UITGAVE
VAN
KRING
"VRIENDEN
VAN
's-HERTOGENBOSCH"
JAARGANG
25
-
NUMMER
2
MAART
l 999
krln9._.nleuw1 PROFILERING VAN CULTUURHISTORIE
In dit Kring-Nieuws:
Van de bestuurstafel (21
In memoriam Peter-Jan van der Heijden (4J
Enkele Bossche uitgevers van ansichtkaarten aan het begin van de twintigste eeuw (sJ
lle Gruyter terug in 's·Hertogenbosch (9J
De Sint-Cathrien in volle glorie (111
Gastheerschap/ kringhuis/erfgoed (121
K-N MAART 1999
In 1998 ging de Streek-WV met de Kring een samenwerkingsverband aan, waarbij de WV zich zou concentreren op de bemiddeling voor rondleidingen en de Kring zich zou toeleggen op produktontwikkeling op het terrein van cultuurhistorie, het op leiden van gidsen en het verzorgen van zoveel mogelijk rondleidingen. De WV heeft voor dit jaar deze afspraken niet meer gecontinueerd ingevolge rechtspositionele afspraken met het WV-hostessesteam. Daarnaast wil de WV rondleidingen aanbieden in concurrentie met de Kring. Deze onvoorziene en onverwachte ontwikkelingen zijn voor Hein Kurvers, voorzitter van de Kring, aanleiding geweest om zich met onmiddellijke ingang uit het bestuur van de Streek-WV 's-Hertogenbosch en de Meierij terug te trekken. Deze ontwikkeling geeft echter de mogelijkheid onszelf in de toekomst veel meer dan voorheen te profileren, ons veel meer toe te leggen op de cultuurhistorische markt, met eigen ideeën over rondleidingen met onze gekwalificeerde gidsen. In dit kader zal de cultuurhistorische markt zeer aktief door ons benaderd gaan worden met o.a. een eigen folderservice in de stad en regio. Mogelijk betekent dat voor het komend seizoen, dat we misschien wat minder mensen in de stad zullen rondleiden" maar voor de nabije toekomst zal dat, bij een goede invulling onzerzijds, zeker weer naar een hoog peil terugkeren. MethetKerkbestuurvandeSint-Janzijn goede afspraken gemaakt. Wij zullen het komende jaar zowel klokrondleidingen als groepsrondleidingen onder eigen regie kunnen verzorgen in de Sint-Jan. Uiteraard zullen de rondleidingen op de diverse objecten, die wij al vele jaren verzorgen normaal doorgang vinden. Voor het stadhuis zijn de klokrondleidingen van donderdagavond verplaatst naar woensdagmiddag. Op de citadel zal voortaan tijdens het seizoen elke zaterdag een klokrondleiding plaatsvinden. Natuurlijk past onze Kringhuiswinkel nieuwe stijl aan de Kruisstraat 34 uitstekend in dit nieuwe concept.
Het nieuweKrill!Jfiuis, ftet voonnaf~eyanávan lmnvemtein'snaaimacltincltanáe[
Niet alleen vindt U hier boeken, tijdschriften en andere artikelen die ader past dan ook te vermelden dat wij ondertussen reeds een eigen boekingskantoor hebben opgericht, voor de rondvaarten op de Binnendieze. Wij verwachten daar veel van, zekerop logistiek gebied Het rechtstreekse telefoonnummer is: 0900 2020178 ( 75 et/min). Uiteraard blijft het mogelijk om direct kaarten te kopen aan de kassa in de Molenstraat 15a. Verband houden met ons erfgoed, maar geacht lid, speciaal voor Kring leden is er een aparte informatiehoek ingericht voor en over de Kring. In het bijzonder wijzen we U op de vacaturebank! Voor alle vacatures voor vrijwilligers binnen de Kring, Gastheerschap en Binnendieze is hier informatie opvraagbaar. LooptU eens binnenen vraag naar de vacatures. Er is zeker wat van Uw gading bij. Wij hebben b.v. dringend behoefte aan mensen voor voornoemde folderservice en bezorging van het Kring-Nieuws.
Het bestuurvandeKring"Vrienden van's-Hertogenbosch", John Vermulst, secretaris
Ingevoegd bij dit Kring-Nieuws trefi:U de folder aan, waarin wij Uhet Programma "CULTUURHISTORISCHE RONDLEIDINGEN" Van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" seizoen 1999 presenteren voor
zowel groepsbezoeken als rondleidingen op vaste tijdstippen. Naast dit reguliere aanbod vindt U ook informatie over enkele cultuurhistorische evenementen in 1999·
VAN DE BESTUURSTAFEL Verslag van de ledenvergadering op dinsdag 26 januari 1999 in het Euro-Hotel.
3: De begroting van 1999
Aanwezig; Het thans 6 leden tellende bestuur en 53 andere leden.
a)
Bericht van verhindering: Mw A.v.Rijsbergen, mw v.d. Werf, dhrG. Papavoine, dhr W. Sluijter, dhr Geertzen en mw J. Snellens. 1:
b)
Opening, berichten en vaststelling agenda
De voorzitter, dhr Hein Kurvers, opent de vergadering en heet iedereen van harte welkom. De Kring stond in het afgelopen jaar in het middelpunt van de belangstelling, mede door de vele activiteiten die werden georganiseerd. Hij verwacht dat 1999 met het accent op 'wooncultuur' voor de Kring de nodige publiciteit oplevert. Verder stelt hij met genoegen de vergadering mevr. Puck van Veen voor, die deledenadministratie heeft overgenomen van de secretaris. Zij woont in de binnenstad, waar ook de ledenadministratie is ondergebracht.
