Kringnieuws 1999 04 25 149

UITGAVE

VAN

KRING

"VRIENDEN

VAN

's-HERTOGENBOSCH"

JAARGANG

25

-

NUMMER

3

-

APRIL

1999

GILLHAUS ALS MUUR VOOR VESTING In dit Kring-Nieuws:

Dàt moet je laten zien. Daar gaat het 01n".

De gemeente heeft al een paar jaar plannen om de vestingmuren te restaureren. "Dat is ook broodnodig", aldus Gillhaus, "maar daar alléén kom je er niet mee", herhaalt hij. "Je n10et méér doen om een dergelijk project voor bewoners en bezoekers aantrekkelijk te maken. Dat is danookde reden waarom_ wij als Vestingwerkgroep een eigen versie op de geplande restauratie van de vestingwerken naar de fractievoorzitters in de gemeenteraad en de leden van het College van Burgern_eester & Wethouders hebben gestuurd.

De toekomst van de Binnendieze: kermis of cultuur? (3J Jaarverslag Kring 1998 (4) Uitnodiging: aan de leden van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch (6J Toelichting jaarrekening 1998

Infocentrum (SJ

's-Hertogenbosch binnenskamers (9J Eijsbouts Astensis me fecit .... op 24 maart 1999 (10) Het nieuwe Kring-seizoen: Klokrondleidingen en evenementen (12i Agenda

(13J

'MOETIE NOU TOCH'S KIJKE': Een straatje met een rare naam (14J Oordeel over oordeelspel blijft uit (1si

K-N APRIL 1999

"'s-Hertogenbosch is trots op zijn allure van vestingstad, maar toont dat in de praktijk helaas nog onvoldoende", dat zegt Cor Gillhaus (66) voorzitter van de Vestingwerkgroep van de Kring 'Vrienden van 's-Hertogenbosch'.

"Ach", zo voegt hij daaraan toe, "het is ook moeilijk om_ een enorn1e vesting zoals 's-Hertogenbosch voor r874 was, echt inzicht!ijk te maken. Het gaat daarbij immers niet om de optelsom van nmren, bastions en kanonnen. Dat is op zich doodsaai. Je sjouwt je wild als je over de kilometerslange wallen loopt en aan het eind van die vermoeiende wandeling ben je even wijs als toen je begon. Het gaat om het verband tussen mensen en hun beschermende muren.

In deze versie wordt door de Vestingwerkgroep gepleit voor een totaalconcept, waarbij onder andere wordt gedacht aan een infocentrurn in de Judastoren, een voormalig kruitmagazijn, dat ligt onder het Henri Bakkermonurn_ent aan de hekellaan.

Gillhaus' enthousiasrn_e neemt toe als hij met een priemende wijsvinger duidelijk maakt, dat onder dat monument een prachtige ruimte ligt waar je in een historisch verantwoorde onderaardse kelder het belangstellende publiek kunt informeren over bijvoorbeeld de voortgang van de restauratie van de vestingwerken. Dat werk gaat immers minstens 20 jaar duren. Je zou daar ook de n1ensen duidelijk kunnen maken wat een vesting precies betekende voor het leven in zo'n stad en waarom die muren en bastions van zo'n eminent belang waren voor de verdediging én het leven van stad en vaderland.

Een element daarbij is dat sedert r567 vrijwel onafgebroken een garnizoen in de stad was gelegerd, met alle economische en dern.ografische gevolgen voor de Bossche gemeenschap van dien.

VAN DE REDACTIE

Natte voeten

CORGILLHAVS

." het8aatom hetverGancf tussen memmen murrn ...

"Mensen kunnen zich tegenwoordig nauwelijks meer voorstellen wat een vesting inhield en waarom bijvoorbeeld soldaten daar niet gewoon omheen liepen. Wij denken in Az' s en provinciale wegen. Met pijn en moeite schieten wij in onze auto's of op onze fietsen over eenbaanswegen. Wij denken in goed gedraineerd grasland en akkers. Wij kunnenonsnietvoorstellen dat er van gewoon eventjes omlopen geen sprake was, geen sprake k6n zijn.

Er bestonden gewoon geen goed begaanbare wegen door het altijd zompige moeras. En soldaten hebben, net als gewone mensen nu, een hekel aan natte voeten. Daarenboven kon je niet om 's-Hertogenbosch heen vanwege het machtscentrumdathetwas. Wilde je de Meierij beheersen dan moest je' s-Hertogenbosch in handen hebben. De echte veroveraar van 's-Hertogenbosch is dan ook niet Frederik Hendrik geweest, maar zijn ingenieur Jan Adriaensz Leeghwater die net als bij de Beemster de moerassen rond 's~Hertogenbosch drooglegde. Pas toen diens door paardenkracht aangedreven molens in r629 het karwei hadden geklaard, hadden Frederik Hendriks kanonnen vaste grond onder hun lopen en kon' s-Hertogenbosch worden veroverd."

Oorsprong De eerste Bossche vestingwerken dateren uit de r3' eeuw. Men besloot toen een muur te bouwen tegen het Hollandse én dus vijandige Heusden. Dat volk daar viel de Bosschenaren in hun piepkleine nederzetting op de huidige Markt voortdurend lastig en trachtte te plunderen dat het een lieve lust was.

