarna begaven de mensen zich naar de lustrumlocatie in het kloostercomplex "De Mariënburg". Daar had verzamelaarsgroep 'Hertog Jan' een tentoonstelling ingericht die vele aspecten van de stad liet zien. Van simpele suikerzakjes tot gecompliceerde foto's van de Binnendieze, van oude en nieuwe gebruiksvoorwerpen en allerlei devotionalia. Heel jammer was dat de voorzitter erop geattendeerd moest worden dat een klein inleidend woordje van hem toch zeker op zijn plaats was. AtiLinders
De drie leukste spreuken, gekozen door de werkgroep Klein Monument: nLI:
"25 Jaor? Ge komt pas kijke jungske!" van: F. van Belkum
nr.2:
"Wè zedde nou, de Kring al 25 jaor, dès nie misseluk" van: J. Hendriks
nr. 3:
"Wèn troeleke wör" van: M. Bertrums
Foto'sJackvanEften
K-N JULI 1998
2
VAN DE BESTUURSTAFEL
VAN DE BESTUURSTAFEL Excursies 1998 staat in het teken van de lustrumactiviteiten. Dat betekent ook dat we veel tijd en energie steken in onze bijzondere activiteiten binnen de stad. DeMariënburgis daarbij in juli en vanafeind augustus weer het middelpunt!
7 november 1998 Toch is er reden ruimte te maken voor een bezoek aan de stad LEUVEN. Van 18 september tot 6 december is daar de tentoonstelling van het werk vandeschilderDirkBouts (1415-1475), een van de Vlaamde primitieven. Voor de Kring voldoende aanleiding om een excursie naar de stad LEUVEN te organiseren op zaterdag 7 november aanstaande. Vertrek 9.00 's ochtends; terug om ongeveer 20.30 uur. Kosten voor leden Kring en Boschboom f 115,- per persoon. Inbegrepen: busreis, geleid bezoek aan de tentoonstelling (14.30 uur) en lunch. Intekenen: Kringhuis; toezending acceptgiro volgt; betaling uiterlijk 18 oktober binnen. Slechts deelname voor 50 personen mogelijk! Annulering slechts mogelijk tot uiterlijk zondag 25 oktober. Na deze datum wordt het volledige bedrag in rekening gebracht. 22 augustus
1998
Op 22 augustus 1998 is er in LEUVEN een speciale activiteit waaraan ook de kring haar medewerking verleent. LLIBRE 23 endeafdelingcultuurvan de Universiteit Leuven organiseren op zaterdag 22 augustus een beiaard en boekenmarkt. Centraal thema is dit jaar 'de eeuwenoude band tussen Leuven en's-Hertogenosch'. Reden voor de Kring om samen met het Noordbrabants Museum, het Stadsarchief, boekhandel Heinen en de gemeente een presentatie van de stad te verzorgen. "s-Hertogenbosch' wordt o.a. verregenwoordigd door Gerard Rooij akkers, Joost van Balkom, mevrouw Cri Stellwege.a.; 's ochtends wordt er een literaire wandeling georganiseerd voor ons gezelschap; 's middags staan wij op het
PLEIN in een kraampje. (volgens een nog gezamenlijk tijdens de reis op te stellen rooster) De Markt is van 15.00 tot 22.00 uur; afWisselend zijn er literaire voordrachten in de binnentuinen van de universiteitsbibliotheek en wordt het carillon bespeeld. Deelname is mogelijk voor maximaal 40 personen; kostenf 10,- per persoon. Opgave: Petra van der Elst, tel6124918; fax6146 021.
Voor Open Monumentendag en onze activiteiten vanaf22 augustus vragen wij leden van de Kring voor toezicht en informatie in de Marienburg: gastvrouw of gastheer namens de Kring. Laat de bezoekers niet in de steek! Meldt u aan bij: Petra van der Elst, 6124918 (ma, wo en donderdag
Draag ook uw steentje bij!
Open Monumentendag 1998; zaterdag 12 september Open Monumentendag staat dit jaar in het teken van het landelijke thema 'Steengoed! De zorg voor historische bouwmaterialen'. Voor de Kring een extra bijzonderheid. Als onderdeel van het lustrumprogramma organiseren wij in de week van 5 t/m 13 september de Bossche Monumentendagen. Open Monumentendag op 12 september valt binnen dit programma.
In de lustrumlocatie de Mariënburg is het 'logo-in-opbouw' van de Kring te bewonderen. Bezoekers, leden en symphatisanten van de Kring kunnen gedurende het gehele seizoen ter plekke mozaïk-steentj es kopen en meebouwen aan het mozaïek '25-jaar Kring'. Zo draagt men letterlijk een steentje bij aan de activiteiten van de Kring. Momenteel is meer dan de helft van het logo reeds 'gebouwd'. In november zal het mozaïek een definitieve plek krijgen in het Kringhuis.
Jan Kleijne: ere-lid Kring
De Kring zal in het bijzonder aandacht besteden aan de partikuliere eigenaren/gebruikers van gemeentelijke en rijksmonumenten. Het is toch voornamelijk dankzij hun inspanningen dat de stad nog over zo'n rijk bezit aan monumenten beschikt. De Monumentenwacht Noordbrabant verzorgt in het weekend van 5 en 6 september in het complex Mariënburg een spectaculaire demonstratie van haar inspectiewerk. Bovendien zal in een tentoonstelling aandacht worden besteed aan de selectie van de monumenten uit de periode 1850 - 1940. Eind juni of begin juli zal namelijk het gemeentebestuur met een voorstel voor de selectie komen. Het is de moeite waard Bosschenaren hiervoor te interesseren en bij deze keuze te betrekken.
oy z1 maart besfootck fJmve'8adirirl!JJar1Kfeijne totmGcfre benoemen" ofitts de1Jefijks... oy 19 ckamberzafliij officia[worden8eftufcf~cl
K-N JULI 1998
3
VAN DE BESTUURSTAFEL
HARTELIJK WELKOM Sinds de laatste verwelkoming van nieuwe leden in het Kring-Nieuws van maart 1998 zijn er precies 100 nieuwe leden bijgekomen. Waaronder het 1600' lid, Mevrouw Jeanne Strijbos-Walschots uit Berghem, gefêteerd tijdens de receptie op 21 maart 1998. Op dit moment zijn er 1673 Kringleden!
Wij heten onderstaande nieuwe leden van harte welkom! Uit 's-Hertogenbosch:
Uit Rosmalen:
de heer A. de Vrieze, mevrouw J. v.d. Berk, mevrouw M. Braspenning, mevrouw M. Loontjens, mevrouw M. Sieverts, de heer A. Donders, de heer A. v.d. Eerenbeemt, mevrouw J. Snellens, mevrouw H. Diks, de heer J. v.d. Heijden, de heer J. Wijne, mevrouwC. Somers, de heer H. v.d. Laan, de heer J. Aertse, Elecrrotechniek VOF de Groot, de heer A. v. Drunen, mevrouw M. de Groot, de heer L. Weijers, mevrouw C. Bekker, mevrouw H. v.d. Eerenbeemt, de heer B. Tax, de heer E. Harks, de heer P. Maas, mevrouwG. Hendriks, deheer F. Sundert, de heer A. de Groot, de heer A. Driessen, mevrouw F. Corbeij, de heer W. Hoedemakers, mevrouw R. Hoskam, deheerJ. Heymeijer,deheerP. Procee, mevrouwD. v.d. Veen, de heer N . v. Huizen, de heer M. v. Kempen, mevrouw C. Fischer, de heer P. Hagers, de heer L. Weddige, mevrouw N. v.d. Broek, de heerA. de Bruyn, de heerA. Lesterhuis, mevrouw A. Ober, mevrouw M. v.d. Weem, de heer L. v. Dooren, de heer L. Munns, de heer P. Omes, mevrouw M. Papavoine, Divers Welzijnswerk, de heer P. Weiman, de heer J. Ettro, mevrouw C. Gielen, mevrouw J. Heinen, de heer K. Kops, mevrouw F. Boerma, de heer W. Bekkers, mevrouw W. v. Dartel, de heer A. Verkuijlen, de heer P. v. Doremalen, de heerA. v.d. Dungen, mevrouw S. Smit, de heer J. Srorm, mevrouw M. Palm, de heer H. Buurmanje, de heer Pier hagen.