verslag van de ledenvergadering van 21 maart 1998 geeft geen aanleiding tot opmerkingen en wordt onder dankzegging aan de secretaris goedgekeurd
c)
d)
2: Het
e)
De volgende vragen worden door de voorzitter beantwoord: Hoeveel beroepskrachten heeft de Kring in dienst? Geen. Bij de beide dochters, de Stichtingen Gastheerschap en Binnendieze, zijn daarentegen samen 1,4 beroepskrachten in dienst. Wat behelst de Stichting Gastheerschap? De Stichting omvat het gidsenwerk en de erfgoedwinkel. Zij fungeert dus als gastvrouw voor de vele toeristen die onze stad bezoeken. Wat is de reden dat de conrriburie niet wordt aa. past/verhoogd? Vanuit de zaal werd aangevoerd dat de vele actieve vrijwilligers bij een contriburieverhoging ook meer moeten gaan betalen, terwijl ze tegelijkertijd veel werk verzetten voor de Kring. Dat zou demotiverend werken. De ledenvergadering steunt het voorstel van de heer Kriele om in de jaarvergadering van mei 1999 met een bestuursvoorstel te komen om in het jaar 2000 de contributie te verhogen. De heer Boemaars suggereert om de hoogte van de contributie op te laten lopen met het aantal jaren dat de Kring bestaat. Waarom draait de erfgoedwinkel niet kostendekkend? De omzet van de winkel kan de hoge huur, overhead e.d. niet dekken, maar dat is ook nooit de opzet geweest. Het is een locatie in de stad waar het publiek kennis kan nemen van
Wij staan bekend om onze grote collectie boeken over onze stad. Ook de Meierij van 's-Hertogenbosch, onze provincie en geschiedenis in het algemeen is bij ons goed vertegenwoordigd. Het is de moeite waard eens om bij ons binnen te stappen.
Ätli:Hcfnen BOEKHANDEL
Kerkstraat 23-27, 5211 KD 's-Hertogenbosch. Tel. (073) 613 00 12, fax (073) 612 09 90. E-mail: adr.heinen@pi.net
K-N MAART 1999
2
VAN DE BESTUURSTAFEL
de activiteiten van de Kring. In dit verband ligt er nu een voorstel om een locatie aan de Kruisstraat bij te huren, waardoor de winkel zich beter aan het publiek kan presenteren. Bovendien kan de vrijkomende ruimte worden benut als kantoor. De kelder is (door de voorschriften van de ARBO-wet) niet langer acceptabel als werkplek! f) Waarom wordt er zo weinig gedaan aan advertentiewerving ten behoeve van het Kring-Nieuws? De voorzitter beaamt deze vraag, maar vindt advertentiewerving geen gemakkelijke klus. Overigens wil hij meegaan met het voorstel om een bestuurslid hiermee te gaan belasten. g) Waarom staat er in de begroting niets over de kosten van stagiaires e.d.? Omdat de Kringniet in staat is begeleiding 'op niveau' te geven. Vervolgens gaat de vergadering akkoord met de begroting 1999.
4: Bestuursverkiezing
)
)
Door het terugtreden van mw K. de Bekker en dhr H. van Disseldorp en het reeds eerder terugtreden van dhr J. de Groot zijn er drie vacatures ontstaan, waarvoor de heren C. Gilhaus, F.Sluijteren J. Vermulstdoor het bestuur zijn voorgedragen om deze vacatures te vervullen. Geheel onverwachts heeft secretaris dhr S. Swarts onlangs meegedeeld per 26 januari om persoonlijke redenen zijn functie neer te leggen. Vanuit de zaal wordt de wens geuit dat de kandidaten zich zouden moeten uitspreken over hoe zij in de toekomst als bestuurslid willen functioneren. Dhr Gillhaus zegt daarop te verwachten dat persoonlijke opvattingen over het hoe te gaan functioneren kunnen resulteren in een concensus waardoor er een bestuursstandpunt ontstaat. Enige leden willen een schriftelijke stemming over de bestuurskandidaten hetgeen statutair mogelijk is. Daartoe worden stembriefjes uitgedeeld die door een ad hoc benoemde stemcommissie bestaande uit de heren F. Op ten Berg en J. Hendriks worden opgehaald en geteld. Er worden 154 stemm.en uitgebracht (iedereen kon drie stemmen uitbrengen!). Daarvan gaan er 58 naar dhr C. Gillhaus, 51 naar dhrJ. Vermulst en44naar dhr F. Sluyter; er is één blanco stembriefje ingeleverd. De kandidaten worden vervolgens door de voorzitter gefeliciteerd met hun benoeming en krijgen de bestuursspeld uitgereikt.
Van de afgetreden bestuursleden wordt afscheid genomen; hen werd een envelop overhandigd waarin een bon voor het dit jaar te verschijnen boek over de geschiedenis van de stad v66r 1629.
5: Het advies van de kascommissie wordt overgenomen 6: Nadepauze bliktdhrQuaars, voorzitter van de
Jubileum Stuurgroep, terug op het jubileum Hij constateert dat de door de Jubileumcommissie voorgestelde activiteiten goed zijn uitgevoerd. Over de gehele periode van maart t/m oktober verschenen veelvuldig stukjes in de krant, waardoor één van de doelstellingen van de Jubileumcommissie om meer bekendheid te geven aan het werk van de Kring ondubbelzinnig werd gehaald, hetgeen onder meer resulteerde in een groei van het aantal leden van nog geen 1600 tot bijna 1800. De voorzitter, die het enthousiasme van dhr Qgaars deelde, bedankte nogmaals eenieder die zich heeft ingezet om het jubileum tot een groot succes te laten zijn.
7: Rondvraag Naar voren wordt gebracht dat de Nieuwjaarsreceptie node wordt gemist. Dhr W. Boemaars verzoekt om een vochtvrije opslag voor de Kring. Ook wordt een verzoek gelanceerd om de stand van het aantal leden aan te geven middels een" graadmeter". Beleidsplan. Dit komt. De vergadering acht het een taak van het nieuwe bestuur om vanaf 2000 met een nieuw beleidsplan te werken.