Gillhaus: "dat tracé van die oorspronkelijke vestingwerken bestaat eigenlijk

nog steeds. Natuurlijkzijnde bouwsels wel voortdurend veranderd en aangepast aan de tijd. De oorspronkelijke muur uit die pijl-en boogperiode moest in de loop der tijd met aarde almaar dikker worden gemaakt om het steeds krachtiger wordende buskruit en de steeds zwaarder wordende kanonskogels tegen te houden. Schietgaten werden aangebracht. Bastions werden gebouwd. Dat is in ons land doorgegaan tot het einde van de Eerste Wereldoorlog in r918 . Pas toen werd een vestingmilitair echt overbodig omdat men na die tijd door de uitbreiding van het wegennet en inpoldering van moerassen er inderdaad gewoon omheen kon lopen. Toen trad ook de verwaarlozing in. Omdat' s-Hertogenbosch al in r874 (bijna iedere Bosschenaar kent dat jaartal uitz' n hoofd, aldus Gillhaus) vestingstad afwerd, begon de 'atbraak' hier al eerder. Er werden op zich mooie parken en zo opgezet, maar het vestingkarakter verdween zo wel geleidelijk uit het beeld en beet de tand des tijds met stukjes en beetjes brokken stenen geschiedenis af

Pleidooi Het is niet verbazingwekkend dat Gillhaus als oud-majoor van de genie een warm pleidooi houdt voor het instandhouden van vestingwerken als 's-Hertogenbosch heeft. Maar Gillhaus gaat verder. Hij wil metzijn werkgroep en de onmisbare hulp van het gemeente bestuur aan iedereen die het maar horen en zien, wil duidelijk maken dat muren en andere vestingwerken een integraal onderdeel vormen van het leven in een stad.

"Laat de gemeente inderdaad de verdedigingswerken restaureren, maar laat ons geen relatiefgoedkope kans la-

ten liggen om die saaie muren voor toeristen en bewoners te laten leven. Om dat te bereiken moetje een relatiefklein stukje muur tezamen met een bastion en rondeel oorspronkelijk maken. Ik bedoel daarmee", aldus Gillhaus, "dat om zo'n voorbeeld-stuk vesting ·een gracht moet liggen; de borstweringen moeten er zijn; er moeten (liefst werkende) kanonnen op staan; de bomen moeten er op dat stukje (helaas) af, enz.

Als wij ons beperken tot het uitsluitend restaureren van de muren en bastions, restaureren we geen vesting, maar bloem- en boombakken. En dat kan de bedoeling toch niet zijn."

Locatie Een perfecte locatie voor zo'n voorbeeld-vesting zou kunnen liggen ' het bastion St Anthonie tot en met de Grote Hekel. Gillhaus: "als het kan liefst nog een stukje verder naar het westen, zodat het Bossche Broek en Bastion Oranje erbij zijn. Het Henri Bakker-monument zal dan moeten worden verplaatst. Voor onze gidsen", vervolgt hij, "zou een dergelijke locatie op wandelafstand van de Parade en de Sint-Jan ook ideaal zijn om toeristen die een vaartocht over de Binnendieze hebben gemaakt, of die de Sint-Jan hebben bezocht, mee te tronen naar een ander boeiend aspect van onze mooie stad: de unieke vesting met zijn mogelijk nog uniekere uitzicht. Alhoewel er in ons land honderden vestingsteden zijn; is er geen zoals 's-Hertogenbosch.

Maar nogmaals", benadrukt Gillha "je moet meer dan alleennieuwe stenen in de muren metselen, want dan blijft een vesting een saai bouwsel uiteen verleden tijd!"

Care! de Groot

Handboekbinden - boekrestauratie beginnerscursus boekbinden

Stephan Pas Mgr. Prinsenstraat 35 5211 LN 's-hertogenbosch Telefoon 073 - 612 07 46

K-N APRIL 1999

2

VAN DE REDACTIE

DE TOEl<OMST VAN DE BINNENDIEZE: l<ERMIS OF CULTUUR?

De voorzitter van de werk-

8roey Binnencllm, Henri van Vatken!i1118 ["s-Herto8en6oscfi, i-4-1953], yroGwt met z9n coff19aKrit~leden fiet cuftuurliistoriscfie karakter van de Ri~1encllm te GescfierJ Dar 8e6e111t onder meer door Gmenuni1~s­ yla1111cn clle raakvlakken met de Binncncllm fieGGen, 8oed in de 8aten te fio11dcn cn ervoor te wakcn dar de toeristiscfie trekyleisteigeen kennisacfit~e sJwgaatuitstrnlen. oyyersoonl9r<e titelzet fi9 zicfiook in voor deJfora en de fauna van de Dim [vleermuizen).

De oy de vne1t 8eGoren Bosscfienaar, woont in Scfi9ncli{ en werkzaam 69 de 8emeente Scfi9ncfef De van fi11is 11it civiel-recfinir111 werkt daar aG mnGte) clle zicfi Gez~ fioucft met fiet -war fi9 noemt ~v9ze minen'- asyecten rond aJValvmverkit~ en 6odemverontrein~i1~.

Henri van Valkenburg is pas een jaar voorzitter van de werkgroep Binnendieze. Acht leden houden zich in het algemeen bezig met plannen die in de stad ontwikkeld worden en die nauwe raakvlakken vertonen met de Diezestroom. De groep beoogt de cultuur-historische waarde van de Binnendieze te beschermen en zo mogelijk te accentueren.

Actueel zijn behalve de nieuwbouw bij het stadskantoor en stadhuis ook de ingebruikname van een tweede rondvaartroute.

Van Valkenburg is in het dagelijks leven huisvader en van beroep milieuambtenaar bij de gemeente Schijndel. Hij vindt dat als je enthousiasme toont voor een vereniging je daar ook best een taak kunt vervullen, of dat nu archivaris of secretaris is, dat maakt niet uit.

Voor Henri, de tweede voorzitter na Jan de Groot, die door werkomstandigheden moest afhaken, was de oprichting van de werkgroep een hoogtepunt in 1998 omdat daarmee verzekerd werd dat de Binnendieze de nodige aandacht zou krijgen.