de heer H. Reijers, mevrouw M. Scheepens, de heer H. Lenferink, de heer L. Budde, mevrouw E. Meijer, de heer P. v.d. Ven, de heer F. Co melisse, mevrouw M. Hilgers. En verder: de heer W. Wiechers uit Engelen, de heer M. v. Heumen en de heer L. Potjes uit Vught, de heer G. v.d. Vorst en mevrouw W. Schol ten uit St.-Michielsgestel, de heer R. v. Hek uit Den Dungen, mevrouwA. BroksuitBerlicum, de heer J. Worms uit Schijndel, mevrouw A.v. Esch en mevrouw A. Koster uit Vlijmen, mevrouw G. de Zeeuw uit Waalwijk, mevrouw E. v. Zoelen uit Veghel, mevr( ") M. v. Weert uit Erp, mevrouw J. Stijbosch uit Berghem, rfe heer C. v.d. Besselaar uit Oss, de heer M. Blanken, de heer P. Diepenhorst en mevrouw J. de Haan uit Heesch, mevrouw A. Thomassen uit Maren-Kessel, de heer J. v. Beurden uit Kerkdriel, de heer W. Laghuwitz uit Zaltbommel, mevrouw H. Kuppens uit Liempde, mevrouw J. v. Bruggen uit Nuenen, mevrouw T. Gloudemans uit Zevenaar, mevrouw M. Heijmans uit Ermelo, mevrouw Chr. Vrij uit Hilversum, de heer J. Wiens uit IJsselstein and last hut not least de heer Th. Overdijk uit Millgrove Ontario, Canada!
WIE WIL DE LEDENADMINISTRATIE GAAN BIJHOUDEN?
DRINGENDE OPROEP
De Kring "Vrienden van 's-Herrogenbosch" is nog altijd op zoek naar een vrijwilliger/ster, die tegen een kleine vergoeding de Ledenadministratie wil bijhouden; indien gewenst aanvankelijk onder deskundige begeleiding! Hij/zij zal dus regelmatig in het Kringhuis aanwezig moeten zijn. Bekendheid met de computer is een vereiste. Wij denken aan een Kringlid die over de nodige vrije tijd beschikt en de nodige ervaring heeft.
Ter 'aflossing' van diverse Bestuursleden van de K "Vrienden van 's-Hertogenbosch" roepen wij met spoea kandidaten op die binnen afZienbare tijd het roer over kunnen gaan nemen! Wij vragen van hen dat zij met enthousiasme voor de oude stad ' s-Herrogenbosch, bereid zijn om tijd en moeite te besteden aan de activiteiten van de Kring, die op het terrein liggen van de cultuurhisrorie. Bovendien moeten ze oog hebben voor het specifieke karakter van de Kring als een vereniging met actieve leden op velerlei terrein.
Geïnteresseerden kunnen nadere informatie krijgen bij : StanSwarts, secretaris van de Kring: tel. (073) 641 17 79·
J
Graag reacties, ook als u ons attent wilt maken op mogelijke andere geïnteresseerden, bij de voorzitter van het Kringbestuur: de heer Hein Kurvers p.a. Kringhuis Visstraat 42 B in' s-Hertogenbosch telefoon: (073)6124918 of(o418) 516518 ofbij de secretaris de heer Stan Swarts, tel. (073) 641 17 79
K-N JULI 1998
4
MOETTE NOU TOCH'S KIJKE
MOETTE NOU TOCH'S KIJKE 25 JAAR KRINGHUIS Vijfentwintig jaar Kringhuis (K.H.) is dat eigenlijk wel juist? Neen, acht jaar heeft de Kring het zonder K.H. moeten doen.
Starionswt3;
vmamtGn3Jo Htndriks
)
Oprichting van de Kring Op 21 maart 1973 discussieerden enkele deelnemers en bezoekers van een foto-expositie over's-Hertogenbosch in CafĂŠ Lohengrin over de vraag waarmee de overheid bezig was. Dit resulteerde in de oprichting van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch". De oprichters van het eerste uur waren onder andere amateurfotograaf Gijs Le'Ruet en Louis Aarts, een voorvechter van de stad. De eerste voorzitter werd Hans Verdonk, ook Jan Kleijne hoorde bij de eerste bestuursleden. Hij is de enige die de 25 jaar bij de Kring als bestuurslid heeft volgemaakt. Hij heeft jarenlang het secretariaat aan huis gehad. In het begin werden de bestuursbijeenkomsten nog bij een van de bestuursleden thuis gehouden. Men was steeds op zoek naar een eigen onderkomen. Maar dat viel tegen: dan was het te klein, dan was de huurprijs te hoog. Er moest ruimte komen voor exposities, materiaal- en archiefopslag.
Op vrijdag 11 december 1981 zou het K.H. door burgemeester B.L.A. van Zwieren( 1978-1989) om 20.oouurofficieel worden geopend, maar door omstandigheden werd dat 21-45 uur. Onder de genodigden waren' n zestal leden van Toerisme en Feestelijkheden uit de Belgische stad Leuven. Door het inkleuren van een '2' door burgemeester Van Zwieren werd symbolisch aangegeven dat in 198 2 een nieuw verdrag tussen de beide steden zou worden gesloten. Ook was er een delegatie van Rond Janus en Bet aanwezig die een mand met Bossche producten aanbood. Tegelijkertijd vond de presentatie plaats van de eigen Kringwijn: een rode Bordeaux uit 1979voorf11,-. Voor informatie konden bezoekers toen terecht op woensdag van 10 tot 13 uur, zaterdags van 10 rot 17 uur en op de koopavond van 18 tot 21 uur. Er zijn in die vier jaar dat het Kringhuis daar zat zo'n 19 exposities geweest van allerlei aard. Ik heb daar' n cursus Bossche Bouwstenen gevolgd over Empel door de heer De Bekker. De Kring telde op 1 januari 1982 ongeveer 1200 leden. Na 9 jaar voorzitter te zijn geweest van de Kring trad Hans Verdonk afen werd opgevolgd door Herman van den Heuvel. Het bestuur besloot de nieuwjaarsreceptie op 9 januari 1983 gezien de gemoedelijke sfeer in het K.H. te houden, in plaats van de massale en daardoor onpersoonlijke manifestatie in het Jeroen Boschhuis.
Het tweede Kringhuis aan het 2â&#x20AC;˘ Korenstraatje 18:
Het eerste Kringhuis aan Stationsweg 29 Na acht jaren werd iets gevonden. Het eerste K.H. aan de Stationsweg 29 (de voormalige Spoorstraat), was een feit. Het pand dateerde uit 1900. Bijna alle woningen in de omgeving van het station zijn gebouwd rond de eeuwwisseling. Het waren woningen voor de gegoede lui zo gezeet. Het pand was van het Kringlid de heer H. Rits uit Vught. Het erin gevestigde sigarenmagazijn House Bouquet hield op te bestaan en daardoor kwam het pand leeg te staan. Bang voor krakers kon de Kring het huren, zo werd mij toen verteld.
