Kringnieuws 1998 11 24 146 by Jack van Elten

UITGAVE VAN K R I N G

“VRIENDEN

VAN

’s-HERTOGENBOSCH”

JAARGANG

NUMMER

NOVEMBER

1998

UITNODIGING Uitnodiging Ledenvergadering (1) Vertrek Ati linders (1) Het feest van Onnozele Kinderen in het weeshuis aan de Keizerstraat te 's-Hertogenbosch (2) Beatrixboom (2) De onbekende gezichten van de stad (3) Reacties van lezers (4) De lange Sijn (5) Martha klooster (5) Ingrijpende opknapbeurt beiaarden hoognodig (6) Hinthamer (8) Het dorp Engelen (8) Hartelijk Welkom (8) De vernieuwing van de St. Jansbeiaard in 1925 (9) Deurroosters (11) Aangenaam... mijn naam is Onbekend (11) Barometer ledenstand (12) Van de bestuurstafel (1315) ’s-Hertogenbosch in beeld (15) Stichting Gastheerschap (16) K - N

zaterdag 19 december 1998 14.00 uur, voormalige Synagoge - Muziekcentrum Prins Berhardstraat Voor de feestelijke afsluting van ons 5e lustrum op zaterdag 19 december a.s.in de voormalige Synagoge - thans Muziekcentrum - nodigen wij u van harte uit. Het programma bevat de volgende onderdelen: – huldiging van ons nieuwe ere - lid de heer Jan Kleyne en de vrijwillig(st)ers van de Kring die zich al meer dan 121⁄2 jaar aktief voor de Kring hebben ingezet. – eerste lezing in de cyclus “ woonculturen ‘s-Hertogenbosch 1650 - 1850 “ door mevrouw dr. Th.Wijsenbeek - Olthuis van de Universiteit Amsterdam. De cyclus omvat totaal een 8-tal lezingen in de periode december 1998 t/m mei 1999 en vormt een onderdeel van het projekt wooncultuur dat in samenwerking met de Stichting Woon- en Leefculturen ‘s-Hertogenbosch wordt georganiseerd. Een grote tentoonstelling in het Noordbrabants Museum in de periode juni t/m september 1999 maakt onderdeel uit van dit projekt. ( zie ook de jubileumuitgave van Kring Nieuws van april 1998 ) – muzikale omlijsting Namens het bestuur H. Kurvers, voorzitter / Stan Swarts, secretaris

VAN DE REDACTIE VERTREK VAN ATI LINDERS Ati heeft in september 1998 besloten om de redactie van het Kringnieuws te verlaten. Ze was sinds december 1991, de maand van de start van het Kringnieuws nieuwe stijl, secretaris van de redactie en mede verantwoordelijk voor de vormgeving. Sinds januari 1996 was ze bovendien voorzitter van de redactie. Mede namens de overige redactieleden wil ik Ati hartelijk danken voor haar bijdragen gedurende bijna zeven jaar aan het redactiewerk voor het Kringnieuws. Ati, hopelijk zien we je naam nog eens terug in het colofon, weliswaar niet als redactielid, maar als een van degenen, die aan het Kringnieuws een bijdrage leverde.

Nieuwe redactieleden/schrijvers gevraagd Door het vertrek van Ati bestaat er bij de redactie behoefte aan uitbreiding. Wij zoeken (eigenlijk N O V

permanent) zowel mensen, die technische kennis hebben voor wat betreft de lay-out van het Kringnieuws, als mensen, die leuke, interessante artikelen kunnen en willen schrijven over 's-Hertogenbosch en omgeving. Ook zijn wij op zoek naar mensen, die met name overdag beschikbaar zijn voor het maken van verslagen over Kringactiviteiten ten behoeve van het Kringnieuws. De huidige redactieleden hebben bijna immers allen een full-timebaan, hetgeen betekent dat hun werk voor het Kringnieuws uitsluitend in de avonduren kan plaatsvinden. Is uw belangstelling gewekt? Neem dan contact op met de redactie. Misschien zien we uw naam al in het volgende Kringnieuws in het colofon vermeld. Theo van Herwijnen mede namens de overige redactieleden 1 9 9 8

BOSSCHE HISTORIE

BOSSCHE HISTORIE HET FEEST VAN ONNOZELE KINDEREN IN HET WEESHUIS AAN DE KEIZERSTRAAT TE 'S-HERTOGENBOSCH Het gebeurt niet iedere dag, dat ik een jeugdfoto van mijn moeder toegestuurd krijg. Sterker nog: het is mij tot nu toe slechts één keer overkomen. In december 1992 ontving ik van de stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening een kerstkaart. Het betrof een foto van een aantal weesmeisjes uit het weeshuis in de Keizerstraat, daterend volgens het onderschrift uit ca. 1913. Omdat mijn moeder van 1929-1935 in dit weeshuis verbleef, liet ik haar de foto zien. Groot was mijn verbazing toen bleek dat zijzelf op die foto stond. De datering van de foto kan dan niet juist zijn, zij is immers in 1921 geboren. Mijn moeder herkende ook de andere meisjes, die op de foto staan.

no. 219 Johanna Antonia Maria (Jo) Burg, geboren 's-Hertogenbosch 7 juni 1920, ingekomen 7 juli 1929, vertrokken 17 mei 1941

Van links naar rechts zien we op de foto:

no. 228 Cornelia (Corrie) van Es, geboren 's-Hertogenbosch 10 augustus 1922, ingekomen februari 1930, vertrokken 30 december 1938

Truus Rensen, Corrie van Es, Joke Rensen, Annie Hogenberg, Annie van Cruijsen, Betsie Noot, Riek Noot en Jo Burg. In het archief van het R.K. Weeshuis, dat in het stadsarchief berust, is na te gaan wanneer de genoemde meisjes het weeshuis zijn binnengekomen en wanneer zij het hebben verlaten. In inventarisnummer 85 van genoemd archief is een lijst aanwezig van de binnengekomen weesmeisjes. Over de genoemde weesmeisjes wordt het volgende vermeld: no. 215 Elisabeth Theodora Gerarda (Betsie) Noot, geboren 's-Hertogenbosch 30 mei 1919, ingekomen 18 juli 1927, vertrokken 21 april 1940 no. 216 Hendrika (Riek) Noot, geboren 's-Hertogenbosch 7 september 1920, ingekomen 18 juli 1927, vertrokken 24 mei 1938

no. 222 Johanna (Annie) Cruisser (lees: Johanna Frederika van Cruijsen), geboren 's-Hertogenbosch 18 december 1921, ingekomen 8 oktober 1929, vertrokken in 1935 no. 227 Johanna (Annie) Hogenberg, geboren Valkenswaard 26 september 1922, ingekomen januari 1930, vertrokken april -1939

no. 229 Johanna (Joke) Rensen, geboren 's-Hertogenbosch 26 mei 1922, ingekomen februari 1930, vertrokken 22 mei 1940 no. 230 Gertruda (Truus) Rensen, geboren 's-Hertogenbosch 1 april 1920, ingekomen februari 1930, vertrokken 13 november 1937 Uit deze gegevens blijkt, dat de foto tussen 1930 en 1935 gemaakt moet zijn. Theo van Herwijnen

BEATRIXBOOM

Naar aanleiding van het artikel over de Wilhelminaboom nu een stukje over de ‘Beatrixboom.’ Tijdens mijn ‘Historische bomenwandeling’ – waarbij ik vertel over bomen en de geschiedenis van de stad - kwam ik regelmatig langs de lindeboom die in 1988 in de Casinotuin is geplant ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van koningin Beatrix. Steeds moest ik vertellen dat tien jaar geleden de ‘Oranje’ vereniging in onze stad tanende was en geen geld meer had om er een plaquette bij te plaatsen. Op 29 januari jongstleden heb ik het gemeentebestuur per brief verzocht alsnog een herdenkingsplaquette bij deze boom te plaatsen. Op 18 februari deelde de gemeente mij mee dat verzoek in te willigen. Ik moest contact opnemen met de wijkteamleider van de gemeente, de heer Bruijs. De heer Bruijs zou ervoor zorgen dat alles klaar zou zijn voor 30 april, Koninginnedag. Met dank aan de gemeente ‘s-Hertogenbosch.

De meisjes van het r.k. weeshuis in de Keizerstraat in 's-Hertogenbosch op het feest van Onnozele Kinderen, 28 december, ca. 1913 (Bibliotheek Katholieke Universiteit Brabant, Brabant-collectie)

Jo Hendriks

K- N N O V 1 9 9 8

ANDER NIEUWS

ANDER NIEUWS DE ONBEKENDE GEZICHTEN VAN DE STAD Maalstroom en Mirakeltocht openen nieuwe van Maalstroom. Een show met dans, muziek en acrobatiek. perspectieven Tot slot voor het eerst een tocht door het sprookjesachtige De afgelopen maanden konden twee heel verschillende kanten van de stad worden ontdekt. Klapstuk van De Boulevard was dit jaar het spektakel Maalstroom dat zich op en rond de Binnendieze afspeelde. De gasten maakten kennis met de Bossche onderwereld. Eind september vonden avondlijke wandelingen plaats door mirakelsch ’s-Hertogenbosch. Een bedevaart in een setting die deed denken aan de schilderijen van Jeroen Bosch, langs allerlei bekende en onbekende plekjes in de directe omgeving van de Sint Jan.