Het rapport 'Wélvaart ofVaart wel?' dat in okrober 1996 aangeboden werd aan het gemeentebestuur, was de aanleidingtotdeoprichtingvandewerkgroep. 'Helaasisermetdat rapport in de ogen van de Kring niets gebeurd', aldus de voorzitter. 'Terwij 1er een fantastisch stuk werk én een goede visie achter schuil gaat.'

Van Valkenburg geeft aan dat enige personen bij de Kring geprikkeld waren door de publicatie van dat rapport. Het gaf de ontwikkelingsmogelijkheden aan voor de Binnendieze, met name op het toeristisch-recreatieve vlak. 'Maar vergeet niet dat die cultuur-historische waarde van de Binnendieze enorm is,' zegt Van Valkenburg er meteen bovenop. Daarin zit feitelijk tevens de drijfveer van de milieudeskundige die wil voorkomen dat de Binnendieze 'verwordt tot een Amsterdamse grachtengordel'. Kortweg gezegd: Toeristische trekpleister oké, maar ga er dan beleidsmatig goed mee om.

Met de accentuering van die zorg is de voorzitter aangekomen bij het juridische aspect van de Binnendieze, een aandachtspunt waarop de leden zich momenteel toeleggen.

Metandere woorden zegt Van Valkenburg: 'We willen nadrukkelijk in beeld krijgen hoe de Binnendieze op dit mom.ent in bestemmingsplannen of andere plannen de bescherming krijgt die zij verdient.'

Masterplan stadhuis en stadskantoor Actueel zijn de plannen bij het stadhuis en het stadskantoor. Die vorm.en voor Van Valkenburg de hoogtepunten uit het werkprogramma 1998. 'Daar willen we graag positief in meedenken en trachten de Binnendieze wat nadrukkelijker in beeld te brengen. In eenzelfde mate speelt het bij het kunstencentrum in de St.Jozefstraat. De architect zou de Binnendieze veel meer bij de belevingswaarde van het verblijfsplein binnen in het centrum kunnen betrekken.

Uit het masterplan blijkt dat de gemeente de Binnendieze eenessentieelelementvindtdatzij in het concept-bouwplan

wil opnemen. Zo van: Kijk eens jongens, hier staat het gebouw van ons, maar er ligt wel een Binnendieze !

Ik vind het in feite een heel mooie zaak dat niet alleen aan buitenstaanders, maar ook aan Bosschenaren duidelijk gemaakt wordt waar de Binnendieze stroomt. Want in negen van de tien gevallen kan men niet aangeven waar dat beroemde stadsri viertje loopt.'

Gemeente versus Kring De voorzitter is redelijk positief over de relatie tussen de Kring en de gemeente. Hij ervaart dat de Kring als gesprekspartner wordt erkend en gewaardeerd.

'Die relatie is natuurlijk altijd een vorm van een haat-liefde-verhouding. Je hebt elkaar nodig vanuit de wetenschap dat je niet buiten elkaar kunt. Het is ook een beetje het geven en nemen. Ik heb het idee dat de gemeente de Kring graag te vriend wil houden, omdat de Kring verrekt lastig kan zijn wanneer bepaalde procedures gaan spelen.'

De Binnendieze en het N oordbrabants Museum Een van de stoutste plannen van de werkgroep is het graven van een nieuwe tak van de Binnendieze, gezien vanafhet stadhuis door de Waterstraat naar de Verwersstraat. De voorzitter spreekt van 'wilde ideeën waaraan allerlei technische aspecten en veiligheidseisen vastzitten.' Maar het lost wel twee problemen op. Het Hellegat blijkt te smal, te donker en te lang te zijn voor rondvaarten en er huist een vleerrn.uizenkolonie. Met een nieuwe Diezeloop worden die belemmeringen uit de weg gegaan.

Het is gebleken dat er ook - figuurlijk- ruimte bestaat om een opstapplaats aan te leggen in de tuin van het Noordbrabants Museum.

Het is een wens. 'Maar,' zegt Van Valkenburg, 'in de loop der eeuwen is er wel vaker aan de Dieze gewerkt ofhet nu een nieuwe tak was, of demping van een bestaande. Zowel het museum als de vaartochten worden er aantrekkelijker door.'

Van Valkenburg benadrukr, dat zijn zorg om het behoud van de vleermuizenkolonie zuiver een uitspraak op persoonlijke titel gedaan is.

De toekomst van de Binnendieze De voorzitter besluit met enige relativering en een waarschuwing. 'Persoonlijk den k ik dat steeds meer mensen de commerciële waarde van de Dieze gaan inzien en dat ze dat willen uitbuiten. Het is natuurlijk economisch gezien erg aantrekkelijk. De Binnendieze is de tweede trekpleister van de stad en straks met de nieuwe vaarroute door de Weenergroep kan het de eerste attractie worden.

Maar ik heb niet de illusie datje als werkgroep kunt bepalen hoe de Binnendieze eruit gaat zien. Wij kunnen die lastige brom.vlieg betekenen door anderen alert te houden. Men moet zich niet inbeelden van alles met de Dieze te kunnen uitvoeren, zodanig dat er een kermisachtige sfeer ontstaat, want de cultuur-historische waarde blijft bij ons voorop staan.'

Paul Kriele

K-N APRIL l 999

3

VAN DE BESTUURSTAFEL

JAARVERSLAG KRING 1998 1 . vereniging a. samenstelling bestuur: Het bestuur startte het verenigings- tevens kalenderjaar 1998 in de volgende samenstelling: Hein Kurvers, voorzitter; termijn tot jaarvergadering 1999; Kok de Bekker, vice voorzitter; termijn tot 1januari1999; StanSwarts, secretaris; termijn tot en met 31december1999; Piet van den Heuvel, tweede penningmeester; termijn tot jaarvergadering 2000; JanKleyne, bestuurslid; termijn tot jaarvergadering 1999; Elly Strang, bestuurslid; termijn tot voorjaar 1998 (invulling vacature V.Verberk).