8:Sluiting Hierna sluit de voorzitter de vergadering en wenst iedereen een behouden thuisreis. 's-Hertogenbosch, 27 januari 1999 Stan Swarts, aftredend secretaris
Handboekbinden - boekrestauratie beginnerscursus boekbinden
Stephan Pas Mgr. Prinsenstraat 35 5211 LN 's-hertogenbosch Telefoon 07 3 - 612 07 46 K-N MAART 1999
3
IN MEMORIAM
IN MEMORIAM PETER-JAN VAN DER HEIJDEN
Op 20 februari Ll. overleed plotseling Peter-Jan van der Heijden. In 1973 was hij één van de oprichters van onze vereniging. Tussen 1973 en 1983 maakte hij deel uit van het bestuur als ze secretaris. Van daaruit stond hij mede aan de basis vJ.n de cursussen 'Bossche Bouwstenen', waarvan er 8 werden georganiseerd. Daarnaast was hij de grote inspirator van de eerste opleiding tot stadsgids in de jaren 1983-1985 naar het grote voorbeeld van Leuven: een eerste cursus waarvan onze Kring en de VVV nog steeds de vruchten plukken. Verder leverde hij een grote bijdrage aan de ontwikkeling van het KringNieuws en schreefhij enkele tientallen wandelboekjes voor onze Kring. Voor vele vrijwilligers van onze vereniging (vooral de gidsen) was hij dé vraagbaak over zijn geliefde stad. Tot het laatste moment was hij actiefvoor onze Kring: hij was bezig met de geschiedschrijving overz5 Jaar Kring: een project dat hij niet meer kan voltooien. Wij zullen Peter-Jan altijd dankbaar blijven voor zijn vele bijdragen aan het werk van de Kring. Namens het bestuur JanKleijne
K-N MAART 1999
4
BOSSCHE HISTORIE
BOSSCHE HISTORIE ENKELE BOSSCHE UITGEVERS VAN ANSICHTKAARTEN AAN HET BEGIN VAN DE TWINTIGSTE EEUW Aan het einde van de vorige eeuw en het begin van deze eeuw verschenen de eerste ansichtkaarten op de markt. Tot de grote Bossche uitgevers van ansichtkaarten behoorden: de firma G. Mosmans, de firma A.C. Verhees en de firma Loretz. Verzamelaars van deze kaarten hebben het moeilijk. Er is weinig bekend over datum van uitgifte en oplagecijfers. Bovendien is het door het ontbreken van catalogi onmogelijk om vast te stellen of een verzameling compleet is.
in welke jaren er kaarten zijn uitgegeven door een bepaalde uitgever. Onderzoek in het bevolkingsregister kan dan uitsluitsel geven over straat van vestiging.
De firma Raaijmakers Inmijn eigen collectie berusten enkele kaarten uit de jaren 1905-1908. Op de kaarten wordt meestal als uitgever genoemd: N. Raaijmakers 's-Hertogenbosch (3) ofN. Raaijmakers 's-Bosch (4). - Een enkele maal wordt de naam. gespeld als Raijmakers. In het bevolkingsregister van 1900-1910 worden de volgende gegevens over deze uitgever vermeld (5): AandeHogeSteenwegwijkB numm.er 50 wonen:Nicolaas Raaijmakers, geboren' s-Hertogenbosch 17 januari 18 37, van beroep tapper, zijn vrouwJosephinaRijken, geboren Tilburg 27 december 1832 met hun kinderen. In het bevolkingsregister van 1910-1920 worden zij ook vermeld: Nicolaas is dan van beroep winkelier. Het adres is nu: Hoge Steenweg 28, datlater gewijzigd is in 19 (6). Nico laas overlijdt op 27 maart 1911 en zijn weduwe op 31 december 1916. Zij is bij haar overlijden zonder beroep. Hun dochter Louisa, geboren' s-Hertogenbosch 1 mei 1874 wordt later in de collectie gezinskaarten vermeld als zijnde zonder beroep (7). Waarschijnlijk is de firma opgehouden te bestaan bij het overlijden van Nicolaas. De firma zal dus in de jaren 19051911 kaarten uitgegeven hebben.
)
In de boekjes uit de bekende series "s-Hertogenbosch in oude ansichten' en 'Wij waren nog stadje' en het boekje "s-Hertogenbosch zo was het' zijn zeer veel ansichtkaarten afgedrukt. Slechts van een fractie van deze kaarten is de uitgever bekend, omdat de naam toevallig op de fotozijde is afgedrukt (1). Over het jaar van uitgifte is nauwelijks iets bekend: dat staat meestal niet op de kaart vermeld en kan alleen blijken uit een poststempel, als de kaart verzonden is. Ook de geschiedschrijving over de Bossche ansichtkaarten laat te wensen over. Voor zover mij bekend is er van slechts ĂŠĂŠn firma iets over de geschiedenis gepubliceerd. Dat betreft de firma Loretz, de voorganger van boekhandel Heinen. Enige jaren geleden verscheen in een speciale aflevering van Ach Lieve Tijd een stukje geschiedenis over deze uitgever (2). Met dit artikel probeer ik u iets over de geschiedenis van enkele kleine uitgevers te vertellen, te weten Raaijmakers, Robijns en Vogels (opvolgervanSchoonens). Het eerste probleem waar we mee te maken krijgen, is de straat van vestiging in 's-Hertogenbosch. Op de kaarten wordt meestal volstaan met de firmanaam en als plaatsnaam 's-Hertogenbosch of' s-Bosch. Het tweede probleem is de datering van de kaarten. Bij kaarten, die niet gelopen hebben (d.w.z. niet verstuurd zijn), is deze niet te bepalen. Bij gelopen kaarten is dat wel mogelijk, als het datumstempel tenminste nog leesbaar is. Met behulp van die datumstempels is het dan mogelijk te bepalen