Maalstroom Tegen een gereduceerde prijs konden leden van de Kring getuige zijn van de voorpremière van de volledig uitverkochte theaterproductie Maalstroom. Een kennismaking met een tot nu toe geheel onbekende kant van de stad. Na een korte introductie in de Marienburg wandelden de groepjes onder leiding van de in werkmanskledij uitgedoste gidsen naar de bootjes die lagen te wachten op de met fakkels verlichte opstapplaats. Tijdens de tocht zagen de deelnemers een huilend heiligenbeeld, een geestverschijning van een vrouw die al eeuwen lang melancholieke aria’s over de Binnendieze laat schallen, een cyberhoer die haar klanten (en zichzelf) met behulp van digitale technieken in extase wist te brengen, een onpasselijk wordende man op een bruggetje, een trompetspeler en zo meer. Stuk voor stuk kleine stukjes theater die zich aaneenregen tot een bijzonder schouwspel. Alles werd ondersteund met special effects die op het duistere water van de Binnendieze extra goed tot hun recht kwamen. Rook, vuur, licht en geluid zorgden voor een onvergetelijke ambiance. Wist u trouwens dat ’s-Hertogenbosch een eigen Chinatown heeft? Vanuit de bootjes leek de anders zo sombere parkeergarage De Kuil echt op een sprankelende, dichtbevolkte stadswijk van bijvoorbeeld Hong Kong. Wist u dat in het Hellegat, onder het Noord-Brabants Museum een nog uit de Spaanse overheersing overgebleven soldaat huist? Tegen het eind van de tocht werd de boot door mensenhanden door het water getrokken. Als een echt trekpaard ploegde de gids door de ondiepe vaargeul van de Binnendieze op weg naar de verlossing. Op de ‘Big Hekel’ wachtte namelijk een echte Amerikaans ogende televisiedominee. Terwijl op de achtergrond historische films over het Bossche carnaval en de Mariaprocessie verschenen, probeerde hij de mensen te bekeren. De zwaarste beproeving kwam nog, het passeren van de Grote Hekel die door een watergordijn aan het oog was onttrokken. Het mirakel geschiedde. Net op tijd hield verdween het gordijn van vallend water en konden de boten ongehinderd de ‘Big Hekel’ passeren. De Bossche Broek oogde sprookjesachtig, niet in het minst door de maan die zich spiegelde in het donkere water. Op dat water voltrok zich de apotheose K - N

N O V

deel van de Binnendieze door de Casinotuin. Een waardig slot.

Mirakelsch ’s-Hertogenbosch De mirakeltochten begonnen in de schaduw van de St. Jan. Een bont gezelschap wachtte de deelnemers op. Allemaal gekleed in kostuums á la Jeroen Bosch. Alle lagen van de bevolking waren aanwezig, van goor uitziende bedelaars tot adellijke personen. Trommels, fakkels en de gotische kathedraal maakten het beeld compleet. ‘Zwartwandelen’ werd tegengegaan door het aanbrengen van een blauwe en een witte klodder crème aan weerszijden van de gezichten van de betalende deelnemers. Herkenbaar als echte pelgrims begonnen de deelnemers klokslag acht uur aan hun bedevaart naar de Lieve Vrouw van ‘s-Hertogenbosch. Voor hen uit een boerenkar met een Belgische knol. De randfiguren uit de maatschappij waren prominent aanwezig: bedelaars, dieven en door de samenleving buitengesloten misvormde melaatsen bleven de pelgrims constant lastig vallen. Een aalmoes om een plaats in het hiernamaals te verwerven. Ongelooflijk wat een fraaie plekjes er eigenlijk verborgen liggen rondom de Sint Jan. In de tuin van het voormalige Clarissenklooster zongen vrouwelijke minstrelen hun lied. Zij waren van hun ontvoerders gered door tussenkomst van….u raad het al, de Zoete Lieve Vrouw van ’s-Hertogenbosch. Bij de Zusters van Orthenpoort waren de werkvrouwen uit de stad aan het roddelen. Er werd geklaagd dat de nonnen geen belasting hoefden te betalen. Een fruit verkopende boerin uit de Meierij werd beticht van valse concurrentie. Zij reageerde door erop te wijzen dat haar fruit tenminste niet was gewassen in “die vuile stinksloot.” Ze bedoelde de Binnendieze. En wat te denken van de tuin achter de Orangerie. Een sfeervol decor voor een spektakel compleet met vuurspuwers en een hartversterkertje voor de pelgrims. Een tijd van roddel, achterklap en volkgeloof. Een tijd ook van goedgelovigheid? Het ene mirakel na het ander geschiedde in ieder geval. In de tuin van het Zwanenbroedershuis viel voor de ogen van het aanwezige volk de pijl die jarenlang in het hoofd van een arme soldaat had vastgezeten plotseling op de grond. Een dief toonde berouw en werd vergeven; een blinde kon weer zien en een kreupele weer lopen. Aan het eind zowaar een echte strijd tussen goed en kwaad. Waarbij natuurlijk het goede, met de steun van de maagd Maria, overwon. De acteurs bleven trouwens meesterlijk in hun rol. De bedelaars waren zoals het hoort bijna hinderlijk aanwezig. Het roddelende vrouwvolk was bijna levensecht. De zwarte dood waarde dreigend en kermend rond. Het leek een reis terug in de tijd. Jan Korsten 1 9 9 8

REACTIES VAN LEZERS

REACTIES VAN LEZERS Het artikel van John Vermulst over de restauratieplannen voor de Sint-Jansbeiaard vormde voor stadsbeiaardier Joost van Balkom aanleiding tot het schrijven van een kritische brief. Omdat deze brief te lang was om in zijn geheel te plaatsen, geven wij een korte samenvatting van de belangrijkste kritiekpunten. Elders in dit nummer vindt u een artikel waarin Joost van Balkom ingaat op de toestand van de beiaarden in de stad. Van Balkom wijst er in zijn brief op dat in het artikel van Vermulst niet wordt ingegaan op de redenen waarom een aantal klokken is afgekeurd. Van Balkom: “Metingen hebben uitgewezen dat de boventoonreeks van een aantal klokken chaotisch geworden is, waardoor zij in klank sterk zijn afgenomen. Wat kun je eraan doen om de klank te verbeteren? Niets. Alleen omsmelten of vervangen is mogelijk. Verstemmen heeft geen zin: om c.a. 12 klokken te redden moet je c.a. 40 andere, waaronder échte historische (Notenman, Hemony van Aerschodt), beschadigen. Experimenten (met name in Utrecht!) om d.m.v. preparaten, die op de klok gesmeerd werden, de corrosie tegen te gaan zijn allen mislukt. In tegendeel, men probeert het effect van die experimenten op dit moment te niet te doen.” “Wanneer John ervoor kiest om niets aan de beiaard te doen heb je over 100 jaar geen volledige Gilett en Johnston beiaard meer over. Een optie is om de kiezen voor de klank van de Gillet en Johnston beiaard en om exacte kopieën te maken van de afgekeurde klokken., Koninklijke Eijsbouts is de enige klokkengieterij ter wereld die heeft aangetoond (beiaard te Wellington, Nieuw Zeeland) in staat te zijn de klokprofielen van Gillet and Johnston exact na te maken. Met natuurlijk de bijbehorende karakteristieke klank.”

BESTE REDACTIE

Volgens Van Balkom is het de taak van de gemeente om de restauratie uit te voeren. De gemeente beslist ook wat er met de afgekeurde klokken moet gebeuren. Daarvoor zijn verschillende opties: omsmelten, tentoonstellen of verkopen. Van Balkom gaat ook in op het voorstel van Vermulst om een moderne beiaard aan te schaffen en de huidige beiaard bijvoorbeeld in de lantaarn te hangen. “Een ding is zeker: in de lantaarn is alleen maar plaats voor een beperkt aantal klokken. De beiaard van Van Aerschodt had zo’n 47 klokken, die gedééltelijk in de lantaarn hingen. De moderne beiaard heeft er zo’n 50 en vaak meer. Dus het idee om een moderne beiaard te laten gieten is fantastisch, maar dan zal de huidige Gillet and Johnston beiaard (oorspronkelijk 39 klokken) naar de lantaarn moeten verhuizen.” Met de Nederlandse Klokkenspel Vereniging is aldus Van Balkom geen overleg gepleegd, omdat “de expertise die de NKV heeft niet onbetwist is.” “Met de Rijksdienst voor Monumentenzorg wordt overleg gepleegd. Zij heeft zelfs een afdeling voor beiaard en orgel. De afdeling monumenten van de gemeente zal, wanneer zij een aanvraag voor restauratie van een monument binnenkrijgt, altijd de rijksdienst op de hoogte stellen. Echter, als deze dienst geen financiën ter beschikking stelt, heeft zij ook geen recht mee te praten over de restauratie. Het rapport dat de gemeente dan van de rijksdienst krijgt, zal alleen ter kennisgeving worden aanvaard. De gemeentelijke dienst monumenten zal dan in overleg met de technische dienst en gebouwenbeheer besluiten hoe de restauratie het beste kan worden uitgevoerd.” “Mocht er te veel onenigheid zijn tussen de gemeente, de uitvoerder en de rijksdienst dan kan er nog een onpartijdige commissie in het leven worden geroepen.” Tot slot: “Wij zijn al vier jaar bezig met onderzoek naar de staat van de Bossche beiaarden en wij zoeken juist naar de meest duurzame oplossing.”