IndlPu~
vtrzamtfoigJo Htndriks
Samen met stationsweg nr 31, vormde het een drie laags winkel-woonhuis met een decoratie in neo-renaissance stijl. Aan het pand moest nog veel gebeuren: schoonmaken, schilderen, witten en dat soort zaken. Dit hebben leden van de Kring gedaan. Voor de inrichting werd meubilair gezocht.
K-N JULI 1998
5
MOETTE NOU TOCH'S KIJKE
Op vrijdag 24 mei 1985 verhuisde de Kring naar een nieuw K.H. in het 2' Korenstraatje 18, (de vroegere 'Lange Korenstraat') naast de toenmalige achteruitgang van de Hema, op de hoek waar drie straten bij elkaar komen. Het nieuwe K.H. heette 'De Put'. Het pand had een uit 1670 daterende halsgevel met een gevelsteen voorstellende Christus en de Samaritaanse vrouw bij een waterput. Ik weet nog goed dat halfweg de jaren vijftig en begin jaren zestig in het 2' Korenstraatje allemaal dagwinkeltjes waren, waar men kleine versnaperingen kon kopen. De meeste winkeltjes hielden er een fietsenstalling op na. In het pand 'In de Put' was de fietsen-herstelplaats van de firma Nifterink. Vroeger hadden de woningen in het straatje mooie namen, als 'In den Vijghboom', 'Het Roothuis' en 'De Corensack'. Maar ook 'De Mesthoop' was de naam van een pand.
Hou(Roya(; virzamiGng]an MassiGnk
Op de andere hoek was een café met de naam 'De Zwarte Peter' van Jo Akkermans. Militairen mochten hier niet komen. Het pand zelfheette oorspronkelijk 'Sinte Peeter', het pand er rechttegenover Sint Paulus. Dus het K.H. was goed bewaard. Het K.H. werd een ontmoeringsplaats voor de leden van de Kring. Inderdaad was het K.H. te klein om alle vrijwilligers te herbergen, maar het was er gezellig. Hier zijn veel, heel veel exposities gehouden. De mooiste herinnering voor mij is toch wel mijn eigen tentoonstelling van oude ansichten van rond 1900 uit 's-Hertogenbosch. De expositie werd door architect Jan van der Eerden geopend. Een maand lang van 27 juni t/m 25 juli 1987 was de expositie te bezichtigen. De reacties op de oude ansichten waren geweldig. Mijn receptieboek spreekt voor zich. In 1987 werden er door Bert Barrels ook teken- en schilderlessen in het K.H. gegeven. In dezelfde tijd begon ook een cabaretgroep die de misstanden in onze stad op cabareteske wijze naar buiten wilde brengen. Dit groepje is ter ziele gegaan, omdat één deel wel harde kritiek op de stadsbesruurders had, terwijl de anderen veel milder in hun oordeel waren. Deze laatste groep besefte dat je stadsbestuurders nog weleens nodig zou kunnen hebben. Er werden door onze eigen gidsen over welk object dan ook 'lezingen' gegeven op hun eigen manier, maar wel leuk. En, om niet te vergeten de gezellige nieuwjaars recepties, de Sint Nicolaas avonden, hoe klein de ruimte ook was. Op de ledenvergadering van 20 maart 1988 gafvoorzitter Herman v.d. Heuvel te kennen zijn functie neer te leggen. De
nieuwe voorzitter werd Nort Lammers, een man die de liefde voor' s-Hertogenbosch van thuis had meegekregen. Hij zei: de Kring is een vereniging van mensen die in dezelfde richting denkt ten aanzien van haar geboortestad. De eerste exemplaren van een mooie kopie van de stadsplattegrond die werd vervaardigd russen 1825 en 1880 werden aan de aanwezigen uitgerijkt. De niet aanwezigen konden deze kaart afhalen in het K.H.. Op zondag 23 oktober 1988 hielden de leden een ruilmarkt waar dubbele" s-Hertogenbosch' geruild konden worden. Jan Kleijne kreeg in congrescentrum 'De Slinger' de NOBEL-secretaris-prijs uitgereikt. Op 7 april 1990 kreeg het K.H. een uithangbord naar een ontwerp van ons lid Bert Barrels. Het bord werd gemaakt door de Bossche smid V.d. Wiel. Het logo werd in 1975 ontworpen door oud-bestuurslidA. Koppens. Het pand Oude Dieze 12 was bij het Kringbestuur als K.H. in beeld. In Kring-Nieuws 100, een extra uitgave, staat dat het bestuur in de week van 15 april 1991 unaniem het besluit heeft genomen om de onderhandelingen met de gemeente over de Oude Dieze te staken en afte zien van de verhuisplar nen. Op donderdag 19 september 1991 werd mevrouw Sylvra Maenhout uit onze stad in het K.H. feestelijk verwelkomd als duizendste lid van de Kring. Op de ledenvergadering van 29 maart 1992 was voorzitter N ort Lammers aftredend en stelde zich niet herkiesbaar. Op voordracht van het bestuur werd Wout Kuysten tot voorzitter gekozen. Een jaar later 21maart1993 gafhij aan als voorzitter te willen aftreden. Hein Kurvers volgde hem op. In Kring-Nieuws september 1993 staat dat hetderde deel van de 'Vraagbaak' van de hand van Harry Blankert klaar was en ter bestudering ligr in het K.H .. Het is een klapper waar vragen en antwoorden over's-Hettogenbosch e.o. bij elkaar zijn verzameld. In het Kring-Nieuws van maart 1994, staat dat het bestuur het K.H. meer toegankelijk wilde maken voor leden en bezoekers. De verschillende boekenmarkten die in het K.H. werden georganiseerd werden redelijk tot goed bezocht. Ik heb er tenminste leuke dingen geruild ofgekocht.
Het derde Kringhuis aan de Visstraat 42b: Op 8 augustus 1996 om 16.45 uur precies werd het huurcontract voor de nieuwe vestiging van Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" ondertekend door Hein Kurvers en Vincent Verberk van de Kring en de heer Den Otter van lunchroom Den Otter. Het nieuwe K.H. komt aan de Visstraat 42b voorheen Vischmarkt. De voorgevel van het pand van lunchroom Den Otter en de ingang van het Kringhuis bestaat oorspronkelijk uit twee panden n .l. De Goidsgeleij (Godsgeleide) en In den Keijser. Er werd daar in de buurt, behalve andere goederen ook veel vis en ander zeebanket aangevoerd. Dit blijkt onder meer uit de namen van de huizen in de omgeving: 'De Drie Schelvissen', 'De Gekroonde Kreefét', 'De Salm', 'De Twee Snoecken' en de eerder vernoemde 'De gulden Steur'. Op de kop van de haven en voor het huidige K.H. hebben de hardstenen visbanken gestaan. Op de hoek van de Kruisstraat en de Visstraatstond eens het houten pand HetCleverblatA 1603 metzijnoverhangendegevel. Het pand is in het kader van een stadsverordeningvoor brandgevaarlijke houten gevels in 1867-1876 afgebroken. Als wij vroeger 1954-1958naarcaféBonneMerevanJovanStiphout{zieK.N.