DefirmaRobijns In mijn eigen collectie heb ik kaarten uit de jaren 19001914. Op enkele wordt als adres: Vischstraat vermeld (8). Meestal wordt volstaan met: J. W. Ro bijns 's-Hertogenbosch ofJ.W. Robijns's-Bosch(9). De oprichter Johannes Wilhelmus Robijns werd op 8 maart 1829 in 's-Hertogenbosch geboren als zoon van de meester-schoenmaker Martinus Robijns en Anna Maria Roelofs. Als hij ongeveer 30 jaar oud is, is Johannes Wilhelmus van beroep letterzetter en hij woont dan, nog ongehuwd, bij Clement d'Haene aan de VerwersstraatwijkA num.mer 359 (10). Bij zijn huwelijk op 1 februari 1866 in zijn geboortestad, met Cornelia Alida van den Bergh, geboren' s-Hertogenbosch 16 juni 1846, is hij meester-knecht eener boekdrukkerij. Kort na zijn huwelijk is hij winkelier en woont aan de Kruisstraat wijk B nummer 272 (11 ). Later wordt het adres gewijzigd in wijk B nummer 58, dat waarschijnlijk gelezen dient te worden als Vischstraat wij kB nummer 58. In het bevolkingsregister over de jaren 1870-1890 wordt het kinderloze echtpaar vermeld als wonende aan de Vischstraat B 58, hetgeen later gewijzigd is in B 54 (12). Hij is dan boekhandelaar. Eind vorige eeuw/ begin deze eeuw woonde het echtpaar nog steeds aan de VischstraatwijkB 54( 13). Hij is dan van be-
K-N MAART 1999
5
BOSSCHE HISTORIE * VAN DE BESTUURSTAFEL
roep winkelier. Johannes Wilhelmus Robijns overlijdt op 31 januari 1904. Zijn weduwe zet de winkel voort: in het bevolkingsregister van 1910-1920 wordt zij als winkelierster vermeld, wonende aan de Vischsrraat 4 (14). Zij overlijdt op 13 mei 1918. De winkel wordt voortgezet door een nicht van het echtpaar, Antoinetta Maria Adolphina Bombeeck, geboren Brussel 26 november 1863. Zij wordt in de collectie gezinskaarten als winkelierster vermeld aan de Vischstraaq (15 ). Zij vertrekt op 1 februari 1928 naar Den Haag. De volgende bewoner van Vischsrraat 4 wordt: Willem Bartholdus Meijer, geboren Amsterdam 30 april 1895, van beroep schilder (15). Defirma Robijnszal dus indejaren 1900-1928 kaarten uitgegeven heb ben.
Noten: Affegmornufe bronnm zij11 ur i11Zqgt in lier stadiar-cliief Wa1111etr tr sprakt is van Gevofkingmgisurs ofgai11Skaartm zij 11 die va11 dêgememte 's-Hmogm6oscli bedoefd. 1.
2.
J. 4. 5. 6. l
8. 9. 10.
11. 12. 13.
De firma Schoonens, later Vogels Of er kaarten zijn uitgegeven door de firma Schoonens is mij niet bekend. Wel zijn er kaarten bekend van de firma Vogels. Soms staat erop de kaarten J.H. Vogels' s-Bosch(16), echter wordt ook vermeld: J.H. Vogels (Firma F. Schoonens), 's-Bosch (17). Van deze laatste firma heb ik in mijn collectie kaarten uit de jaren 1904-1905. Franciscus Joannes Stanislaus Schoonens, geboren' s-Herrogenbosch 29juni 1864, trouwde aldaar op 6september 1888 met Maria Wilhelmina Lammers, geboren Oisterwijk 14 mei 1861. Hij is dan van beroep kantoorbediende. Blijkens het bevolkingsregister is hij kort na zijn huwelijk van beroep boekhandelaar en hij woont dan Achter het Stadhuis wijk A nummer 337 (18). Franciscus Schoonens overlijdt op 25 november 1898. Zijn weduwe, van beroep winkelierster, hertrouwt op 27 oktober 1902 te 's-Hertogenbosch met de reiziger Joannes Hendricus Leusen Vogels, geboren Oisterwijk 12 juli 1856. Na zijn huwelijk runt J.H.L. Vogels de zaak samen met zijn vrouw, want hij wordt dan als boekhandelaar vermeld, wonende Achter het Stadhuis 16( 19). De echtelieden vertrekken op 3 oktober 1919 naar Vlijmen. De firma Schoonens/ Vogels zal dus in de jaren 1904-1919 kaarten uitgegeven hebben.
1415. 16. lJ.
18. 19.
GJJ.F.M. Dormboscli: 's-Hertogenboscli i11 oude a11Sicliten, Euroym BibGotlieek Zaltbommef1970 1 GJJ.F.M. DormbosclimJA.M. Roefandi: s-He1togm6oscfi i11oudem1Sicfitm, deef2, EuroymBi6Gotliee(zalt60111111ef1975 GJJ.F.M. Dorrnbosclim].A.M. Roefa11di: 's-He1togen6oscli inottdea11Siclitm, deef3, EuroyeseBi6GotliiekZaltbo1mnef1978 Km Syieri1l!Js: Wij warm nog sta~e, BoekliandêfMoors 's-He1togm6oscli 1976 Kw Syieriil!Js: Wij warm 11og sta~e dccf2, BoekfiandefMoors 's-He1togmboscfi 1976 C.A. VOll derWeide-va11 Dijk: 's-Hmogrn6oscli zo was liet, cliristi11a Alinm Haven
1997 Acli Lieve Tijd, Dm Boscli, cfriegrnerntits Bossclirnaren mBoelilia11dêfAc(j" Heinm, specia[e ui19ave tergefegrnlieidvan liet afsclieidva11AdHeinm oy 2sepu1116cr 1994, Ui19mrij Waandm B.V. Zwoffe 1994. 's-Hertogm6osclii11oudea11Siclitmdêcf2,foto 146 's-Hertogmbosclii11oudrn11Siclite11, 61i.78 Bevolkül!Jsregiste1'1900-1910, deefB1JoGo82. Hetgezi11 wordtccrdervcrmtfdin dief B1,foG084111etaGacfrtsHogeStecmvegB 5i. Bevolki1l!Jsregister 1910-1920, deef8Jo Go 244 Coffectiegezi11Skamtm 1920-1936, serie 1 's-Hertogmbosclizo was liet, yag. 12 's-He1togmboscli in oude a115iclite11,yqg. 102en108 Bevolki1l!Jsrcgister 1860-1870, dccf3Jo Go 666 BcvolkÎll!Jsrcgistm860-1870, clic[8afoGo 913 BevolkÎll!JSregister 1870-1890, cfecf5Jo Go 92 BevolkÎll!JSregisten890-1900, cfeefBl foGo 81 Btvolki1l!)mgister 1900-1910, cfeefB1Jo Go 88 Bevolki1l!Jsrigisteri910-1920, cfeef24J0Go 101 Collêctiegezi11Skaartrn 1920-1936, mie II 's-He1togen6oscli i11oudea11Sicliu11, yag. 47 's-He1togm6oscli i11oudrn11Siclitm deef2, foto 110 Bevolkingsregiste1'1890-1900, cfee[A3 foGo 600 BevolkÎll!)sregisten910-1920, cfeef1J0Go 184
Ü
)
Theo van Herwijnen
K-N MAART 1999
6
BOSSCHE HISTORIE