De vitrinegroep is voor de

Graag wil ik reageren op het artikel van John Vermulst, ‘De restauratie van de beiaard van de Sint-Jan, in Kringnieuws, nummer 3 van juli 1998.

komende kerstetalage

John schrijft in zijn artikel, dat de beiaard in 1925 is geïnstalleerd ter gelegenheid van het ‘Eerste Wereldbeiaardcongres’. Dit is niet juist, maar iedereen kan zich vergissen. Het moet zijn het 2e Internationaal congres voor de ‘Beiaardkunst’ dat op 14-15 en 16 augustus in ‘s-Hertogen-bosch plaatsvond. Ik wil u daarom het verhaal dat ik op 19 oktober 1992 op één van de vrijwilligersavonden voor ‘toren- en stadsgidsen’ heb gehouden, niet onthouden. Jo Hendriks

die kerststallen te Geïnteresseerden kunnen

[zie elders in dit nummer, red.]

(graag vóór 20 november)

op zoek naar mensen leen hebben. contact opnemen met Annie de Wit Tel. 073-5991129 K- N N O V 1 9 9 8

BOSSCHE HISTORIE

BOSSCHE HISTORIE DE LANGE SIJN

Er zijn nog enkele mensen onder ons die hem gekend moeten hebben, en met hem bedoel ik lange Sijn. Sijn was niet alleen een bekend Bosch figuur uit de vorige eeuw, maar ook een lantaarn op de Markt. De mens Lange Sijn viel op door zijn lengte. Hij woonde in de Hofstad. Begin deze eeuw stond een kleindochter nog op de Bosche markt met fruit. Op diezelfde markt heeft tot 1930 een grote gaslantaarn gestaan. Die lange lantaarn kreeg van de Bossche bevolking de bijnaam “de lange Sijn”. In 1930 moest de lantaarn plaats maken voor het standbeeld van Jeroen Bosch. Wat er met de lantaarn is gebeurd weten we niet. Hij heeft nog horizontaal gelegen op een gemeentelijke opslagplaats aan de Veemarktweg. Wellicht is hij als oud-ijzer verkocht. De lantaarn stond echter op een hardstenen voet en die blijkt nog wel te bestaan. Onlangs was ik op bezoek bij een Bossche familie en die heeft een hardstenen fontein in de tuin staan. Deze fontein was oorspronkelijk een doopvont uit de inmiddels verdwenen kerk van Onze Lieve Vrouw van Altijd Durende Bijstand (West 1). Nu wil het verhaal dat de doopvont-fontein indertijd vervaardigd zou zijn uit de voet van de lange Sijn en inderdaad als ik de fontein omdraai en kijk naar een oude foto van de markt dan komt de vorm overeen. Het is toch frappant zijn dat zo’n stukske historisch ’s-Hertogenbosch weer opduikt in een Bosch achtertuintje.

fontein op huidige plaats

J.v.Haaren Met dank aan de familie Dirks v. Hoek.

MARTHA KLOOSTER

Het fraaie dorpje Bethanië ligt onder de rook van Jerusalem. Tweeduizend jaar geleden woonde daar ene Martha met haar zuster Maria en haar broer Lazerus. Jezus kwam er graag op bezoek, want hij was goed bevriend met de bewoners. Martha moest in de praktijk alle huishoudelijk werkzaamheden uitvoeren, terwijl haar zuster Maria zich onderhield met de Heer. Martha klaagde daarover, maar nadat Jezus haar toesprak berustte ze in haar lot. Het bovenstaande is gebaseerd op een verhaal uit de Bijbel en moet de zusters van de J.M.J. hebben aangesproken, omdat ze hun klooster aan de Havensingel in ‘s-Hertogenbosch naar Martha hebben vernoemd. Wist u trouwens dat we in de stad een Mathaklooster hebben? Ik niet! Aan de zijde van het Emmaplein staat echter in de gevel van de kloosterkapel in een nis een beeld van een vrouw met een waterkruik op de schouder. Dat is nu Martha van Bethanië, de zuster van Lazerus. Het Marhaklooster, een vergeten monument. J.v.Haaren

foto van de gevel met Martha

K- N N O V 1 9 9 8

BOSSCHE HISTORIE

INGRIJPENDE OPKNAPBEURT BEIAARDEN HOOGNODIG Waarschijnlijk om het plafond niet te erg te beschadigen zijn de openingen waardoor de draden naar buiten lopen scheef geboord. Dat veroorzaakt extra wrijving en versnelt de slijtage. De draadverbindingen van de tractuur zijn geheel ingesleten en moeten volledig worden vervangen. De huidige bedrading is uitgevoerd in erg stug geslepen roestvrij staal. Door deze stugheid breekt dit type draad snel wanneer er ogen in worden gebogen. Het is daarom beter gevlochten roestvrijstalen draad te gaan gebruiken. Deze is flexibeler en veel beter af te regelen.

De toestand van de St. Jansbeiaard

Joost van Balkom bespeelt het Stadhuiscarillon

Ondanks restauraties aan de beide Bossche beiaarden in 1975 (stadhuisbeiaard) en 1980 (St. Jansbeiaard) zijn beide beiaarden momenteel weer toe aan een opknapbeurt. Voor de stadhuisbeiaard is de tractuur – de draadconstructie tussen de klok en het klavier - aan vervanging toe. Daarnaast is behoefte aan een geluidsarmer, moderner klavier. De St. Jansbeiaard heeft een grotere, ingrijpendere opknapbeurt nodig. Net zoals bij de stadhuisbeiaard moeten het klavier en de tractuur worden aangepakt. De toestand van de klokken baart meer zorgen. Metingen hebben uitgewezen dat zo'n twaalf klokken van Gillet and Johnston door corrosie zijn aangetast en in klank ernstig achteruit zijn gegaan.

De stadhuisbeiaard

Rollertuimelaars

De tractuur van de stadhuisbeiaard is in 1975 geheel gerestaureerd. De klokken zijn bij die restauratie in een roestvrijstalen frame opgehangen en het klavier is volledig vervangen. Iedereen die wel eens boven in het torentje is geweest zal beamen dat het huidige klavier tijdens het bespelen een oorverdovend lawaai veroorzaakt. Dit komt met name door slijtage.

Ongeveer twaalf klokken zijn volgens metingen sterk in klank achteruit gegaan. Als er niets gebeurd zal dit alleen maar verergeren. Dus: Omsmelten? Vervangen? Kopiëren? Hier zal een historische, zorgvuldig afgewogen beslissing moeten worden genomen. De klank van de St. Jansbeiaard is namelijk erg karakteristiek. Nieuw gegoten klokken mogen de eenheid van de beiaardklank in geen geval verstoren. Voorzichtigheid is hier dus geboden! Is het dan niet mogelijk de beiaard te verstemmen, waardoor de aangetaste klokken weer een eenheid vormen met de rest van de beiaard? Dat is in dit geval niet goed mogelijk, omdat ook de uitklinktijd van de klokken is aangetast. Je hoort het goed: de laagste klokken klinken lang, diep en sonoor door, dan komt ongeveer halverwege de uitklinktijd een breuk in dit klankspectrum. De klokken gaan daarna erg hees en dof klinken. De aangetaste klokken kunnen tegenwoordig vervangen worden door exact nagemaakte kopieën. Koninklijke Eysbouts heeft inmiddels goede ervaringen opgedaan met het reconstrueren van het klokkenprofiel en de stemming van Gilett and Johnston klokken. Dergelijke klokken verstoren de eenheid van de karakteristieke beiaardklank niet. Het klavier in de St. Janstoren is ook erg lawaaierig en heeft bovendien nog de maten van 1924. Wij beiaardiers noemen dat de Mechelse maten. Deze maten zijn voor een beiaardier met een lichaamslengte van meer dan 1.75 meter een godspee: zijn knieën komen bij het spelen boven het manuaal uit! Wonderbaarlijk is ook de speelbank waarop de beiaardier in de St. Janstoren moet zitten. Deze is namelijk niet verstelbaar. Alleen door er klossen onder te schuiven is het mogelijk om de hoogte enigszins te veranderen. Waarom niet gewoon een verstelbare bank installeren? De bedrading van de tractuur is ook aan vervanging toe. Het erg zwaar. En onregelmatig spelen van het klavier kan voor een deel door een betere inrichting en afstelling van veren en tuimelaars worden verholpen. Toch kan ook in het mechaniek verbetering worden aanbracht. In Amerika heb ik op beiaarden gespeeld die 2 of 3 keer zo zwaar waren als de St.-Jansbeiaard, maar desondanks veel lichter speelden. Hoe komt dat? In Amerika worden zogenaamde roltuimelaars K- N N O V 1 9 9 8

BOSSCHE HISTORIE

gebruikt bij de inrichting van een beiaard. Dit is een klein wieltje waarover een (gevlochten) draad wordt geleid. Dit systeem neemt minder ruimte in beslag dan de grote grove tuimelaars en is ook beter af te stellen. Verder is dit Amerikaanse systeem onderhoudsvriendelijker en geluidsarmer.