K-N JULI 1998
6
MOETTE NOU TOCH'S KIJKE
Brommc Oudf namen van Huiun mStraten van Ht. Ste8mtoclît 2Ht inoudtansiclîttndfl2 Zo was Dm Boscli Straat in Straat uit Httland Adresboek voor Ht 19z.8 Diverse K.N. AnsiclîtStationswe8: co«taieJo Hendriks Ansiclit Visstraat :co[[ectitJanMasstGnk
mei 1994) gingen, kwamen we langs de gevels waar het K.H. en Den Otter nu zitten, toen niet wetende dat deze panden zo'n mooie namen hadden. Hier was het 'Hotel Café Restaurant Royal' van Cuisinier C.A.M. van Gaalen. Het was bekend tot ver buiten' s-Hertogenbosch. In het pand rechts 'De gulden Steur' met in de gevel een replicasteen van een steurvis. Eind vorige eeuw heeft in dit pand het 'Nieuw Bosch Koffiehuis' annex Station voor Diligences van Gend & Loos gezeten. De orginele gevelsteen van 'De gulden Steur' ligt bij de bouwhistorische dienst van de gemeente in de Bethaniestraat. Later kwam het pand 'De gulden Steur' nu een fotowinkel bij Hotel Café Restaurant Royal. Over heel de lengte was een mooi overdekt terras, afgescheiden met bloembakken. Het pandje rechts van 'De Steur' waar nu een winkel in rookartikelen is gevestigd was vroeger het kantoortje van de vismarkt. Op 26 oktober 1996 waren de leden tussen 13.00 en 11.00 uur van harte welkom in het nieuwe K.H" Het bestuur stond klaar om iedereen welkom te heten en de nieuwe ruimte van het K.H. te laten zien. Een verrassing lag voor ieder lid klaar. het boek's-Hertogenbosch Waterstad. Op 28 oktober opende het K.H. en daarmee de Erfgoed winkel' s-Hertogenbosch zijn deuren voor het publiek.
Op de koffie in het Kringhuis Op de koffie bij de Kring, woensdag-marktdag, het was meer een oproep van Kok de Bekker in Kring-Nieuws van april 1997. Het Kringbestuur hoorde van verschillende kanten, en vooral van de actieve leden, dat zij geen eigen onderkomen meer hadden. Alle ruimtes in het nieuwe K.H. werden bezet door andere activiteiten van de Kring. Daarom werd er naar iets anders gezocht en dat werd de woensdagochtend. Maar dit was niet wat de leden zochten. Ze wilden binnen stappen wanneer het hen uitkwam, want je moet op dat tijdstip maar kunnen. Maar ja, de tijden zijn veranderd. Misschien komt dat nog 'n keer terug als we naar een heel groot pand gaan. 'Kring' proficiat met het 2 5-j arig bestaan. Jo Hendriks Verzamelgroep 'Hertog Jan' advattntit
Wij staan bekend om onze grote collectie boeken over onze stad. Ook de Meierij van 's-Hertogenbosch, onze provincie en geschiedenis in het algemeen is bij ons goed vertegenwoordigd. Het is de moeite waard eens om bij ons binnen te stappen.
Adi:Hefnen B<>EKHA.Nl>EL
Kerkstraat 23-27, 5211 KO 's-Hertogenbosch. Tel. (073) 6130012, fax (073) 612 09 90. E-mail: adr.heinen@pi.net
K-N JULI 1998
7
ANDER NIEUWS
ANDER NIEUWS DE RESTAURATIE VAN DE BEIAARD VAN DE SINT-JAN Tijdens de opening van de beiaardweek in mei 1997 werd bekend gemaakt dat de twee Bossche beiaarden hard aan restauratie toe zijn en dat daarvoor minstensf 400.000,- nodig is. Onlangs kwam mij ter ore dat de plannen voorde beiaard van de Sint-Jan al in een verder stadium zijn. Het plan is om van deze beiaard, tussen 1923 en 1925 gegoten door de Engelse firma Giller and Johnston, 10 tot 12 klokken te vervangen. De" afgekeurde" klokken zouden in eerste instantie verdwijnen uit de toren van de Sint-Jan, maar door de Bossche Beiaard Stichting wordt bekeken of het mogelijk is deze klokken aan te kopen van de gemeente en ze in de toren tentoon te stellen. In het jaanooo laat de beiaard 75 jaar zijn tonen over' s-Hertogenbosch klinken. Kort daarna komt daarin verandermg, omdat m circa 2001 de voornoemde vervanging zal worden uitgevoerd.
Wat waren de Bosschenaren trots deze, met grotendeels door de bevolking bijeengebrachte middelen, gefinancierde beiaard. Geïnstalleerd in 1925 ter gelegenheid van het eerste Wereldbeiaardcongres, gehouden in 's-Hertogenbosch.
Klokkeninventarisatie In 1929 verzocht de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen de Rijksdienst voor Monumentenzorg om voorstellen te doen ter bescherming van monumenten in oorlogstijd. Tot 1937 waren er diverse bijeenkomsten van de Rijksdienst en de Nederlandse Klokken-en Orgelraad. Naar aanleiding hiervan is onderzoek gedaan naar de aanwezige speel- luid- en slagklokken en daarbij werd uitgemaakt welke klokken in eerste, tweede en derde instantie, in geval van oorlog, gespaard dienden te worden. Een van de geraadpleegde bronnen was een ter gelegenheid van het Bossche beiaardcongres samengestelde lijst.
Een duik in de geschiedenis In de Sint-Janstoren werd in 1872 in de torenspits een beiaard gehangen van de Leuvense klokkengieter Van Aerschodt. In tegenstelling tot wat Van Aerschodt beloofde klonk de beiaard gebrekkigen vals, daarom werd in 1914 besloten om deze beiaard te laten zwijgen. Toon van Balkom, in 1915 benoemd tot stadsbeiaardier, had toen alleen nog de stadhuis beiaard om te bespelen. De Vereniging 'Bosch' Belang' zamelde geld in voor een nieuwe beiaard voor de Sint-Jan en stelde een adviescommissie samen waarin ook Toon van Balkom zitting had. Deze commissie gaf de voorkeur aan de Engelse klokkengieter Giller and Johnston, omdat deze firma in staat was gebleken zuiver gestemde beiaarden te leveren. Een kunst die in de vergetelheid was geraakt na de grote successen van de Gebrs. Hemony uit de zeventiende eeuw en die pas eind vorige eeuw werd herontdekt in Groot Brittannie.
Naar aanleiding van een publicatie over het redden van kunstvoorwerpen in de Spaanse Burgeroorlog werd er verder actie ondernomen. Volgens het voorstel zouden in ieder geval gespaard moeten worden: alle beiaarden ouder dan de negentiende eeuw, alle klokken tot 1500, klokken van de gebrs. Hemony en een assortiment klokken van Geert van Wou en daarnaast tenminste één representatieve klok van elke gieter tussen 1500 en 1800. De te sparen klokken werden voorzien van een M (monumentaal) en van een certificaat in vier talen met het verzoek om deze klok te sparen. Er werd hierbij vanuitgegaan dat slechts 10% van de klokken gehandhaafd kon worden. In 1941 kwam de eerstelijst van de te offeren klokken, deze omvatte 10% van het totaal klokkengewicht. Later in 1941 werd deze lijst uitgebreid tot een totaal klokkengewicht van i.500.000 kg.
In oktober 1941 werd een totaalopgave verstrekt aan de Duitsers van klokken en beiaarden: 3.425.959 kg. Volgens afspraak met de Duitsers mocht 25% van het totaalgewicht worden gespaard. Gespaard zouden blijven: Alle beiaarden van de eerste lijst totaal (tabel 1) Alle beiaarden van de rweede lijst totaal (tabeh) Alle M klokken Totaal
123.66okg 532.944kg 874.254k)"
Ter beschikking kwam 2.55i.705 kg, te verdelen in vier categorieen te weten I A-klokken 72i.654 kg II B-klokken 76p83 kg III C-klokken 91i.233 kg IV onbeschermde beiaarden 155.535 kg In 1942 werd begonnen met het uithalen van de klokken. De provincies Brabant en Limburg waren het eerst aan de beurt. De uitname geschiedde vaak op zeer ruwe wijze, werden de klokken gewoon uit de torens gesmeten. A- klokken: klokken met slechts metaalwaarde B- klokken: klokken met tevens his- ) torische waarde C- klokken: klokken die een zekere kunstwaarde vertegenwoordigen M- klokken: klokken met een zeer hoge kunstwaarde, veelal klokken uit de periode voor1500. Naar Duitsland zijn 4.793 klokken afgevoerd en verloren gegaan met een totaalgewichtvan i.873.oookg. Uiteindelijk bleven er 4.212 klokken behouden met een totaalgewicht van i.633.000 kg. In aantal is 47 % van de klokken behouden behouden.