DE GRUYTER TERUG IN 's-HERTOGENBOSCH Met de komst van de collectie van het De Gruytermuseum van Noordwijkerhout naar 's-Hertogenbosch is De Gruyter terug in zijn plaats van herkomst. Het voortbestaan van de collectie van duizenden voorwerpen is verzekerd, maar een De Gruytermuseum laat hier nog even op zich wachten
DEGRUYTER Dat De Gruytermuseum was jarenlang gevestigd in het Psychiatrisch Instituut Langeveld te Noordwijkerhout. Daar functioneerde Hennie van Scharenburg naast boekhoudkundig medewerker ook als museumdirecteur. En dan nog wel van twee musea. Als publiekstrekker begon Hennie- naasteen presentatie over de psychiatrie - negen jaar geleden met het tentoonstellen van De Gruyter-curiosa. Dat was een uitgegroeide hobby die een enorme omvang had aangenomen. Maar toen de directie van Langeveld niet langer de verantwoordelijkheid over een dergelijk museum binnen haar instituut wilde dragen, kwam er een eind aan het De Gruytermuseum in Noordwijkerhout.
)
Het Noordbrabants Museum- al langer getipt over deze collectie van foto's, jaarverslagen, verpakkingen, winkelattributen en vooral Snoepjes van de Week- nam op 1 januari jongstleden de collectie om niet over. Het museum heeft een vleugel in gedachte waar een bedrijfspresentatie 'Bossche Stadsgeschiedenis' moet komen. Maar voor het zover is moet er eerst nog veel werk worden verricht aan het inventariseren en ordenen van de omvangrijke collectie.
Het 'gele gevaar' Niet beter dan in 's-Hertogenbosch past daarin De Gruyter. Dat is de veelomvattende naam voor de voormalige koffie -thee- en chocoladefabrieken in de Orthensttaat. Naast zeventien productie-eenheden bestonden er in de gloriedagen eind jaren vijftig, begin jaren zestig, 525 winkels verspreid over het gehele land.
Inde winke&vanDe Gn!,Ytervan vóór de oorlog, lii119m 60vm de scliapyen ffrn1Tijke tegeltableaus clle onder meer te ma km liactden met liet zaaien en oogsten vangranen en liet Gakken van brooctcn de vcnvcrking/bereicll119 van Go ter en kaas. BovenstaancttaGleau komt uit cte winkeloy de Hoge Steenweg en bevindi zicli tham in café 't Pa11toJJeftje in de Kom Putstrnat. In somm~e winke& [Hinthame1yromenade] bevinden de tab[eauszic/i nog aclitercte modeme kumtstoJyane[rn.
Bijdelian~e, liet beefctmerk van liet GoodScliayymvrouwtje
van De Gn!,Yter. E(/(e ffant kreeg Gij aankoyen timyrocrnt kortii19. Ofivef: van e(/(e tirngufctm aan kassabonnen ontving de krant ééngufden retour.
K-N MAART 1999
7
VAN DE WERKGROEPEN โ ข ANDER NIEUWS
In 1972ging het bedrijfovernaardeSHVen in 1974naarde Spar, later Unigro. In al die jaren hebben er duizenden mensen bij 'Piet den dief, die wel eens sjoemelde met de weegschaal, gewerkt. In 1977 hield het bedrijf op te bestaan. Het te laat de bakens verzetten naar de grote supermarkt, het te lang in eigen beheer houden van de productie van eigen merken en het te laat terugtreden van de verstokte familiedirectie waren de hoofdoorzaken van de ondergang van het Bossche familiebedrijf
pand lag noordelijk naast Van Lanschot. Na de afbraak vestigde zich er de Zuivelschool, waar de HAS uit is voortgekomen. Na de verplaatsing van de graanfabriek naar de Smalle Haven is daar successievelijk het 'gele gevaar', zoals het grote kantoor-en fabrieksgebouw werd genoemd, gegroeid. Met de terugkeer van de duizenden voorwerpen naar 's-Hertogenbosch keert ook de herinnering aan dit bedrijf terug. Directeur Margriet van Boven verwacht in hetjaar 2000 een deel van het De Gruyter museum te heb ben ingericht.
De Gruyter in boekvorm
Paul Kriele
In 1992, bijna q5jaarnadeoprichtingvanhet bedrijf, verscheen het boek De Gruyter' s Snoepje van de Week. Juist bij de Steenkolen Handelsvereniging (SHV) in Utrecht ligt nog een aanzienlijk volume bedrijfsarchief Dat bedrijfsarchief zou wel eens de basis kunnen vormen voor een nieuwe studie over het bedrijf van Piet de Gruijter* , wiens vader rond 1800 een paardenmolen had in de Vughterstraat, naast de Poort De Drie Zwanen. Piet begon in 1818 met een graanfabriekje, in de Orthenstraat, aangedreven door een molen-op-paardenkracht. Het
'Noot De Gnyiter. De merknaam De GruijterwerdDE GRUYTER toen de neonrecfame verscheen en het minder8efdl<ostte o1n defmniuenaam zonderyunges te voeren
ANDER NIEUWS INTERESSANT 1 De onvermoeibare coรถrdinatoren van het cluster Sint-Jan en Sint-Janstoren, Jo Stohr en Jan de Bont, hadden dit keer een wel heel bijzondere 'bijscholing' voor de gidsen van de Sint-Jan. Wie was erweleenooitachter het grote orgel van de Sint-Jan geweest? Wie heeft ooit gezien hoe dit orgel werkt? Wie heeft ooit de blaasbalgen van dit orgel gezien en kent de mogelijkheden van dit orgel? enz. enz. In twee ploegen werden onze gidsen van de Sint-Jan rondgeleid door de zeer enthousiaste en deskundige organist Wil Derksen. Kleine wetenswaardigheden zijn zo interessant en o zo belangrijk om. goed te kunnen functioneren als gids in de Sint-Jan. Dat eerste feitje, niet eens boven, maar voor de preekstoel: waarom staat de preekstoel juist op die plek? Volgens Wil Derksen: "Omdat deze plek precies het midden van het schip lS.