Restauratieplan Zo'n 20 jaar na de laatste restauratie is het weer hoog tijd voor een stevige onderhoudsbeurt van de Bossche beiaarden. De technische ontwikkelingen zijn ook niet stil blijven staan en zouden idealiter in het plan moeten worden meegenomen. Wil je de beiaarden in Den Bosch ook in de 21ste eeuw optimaal bespeelbaar houden dan is het immers aanbevelenswaardig om juist nu, wanneer toch de tractuur en eventueel een deel van de klokken verwijderd moeten worden, na te gaan welke verbeteringen mogelijk zijn. Deze verbeteringen gelden zowel speeltechnische onderdelen, als ook onderhoudsvriendelijker maken van de instrumenten. Wat moet er aan de Bossche beiaarden gebeuren?

Restauratie Stadhuisbeiaard De tractuur moet helemaal worden vervangen, opnieuw ingericht en voorzien van gevlochten roestvrijstalen draden. Om het klavier geluidsarmer te maken is een betere positionering ten opzichte van de draden die naar de klokken lopen nodig. Omdat het opknappen van het huidige klavier erg duur is, kan wellicht de aanschaf van een nieuw, verbeterd klavier worden overwogen. Bij drie octaafbeiaarden is het manuaal vaak gekoppeld aan het pedaal. Dat wil zeggen dat het pedaal gekoppeld is aan de toets van het manuaal waar het recht onder zit. Wanneer je een toets met de hand indrukt kun je het pedaal eronder dus niet gebruiken. Een beiaardier die met een onafhankelijk van elkaar werkend manuaal en pedaal wil spelen, moet scheef plaats nemen aan het klavier. Om deze problematiek op te lossen is een nieuw klavier ontwikkeld, in beiaardierskringen “de Waalse variant” genoemd. Bij dit klaviertype is het pedaal ten opzichte van het klavier zo verschoven dat de bespeler die recht voor het klavier zit toch pedaal en manuaal onafhankelijk van elkaar kan bewegen.

St.Jansbeiaard Broeksysteem toren Stadhuis

De klokken van de St. Jansbeiaard moeten opnieuw worden getest op corrosie en klankverlies. Zorgvuldig onderzoek

Klavier Europeese Standaard kan aantonen voor welke klokken herstemming mogelijk is en welke klokken moeten worden vervangen. Bij vervanging of herstemming van de klokken zou ik kiezen voor het klankideaal en de oorspronkelijke stemming van Gilett and Johnston. De te vervangen klokken zouden zo gekopieerd kunnen worden dat zij (misschien zelfs met opschrift) niet te onderscheiden zijn van echte Gilett and Johnston klokken. Dit geld ook voor de stemming van de beiaard. Voor een optimalere afstelling van de tractuur – waarin ook gevlochten roestvrijstalen draden zullen zijn aangebracht - is het gebruik van roltuimelaars aan te bevelen. Ook voor het klavier van de St. Jansbeiaard geldt dat aanpassing van het huidige klavier aan moderne normen waarschijnlijk meer geld kost dan het kopen van een nieuw. Dus installeer een nieuw klavier met zogenaamde Europese maten. In de beiaardwereld probeert men alle klavieren te standaardiseren. Daarvoor is een maat afgesproken die wij de Europese standaard noemen. Er moet natuurlijk wel een verstelbare speelbank komen. In het jaar 2000 bestaat de St. Jansbeiaard 75 jaar. Het plan om dit instrument, zoals hierboven beschreven, weer in oude luister te herstellen en zelfs te verbeteren, zou mijns inziens de goedkeuring kunnen wegdragen van de Bosschenaren die destijds de beiaard hebben aangeschaft en ingericht.

Tot slot Wat doen wij met klokken of ander materiaal dat afgekeurd gaat worden? ‘s-Hertogenbosch heeft een rijke, ruim 600 jaar oude beiaardcultuur. In geen enkel Bosch museum is daarvan een spoor terug te vinden. De toren van de St. Jan is met al haar verdiepingen eigenlijk de juiste locatie voor een echt klokkenmuseum. Richt met al het bij de restauratie vrijkomende en andere beschikbare materiaal een museum met een kleine historische beiaard in. Dat zou een waar eerbetoon zijn aan al de personen die zich in ‘s-Hertogenbosch hebben ingezet voor het behoud en instandhouden van de beiaardcultuur. Joost van Balkom K- N N O V 1 9 9 8

B O S S C H E H I S T O R I E • V A N D E B E S T U U R S TA F E L

,,HINTHAMER”

Al jarenlang ben ik geïnteresseerd in de oorsprong van namen en gezegdes. Zo heb ik gezocht naar de oorsprong van de Hinthamerstraat, maar niemand geeft een verklaring over de herkomst van de naam Hinthamer. In een blad las ik dat de woorden ‘Hamit’ en ‘Hameide’ slagboom betekenen. Zou dit de sleutel kunnen zijn betreffende de naam ‘Hinthamer’? J.v.Haaren

ZONDAG 29 NOVEMBER (koopzondag) wordt evenals vorig jaar in de passage van het Kringhuis de Sinterklaasmarkt gehouden. Iedereen is van harte uitgeno-

Bron: A.N.W.B. dorpen in Nederland

digd om er een kijkje te komen nemen.

HET DORP ENGELEN

Op een zondagmorgen in november liep ik in alle rust langs de Dieze het dorp Engelen in, een dorp wat ik al ken sinds de Tweede Wereldoorlog. Een dorp met families als v/d Griend, Brouwer, Geerts en Hagelaars. Vroeger had het dorp nog een eigen burgemeester en een veldwachter. Langs de Diezekant zie ik nog de paal staan met een grote koperen bel en het vee dat beheerd werd door de familie Soners. Linksaf de Terp op kom je op het oude kerkpleintje. Ik herinner me nog de oude kloostermuur met daarachter de appel- en perenbomen. In gedachten verzonken sta ik stil bij het Oude kerkje. In de verte hoor ik nog een hond blaffen, maar verder is het stil en in die stilte zie ik een bronzen kunstwerk van twee dynamische vrouwenfiguren in een omgeving die jarenlang stil lijkt te hebben gestaan. Kunstenares Caro Schaars heb ik al een paar keer mogen ontmoeten in haar atelier. Van haar weet ik dat zij de naam van het dorp in het kunstwerk wil visualiseren. Het werk stelt dus ”Engelen” voor en is in de oude dorpskern volledig op zijn plaats. Zo ziet u maar weer dat er in onze directe omgeving nog veel moois voorhanden is. Alleen even de moeite nemen en aandacht hebben voor je omgeving en de mens die daarin functioneert. J. v. Haaren Foto : Caro Schaars

HARTELIJK WELKOM! Vanaf begin oktober mochten wij 33 nieuwe Kringleden welkom heten. Opnieuw valt op dat er meer mensen (17) van buiten ’s-Hertogenbosch zich hebben aangemeld. Het totaal aantal leden bedraagt thans (15 december 1997) 1550.

Uit ’s-Hertogenbosch mogen wij begroeten: De heer J.Diesveld, mevrouw S.Smulders, de heer K.Rooderkerk, mevrouw M.Mooy-Maas, de heer F.Spierings, mevrouw L.Bonte, de heer J.Boon, de heer F.Gruijters, de heer P.v.d. Bogaart, de heer H.v.d.Meerendonk, mevrouw P.Mobers, de heer L.Blom, de heer F.Donkers, mevrouw E.Strang-Overmeijer, mevrouw P.Langenberg-Eerebout en de heer J.de Jonge.

Buuren uit Vught, de heer J.Ebbenn uit Schijndel, de heer J. Westerlo uit Veghel, de heer A.van Hezik uit Voorburg, de heer M.v.d.Wijngaart uit Arnhem, de heer A.Wetzels uit Sint Michielsgestel, de heer M.de Wit uit Amsterdam, mevrouw J. Wijffels uit Tilburg, mevrouw L.de Wit uit Heusden, mevrouw J.Schrover-van Bokhoven uit Eindhoven, de heer H.Janssens uit Rosmalen, de heer J. Beurskens uit Dreumel, de heer F.v.d.Smissen en mevrouw J.v.d.Smissen uit Vlijmen en de heer J.Slaap uit Oisterwijk. Namens het Bestuur van de Kring, wens ik u veel genoegen toe bij de vele activiteiten, die onze vereniging ook voor u organiseert.