Hein Kurvers en Jan Kleyne gaven al in 1997 aan hun laatste periode van drie jaar als bestuurslid aktief te willen zijn; Piet van den Heuvel sloot zich hierbij aan hetgeen betekende dat hij de periode tot de jaarvergadering van het jaar 2000 niet zal volmaken maar bij de jaarvergadering van 1999 zijn bestuurslidmaatschap zal beëindigen.

In de jaarvergadering van 21 maart 1998 werden tot bestuurslid gekozen de heren Jan de Groot en Huub van Disseldorp (voor beiden termijn tot voorjaar 2001). In de taakverdeling nam Huub van Disseldorp de functie van penningmeester op zich.

In deze vergadering kwam Elly Strang terug op haar bereidheid voor een bestuursfunctie t/m hetjaar 20oi. Alles afwegende koos zij, geplaatst voor de noodzaak het totale werk voor de Kring te verminderen, voor het gidsenwerk en het werk in de werkgroep opleidingen.

Betrekkelijk kort hierna zag de heer Jan de Groot zich genoodzaakt om gezondheidsredenen en met verhoogde inzet voor zijn werk, zijn bestuursfunctie neer te leggen.

Daarmee kwam het aantal bestuursleden op 6. Met het vooruitzicht dat in mei 1999 een drietal bestuursleden zou aftreden is vanafzomer 1998 actiefgezocht naar nieuwe kandidaten. In deloop van 1998 kwam daarop de mededeling dat ook Huub van Disseldorp zich toch had verkeken op de hoeveelheid werk; ook voor hem moet het betaalde werk voorgaan. Het bestuur zag zich geplaatst voor de noodzakelijke vervulling van in totaal 6bestuursposten in 1999 !

Begin 1999 kwam daarbij de onverwachte mededeling van Stan Swarts dat hij met ingang van de ledenvergadering van januari 1999 zijn bestuursfunctie wilde beëindigen.

In 1999 zal dus een start met in totaal 7 nieuwe bestuursleden moeten worden gemaakt !

b. adviseurs: Met de adviseurs, de heren drs R.Hage, drs. W. van Leeuwen, prof. dr. P. Nissen en J.Stienstra sr. werd in 1998 vier maal vergaderd.

In december trad de heer Nissen terug in verband met zijn benoeming tot hoogleraar aan de universiteit Nijmegen en zijn verhuizing naar Nijmegen.

c. aantal leden: Het jaar 1998 begon met een ledental van 1559· Op 21 maart kon tijdens de receptie het 16ooe lid worden verwelkomd: mevrouw J.Strijbos uit Berghem. De stand per 1 april 1999 is 1789 leden!

d. actieve leden: Het aantal aktieve leden werd groter. Niet alleen vraagt het werk van Gastheerschap en Binnendieze de inzet v~n meer menskracht, ook de vereniging zelf heeft steeds L hoefte aan versterking.

In 1998 werd de werkgroep Binnendieze opgericht. Mevrouw van Veen nam eind 1998 de ledenadministratie onder haar hoede. Voor het beheer van gebouwen en materiële zaken werd de heer W.Boemaars bereid gevonden, geassisteerd door de heer Thissen.

De heer A.Kranenburg versterkte de ondersteuning van de zakelijke leiding van het Gastheerschap.

Het vertrek van mevrouw P.van der Elst eind 1998 betelende een groot verlies. Zij ondersteunde de werkgroepen 'kalenderfeesten', 'opleiding' en 'vesting' en verzorgde de opzet en het beheer van de Kringbibliotheek.

Een bijzonder moment was de huldiging van de 23 aktieveleden die zich al meer dan 12 1/2 jaar hebben ingezet voor de Kring. Een speciaal voor hen door Cor Unum ontworpen en geproduceerde schaal vormde onze blijk van waardering voor hun inzet en trouw aan de Kring.

Voor de werkzaamheden van de werkgroepen verwijzen wij u naar de verslagen van de werk- en projectgroepen. Deze liggen ter inzage in het Kringhuis en zijn ter vergadering aanwezig.

e. nieuwe erelid: In 1998 besloot de ledenvergadering haar bestuurslid en mede-oprichter Jan Kleyne voor al zijn verdiensten te benoemen tot erelid van de Kring.

Op 19 december kreeg Jan de gouden speld uitgereikt en onrving als blijk van waardering een replica van een Bosch blokschildje uit de 16e eeuw.

f. aktiviteiten: Het jaar 1998 stond uiteraard geheel in het teken van ons vijfde lustrum. Van de vele aktiviteiten is reeds in het januarinummer 1999 van het Kring-Nieuws uitgebreid verslag gedaan, waar wij hier graag naar verwijzen.

Vermeldenswaard blijft de inzet van vele leden op zeer uiteenlopende terreinen. We heb ben met veel succes de stad

K-N APRIL 1999

4

)

VAN DE BESTUURSTAFEL

kunnen laten zien waar we mee bezig zijn en waarom ons dat bezighoudt!

3. Gastheerschap en Binnendieze:

g. stedelijk bezoekerscentrum: In 1997 maakte wij melding van ons voornemen in 1998 aan de ledenvergadering een voorstel tot deelname aan een op te richten bezoekerscentrum in de stad voor te leggen. Het wachten was toe op de resultaten van een in opdracht van de gemeente' s-Hertogenbosch te verrichten locatiestudie. Deze studie moest duidelijkheid brengen in de haalbaarheid van de exploitatie en de beschikbaarheid van een geschikte locatie. Over de invulling en formule was inmiddels een rapport door een projectgroep waarvan de Kring deel uitmaakte, uitgebracht.