In vroeger tijd had men geen geluidsinstallaties, vanafdeze plek werd het stemgeluid van de predikant het beste over de kerk verdeeld." Een goede tip dus van Wil Derksen: "Als U ooit naar een concert in de Sint-Jan gaat ga dan zo dicht mogelijk bij de preekstoel zitten, daar zal het orgel het beste tot zijn recht komen." Het werd tijd om naar boven te gaan via die enge trap in het torenportaal afgesloten met dat mooie hek, gemaakt door de bekende kunstenaar Geert van de Camp uit Berghem en tegenwoordig wonend in Rotterdam. (Inderdaad: neef van
"onze" helaas veel te vroeg overleden plebaan Gerrit van de Camp .) Geert van de Cam.p maakt veel beelden en sculpturen. Het Museum Jan Cunen uit Oss bezit een aantal prachtige sculpturen van hem, voorstellende onder andere de Grote Kerk van Oss en een aantal fabrieksgebouwen, zoals dat van Bergoss, het auditorium van Organon en de silo's van de CHV. Deze worden daar regelmatig tentoongesteld. Die enge trap op dus, maar wat voor een. Aan de buitenkant lijkt het niet zo, maar de trap zelf is nog origineel va rond 1620, uit dezelfde tijd als de orgelkas zelf Wat een magistraal zicht op schip en koor van de Sint-Jan! Toen in 1584 de Sint-Jan als gevolg van blikseminslag gevolgd door een grote brand zwaar beschadigd werd, is ook het prachtige orgel van de beroemde Hendrik Niehoff verwoest. Het orgel kon tijdens de beeldenstorm van 1568 gespaard worden, omdat de kerkmeesters de wenteltrap naar dit orgel onklaar hadden gemaakt. Jaren lang heeft de Sint-Jan zich moeten behelpen met het orgel van de kapel van de Illustre Lieve Vrouwebroederschap. In 1617 werd besloten om een nieuw orgel te laten bouwen. De orgelkas en ornamenten gemaakt door Franco is Symons en Gregorius Schysler kwan1en in 1620 gereed. In 1622 was het speelwerk van het orgel gebouwd door Florentius Hocque min ofmeer gereed. In de loop der tijden is er erg veel aan het speelwerk gesleuteld, verbouwd en gerestaureerd met als resultaat wat
K-N MAART 1999
8
ANDER NIEUWS
Wil Derksen nu noemt een van de mooiste orgels ter wereld ennietalleenomzijnmooieorgelkas,maarzekerookomzijn prachtige geluid. Wil Derksen kwani. niet uitgepraat en gedemonstreerd. Ik heb zelden iemand gezien, die met zoveel eerbied sprak over dit orgel. In eigen land en zeker ook in' s-Hertogenboschhoor je eigenlijk weinig over dit orgel, maar elke cultuurminnende Japanner kent dit orgel, uiteraard van foto's en geschriften. Tja, wat mooi is komt van ver! Buitenlandse organisten van wereldfaam hebben er veel voor overom op ditorgel te mogen spelen. Als zij hier komen voor een concert, dan wordt er vaak nachten lang geoefend om dit orgel goed te kunnen bespelen. Als de lezers weer de concertseries bezoeken, georganiseerd door de orgelconcertvereniging Hendrik Niehoff, bedenk dan dat dat uurtje con-
)
)
eert van die organist zeer veel nachtelijke oefening heeft gekost, in de (daarboven in de zomer bloedhete) Sint-Jan, maar zij kunnen zich troosten: achter het orgel hangen de namen van vele organisten uit de geschiedenis, die, hoewel zij vaste organist waren in de Sint-Jan, toch ook dit probleem gekend moeten hebben. John Vermulst
OPENING SEIZOEN 1999 Op zaterdag 24 april start weer het nieuwe seizoen voor onze cultuurhistorische rondleidingen en de rondvaarten op de Binnendieze onder het motto: DEKT DE VLAG DE LADING? Een nieuwe vlag voor de gemeente's-Hertogenbosch zal hopelijk dit jaar aan den volke gepresenteerd worden. Sinds de gemeentelijke herindeling heeft' s-Hertogenbosch geen officiele gemeente vlag meer die de "lading" dekt. Immers, het mooie dorp Rosmalen is sinds enige jaren gefuseerd met de oude stad 's-Hertogenbosch en die van Rosmalen vinden, dat ook hun dorp in de Bossche vlag vertegenwoordigd dient te zijn. Maar uit het korte verleden zou dat ook moeten gelden voor de voormalige gemeenten Engelen, Empel en Bokhoven. Aan de gemeenteraad wordt voorgesteld om de vlag te laten bestaan uit vijfhorizontale banen in de kleuren rood en wit. Daarmee wordt een verbinding gelegd naar het verleden, naar de status van provinciehoofdstad en naar het gegeven dat de huidige gemeente 's-Hertogenbosch is opgebouwd uit vijf voormalige zelfstandige gemeenten Bokhoven, Empel en Meerwijk, Engelen, Rosmalen en 's-Hertogenbosch. Ook de Bos boom zou hierin goed passen. Maar toch vraag ik me af waarom Orthen niet meer meetelt.