K-N JULI 1998
8
ANDER NIEUWS
Is het gewoon een doodordinaire geldkwestie om andere opties niet te onderzoeken? Laat ik een voorbeeld geven uit het Utrechtse met haar 2 historische beiaarden van Hemony.
'beatetnd voor:
MONUMENTENZORG
-
DENKMALPFLEGE
SERV1CE DES IDNUMENTS HISTORIQUES CARE OP ANClENT MOJIUMENTS
Die nieder]lÎndische Regierung hat dieses Glockenspiel, als geschichtlichee Denk.J11al grösster Bedeutung, Tor Beschlagnahme sichergestellt und bittet die Komman-
De Nederlandsche Rcgeering heeft dit carillon, als historisch gedenkstuk van de grootste beteekenis 1 van vordering vrijgesteld en richt tot de bevelhebbers der militaire macht van andere mogendheden het dringend verzoek dit carillon eveneens te sparen.
donten der Mili t~rmächte anderer 'Nat ionen eindringlich dieses Glockenspiel gleicbfells schonen zu wollen.
Le Gouvernement neerlendais ay1rnt e.xempte de requisition ce carillon comme monument hiatorique de la 1Jlus grande importance, pric inatamment lea CoDJnandante d.e• forceu armee& deu Puis•ancee ttrange-res de le rcapecter egalement.
Her Majesty's Government having exempted this carillon from requisitfon as a historical monuJl!.ent of tbs greatest irnportance, inshntly begs the Commendcra of the military farces of Foreign Powers to respect i t likewise,
's-Gravenhage
J
20 - 111 - 19-40
La HayP.
{Haag. The Hague,
DE INSPECTEUR KUNSTBfSCHERMlNG ,
voor6eefd van vemek om cari«on te 6esparen
Beschermde beiaarden Van de tien Gilletand Johnston beiaarden uit de periode 1925 en 1931 werden die van Barneveld, Sneek, Oldenzaal en 's-Hertogenbosch geplaatst op de tweede beschermde lijst. De andere vielen onder de onder IV genoemde onbeschermde beiaarden. Deze 6 beiaarden bestaan niet meer. (Tabel3) In Noord-Brabant verdwenen zodoende de Giller and Johnston beiaarden van Tilburg, Hilvarenbeek en Breda. Van de beiaard uit Breda werden na de oorlog nog enkele klokken teruggevonden en weer geplaatst in de Grote Kerk.
)
De Bossche Sint-Jansbeiaard is in Noord-Brabant de enige Giller and Johnston beiaard die nagenoeg compleet is. In 1954 is een gescheurd klokje door Eijsbouts hergoten. Achterafis de vraag gerechtvaardigd of dit wel nodig was, omdat de Amsterdamse firma Zimmer in 1946 zeer succesvol gescheurde (luid)klokken heeft gelast waarbij deze klokken hun oorspronkelijke klank hebben behouden.
Conclusie De Bossche Sint-Jansbeiaard, gegoten door Giller and Johnston, was in de Tweede Wereldoorlog een beschermd instrumenten heeft als enige Brabantse beiaard van deze gieter de oorlog overleefd. De beiaard in de Oldenzaalse Plechelmusbasiliek IS nog helemaal origineel, die van ' s-Hertogenbosch op één klokje na. Hebben wij Bosschenaren het recht om deze beiaard op te offeren voor de vooruitgang?
Natuurlijk moet de kleinzoon van Toon van Balkom een beiaard kunnen bespelen die goed van klank is, maar of daarvoor de in het begin van dit artikel geschetste methode de juiste is waag ik met grote stelligheid te bewij fel en! Voorzover mij bekend heeft de gemeente 's-Hertogenbosch alleen maar naar een kostenplaatje gekeken en de KoninklijkeEijsbouts zal graag nieuwe klokken leveren. Is echter nagegaan of er ook andere opties zijn? Natuurlijk hebben de klokken te lijden van luchtvervuiling en dat zal het snelste en ergste te horen zijn bij de kleine klokken, maar is er geen mogelijkheid totrestauratie? Ga eens kijken in de Sint-Romboutstoren in Mechelen! Ook daar hebben de klokken te lijden van luchtvervuiling, maar de Mechelaren hebben gewoon een compleet nieuw beiaard laten gieten en hebben die geplaatst naast de historische! Hebben wij geen plaats? De beiaard van Van Aerschodt van 1872 hing in de lantaarns. Misschien wederom een goede plaats om een beiaard te plaatsen? Wellicht kunnen de klokken die hier hangen als voorslag worden ingepast in de nieuwe beiaard, of anders ingeleverd worden als klokkenspijs voor de nieuw te gieten beiaard. Ook op de bestaande beiaardzolder in de toren lijkt wel plaats te vinden voor een tweede beiaard.
Misschien is bekend dat in de twintiger jaren juist in Utrecht veel tegenIS gegeven aan de stand vernieuwingsdrang van de Mechelse beiaardier JefDenijn en Toon van Balkom over de speelimichtingvan beiaarden. Het Mechelse systeem waarbij veel sneller op de beiaard kan worden gespeeld dan, wat tot dan toe gebruikelijk is, bij het Hollandse systeem. Alle grote beiaarden in Nederland en Belgie zijn sindsdien ingericht volgens het Mechelse systeem. Als laatste gingen de Utrechters overstag met de Hemonybeiaard van de Dom. In Utrecht zijn ze hetHollandsesysteemechternooitvergeten. Momenteel zijn er vergevorderde plannen om een nieuw beiaard te laten gieten en in te richten in de toren van de Jacobikerk met dat oude Hollandse systeem. De kosten bedragen zo'n één miljoen gulden! Geld dat voor een zeer groot gedeelte wordt ingezameld door de Utrechtse Klokkenspelvereniging in samenwerking met het Utrechts Klokkenluidersgilde. Ik bedoel maar: waar een wil is is een weg. Volgens de weg van de minste weerstand bereikje alleen maar schijnoplossingen en breng je onherstelbaar schade toe aan het historisch patrimonium. Laten we maar iets gaan doen in de richting van Utrecht of zoals in Belgie. Laat de Bossche Beiaardstichting daarin maar het voortouw nemen, zoals ook "Bosch' Belang" dat deed in de twintiger jaren.
John Vermulst
Literatuur: Vanyaardl6eftotsyedffok,A. Lelir, I967 Zii19endê torellS Gefcfer!iuufen Lim6u13, A.Lelir,J.Bemner, I990 K~kkmvordering I94Z-I943,(z dfn)HJ.van Nieuwenlioven, I996 Kfokktn indePkcfifiefmus,Jmt Vefm, 1993 Luidkfokkm en 6eiaarden in Neder!imd, Fen[ 'fimmerallS, 1944
Is er overleg geweest met de Nederlands Klokkenspelvereniging en met de Rijksdienst voor de Monumentenzorg?