Op dit moment, eind maart 1999. zijn de resultaten nog niet bekend. Een voorstel voor een besluit van de Kring kunnen wij u dan ook nog niet voorleggen.

De jaarverslagen van de beide stichtingen geven u uiteraard uitvoerigere informatie. Zoals gebruikelijk liggen deze in het Kringhuis en ter vergadering ter inzage.

Hier is van belang te vermelden dat in 1998 de eigen opleiding Sint-J ansgids met goed gevolg door 22 vrijwilligers kon worden afgesloten. Gidsen van de Kring/Gastheerschap leiden nu voortaan rond in en om de Sint-Jan! In 1998 werd intensief met de gemeente overleg gevoerd over verlenging van de overeenkomst betreffende het varen op de Binnendieze. Gelet op de financiële betrokkenheid van de vereniging bij de resultaten van de vaartochten is uitzicht op langere termijn van groot belang. De inzet werd dan ook een algehele herziening van uitgangspunten.

Het overleg kon in 1998 nog niet worden afgerond.

2. Heemkunde doelstelling/ cultuurhistorie: - In 1998 vond in' s-Hertogenbosch de bijeenkomst van regio 7 van Brabants Heem plaats. In de Mariënburg werden onze tentoonstellingen bezocht en werd er vergaderd.

Uitwisseling van plannen en ideeën vormen de hoofdmoot van deze bijeenkomsten.

- De Raad van Aangeslotenen kwam bijeen. Alle informatie over Brabants Heem en de aangesloten verenigingen zijn nu op een diskette bijeengebracht, die binnenkort in het Kringhuis is te raadplegen.

- In het proj eet wooncultuur is door de vrijwilligers samen m.et het Stadsarchiefnaarstig verder gewerkt aan de analyse en inventarisatie van de gegevens uit de boedelbeschrijvingen. In 1999 volgen de publikatie van een aantal artikelen in boekvorm., de lezingencyclus en de grote tentoonstelling in het Noordbrabants Museum.

)

- Ook in 1998 vond met regelmaat overleg plaats met onze zusterverenigingen de Boschboom en de Heemkundekring Rosmalen. De onderwerpen hebben vooral betrekking op monumentenzorg en stadsontwikkeling.

Vandaar dat ook de Stichting 's-Hertogenbossche Monumentenzorg aan dit overleg deelneemt.

- Een tweetal excusies bracht ons naar Leuven resp. voor een bezoek aan de tentoonstelling over neogothiek en de Abdij en aan de Dirk Bouts-tentoonstelling. Deze laatste excursie stond ook open voor leden van de Boschboom. De deelname aan beide excursies was echter gering.

In 1998 droegen wij een steentje bij aan de organisatie van het bezoek van een Bossche delegatie aan de beiaard en boekenweek in Leuven. Het was ook een poging om meer lijn te brengen in de uitwisseling met onze zusterstad op cultureel en historisch terrein.

Stadsarchief en bovenal boekhandel Adr.Heinen waren hierbij onze gewaardeerde partners.

De door ons in overleg met het bestuur van de VW uitgewerkte strukturele samenwerking met de VW op het terrein van de cultuurhistorie bleek al eind 1998 bij de VW geen ondersteuning meer te vinden. De verhoudingen zullen in 1999 opnieuw vorm moeten krijgen.

In 1998 tradde heerA.Lesterhuis toe tot het bestuur van de Stichting Binnendieze; de heer J.de Wit nam, vooruitlopend op zijn benoem.ing in 1999, vanaf december al aan de vergaderingen deel.

4. Optreden als gesprekspartner: In 1998 werd op vele terreinen door de Kring weer 'meegepraat' d.w.z.invloed uitgeoefend.

T.a.v.de plannen voor herinrichting openbare nümte werden concrete suggesties ingebracht met betrekking tot Visstraat c.a., Markt en Parade.

Tegen de plannen voor nieuwbouw Loeffplein (sloop en vervanging Rabobank) werd bezwaar aangerekend voornamelijk op grond van het negeren van de uitgangspunten van het bestemmingsplan en her geheel voorbijgaan aan de relatie met de Moriaan en de aansluiting oude stad met de nieuwbouw aan her Loeffplein en in herTolbrugkwarrier.

Samen met BAI en BNA werd een uitgewerkt plan voor de instelling van een Architectuurprijs van de stad 's-Hertogenbosch bij her gemeentebestuur ingediend.

Met medewerking van de gemeente en Hartje 's-Hertogenbosch kwam een inventarisatie van 'beeldverstorende panden in de binnenstad' gereed en een stage rapport over de haalbaarheid van een organisatie voor stadsherstel in onze stad.

De hoop is nu gevestigd op een vervolg: wie neemt in de stad de draad op?

Vervolg zie pag 7

K-N APRIL 1999

5

VAN DE BESTUURSTAFEL

UITNODIGING: AAN DE LEDEN VAN DE KRING VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH U WORDT VAN HARTE UITGENODIGD VOOR DE ALGEMENE LEDENVERGADERING VAN DE KRING "VRIENDEN VAN 's-HERTOGENBOSCH" OP 11 MEI AS OM 19 .30 UUR. IN HET EUROHOTEL, HINTHAMERSTRAAT 63, 's-HERTOGENBOSCH Attentie: DE AANVANGSTIJD VAN DE LEDENVERGADERING IS VERVROEGD VAN 20.00 UUR NAAR 19.30 UUR!