Godfried, Hertog Hendrik, Hertogin Johanna en Hertog Jan in die van: Bokhoven, Empel en Meerwijk, Engelen en Rosmalen. Het lijkt me een heerlijk gevoel als Rosmalenaren kunnen varen onder de stad's-Hertogenbosch op hun 11 eigen" boot. Laten we dan niet alleen de boten maar noemen naar die voormalige gemeenten, maar zet ook die prachtige dorpswapens op de achterplecht van die boten. En Orthen dan zal men zich afVragen? Heel eenvoudig! De Stichting Binnendieze koopt er gewoon een boot bij die dan 11 Orthen" genoemd zal worden. U wilt er iets van meemaken? Zorg dan aanwezig te zijn op 24 april bij de opening van het nieuwe seizoen, speciaal de inwoners van Bokhoven, Empel en Meerwijk, Engelen, Rosmalen en natuurlijkookdie van Orthen zijn van harte WELKOM (Bosschenaren en buitenlanders natuurlijk ook). Een ieder kan dan ook even naar de nieuwe winkel komen van de Kring "Vrienden van' s-Hertogenbosch" in de Kruisstraat, waaru altijd en gratis een vers kopje wordt geserveerd, gezet met koffie van een echte 'Bossche koffiebrander'. Die naam is zo bekend, dat ik die hier niet eens meer hoef te noemen, kom maar proeven, zou ik zeggen! John Vermulst
Blijkbaar is dit dorp, dat ouder is dan' s-Hertogenbosch, dusdanig geintegreerd in de Bossche samenleving dat dit onderscheid niet meer gemaakt hoeft te worden. Met recht kun je je dus afVragen ofde nieuwe vlag wel de"lading" dekt. Terug naar de opening van het seizoen op 24 april. Een vlag van 's-Hertogenbosch hebben we dus niet op deze dag. Maar waarom kunnen we niet de 'dorpswapens' betrekken bij de opening van het seizoen? Laten weditjaarde boten van de Stichting Binnendieze maar herdopen van Hertog
K-N MAART 1999
9
VAN DE BESTUURSTAFEL • EXPOSITIE • VAN DE WERKGROEPEN
VAN DE BESTUURSTAFEL Daar in de afgelopen maande de nodige functiewisselingen en invullingen van vacatures hebben plaatsgevonden vindt u hieronder een kort overzicht van de huidige invulling van taken:
Samenstelling bestuur:
Stichting Gastheerschap
Stichting Binnendieze
Voorzitter: Hein Kurvers Secretaris: John Vermulst ze Penningmeester: Piet van de Heuvel Leden: Cor Gillhaus en Frans Sluyter
voorzitter: Hein Kurvers Penningmeester: Kees Nouws Leden: Cor Gillhaus, Jan Kleyne en José Leenders
Voorzitter: Hein Kurvers Secretaris: Piet v.d. Heuvel Penningmeester: J. de Wit Leden: A. Lesterhuis en Frans Sluyter
EXPOSITIE EEN MAALSTROOM VAN LICHT EN KLEUR THEATERSPEKTAKEL CENTRAAL OP FOTO-EXPOSITIE In Augustus 1998 vond op de Binnendieze het boeiende theaterspektakel Maalstroom plaats. FotograafRob Hoogeboom legde dit spektakel vast op de gevoelige plaat. Het resultaat is bij dansinstituut Voetisch te zien op de fotoexpositie 'Een maalstroom van licht en kleur.' Omdat de voorstellingen 's-avonds plaatsvonden zijn de foto's gemaakt met zeer lichtgevoelige films en heel lange sluitertijden. Dit heeft boeiende effecten opgeleverd, een spel van licht en kleur. De foto's zijn in de maanden mei, juni en juli 1999 te zien tijdens de reguliere openingsuren van Voetisch in de middag, voor' s-avonds moet een afspraak worden gemaakt.
VAN DE WERKGROEPEN OPSLAGRUIMTE GEZOCHT Voor de opslag van materialen die nietregelmatig worden gebruikt en als opslag van benodigde voorraden zoeken wij een droge ruimte van ongeveer 25 vierkante meter. Deze ruimte dient op redelijke afstand van het Kring huis te liggen en zal naar verwachting één tot twee keer per maand door iemand van de Kring worden bezocht. De nieuwe opslagruimte moet de huidige opslagruimte in de Mariënburg vervangen. Daar moeten we namelijk uiterlijk op 1 juli aansraande weg. Uiteraard mag de ruimte niet te veel (dus weinig!) kosten. Aanbiedingen en tips kunt u richten aan Wim Boemaars (073-553 0193).
K-N MAART 1999
10
BOSSCHE HISTORIE
BOSSCHE HISTORIE DE SINT-CATHRIEN IN VOLLE GLORIE De Sint-Cathrien is één van de vier parochiekerken van de Parochie Binnenstad's- Hertogenbosch. Na de St. Jan en de Sint-] acob kwam deze karakteristieke koepelkerk in 1997 aan de beurt voor restauratie. Naar het inzicht van Wiegerinck Architecten is in 1997 door aannemer Van den Bouwhuijsen het exterieur aangepakt. Met Pasen 1999 hoopt diezelfde aannemer aan het kerkbestuur van de Sint-Cathrien ook het interieur schoon te kunnen opleveren. Op de plek van de oude kerk, die deels weer een vervanger was van de middeleeuwse kloosterkerk (1533-1542), is naar ontwerp van architect Jan Stuyt in 1917-1918 de St.Cathrien herbouwd. De voorliefde van Stuyt voor oosterse culturen vormt wellicht een verklaring voor het feit dat hij voor een koepelkerk koos.
Een ctetalvan'Zij die hongeren en dorsten'. John Post en Frank Witte ttit Breda(Roosendaarrie66en tussen décem6er 1998 en fc6ruari 1999 de koeyefschoongemaakt en oy somm0eyfoatsen met nieuwe ve1Jgeïnjecteerd.