A([e kfokktn fuiden, Hefem van der WeeÇ I979 Kfokktngieterij]sZimmermZonen,]olianvandmHurkm FrankRung, 1994 Kfokktn van StadUtmlit d[ 1 mz, ]olian van dm Hurk en FrankRung" I98zm1989
K-N JULI 1998
9
AN D ER NIEUWS
Excursie Utrtchts Kfo/(/(mu1iám;gifck naar Brotk in Wattrfand, Monnickendam, Edam, Oosthuiw~ Mcckm6GkrnEnkhuizm, 1995 Beiaardkunstinck fàgcfa11ck1~A. lehr,W. Truymm G. Hiry6m, 199i.
N.B. De Klokkenspelvereniging komt in september op bezoek in' s-Hertogenbosch om naar onze beiaarden te luisteren. Misschien een goede gedachte voor de Bossche Beiaards richting om deze mensen te begroeten en mogelijk m et hen in discussie te gaan.
Tabel 1 Beiaarden van de eerste lijst: Alkmaar Waagtoren Amersfoort O.L.Vrouwetrn Amsterdam Oude Kerk Amsterdam Kon. Paleis Arnhem Eusebiuskerk Brielle Catharinakerk Nieuwe Kerk Delft Deventer Lebuinuskerk Doesburg Martinuskerk Edam Speel toren Enkhuizen Pancras kerk Gouda Janskerk Martini toren Groningen Haarlem Bavo kerk Nieuwe Toren Kampen Stadhuis Maastricht Abdij toren Middelburg
M.deHaze F.enP.Hemony F.Hemony F.enP.Hemony F.enP.Hemony F. Hemony F. Hemony 1660 F.enP.Hemony F.enP.Hemony P. v.d. Ghein F.enP.Hemony P.Hemony F.enP.Hemony F.enP.Hemony F.Hemony P. Hemony Noorden en De Grave Middelstum Hervormde Kerk F.Hemony Monnickendam Speel toren P.v.d. Ghein Nijkerk Hervormde Kerk A.v.d. Ghein Laurens kerk Rotterdam F.Hemony A.v.d. Ghein Stadhuis Schoonhoven Stadhuis M.Burgerhuys Tholen Domtoren F.enP.Hemony Utrecht N icolaikerk F.enP.Hemony Utrecht Veere Stadhuis P. v.d. Ghein Laurens kerk P. Hemony Weesp
1688 1658 1658 1664 1652 1660 1647 1654 1561 1647 1675 1667 1661 1659 1669 1714 1661
In het artikel 'De Honderd Morgen' op Groot Deuteren, staat op blz. 4, rechte r kolom, zesde regel;
dit moet zijn: DE BOERDERIJ is in 1969 in enz. Groetjes Jo Hendriks.
Beiaarden van de tweede lijst Alkmaar Laurenskerk Amsterdam Munttoren Amsterdam Wester kerk Amsterdam Zuiderkerk Hervormde Kerk Appingedam Barneveld Hervormde Kerk
M.deHaze F.enP.Hemony F.Hemony F.Hemony J.TaylorenCo Gillett and Johnston Bergen op Zoom Gertrudiskerk AH.van Bergen Enkhuizen Dromedaris P. Hemony Goes GroteKerk A. v.d. Ghein Gorinchem GroteKerk M .de H aze Hervorm de Kerk J.Taylor en Co Hattem DenHelder Zeelheldenmon. A.H.vanBergen Helmond Lambertuskerk M.Jullien 's- HertogenboschSint-Janskerk Gillettand Johnston I s-HerrogenboschStadhuis F.enP.Hemony Maastricht Servaaskerk A.v.d. GHein Stevens kerk N ij megen P+M v.d.Ghein Oldenzaal Plechelmuskerk Gillett and Johnston Rhenen Cunerakerk A.H.van Bergen Schiedam A.v.d. Ghein Jans kerk SintMaartensdijk HervormdeKerk P.v.d.Ghein Sneek Hervormde Kerk Gillett and Johnston Vlissingen Jacobskerk J.TaylorenCo Zaltbommel Gasthuistoren F.enP.Hemony O.L.Vrouwekerk J.TaylorenCo Zwolle
1688 1651 1658 1657 1911 1927 1939
1674 1789 1687 1928 1934 1724 1925 1649
1767 173r 1929 1932 1786 1Ól4 1930 1934 i654 1925
Tabel3 GillettandJohnstonbeiaardengegoten tussen 1925 en 1931 nog aanw. Almelo 1926 0 Barneveld 1928 17 Breda 11 1929 Enschede 0 1929 's-Hertogenbosch 192 5 38 Hilvarenbeek 0 1928 Oldenzaal 1929 42 0 Sneek 1930 Tilburg 0 1925 Winschoten 0 1931 In Barneveld bestaat de huidige beiaard uit 49 klokken, waarvan 17 klokken van Gillett and Johnston, 2.9 Eijsbouts, 2 Van Bergen en 1 Petit en Fritsen. In Breda bestaat de huidige beiaard uiq9 klokken, waarvan 11 van Gillett and Johnston, 32 Eijsbouts, 4 Witlockx, 2Melliaert In Oldenzaal bestaat de huidige beiaard uit 48 klokken, waarvan 42 van Gillett and Johnston, 5 Eijsbouts en 1 Van Wou. In 's-Herrogenbosch bestaat de huidige beiaard uit 50 klokken, waarvan 38 van Gillett and Johnston, 6 Eijsbouts, 3 VanAerschodt, 2F.enP.Hemonyen 1 Noteman.
K-N JULI 1998
10
)
1596
1777 1660 1775 1627 1663 1650 1736 1671
Beste lezer,
Het schooltje is in 1969 in enz.
Tabel2
)
BOSSCHE HISTORIE
BOSSCHE HISTORIE EEN VERRASSENDE ONTDEKKING " IN BELGIE derde glazen van de kathedraal is in i987 het interessante, rijk geïllusrreerde boekwerk "De ramen van de SintJanskathedraal te 's-Hertogenbosch" verschenen.
Een tijdrovend proces
KartiondoorJ.B. Cayronnierin18753emaaktvoor de Jouftaye[ Paus Pius IX knieftnmvoor de Heif~e Jozef (zie ook lier in de tekst 3enoemdê Goek: ya3.14)
)
Over de ramen van de Sint- Jan en de kartons van Capronnier Zoals heel veel kerken in binnen- en buitenland bezit ook de Sint-Jan gebrandschilderde ramen. Al in de vijftiende en zestiende eeuw sierde het Glas van de Hertog de noordelijke transeptgevel en was het Zuidertransept getooid met het Kardinaalsglas. In dezelfde periode ontstonden ook de gebrandschilderde ramen voor de kapel van de Lieve-Vrouwe-Broederschap. Al deze ramen zijn in de loop der tijd verdwenen en vervangen. Momenteel dateren de oudste nog aanwezige gebrandschilderde ramen uit de periode 1863-1895. Ze zijn destijds uitgevoerd naar onrwerpen van L.C. Hezenmans. Hij was toen veranrwoordelijk voor de eerste restauratie van de Sint-Jan. Over de veertigramen vanHezenmans en de overige gebrandschil-
De totstandkoming van een gebrandschilderd raam is een tijdrovend proces. Glas-in-lood-ramen worden vaak ontworpen door een tekenaar, schilder of architect en vervaardigd in het atelier van een glazenier. De ontwerper, voor de Sint Jan dus vaak Hezenmans, maakte een tekening op papier. Deze tekening was veel kleiner dan het raam in werkelijkheid moest worden en diende als uitgangspunt voor de werktekeningen - de zogenaamde kartons - op ware grootte van de glazenier. Op zo' n karton past de glazenier de stukken gekleurd glas waaruit hij het raam moet gaan samenstellen. De dikke potlood- ofinktlijnen van het karton zijn door het glas zichtbaar. Langs die lijnen snijdt de glazenier de stukken glas in de juiste vorm. De zo verkregen delen gekleurd glas worden als een legpuzzel samengelegd en bijeengehouden door gesoldeerde loden strippen. Alles tezamen vormen zij het kerkraam met de onrworpen voorstelling. Wie in de Sint-Jan de tijd neemt om een glas-in-lood-raam rustig te bekijken kan zien dat het bestaat uit heel veel kleine en grotere stukjes glas van allerlei kleuren. De glazenier die veranrwoordelijk was voor een groot aantal ramen van de Sint Jan was J.B. Capronnierdiezijnatelier in Brussel had. Over het lot van de kartons van Capronnier was tot nu toe weinig bekend. "Daarvan immers ontbreekt in het archief van de Sint Jan ieder spoor," aldus F.J. van der Vaart, één
van de auteurs van "De ramen van de Sint-Janskathedraal", indat boek. Interessant is het dat dit nu niet meer helemaal waar is. Weliswaar zijn in het archief van de Sint-Jan de kartons niet aanwezig, maar verrassenderwijs is de huidige verblijfj:>laats van de kartons wel boven water gekomen.