De agenda luidt als volgt: 1 Opening door de voorzitter 2 Berichten van verhindering, ingekomen stukken en evt. mededelingen 3 Jaarverslag Kring over i998.

4 Financieel jaarverslag Kring over 1998 Verslag kaskommissie Vaststellingjaarrekening 1998 Decharge van de penningmeester Verkiezing nieuwe leden van de kaskommissie Contributieaanpassing 2000 e.v.

5 Rondvraag 6 Verkiezing voorzitter 7 Verkiezing overige leden van het bestuur 8 Sluiting van de vergadering om uiterlijk 20. 30 uur

Vanaf20.3ouur: Afscheid van de oude bestuursleden en kennismaking met de nieuwe bestuursleden.

Openbaar en informeel.

Toelichting op de agenda: Ad1 Deze vergadering zal voor het laatst onder voorzitterschap staan van de heer Hein Kurvers.

Ad3 Het jaarverslag van de Kring over 1998 is elders in dit Kring-Nieuws gepubliceerd.

De ledenvergadering van de Kring heeft in januari j.1. het verzoekgedaan om op de vergadering van 11 mei a.s. meteen voorstel tot contributieverhoging te komen. Tijdens deze vergadering werd reeds het idee gelanceerd om de contributie automatisch jaarlijks met f 1,-te verhogen vanafhet jubileumjaar.

Binnen het bestuur zijn nog andere voorstellen aan de orde geweest, maar uiteindelijk bleef dit voorstel als zeer aanvaardbaar. over.

Het voorstel luidt als volgt Contributie 2000 f21,2001 f 28,2002 f 29,2003 f30,-

De stukken zijn ter inzage op 3 mei van 20.00 tot 21.oo uur in het Kring huis.

De penningmeester is aanwezig voor het beantwoorden van Uw vragen.

Ad6 De heer Hein Kurvers is aftredend en niet meer herki1 ) baar.

In zijn plaats draagt het bestuur voor een termijn van 3jaren de heer Cor Gillhaus voor als voorzitter.

Veel vrijwilligers zullen hem kennen als stadsgids.

Voor een kort CV verwijzen wij naar het Kring-Nieuws . . . vanpnuan 1999, pagma5.

Ad7 Verkiezing van de overige leden van het bestuur.

Door het tussentijds aftreden van de Stan Swarts en door het aftreden van de heren Jan Kleyne, Piet van den Heuvel en door de kandidering van de Heer Gillhaus als voorzitter, zijn er 4 plaatsen in het bestuur vrijgekomen.

Wij stellen aan u voor: Karel Th. A. Luyben, geboren in 's-Hertogenbosch op 2 juni 1939, Visstraat 36 's-Hertogenbosch, naast het Kringhuis!

Heeft de lagere school in de Sint-Jozefstraat en de Mu gevolgd in de Wolvenhoek, beide bij de fraters. Volgde daarna in Utrecht de patroonsopleiding aan de School voor Grafische Vakken en is ruim 30 jaar als directeur in de drukkerijen uitgeverswereld werkzaam geweest.

Hij zal zijn managerskwaliteiten ,zeker ook op financieel gebied ,graag gebruiken t.b .v. de Kring.

Eric Overdijk is tot 1 mei nog direkteur van de ANWB in 's-Hertogenbosch en gaat dan in de VUT. Woont in de G. Hultmanstraat 8, 's-Hertogenbosch.

Hij heeft een toeristische opleiding gehad en heeft gewerkt bij deANWB in Den Haag en Tilburg en is sedert 1968 manager van de ANWB in' s-Hertogenbosch en heeft in het verleden veel gedaan aan reisbegeleiding van groepen over de gehele wereld. Vooral het werken met gidsen spreekt hem zeer aan.

Is reeds langere tijd lid van de Kring en heeft al lang 'iets' met' s-Hertogenbosch. Srad en Kring spreken hem zeer aan.

K-N APRIL 1999

6

VAN DE BESTUURSTAFEL

De Heer John Schepers is geboren op 16 april 1936 en woont Kleine Veer 3 in Empel.

Komt van oorsprong uit Weert, waar hij het gymnasium volgde en interesse had voor de j oumalistiek. Sinds kort in de VUT, na 18 jaar direkteur te zijn geweest van woningbouwvereniging SSW en 12 1/2 jaar secretaris van de aannemers bond NVOB. Is mornenteel verbonden als adviseur aan de Stichting Aanzet om mensen weer aan de slag te helpen. Is daardoor goed thuis bij de overheid, zeker op het gebied van verwerving van fin.ancien en subsidies. Heeft onlangs nog communicatiebeleidsplannen gemaakt voor SSW en andere instellingen.

)

De Heer Roman Jennen is 58 jaar en woont in de Postelstraat 46, 's-Hertogenbosch.

Is jurist en heeft o.a. expertise in verenigingsrecht. Hij is jarenlang penningn1eester geweest van de Brabantse Kastelenstichting. De heer Jennen is momenteel werkzaam als Secretaris van een medische beroepsvereniging. Vele vrij willigers zullen nog weten dat zij enkele jaren geleden tijdens een vrijwilligersdag zijn historische 'Huis van Boxtel' hebben bezichtigd!

Vervolgvanpag 5

JAARVERSLAG l<RING 1998 Deelname van Kringvertegenwoordigers van meer dan incidentele aard: - Ambtelijk overleg met monumentenorganisaties: Âą 5 x peIJaar.

- Bestuurlijk overleg monumentenorganisaties rn.et Ben W : 1 x peq aar.

- Overleg Orgaan Openbare Ruimte (OOR): 8 x per jaar.

- Vooroverleg centrum managen1ent: 7 x per jaar.

- ComitĂŠ Open Monumentendag.

- Bezoekersmanagement.