Van buiten de stad verwelkomen wij: Mevrouw W.Venrooy uit Drunen, mevrouw C.de Leeuw-Versteijnen uit Waalwijk, mevrouw G.Helsdingen-van

Stan Swarts, secretaris

K- N N O V 1 9 9 8

BOSSCHE HISTORIE

DE VERNIEUWING VAN DE ST. JANSBEIAARD IN 1925 De onttakeling In 1925 werd tijdens het tweede Internationale Beiaardcongres de nieuwe beiaard van de St. Jan voor het eerst bespeeld. Na een periode waarin de klokken in de westtoren van de kathedraal hadden gezwegen, zweefden de klanken van een klokkenspel weer over de stad. De nieuwe klokken van Gillet en Johnston vervingen de in 1872 door A. van Aerschodt gegoten klokken. Het boek De vroegere carillons in den St.Janstoren te 's-Bosch van Jhr. Mr. A.F.O. van Sasse van Ysselt leert ons dat de 49 Van Aerschodtklokken uit 1872 grotendeels waren gegoten van de versmolten carillonklokken die voorheen in de toren hadden gehangen. Daartoe behoorden ook de Poortklok van Jacob Notenman en de klok die in 1769 van het dorp Heeze bij Eindhoven door de Gemeente was gekocht. Een deel van het nieuwe klokkenspel werd in de lantaarn gehangen. De toenmalige commissie van deskundigen bracht weliswaar een gunstig rapport uit over de zuiverheid en de onderlinge stemming van de Van Aerschodtklokken, maar toch waren veel Bosschenaren niet tevreden over het carillon. Er werden daarom allerlei pogingen ondernomen om het geluid te verbeteren. Onder andere door klokken af te slijpen. De toestand bleef echter beneden peil en het carillon raakte in verval.

St.Jansbeiaard en de plannen om in de stad een beiaardcongres te organiseren. De gemeente benoemde een commissie van deskundigen, bestaande uit de heren A. van Balkom, M.A. Brandts Buys, Jef Denijn en de Bossche zenuwarts J.Casparie. Deze laatste was tevens voorzitter van de Nederlandse Klokkenspelvereniging. Casparie en de andere deskundigen wilden ’s-Hertogenbosch weer een beiaard geven die aan alle eisen voldeed. De beiaardcultuur in Nederland moest weer opleven en de verloren belangstelling voor het beiaardspel moest worden herwonnen. Onze zuiderburen waren voorgegaan, wij moesten volgen en ’s-Hertogenbosch zou de basis worden van waaruit ‘deze schone volkskunst’ zich over alle delen van het land zou verbreiden. Jef Denijn, de stadsbeiaardier van Mechelen, kreeg het verzoek om een onderzoek in te stellen naar de klokken en het mechanische speelapparaat. In zijn rapport van november 1923 keurde Denijn alle klokken af die in de lantaarn van de St. Janstoren hingen. Alleen de 5 luidklokken die in het vierkant hingen vond hij goed. Hij stelde voor bij die 5 luidklokken 36 nieuwe klokken te laten gieten. Het klokkenspel zou daardoor worden teruggebracht van 49 tot 41 klokken. Het rapport van Jef Denijn vermeldde een begroting van de kosten. Toen de firma Gillett en Johnston met haar aanbieding kwam moest het rapport van Denijn als leidraad dienen. De begroting en de offerte werden besproken in een vergadering van het Voorlopig Congrescommité, waar Burgemeester Mr. F.J. van Lanschot en de heer M.A. Brandts Buys aanwezig waren. “Op dien gedenkwaardigen avond [4 januari 1924] werd het besluit genomen, dat het congres

In 1912, toen de vereniging 's-Hertogenbosch Belang plannen ontwikkelde voor een beiaardwedstrijd in 1913, bleek het instrument in een zo deplorabele toestand te verkeren, dat herstel hoognodig was. Er werd een commissie samengesteld waartoe ook de bekende Amsterdamse beiaardier Vincent behoorde. In het rapport van deze commissie dat in maart 1913 verscheen, staat onder andere vermeld, dat de stemming van de klokken veel te wensen overliet. De toestand bleef echter onveranderd, er gebeurde niets. In 1914 [volgens C. Peeters in De Sint Janskathedraal te ’s-Hertogenbosch, p,428, red] was de onttakeling zo groot geworden dat het spel zelfs stop gezet moest worden. Het carillon zweeg voortaan. Het wegvallen van de carillonklanken werd door de bevolking, ondanks alle tekortkomingen, als een gemis ervaren. Er kwamen stukjes over een mogelijke vernieuwing van het klokkenspel in de Provinciale Noord-Brabantse en 's-Hertogenbossche Courant van 9 augustus 1923 en 25 maart 1924. Maar vaste vorm nam de vernieuwing pas aan nadat de heer M.A. Brandts Buys uit Arnhem de eerste stappen had gezet om in 's-Hertogenbosch het 2e Internationale Beiaardcongres met tentoonstelling te organiseren.

Voorbereidingen Het stadsbestuur van ’s-Hertogenbosch reageerde vanaf het begin enthousiast op de vernieuwingsplannen voor de K- N N O V 1 9 9 8

BOSSCHE HISTORIE

alleen-dan-in-Den-Bosch-zou komen, -als-de-nieuwe-beiaard-er-kwam.” Beiden waren voortaan onafscheidelijk verbonden. De vereniging ‘s-Hertogenbosch Belang spande zich in om onder de Bossche bevolking de benodigde gelden in te zamelen. Deze inzameling vorderde boven verwachting. In juni 1924 kon het nieuwe spel worden besteld bij de firma Gillett en Johnston, klokkengieterij te Croydon, Engeland. De firma Eijsbouts te Asten fungeerde als tussenpersoon. Het zou negen maanden voordat het carrilon gereed zou zijn. Daarom moest het congres, dat aanvankelijk in augustus 1924 plaats zou vinden, een jaar worden uitgesteld.

Hemony-klok als basis De commissie van deskundigen stelde de allerhoogste eisen aan de klokkengieter, “het-spel-moest-naar-de-gelijkzwevende-temperatuur worden-afgestemd”. De opdracht was dat niets mocht worden veranderd aan de Hemony-fklok. Het gehele spel moest worden afgestemd op die klok. De Engelse firma Gillet en Johnston maakte geen enkel bezwaar tegen die eis, maar verlangde [en terecht] eerst een nauwkeurig onderzoek naar de onderlinge stemming van de door Denijn goedgekeurde luidklokken van het oude spel. Op 18 augustus 1924 stelde Cyril Johnston persoonlijk dat onderzoek in naar de goedgekeurde klokken. Hij vond de stemming niet zuiver en eiste dat drie van die klokken [d, e, en g] zouden worden bijgestemd; de vierde [Hemony - f] noemde hij 'prachtvol ', nooit hoorde hij een volmaaktere

klok; de vijfde [fis] was slecht en moest worden omgegoten. De kosten zouden dus weer hoger worden, maar Gillett en Johnston vond het zo’n grote eer om de prachtige St. Janskathedraal een volkomen zuiver en modern spel te geven, dat zij geheel belangeloos en tegen slechts een geringe vergoeding de luidklokken bijstemden. Er moesten nog wel enkele problemen worden opgelost betreffende de inrichting van het klavier en de verbindingen. Omdat Denijn de technische leiding had wilde hij de beiaard volgens het Mechelse systeem inrichten en dat strookte niet met de visie van Gillett en Johnston. Aangezien de nieuwe Engelse inzichten afweken van die van Denijn moest een oplossing worden gevonden. De gieterij zocht daarom contact met B.Eijsbouts, fabrikant van torenuurwerken te Asten. Eijsbouts zou het werk uitvoeren met de door Gillet en Johnston geleverde klokken. De klokken van de firma Gillett en Johnston hebben hun firmanaam en jaartal op de hals staan. Een gift van een bepaald minimum geldbedrag maakte de gever tot schenker van 'een klok' die het recht kreeg zijn naam op een van de klokken te vereeuwigen. De gemeente Zutphen bood nog een Hemony-c-klok uit 1644 van 2350 kg te koop aan voor f. 1.50 per kilogram. Deze klok was gespaard gebleven bij een brand in de Wijnhuistoren te Zutphen. Alleen de kroon voor de ophanging was stuk. Bij onderzoek bleek dat deze klok stemde met de Bossche Hemony-f-klok, de basis van het nieuw klokkenspel. De klok werd aangekocht.

Beiaardcongres De 2e Internationale tentoonstelling van Beiaardkunst vond van 5 tot en met 20 augustus 1925 plaats in 's-Hertogenbosch. Op 14, 15 en 16 augustus werd er tevens een Internationaal Congres voor Beiaardkunst georganiseerd. De tentoonstelling was ondergebracht in de lokalen van het Stedelijk Gymnasium, de Rijks Hoogere Burgerschool, Sociëteit het Casino en het Rijksarchief. De eerste bespeling van de nieuwe beiaard van de St. Jan op vrijdag 14 augustus 1925 vormde een hoogtepunt. Op die vrijdagavond werd in de tuin van sociëteit het ‘Casino’ de beiaard officieel overgedragen aan het gemeentebestuur. Van 8.30 tot 10.00 uur werd de nieuwe beiaard vervolgens voor het eerst bespeeld door Jef Denijn, stads beiaardier te Mechelen. Jo Hendriks

Bronnen: - Beiaardkunst van J. Casparie, handelingen van het tweede congres, 's-Hertogenbosch 1925. - De carillons van 's-Hertogenbosch.