Een Belgische verrassing Een telefoontje van een heer uit België bracht medewerkers en vrijwilligers van de Sint-Jan op het spoor van de verdwenen kartons. Het loonde de moeite af te reizen naar België. De Franstalige contactpersoon bleek de zoon van een Belgische kunstenaar die werkte als schilder en glazenier. Van wege zijn werk en zijn interesse voor d e histone van het vakgebied verwierf deze op een veiling vele honderden kartons van kerkramen. De kartons waren in het atelier van de Capronniers gemaakt voor talloze kerken in Frankrijk, België, Duitsland, Nederland en Lugeland. Daaronder bevonden zich ook zo'n tweehonderd kartons van de glazen uit de Sint-Jan. De oude schilder en glazenier die de kartons gekocht had, was zelfook aanwezig en legde onder ander nog uit waarom de kartons duidelijk verschillen van de ontwerptekeningen. De kartons voor de Sint-Jan hebben afinetingen van circa 60 cm bij zs meter. Voor ieder raam waren vijf of zes kartons nodig. De kartons zijn gelukkig in goede staat en het zou de moeite waard zijn wanneer ze uiteindelijk terecht zouden komen in het archief van de Sint-Jan. Daar horen ze immers feitelijk thuis.
Kees Veerman
Reactie vaarders Binnendieze Geweldig genoten van de tocht en enorm gelachen, want mijn moeder (86) verliest haar haarnetje aan 'n struik langs de kant, dus oppassen dames en heren denk aan toupetje of pruik! Thea Demandt, Beek
K-N JULI 1998
11
BOSSCHE HISTORIE
gaven was er een schuldenlast van bijna rwee miljoen. Ook dat de nacht tevoren storm en regen behoorlijk tekeer waren gegaan en honderden vlaggen hadden vernield, kon toch ook geen rol hebben gespeeld. In ieder geval was de geestdrift er niet minderom. Om 10.30 uur werd op plechtige wijze overgegaan tot het p !anten van de boom.
ifoto Staifsarchicf)
Een merkwaardig ouderschrifi: waarop ik later terugkom. Inmiddels was men in het Stadsarchief ook gaan speuren en men had twee foto's van het plaatsen van de boom gevonden, waaronder die welke ik reeds eerder via het Rijksarchiefhad ontvangen. Ik kon hiervan fotografische reproducties krijgen, die voor mij veel verduidelijkten. Op de mij reeds bekende foto komen rwee officieren voor. Eén daarvan herken ik als mijn grootvader, zowel aanzijn uiterlijk als aan de door hem gedragen onderscheidingen, die nog in mijn bezit zijn. Hij heeft ook de rang van majoor, terwijl de andere officier met drie sterren op de kraag kapitein Mansfeldt moet zijn. Volgens de krantenverslagen was hij de secretaris van de feestcommissie en hij las de oorkonde voor die in een metalen koker aan de voet van de boom was neergelegd en die de ondertekening droeg van verschillende hoge militairen. Want ook uit de andere foto, waarop vele militairen in uniform voorkomen bleek, dat het hele gebeuren een militair karakter droeg. En daarbij had mijn oudoom Theo een belangrijke ro 1gespeeld. Uit de kranten verslagen bleek, dat hij de voorzitter van de feestcommissie was geweest, terwijl mijn grootvader als Plaatselijk Militair Commandant tot de officiële genodigden behoorde.
Wat is er nu merkwaardig aan het onderschrift op eerstgenoemde foto? In de uitnodiging van de voorzitter van de feestcommissie aan de burgemeester van' s-Hertogenbosch van 22 augusrus 1898 staat duidelijk dat de boomplantingzal plaatsvinden op 3 1 augusrus te 10. 3 o uur. Even duidelijk is de Proclamatie van Hare Majesteit waarin staat: Gister Woensdag is verschenen een buitengewone Staatscourant ... enz. Aangezien de krant waarin deze proclamatie werd opgenomen dateert van vrijdag 2 september, moet woensdag zonder rwijfel 31 augusrus zijn geweest, zodat de boom planting op 31 augustus en niet op 1 september heeft plaatsgevonden, zoals onder de foto staat vermeld. Het verslag van de feestelijkheden in het Noord Brabantsch Dagblad begint met de zin: Om wel te billijken redenen is er van bijzondere feestviering in onze stad geen werk gemaakt.