Het huidige bestuur is ervan overtuigd dat zij een aantal bijzondere kandidaten heeft voorgesteld en wij hopen dan ook van harte dat u het met onze voordracht eens zult zijn.

- Klankbordgroep projekt vestingsteden.

De leden kunnen tot aanvang van de vergadering bij de secretaris tegenkandidaten stellen.

Deze schriftelijke kandidaatstelling moet ondertekend zijn door tenminste lo leden van de Kring.

Op de eerstvolgende bestuursvergadering zullen de functies en portefeuilles onderling verdeeld worden. Wij zullen de bestuurssamenstelling z.s.m. publiceren in het KringNieuws.

- Boschlogie: werkgroep en Raad van Advies.

)

- Monumentencommissie: openbaar gedeelte.

Bestuurlijk maakte de Kring deel uit van het bestuur van: - DeStichtingStreekWV's-HertogenboschendeMeierij.

- Stichting Havenconcert. (bestuurslid Binnendieze ).

Ad8 I.v.m. het informele afscheid van de 'oude bestuursleden' en kennismaking met de 'nieuwe', waarbij ook mensen van buiten de Kring zijn uitgenodigd, zal getracht worden om de vergadering om 20 . 30 uur te sluiten.

- Stichting Woon- en Leefculturen 's-Hertogenbosch.

Tot ziens op de Algemene Ledenvergadering op 11 mei Het bestuur van de Kring 'Vrienden van 's-Hertogenbosch' Hein Kurvers, voorzitter John Vermulst, secretaris Piet van den Heuvel, 2e penningmeester JanKleyne, lid Cor Gillhaus ,lid Frans Sluyter, lid

l<-N APRIL 1 999

7

VAN DE BE STUURSTAFEL

TOELICHTING JAARREKENING 1998 De jaarrekening sluit met een exploitatietekort van fl zi.585,-. Dit verlies wordt veroorzaakt door twee incidentele posten te weten a) een korrektie op de afschrijvingspost van de afgelopen jaren en b) een afschrijving van de voorraad eigen uitgegeven boeken.

Exploit;}tiere kening

werkelij k

19 98

beg root 1998

begro ot

44000 1500 3200

45000 7800 1000

199 9

Baten

Lodonbijrlragen

49450

Donaties/giften Marge verkoop boeken

4286 3306

Verkoop lus/rum pakketten

8642

500

Advertenties

1000

Bijdrage Stg Binnendieze

Bijdrage S/g Gas/heerschap

7500 2515

Rentebaten Subsidies

76199

7500 4500 2500

-----s42oO

5000 25125 7500 1100

~

Lasten

10450

10800

Verkoopkosten

13607 8 566 1706 22724 510 9284 10724 5192

7500 11682 1200 7850 8400 800

Voorziening 60 /uslrt1m Algemene kosten Afschrijvingskosten 1998 Afschrijvingskosten correctie 199611997

2374 13558 11537

2950 10500

7000 19000 1200 10200 19000 800 6000 5 025 13500

52 199 · 10000 · 15000

5000

Aktivileiten leden

Kosten lustrum-pakketten Werk- en projectgroepen Huisves tingskosten Bostuurskos/cn

Kosten secretariaat Kosten Kringnieuws

Lustrum 1998: Kosten Lustrum Vrijval reservering Kring Bijdrage Binnendieze Diverse baten en lasten:

10803 ·40000

Afwaardering voorraad boeken Bijdrage Gemeente

Resultaat

97784

66332

·21585

· 2132

Krjnq Vrienden vao 's.Hertog enbosch

aJlliHl:i l;Hl:[ Jj dl: !ö!U'.!!:b!lr

Het aantal leden bedraagt per ultim o 1998 1559 en per 1april1999 1789.

ada):

Krin g Vrien den yan 's-H crtoge nbosch

1998

1997

Aktiva M ateriële vaste akliva

82252

112986

Voorraden

17740

38483

375 8000 13127 14153

41 09 75 28601 4274 10879 21386

92525

De ledenbijdrage is 13% meer dan begroot. Het is echter niet onwaarschijnlijk dat enige du izenden guldens voor hetjaar i997 zij n meegenomen in 1998. Dit is dan ook de reden dar de begrote bijdrage i 999 lager is vastgesteld.

Bij de saldo-analyse van de diverse grootboekrekeningen bleek dat in de jaren 1996 en i997 de afschrijving op de geïnvesteerde bedragen voor huisvesting en inrichting niet juist waren berekend. Het te weinig afgeschreven bedrag was fl. 10.974. In plaats van dit bedrag de komende jaren geleidelij k aan in de exploitatierekening op te nemen heb ben wij besloten dit bedrag in één keer als extra verlies mee te nemen zodat wij het jaar 1999 met de juiste afschrijvingsbedragen kunnen rekenen.

adb): Circa 8 a 9 jaar geleden hebben wij een serie boeken voor eigen rekening uitgegeven. Op dat moment heeft men i.v.m. de kostprijs per exemplaar een groot aantal boeken tegelijk moeten afnemen. In het begin werden er ook regelmatig exemplaren verkocht. De laatste jaren was er echter maar zeer weinig belangstelling voor. De markt prijs van de incourante boeken is dan ook nog slechts een klein percentage van de kostprijs.

Wij hebben dan ook besloten om een extra afschrijving van fl. 10.803 , als verliespost op te nemen.

De post d onaties en giften is aanzienlijk groter dan begroot. Dit wordt grotendeels veroorzaakt doordat wij de door de leden betaalde extra bedragen boven de kontributievan fl z5,-op deze post hebben verantwoord.

De opbrengst lustrumpakketten ad fl. 8.642,- vindt zij n tegenpool in de kostenpost ' activiteiten leden'.