K- N N O V 1 9 9 8

BOSSCHE HISTORIE

DEURROOSTERS

Als ik door de stad loop kom je nog tientallen deurroosters tegen. U kent ze wel, die gietijzeren roosters in de voordeur. Sommige exemplaren zijn voorzien van bloemmotieven of het in relief vormgegeven hoofd van de schilder Rubens. In de Snellestraat is één van de mooiste deurroosters te vinden voorstellende “de koningskinderen”. Vroeger waren houten deuren over het algemeen niet voorzien van glas. Om toch daglicht in de gang achter de deur te krijgen werden bovenlichten aangebracht. Ook werd later wel het bovenste paneel van de deur vervangen door glas. Ter bescherming werden gietijzeren rooster geplaatst. Deze moesten overeenstemmen met de status en het aanzien van het huis en zijn bewoners. Daarom werden de roosters rijkelijk versierd. Inmiddels zijn veel roosters verdwenen, op de overgebleven exemplaren moeten we zuinig zijn. Ze blijven een sierraad voor de stad, zeker voor de oplettende wandelaar. J.v.Haaren

Foto Deurrooster

AANGENAAM... MIJN NAAM IS ONBEKEND De oudste naamdrager De achternaam Onbekend is een niet bepaald alledaagse naam. Het zou een toepasselijke naam zijn voor een vondeling. Dat blijkt ook hier het geval te zijn.

Op 1 augustus 1822 werd te Oldebroek, provincie Gelderland geboren: Jan Bultman, zoon van de ongehuwde moeder Jacoba Onbekend. Opmerkelijk is behalve de achternaam Onbekend, de tweede voornaam van de boreling, nl. Bultman. Het is vreemd, dat deze voornaam is geaccepteerd door de ambtenaar van de burgerlijke stand. In die tijd was het immers gebruikelijk, dat alleen voornamen werden toegelaten, die toebehoorden aan heiligen, dan wel afgeleid waren van heiligennamen. Ik vermoed, dat de ongehuwde moeder tegen de aangever heeft gezegd dat haar zoon Jan Bultman genoemd moest worden, waarbij Bultman waarschijnlijk de achternaam was van de natuurlijke vader. Dat is door de aangever en de ambtenaar van de burgerlijke stand verkeerd begrepen. Daardoor heeft het kind de twee voornamen Jan en Bultman gekregen en als achternaam de naam van zijn moeder: Onbekend (1). De geboorteakte vermeldt over de moeder van het kind nog dat zij 20 jaar oud is en opgekweekt in het Almoesenierweeshuis te Amsterdam. Enkele jaren later wordt Jacoba Onbekend opnieuw ongehuwd moeder. Zij schenkt op 10 april 1828 te Hattem het leven aan een dochter Gerrigjen Onbekend. Dit kind zal maar zeer kort de achternaam Onbekend dragen. Op 23 mei 1828 trouwt Jacoba Onbekend te Hattem met Gerrit Wissenberg. Bij dat huwelijk wordt voornoemde

K- N N O V 1 9 9 8

BOSSCHE HISTORIE

Gerrigjen erkend en gewettigd. Sindsdien heeft zij dus als achternaam Wissenberg. Bij haar huwelijk overlegt Jacoba Onbekend een akte waaruit haar leeftijd blijkt: "Extract uit het Register berustende bij de Administratie der Stadsbestedelingen te Amsterdam, waarin genoteerd zijn de kinderen zo als vondeling, als door ouders verlaten en door Heeren Regenten der Stadsbestedelingen zonder bewijs van doop of geboortecedulle als een vondeling is opgenomen: Jacoba Onbekend, den zestiende december Achttienhonderd en twee, toentertijd oud zijnde zes maanden." Jacoba was dus een vondeling.

duwe van Gerrit Wiessenberg. De aangifte geschiedde door haar zoon Johannes Bultman Onbekend, oud 53 jaar en wonende te 's-Hertogenbosch. De tweede echtgenote van Jan, Christina Joanna van Elten, overleed op 22 mei 1884 te 's-Hertogenbosch. Uit hun huwelijk werden behalve dochter Henrica nog de volgende kinderen geboren: 1 Sophia Onbekend, geboren te 's-Hertogenbosch op 12 november 1859 2 Joannes Josephus Onbekend, geboren te 's-Hertogenbosch op 13 september 1866.

De vestiging van Jan Bultman Onbekend te 's-Hertogenbosch Verzoek tot naamswijziging: Hoe verging het Jacoba's oudste zoon Jan Bultman Onbe- Onbekend wordt Bultman kend? Hij werd niet erkend bij het huwelijk van zijn moeder en bleef dus Onbekend heten. Jan Bultman Onbekend vertrok naar 's-Hertogenbosch alwaar hij tweemaal huwde. De eerste keer huwde hij aldaar op 3 april 1852 met Jacoba Mathea Ziegenhardt, geboren te 's-Hertogenbosch op 7 augustus 1831 en aldaar overleden op 17 september 1857. Uit dit huwelijk zijn geboren: 1 Jan Onbekend, geboren 's-Hertogenbosch op 13 juli 1853 2 Adrianus Onbekend, geboren 's-Hertogenbosch op 1 februari 1856, overleden aldaar op 16 oktober 1858 Zijn tweede huwelijk vond plaats op 24 juli 1858 en wel met Christina Joanna van Elten, geboren 's-Hertogenbosch 11 september 1823. Bij dat huwelijk erkent en wettigt hij het kind Henrica van Elten, geboren 's-Hertogenbosch 16 november 1851. Jan heeft dus een wettig kind uit zijn tweede huwelijk, dat ouder is dan de kinderen uit zijn eerste huwelijk! Henrica heette sinds het huwelijk van haar moeder Henrica Onbekend. Opmerkelijk is dat in de tweede huwelijksakte wordt vermeld dat de moeder van Jan overleden zou zijn. Dat is echter niet het geval. Zij woonde toen nog te Hattem. Pas op 15 oktober 1875 overleed te Hattem: Jacoba Onbekend, geboren te Amsterdam, 71 jaar, ouders onbekend, we-

Waarschijnlijk heeft Jan Bultman Onbekend moeilijkheden ondervonden met zowel zijn vreemde tweede voornaam als zijn achternaam. En niet alleen Jan: degenen, die enige jaren geleden de akten van de burgerlijke stand van 's-Hertogenbosch in de computer hebben ingevoerd, hadden ook moeite met deze merkwaardige achternaam: Enkele malen is als "achternaam" een ? ingevoerd! Jan Bultman Onbekend diende daarom een verzoek-schrift in bij de Koning, strekkende tot wijziging van zijn achternaam van Onbekend in die van Bultman. Op 11 oktober 1884 plaatst hij in de Provinciale Noord-Brabantsche en 's-Hertogenbossche Courant de volgende advertentie: "Aankondiging. De ondergeteekende Jan Bultman Onbekend, wonende te 's-Hertogenbosch, handelende voor zich en zijne wettige minderjarige kinderen, verklaart, dat door hem aan zijne Majesteit den Koning is ingediend een verzoekschrift ter bekoming van vergunning om den geslachtsnaam ONBEKEND te mogen veranderen in dien van BULTMAN. Geschiedende deze aankon-diging ingevolge artikel 63 en volgende van het Burgerlijk Wetboek. 's-Hertogenbosch, 10 October 1884. JAN BULTMAN ONBEKEND" Er zijn blijkbaar geen bezwaarschriften tegen de naamswijziging ingediend, want in 1885 wordt de naamswijziging bekrachtigd door een Koninklijk Besluit. Theo van Herwijnen

BAROMETER VAN DE LEDENSTAND Mede door de activiteiten in verband met ons 25-jarig jubileum kende dit jaar een spectaculaire groei van het ledenbestand! Wij zijn op weg naar de magische grens van 1800 Kring-leden.

K- N N O V 1 9 9 8

V A N D E B E S T U U R S TA F E L

VERSLAG VAN DE LEDENVERGADERING VAN ZONDAG 14 DECEMBER 1997 IN SOCIËTEIT ‘AMICITIA’ Aanwezig: het thans 6 leden tellende bestuur en 35 leden. Bericht van verhindering: mevrouw E.Hoes - de Winter en de heren J. Stohr, Chr. Geertzen en M.v.d. Berg.

Agendapunt 1: opening, berichten en vaststelling van de agenda De voorzitter, de heer Hein Kurvers opent de vergadering en heet een ieder van harte welkom in het bijzonder de twee nieuwe bestuurskandidaten de heren Jan de Groot en Huub Disseldorp. Bij de op de vergadering uitgereikte stukken bevinden zich korte beschrijvingen van deze kandidaten.

Agendapunt 2: Het verslag van de ledenvergadering van 30 juni 1997 wordt goedgekeurd Agendapunt 3a: Verkiezing Bestuursleden Zoals men in het november-nummer van het Kring Nieuws heeft kunnen lezen is de penningmeester, de heer Ad van der Heijden om persoonlijke redenen terug moeten treden. Tot groot genoegen kan zijn opvolger de heer Huub Disseldorp reeds nu al worden voorgesteld; zijn kandidatuur zal in het Kring Nieuws vermeld worden ten behoeve van de Bestuursverkiezing van de ledenvergadering op 21 maart 1998.Ook de heer Jan de Groot wordt thans voorgesteld en ook hij zal kandidaat zijn tijdens genoemde bestuursverkiezing. De voorzitter doet verder nog een dringend beroep op de leden om met nog meer bestuurskandidaten te komen, ter aflossing van die bestuursleden, wier bestuursperiode (reeds lang) verstreken is!.

Agendapunt 3b: Verkiezing van plaatsvervangende leden van de kascommissie. Op de reeds bekend gemaakte voordracht staan de heren Frits op ten Berg en Flip Dries. Beide heren worden bij acclamatie als zodanig gekozen. De heer Kurvers wenst hen succes.