VoorzitterTh.G. Koppen hield een toespraak tot de talrijke burgerlijke en militaire autoriteiten, detachementen van infanterie, veldartillerie en schutterij. Ook vele belangstellenden uit de burgerij waren aanwezig. · Zodra de burgemeester was gearriveerd openden de tamboers en de trompetters de ban, waarna door de stafmuziek het Wien Neerlandsch Bloed werd gespeeld. Spreker begon met op te merken dat men bijeengekomen was voor het vervullen van een eigenaardige plechtigheid, namelijk het oprichten van een gedenkteken ter ere van de meerderjarigheid van Koningin Wilhelmina. Echter geen stenen monument, maar een boom. En waarom nu juist een boom? Hij wees erop, dat de boom reeds in de fabelleer een rol had gespeeld en dat aan bomen en planten in de oudheid al geneeskr( ] werd toegeschreven. Vroeger werd onder de boom recht g-esproken en bij geboorte en huwelijk speelde de boom een symbolische rol van liefde en toegenegenheid. In Amerika werd na de onathankelij kheidsoorlog een vrijheidsboom geplant. Dit gebeurde ook bij andere volken en in Nederland gebeurde dat bij de vestiging van de Bataafsche Republiek in 1795. Spreker memoreerde het feit, dat de Citadel ook treurige momenten heeft gekend zoals het fusilleren van 83 verdedigers tijdens de Franse invasie in 1794. Hij beëindigde zijn toespraak met de wens dat de boom een symbool mocht zijn van de liefde die allen de Koningin toedroegen en tevens dat op deze dag alle heil- en zegenwensen uit de harten van het volk zouden mogen opwellen. Met een driewerfhoera en een "Leve de Koningin" werd zijn rede besloten. Nadat een koor gevormd door onderofficieren en Korporaals een feestzang ten gehore had gebracht naderde een vaandrig met het regimentsvaandel. De te planten lindeboom, die versierd was met het rood-wit-blauw en oranje, werd in een tevoren gegraven kuil geplaatst, waarna alle;' .· )i wezigen een schep aarde in de kuil wierpen. Er volgden nog verschillende sprekers, waaronder de Regimentscommandant Kolonel J.N . Roelants en de Burgemeester Jhr. P.J. van der Does de Willebois. Deze laatste toespraak tintelde van vaderlandsliefde, waarbij spreker zich een vurig voorstander van het Koningschap verklaarde, zijnde de beste waarborg voor de bloei en de vooruitgang der vo !ken. Hierna werd de plechtigheid beëindigd en namen velen deel aan het Te Deum Laudamus in de oude kathedraal. Later op de dag vonden er nog tal van feestelijkheden plaats, waaronder een grote militaire parade en een taptoe. Het Rijksarchiefheeft inmiddels na uitvoerig intern overleg besloten niet tot het opgraven van de koker over te gaaneen besluit dat uiteraard te respecteren is. P.L. Koppen
Het Stadsarchief kon als enige plausibele verklaring de slechte financiële toestand van de gemeente bedenken, want bij een inkomstenniveau vancircaf 650.000 en iets lagere uit-
(1) AcfriP. van V[itt, mctmcdtwcrkinsvanMcmfDlnismNitaDunfoy. De Citadêfcuftumf6ofwa~ 's-fürtosm6osch l 996
K-N JULI 1998
18
ANDER NIEUWS â&#x20AC;˘ VAN DE WERKGROEPEN
VAN DE WERKGROEPEN WOONCULTUUR 1650 TOT 1850
Het is alweer geruime tijd geleden dat u iets heeft vernomen van het project woon- en leefcultuur. Welnu, het gaat ons nog steeds voor de wind. We zijn al een aardig eindje gevorderd. Het'ruwe' werk is thans achter de rug en we zijn inmiddels begonnen aan het uitsplitsen van de relevante inventarissen en verkoopaktes. Voorwaar geen sinecure! De intentie is dat we de gevonden inventarissen van huizen in de Peper- en Orthenstraat invoeren in de computer. Het valt hierbij steeds weer op dat de vroegere notarissen en hun klerken zeer minutieus en consciĂŤntieus te werk zijn gegaan bij het opmaken van de boedelinventarissen. Letterlijk niets werd overgeslagen. Zelfs de items 'vodden' en 'rommel' werden gespecificeerd. Zo kan het voorkomen dat het invoeren van een enkele inventaris vele dagen in beslag neemt. Het werk blijft wel hoogst interessant. Soms is het even nadenken en opzoeken wat de schrijver precies heeft bedoeld. Een aantal gebruiksvoorwerpen kennen we nu onder eenandere naam ofworden in het geheel niet meer door ons gebruikt. Wie had bijvoorbeeld gedacht dat met een doorslag onze alledaagse vergiet
wordt bedoeld, of dat een tombackte voorchetin in werkelijkheid een tombacktefourchetofi.veleen koperen vork was? Zo krijgen we gaandeweg een steeds duidelijker beeld van de bezittingen van een aantal vroegere inwoners van de stad. Niet alleen wat men in de keuken had, ofwelk soort meubilair werd gebruikt, maar ook hoe men zich kleedde. Lazen de vroegere Bosschenaren boeken? Jacob Issink in ieder geval wel. Hij was ziekenbezorger en voorlezer, woonachtig in de PeperstraatopnummerE r64enoverleedop rooktober 1767. In zijn nalatenschap bevonden zich meer dan 400 boeken. Op het moment dat ik dit aan het papier toevertrouw zijn er reeds r 2.925 (!) records ingevoerd. Nog vele zullen volgen.
Jos Nelis
ANDER NIEUWS KANTTEKENING Als aandachtig lezer van het Kring-Nieuws wil ik graag reageren op een artikel van Jo Hendriks, ons aller wel bekend en gewaardeerd lid. r' Ter aanvulling: "in den Brouwketel" zat in de jaren vijftig rijwielhandel Poort. 2'
In het oude mannen- en vrouwenhuis woonden alleenstaanden, vandaar aparte bewoning. Later zijn er wel een paai: echtparen opgenomen, maar daar was het huis niet op ingericht.
3' Schrijfnooit"ik weet zeker" over hetkleintjepils. Dat is een uitvinding van J. Blom inde Karrenstraat, indevolksmondJentje Blom. Daar kocht ik begin jaren 50 een kleintje pils voorf 0,30 (zegge dertig cent). Door het prijsverschil moet ik concluderen dat de ijssalon van Vogel later moet zijn geweest. Verder wens ik Jo nog veel succes met zijn wijze van schrijven die ik zeer waardeer. J. van Haaren
K-N JULI 1998
19
STICHTING GASTHEERSCHAP
KLOKRONDLEIDINGEN SINT-JAN Nieuw dit jaar zijn de geleide rondleidingen in de Sint-Janskathedraal. Niet alleen op aanvraag voor groepen, maar ook op gezette tijden voor individuele bezoekers, de zogenaamde 'klokrondleidingen'. De Kring is verheugd met de toevoeging van deze activiteit aan het cultuurhistorisch rondleidingenprogramma.
Aanvangstijden klokronclleidingen: September en oktober; woensdag, zaterdag en zondag van 13 .30 t.e.m. 16.oouur juli en augustus; dinsdag t/m zondag van 13.30 t.e.m . ... Duur:
ca. l uur
Kaartverkoop en vertrek: Sint-Jansmuseum 'de Bouwloods'. Tarieff 6,so p.p" kind t.e.m. 12 jaarf4,- p.p" tot6jaargratis.
LUSTRUMACTIVITEITEN ZOMERPERIODE Exposities in de Mariënburg: 27 juni- 19 juli
22 augustus - 6 september
24 oktober- 31 oktober
Expositie "Bellen en Kanonnen" Overzichtstentoonstelling van de Schutterij 's-Hertogenbosch en een privé collectie tafelbellen Expositie "Oude Industrieën" tentoonstelling Werkgroep de Winde "Bossche Bol verpakt" Overzichtstentoonstelling van inzendingen voor de ontwerpwedstrijd 'verpakking Bossche Bol' Expositie"'s-Hertogenbosch in beeld" Overzichtstentoonstelling van deze Schilder-, Foto- en Videowedstrijd
BOSSCHE MONUMENTENWEEK 1998: 5 t.e.m. 13 september
Tentoonstelling restauratie Binnendieze en Vestingwerken Tentoonstelling Inrichting openbare ruimte; toekomst Markt en Parade
REDACTIE: . Aart Bogers, Jack van Elfen, · Theo van Herwijnen, Jan Kor. sten, Atl Unders (voorzitter/se•· cretoris) en Stan swarts.
AAN DIT NUMMËll WERKTEN VERDER MEE: •·· t:'rtts op fen Berg/ Ed van 8ergr . Henegouwen; J,M. van Ee. Jo . . Hendriks,J, van Haqren.et .· . .
'.~· ·~ n·~.·:.,~e?i~.·· ~~lt~~.~q;:;;~:·· ·
• .•.•.•.·•.'.•. .. ".? .CJhP ·. ; ~:Y. .
-Y~
...s .
j . .;:::·:::··.-:·:
:\)"·?(/.: ,,.'.·
\:::·: /:'/:::,: .·.:::::·:/: ::
RONDLEIDINGEN EN ACTIVITEITEN: juli en augustus
dagelijks diverse cultuurhistorische rondleidingen 18, 20, 23 en 25 september Mirakelschewandelingen
Kopij voor het eerstvolgende Kring-Nieuws dient uiterlijk vrijdag 7 augustus 1998 te worden ingeleverd bij Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162, 5200 BE 's-Hertogenbosch of bezorgen in het Kringhuis
20
.
.~
·.-.-.
K-N JULI 1998