Zwart als roet Van een schoon interieur is in meerdere opzichten sprake. Het interieur van de kerk, gelegen op het voormalig hof van de Kruisheren en daarom ook wel de Kruiskerk genoemd, was ontzettend vervuild. Dat was het gevolg van de walm van kaarsen en het roet van de oliestook. Die vervuiling onttrok de fraaie schilderingen steeds meer aan het gezicht van de kerkgangers. De wanden en de beelden zijn schoongemaakt, de koepel is opnieuw geverfd. Het gewelf van gewapend beton heeft een doorsnede van 22 meter. Zoiets was rond 1920 nog nooit geconstrueerd. Na de kerk van de H. Landstichting is de
DeAchtZalighedenzijn: de vreedzamen, zij die hongeren en dorsten, de armen van geest, zij die wenen, de zuiveren van hart, zij die vervolging lijden, dezachtmoedigen en de barmhartigen. Deze gewelfschilderingen, aangebracht tussen 1919-1925, zijn met opzet uitgevoerd in overwegend grijze en pasteltinten om het geheel rustig over te laten komen. Bijna 75 jaar later werden ze onder handen genomen door John Post en Frank Witte. De overige delen van het interieur (wanden en beelden] zijn door de mannen van Van den Bouwhuijsen schoongemaakt of opnieuw geverfd. De ingebruikname van de kerk vindt naar verwachting plaats in de Goede Week. Dus nog voor Pasen. Dan kan ook de iconostase* van de Tilburgse Johannes van Damascus-gemeenschap worden ingezegend. Geen andere kerk dan de in Byzantijnse stijl gebouwde St. Cathrien is beter geschikt voor een oosters-orthodoxe eredienst. Paul Kriele
• met iconen Gehangen scheidl11gswa11d tussen scli~ en koor in Gricks-Katftouckc en Russische-Orthodoxe kerken
Centraafindêzojuistgmstattreerdc koeyefvan dc5t.Cathrien troont Godtemidden van dê AchtZaf0hecten.Ditfi·agmentsteft'dézuivmn van hart' voor. Cathrien de tweede kerk met een dergelijke structuur. Jan Oosterman heeft na het gereedkomen van de kerk in de koepel schilderingen aangebracht, daarbij gebruik makend van het gesegmenteerde grondplan van de kerk, waarop hij de Acht Zaligheden afbeeldde.
K-N MAART 1999
ll
STICHTING GASTHEERSCHAP
Secretariaat van KRING "VRIENDEN VAN 's-HERTOGENBOSCH" Postbus 11 62 5200 BE 's-Hertogenbosch
GASTHEERSCHAP/KRINGHUIS/ERFGOED HET KRINGHUIS / ERFGOEDWINKEL 'S-HERTOGENBOSCH IS VERHUISD!! Op15maart zijndedeurenvanonsnieuweonderkomeninhetpandKruisstraat 34 geopend. Hier kunt u uiteraard weer terecht voor onze vertrouwde cultuurhis-
torische dienstverlening, zoals reserveringen en kaartverkoop van de rondleidingen en het erfgoedassortiment met boeken en historische geschenken uit stad en streek.Nieuw is dat u in het Kringhuis meer informatie in woord en beeld zult aantreffen over de Bossche cultuurhistorie en de activiteiten van de Kring. Een nieuw jasje dus! Wij zien u graag in het nieuwe Kringhuis waar een echt Bosch' kopje koffie voor u klaar staat.
NU VERKRIJGBAAR IN HET KRINGHUIS: Paleis van Justitie's-Hertogenbosch In dit prachtige boek, een uitgave van de Rijksgebouwendienst, staat het nieuwe Gerechtsgebouw van' s-Hertogenbosch centraal. Het boek is een toelichting in woord en beeld op de vervlechting van kunst en architectuur in dit grootschalige nieuwbouwproject.
De Binnendieze van 's-Hertogenbosch, 800 jaar geschiedenis 25 jaar restauratie TWEEDE DRUK f59,50 Dit bijzonder complete werk over de restauratie en de geschiedenis van de Binnendieze is weer verkrijgbaar. Let op, de oplage is beperkr.
NU VERKRIJGBAAR IN HET KRINGHUIS/ ERFGOEDWINKEL: Herbestemming van grote monumenten: een uitdaging
f39,50
Uitgave van de Stichting Pandenbank Noord-Brabant. Opgesteld door de Katholieke Universiteit Nijmegen. Het naslagwerk voor iedereen die meer wil weten over de herbestemming van grote monumenten. Met diverse voorbeelden en ervaringen uit binnen- en buitenland. Uniek is de presentatie van het stappenplan dat aan het proces van herbestemming richting geeft. Er is aandacht voor de categorieĂŤn kerken en kloosters, industrieel erfgoed en overige (openbare) gebouwen. Uiteraard veel aandacht voor de herbestemming van grote gebouwen in Noord-Brabant.
KRINGHUIS Kruisstraat 34 's-Hertogenbosch Telefoon 07 3 - 613 50 98 Telefax 073-6146021 Openingstijden: Maandag van 13 .00 tot l 7 .00 uur Dinsdag tot en met zaterdag van l 0.00 - 17 .00 uur Zon- en feestdagen van 12.00- 17.00 uur bovendien op donderdag van l 7 .00 - 20.00 uur BETALINGEN - Postgiro 3.119.716 - Bank van Lanschot rek. nr. 22.5 l. 91.202 - Jaarlijkse bijdrage minimaal f 25,- Jeugdleden f 15,Kring-Nieuws is het zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch". REDACTIE: Aart Bogers, Jack van Elten (voorzitter), Carel de Groot, Theo van Herwijnen, Nathalie v.d. Heuvel, Jan Korsten (secretaris), Paul Kriele, John Vermulst ,Marjan Vonk en Nik de Vries. AAN DIT NUMMER WERKTEN VERDER MEE: Jan Kleijne en Stan Swarts. REDACTIE-ADRES: Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch VORMGEVING: Jack van Elten
Kopij voor het eerstvolgende Kring-Nieuws dient uiterlijk dinsdag 6 april 1999 te worden ingeleverd bij
DRUK: De Regenboog b.v. 's-Hertogenbosch Oplage 2000 stuks
Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162, 5200 BE 's-Hertogenbosch of bezorgd te worden in het Kring huis
Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de redactie.
K-N MAART 1999
12