Agendapunt 4: Begroting 1998 De tweede penningmeester, de heer Piet van de Heuvel, ondersteund door de heer Jan Kleijne, geeft een toelichting op de begroting en met name op de ‘baten’. De ledenbijdrage zal wellicht in 1998 hoger kunnen uitvallen dan thans begroot. Want het aantal leden zal hoger kunnen uitvallen; op dit moment zijn er exact 1550. Ook de gemiddelde contributie zal hoger kunnen uitvallen dan de thans begrote ƒ 27,50. De subsidie ten behoeve van projectgroepen, begroot op ƒ 2.500,= is reeds nu al binnengekomen in de vorm van een bijdrage vanuit het Anjerfonds! De opbrengsten uit advertenties en sponsoring moeten hoger kunnen dan thans begroot. Het huidige bestuur heeft, ook wegens ‘personeelstekort’, hier niet veel aan gedaan. Mede door de benoeming van de nieuwe penningmeester zal men dit beter aan kunnen pakken. Op een vraag vanuit de zaal antwoordde de heer Piet van de Heuvel dat reeds 5 jaar gespaard wordt voor het lustrum. Er

werden verder geen opmerkingen meer gemaakt en de begroting werd dus geaccepteerd.

Agendapunt 5: Rondvraag en Sluiting De voorzitter ligt vooraf nog even de reeds uitgereikte informatie toe: - ten aanzien van het bezoekerscentrum blijft de Kring bij zijn voorkeur voor het pand aan de Hinthamerstraat, waar de bibliotheek is gevestigd en wijst zij het postkantoorcomplex aan de Kerkstraat af. De eventuele verantwoordelijkheden die de Kring op zich neemt bij participatie aan het centrum komen wellicht ter sprake in de ledenvergadering van 21 maart 1998. - de Gemeente heeft de stichting Binnendieze als particuliere partner nodig om rijksmiddelen te verkrijgen voor de restauratie van de Grote Hekel. Het batig saldo en de meer opbrengsten (wegens prijsverhoging) uit de vaartochten op de Binnendieze kunnen enerzijds gebruikt worden als bijdrage voor deze restauratie, en anderzijds komen die op enigerlei wijze ook ten goede aan het werk van de Kring en het Gastheerschap. De vaarconsessie op de Binnendieze moet dan wel verlengd worden. - de voorzitter vraagt aan de vergadering kandidaten om het werk van de heer Jan van Haren, het bijhouden van het jaarboek, voort te zetten. - vervolgens stelt de voorzitter aan de ledenvergadering voor om de twee bestuurskandidaten vanaf heden adviserend aan het bestuurswerk deel te laten nemen en de voordracht tot hun verkiezing in maart 1998 te behandelen. - tot slot schetst hij de gang van zaken rondom de gerezen onvrede in delen van onze organisatie waarmee ook de adviseurs zich actief mee bemoeid hebben. Een adviesgroep is vervolgens aan het werk gegaan en heeft een eerste advies uitgebracht aan het bestuur en de adviseurs. De door de adviesgroep aanbevolen verandering van de organisatiestructuur ter oplossing van de communicatie-problematiek is naar de mening van het bestuur een onnodige en onwenselijke stap. In januari wordt het vervolg met de adviesgroep besproken. Als rondvraag kwam uit de zaal naar voren: hoe het mogelijk was, dat met name de Kring zo’n rapport over ‘de Parade’ heeft kunnen uitbrengen. De heer Pim Schellings, voorzitter van de betreffende werkgroep, geeft vervolgens een uitgebreide toelichting. De commissie ‘Binnenstad’ zal in het Kring Nieuws ook commentaar leveren op dit rapport. Overigens zal deze commissie ‘Binnenstad’ op korte termijn na moeten gaan denken over de herinrichting van de Visstraat; gepleit wordt voor het herstel van het plein, gericht op de haven.

Hierna sluit de voorzitter de vergadering Na de pauze verzorgde de heer Cor Gilhaus een voortreffelijke presentatie over de Vestingwerken. ’s-Hertogenbosch, 18 december 1997 Stan Swarts, secretaris

K- N N O V 1 9 9 8

V A N D E B E S T U U R S TA F E L

UITNODIGING VOOR DE LEDENVERGADERING DINSDAG 26 JANUARI 1999 OM 20.00 UUR IN HET EUROHOTEL AAN DE HINTHAMERSTRAAT Agenda: 1. 2. 3.

Opening, berichten, vaststelling van de agenda; a. Verslag van de ledenvergadering van 21 maart 1998; b. Opmerkingen naar aanleiding van het verslag; Begroting 1999, ligt vanaf 11 januari 1999 in het Kringhuis ter inzage; 4. Bestuursverkiezing: - Mevrouw Kok de Bekker aan het eind van de termijn van haar bestuurslidmaatschap stelt zich niet meer herkiesbaar; de heer Cor Gillhaus wordt voorgedragen om deze vacature in te vullen tot het jaar 2002; - Ook de heer Huub van Disseldorp, tussentijds als penningmeester ingevallen voor de heer Ad van der Heijden, stelt zich niet herkiesbaar. De functie van penningmeester is vacant; de heer Piet van de Heuvel, tweede penningmeester zal de functie van penningmeester tijdelijk

MEDEDELINGEN Typische Bossche verhalen en liedjes Een onderdeel van onze lustrumaktiviteiten vormt het projekt “ Typische Bossche verhalen en liedjes “. U kon op de verzamelcassette, eventueel cd in het lustrumpakket intekenen. De uitzendingen vonden zoals gepland plaats; in december a.s.vindt de laatste uitzending plaats op Omroep Brabant. De intekenaars moeten nog even geduld hebben; u krijgt bericht als de cassette of cd gereed is.

25 jaar Restauratie Binnendieze Het boek van Peter Verhagen “ De Binnendieze van ‘s-Hertogenbosch, 800 jaar geschiedenis - 25 jaar restauratie “ is uit ! Op 12 september heeft de Kring samen met boekhandel Adr.Heinen en het Ingenieursbureau Openbare Werken, in een feestelijke bijeenkomst in de Mariënburg deze gelegenheid aangegrepen om Peter Verhagen in het zonnetje te zetten. Vele sprekers waaronder wethouder van Beers en Jan van der Eerden onderstreepten de verdiensten van Peter Verhagen voor het behoud en de konsekwente aandacht en inzet voor een zorgvuldig herstel. Diegenen onder u die het boek hebben gereserveerd als onderdeel van het lustrumpakket kunnen het boek afhalen met het betalingsbewijs in het Kringhuis. Ook voor de leden die vorig jaar inhet kader van een ledenwerfactie een korting op de aankoop hebben verkregen geldt dat het boek is gereserveerd in het Kringhuis. Desgewenst kan het worden opgestuurd; de portikosten komen dan voor uw rekening. Een telefoontje naar het kringhuis 073 6135098 is voldoende.

6. 7. 8.

waarnemen; de heer Frans Sluyter zal worden voorgedragen om de ontstane vacature, tot het jaar 2002 in te vullen; Door het tussentijds aftreden van de heer Jan de Groot is er een bestuurszetel vacant; de heer John Vermulst zal worden voorgedragen als nieuw bestuurslid tot het jaar 2002. Het advies van de kascommissie van 17 maart 1998 neemt het bestuur over in het voorstel om vanaf het jaar 2000, begin maart een jaarvergadering te houden waar zowel de jaarrekening besproken wordt als ook de begroting van het lopende jaar wordt gepresenteerd. Terugblik op het lustrum. Rondvraag; Sluiting.

Namens het Kringbestuur, Stan Swarts, Secretaris

25 jaar Kring: geillustreerde geschiedenis van 25 jaar Kring De verschijning van deze publikatie zal pas begin 1999 lukken. Nog even geduld!

Bossche bol verpakt Met een door een serieuze jury vastgestelde winnaar is het projekt “ Bossche Bol verpakt “ afgesloten. Totaal 28 inzendingen. Een drie-tal verpakkingen viel in de prijzen. Een prachtige schaal met stolp uitgevoerd en bedacht door Cor Unum ( ontwerp Charlotte Landsheer ) , een bol in een gouden draak en een bol in handig doosje dat ook leeg nog lang bruikbaar blijft. ( beide ontwerpen van van R.J.Jansen. Natuurlijk riepen de bossche teksten weer reaktie op van kenners van het bossche dialect, goed voor een levendige discussie! Het handige doosje is door de beide bakkers Jan de Groot en den Otter in gebruik genomen. Doe er uw voordeel mee.

Een nieuw wapen en een nieuwe vlag voor ’s-Hertogenbosch ? In september heeft een commissie advies uitgebracht over wapen en vlag van de nieuwe gemeente ‘s-Hertogenbosch. Zoals bij iedere herindeling speelt ook hier de te respecteren wens van de opgeheven gemeente om zich herkenbaar terug te vinden in de officiële aanduiding en presentatie van de nieuwe gemeente. De diskussie laait dan op over een nieuw wapen en nieuwe vlag waarmee dan al gauw weer tekort wordt gedaan aan de historie van ‘s-Hertogenbosch: haar verleden, nauw verbonden met dat van de gehele streek vindt namelijk zijn neerslag in het stadswapen. De nieuwe gemeente draagt ook de naam ‘s-Hertogenbosch !

K- N N O V 1 9 9 8

V A N D E B E S T U U R S TA F E L • ’ S - H E R T O G E N B O S C H I N B E E L D

De commissie komt tot een twee-tal suggesties: 1) handhaving bestaande wapen met correctie van de kroon namelijk een vijfbladerige kroon, neerkomend op herstel van een in 1978 gemaakte ambtelijke fout. 2) een geheel nieuw wapen dat recht doet aan zowel de stad ’s-Hertogenbosch als de kern Rosmalen en aan de eerder geannexeerde gemeenten: in sabel alleen een lindeboom van goud, verder als bij 1). B en W volgen de voorkeur van de commissie van advies voor suggestie 1). Wel wil men de wapens van Engelen, Bokhoven, Empel en Rosmalen de status van officiële dorpswapens geven. Op die manier wordt aan het eigen karakter en het verleden van de voormalig zelfstandige delen van de gemeente recht gedaan aldus de commissie. Zij kunnen een plaats krijgen b.v. bij de invalswegen van het betreffende stadsdeel. Het wapen van Rosmalen wordt op suggestie van de Heemkundekring Rosmalen aangepast. De suggesties voor een nieuwe vlag zijn legio. Commissie en B en W komen uit op een vlag met vijf horizontaal rood-witte banen en in de linkerbovenhoek in een zwart vlak een gele Bosboom . Dus toch nog iets van het oude geel -zwart.

De voorstellen worden op18 januari 1999 in de raadscommissie en op 28 januari 1999 in de Raad behandeld. Onze werkgroep Klein Monument buigt zich over de voorstellen. Eventuele reakties zijn welkom: Kringhuis t.a.v. S.Beekwilder. Uit onze Kring kwam de suggestie alle wapens een plaats te geven in het stadhuis of aan de gevel van het stadhuisbordes.

reclames:overdaad schaadt ! Soms helpt overleg niet of onvoldoende. De Kring bepleit een strak handhavingsbeleid waar het gaat om de toelaatbaarheid van reclames op of aan de gevels. Vooral de brouwerijen schijnen er niet vanaf te brengen om gevels op te tuigen met een veelvoud van lantaarns, schilden enz. De kring heeft beroep aangetekend tegen de plaatsing van lantaarns en schilden op de rijksmonumenten hoek Verwersstraat / Lange Putstraat en hoek L.Putstraat / Korte Putstraat. We zullen de brouwerijen benaderen om bij hen begrip te krijgen voor een matiging in de Bossche binnenstad.

’s-HERTOGENBOSCH IN BEELD Een mooiere afsluiting van onze tentoonstellingsprojekten in de Mariënburg was nauwelijks denkbaar. Velen hebben op de uitnodiging om zich door de stad te laten inspireren voor een schilderstuk, foto of video produktie gereageerd. Uitdrukkelijk was bij de opgave gevraagd om andere impressie dan het toch vaak “gebruikelijke nostalgische plaatje”. Niet alleen het aantal (meer dan 130 !) was verrassend. Vooral ook de kwaliteit was bijzonder. Een jury onder voorzitterschap van C. Free kon dan ook tot de toekenning van drie eerste, twee tweede en twee derde prijzen komen. Voor de categorie video kwam slechts één van de drie inzendingen in aanmerking en wel met een eerste prijs.

schilderkunst: eerste prijs: “’s-Hertogenbosch in 25 toetsen”: Piet Zwanenberg uit Berlicum “Binnen de inzendingen sprong dit werk er qua originaliteit uit. Historie en toekomst zijn goed verweven . Doorbreking van de tradiotionele skyline van ’s-Hertogenbosch. Mooie vlakverdeling. Een verhalend schilderij dat aandoet als een stadswandeling, gegoten in een originele vorm.” tweede prijs: “Interieur muziekhandel Gientje Spiero”: Paul Vonk uit ’s-Hertogenbosch derde prijs: “Dieze met Sint Cathrien”: J.E.M.van Zantvliet uit ‘s-Hertogenbosch

video: Bram Stemerdink - een van de eerste leden met het toepasselijke lidnummer “25” - reikte in een feestelijke bijeenkomst zaterdag 24 oktober de prijzen uit. Hieronder een overzicht met de toelichting van de jury bij de eerste prijzen:

fotografie: eerste prijs: “De toekomst nog open”: Els Nelissen - Wonders uit Rosmalen. “Dit beeld viel direct op door de sfeer. Subtiel van kleur met accenten die niet meteen opvallen. De foto prikkelt de fantasie en laat nog veel te raden over. Voldoet op een creatieve manier aan de opdracht ”. tweede prijs: “Zoldervenster Coudewater”: Marcel Krikhaar uit Rosmalen derde prijs: “Mens en stad”: Henk Spoor uit Vught.

eerste prijs: “De Sjeklade Bollen”: Harry Zwanenberg uit Rosmalen. “Te weinig inzendingen helaas. Net als bij de fotografie en het schilderen kan men zich hier ook moeilijk losmaken van de gebruikelijke cliché’s, maar het moet gezegd worden dat de pogingen om te proberen wel duidelijker aanwezig was. De reden dat de “Sjeklade Bollen” gewonnen heeft is de vakkundige aanpak: goed scenario, mooi gemonteerd en het onderwerp is helder in beeld gebracht. Bij een volgende gelegenheid echter, zou de jury graag het recept willen hebben.” De jury bestond uit C.Free, voorzitter, Mynke Buskens, K.Jonkers, Marie - José Leenders, J.Sprij, M.Peeters en L.v.d.Heuvel. Als de prijswinnaars er mee kunnen instemmen zullen de werken van de prijswinnaars in de vitrine in het Kringhuis worden tentoongesteld. (half november t/m december) .

K- N N O V 1 9 9 8

STICHTING GASTHEERSCHAP

GASTHEERSCHAP / ERFGOEDWINKEL SINTERKLAASMARKT Op zondag 29 november a.s. (koopzondag) in passage Kringhuis. De markt is geopend van 12.00 tot 17.00 uur. Met leuke, bijzondere geschenken met een knipoog naar de Bossche stadshistorie. Leuk om te geven én te krijgen ! Bij besteding vanaf ƒ 10,- krijgt u een leuke attentie. Uiteraard met de nieuwste Bossche boeken als : – “800 Jaar geschiedenis, 25 jaar restauratie: de Binnendieze van ‘s-Hertogenbosch” van P. Verhagen ƒ 59,50 – “Een eeuw Kapucijnen in ‘s-Hertogenbosch” ƒ 20,-– “Acht eeuwen uit ‘n goei vat.” De bier- en brouwerijgeschiedenis van ‘s-Hertogenbosch en omgeving. ƒ 49,50

Speciale Sinterklaas-aanbieding: Theaterfestival Boulevard Kringhuis/Erfgoedwinkel is nu ook vast verkooppunt van de Bossche Boulevard artikelen als posters, T-shirts en CD’s.

Flessenstop ‘Jeroen Bosch’ Fraai vormgegeven flessenstop in de vorm van diverse ‘Jeroen Bosch figuren’ uitgevoerd door Cor Unum. Een origineel Bosch cadeau ! van ƒ 38,50 nu tijdelijk: ƒ 29,95

Originele zeefdruk ‘Binnendieze’ van Mynke Buskens Verzameling afbeeldingen van tekeningen van de Binnendieze in zwart/wit. Beperkte oplage ! In het Kringhuis / Erfgoedwinkel slechts ƒ 29,95

De UNICEF artikelen zijn er weer ! Een uitgebreid assortiment kaarten, Kalenders en agenda’s.

Kopij voor het eerstvolgende Kring-Nieuws dient uiterlijk vrijdag 4 december 1998 te worden ingeleverd bij Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162, 5200 BE ’s-Hertogenbosch of bezorgen in het Kringhuis

Secretariaat van KRING “VRIENDEN VAN ’s-HERTOGENBOSCH” Postbus 1162 5200 BE ’s-Hertogenbosch KRINGHUIS Visstraat 42b 5211 DN ’s-Hertogenbosch Telefoon 073 - 613 50 98 Telefax 073 - 614 60 21 Openingstijden: Maandag van 13.00 tot 17.00 uur Dinsdag tot en met zaterdag van 10.00 - 17.00 uur Zon- en feestdagen van 12.00 - 17.00 uur bovendien op donderdag van 18.00 - 21.00 uur BETALINGEN -P ostgiro 3.119.716 -B ank van Lanschot rek.nr. 22.51.91.202 - J aarlijkse bijdrage minimaal ƒ 25,— - J eugdleden ƒ 15,— Kring-Nieuws is het zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch”. REDACTIE: Aart Bogers, Jack van Elten (voorzitter), Theo van Herwijnen, Jan Korsten (secretaris), Ati Linders, Chris Smeulders en Stan Swarts. AAN DIT NUMMER WERKTEN VERDER MEE: joost van Balkom, Jan van Haren en Jo hendriks REDACTIE-ADRES: Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE ’s-Hertogenbosch VORMGEVING: Jack van Elten DRUK: Printex ’s-Hertogenbosch Oplage 2000 stuks Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de redactie. K- N N O V 1 9 9 8