In de post 'verkoopkosten' is een bedrag van fl. i.ooo,- opgenomen voor uitgegeven represen tatiekosten. Daarnaast zijn er folderkosten± fl. i.400,en circa fl i.3 00,- voor afschrijving van te hoge voorraden ( o.a. platen bij het boek's-Herrogenbosch Waterstad) .

Bij de diverse baren en lasten is fl 40.000,- als bijdrage van de gemeente 's-Hertogenbosch in de door ons in het kader van het lustrum ontwikkelde activiteiten. 's-Hertogenbosch, 1april 1999

Vorderingen: Debite uren Waarbotysom Lening Gas/heerschap Rek. crt Gastheerschap Rek. crt Binnendieze Gemeente Overig e vorderingen

Liquide middelen

5 143

92672

141409

233462

362202

163287

184872

50000

50000 10000 1000 2500

Als wij de twee bovengenoemde incidentele posten buiten beschouwing laren sluit de verlies- en winstrekening met een kleine winst, terwijl voor 1998 een klein verlies was begroot.

) Het bestuur H.Kurvers, voorzitter J.Vermulst, secretaris P.v.d.Heuvel, ze penningmeester C.Gillhaus, bestuurslid J.Kleyne, bestuurslid F.Sluyter, bestuurslid

Pass iva Eigen vermogen Voorzieningen: Kring huis Lustrum Subsidie kalenderfeesten Subsidie geschiedschrijving

332,81 4 .381,29

88 1,29

Te weinig afgeschreven in 1997 , correctie in 1998

800 2500

Kortlopende schulden

95 .144,49

Compytgcapparatyuc

1997 HP Laser Jet SP 55975 29724 2355 4927

Crediteuren Overlopende ledenbijdragen Overlopende lustrumbijdragen Bosc/1/ogio Gastheerschap Overige schulden

1997 Verhoeven 1997 J. van Delft

17799,75

0,00 2625,00

-6714,29

67 14,29

9903, 0 0

243 37 ,40

4 310 4,34

562,63

550,00

550,00

·562,63

562 ,63

33 ,3 3 1662,63

Te weinig afgeschreven in 1997, correctie in 1998 1998 PC +monitor

332,81 875,00

4862,29

1622,29

3240,00

6524,92

2734,92

3790,00

35597,32

8 2251,56

20849 16875 233 4 62

3622 02

Totaal

154.597, 06

26 84 5,18

990 3,00

K-N APRIL 1 9 9 9

8

EXPOSITIES

's-HERTOGENBOSCH BINNENSKAMERS Tentoonstelling

Speciaal pakket voor de jeugd

Op 10 juni a.s. zal de grote tentoonstelling in het Noordbrabants Museum geopend worden. Dat maakt nieuwsgierig naar waqmze voorouders zo al in huis hadden. In de tentoonstelling kunt u 'op visite komen' bij Josina Copes - Schade van Westrum in haar mooie kamer waar zij haar gasten ontving. U kunt ook het schamele bezit van een soldaat in het leger in de 11' eeuw aanschouwen: het past in een enkele kist.

Zo zal er meer te zien maar ook te beleven zijn in het museum. Acteurs van Moyses' Bosch kruipen in de huid van vier verschillende personages uit de tentoonstelling en doen hun leven in vroeger tijden voor ons herleven.

De jeugd wordt bij het projekt zeker niet vergeten. Het is immers ook een doelstelling van de Kring de jeugd kennis te laten maken met het cultureel erfgoed van onze stad. Het Museum biedt een pakket aan voor de bovenbouw van de basisschool en de onderbouw van het voortgezet onderwijs dat op 29 april aan de docenten wordt gepresenteerd. De Kring haakt daarop in met een speciale wandeling waarin met onze voorouders uit de tentoonstelling nader kennis kan worden gemaakt.

Deze wandeling zal in de zomermaanden ook voor volwassenen worden georganiseerd.

Van 10 juni t/m 3 oktober!!! Sleep familie, kennissen en gasten mee naar dit stukje Bossche geschiedenis.

Let ook op het prachtige affiche en de los te verkrijgen ansichtkaart in fraaie uitvoering en groot formaat!

Publikatie

)

Het blijfr niet alleen bij de tentoonstelling. Het door vrijwilligers van de Kring in nauwe samenwerking met het Stadsarchief uitgevoerde bronnenonderzoek biedt ook het materiaal voor de uitgave van een boek onder redaktie van Charles de Mooij enAart Vos. Mede auteurs zijn Harry Boekwijt, Frans Jansen en Esther Vink.

Het boek verschijnt bij de feestelijke opening van de tentoonstelling. En waar koopt u het?

Bij de Kring natuurlijk: fl. 35'-

Lezingencyclus Het projekt wooncultuur kent voor de echte liefhebbers van de cultuurhistorie ook de lezingencyclus. In december jl is die gestart. Op de ro 1staan nog de lezingen van dr Th. Wijsenbeek-0 lthuis over ontwikkeling in het gebruik van de ruimten( 27 april), drs M.Bouterseovermuziek( 18 mei), van prof dr Duverger uit Gent over schilderijen ( l juni) en van H.Dibbets over de Bossche wooncultuur in het perspectief van de Nederlanden ( 8 juni). De deelname aan de cyclus is volgeboekt.

Mochtu nog belangstelling hebben voor de resterende lezingen dan gelieve u zich voorafop te geven! Prijs per lezing fl. 15,-. Bij vo !doende extra belangstelling zal een grotere accommodatie worden gezocht. Opgave in het Kringhuis: Kruisstraat34, tel6135098.

Bossche huiskamers 1999: boek en tentoonstelling Het thema Bossche wooncultuur heeft anderen ge茂nspireerd en tot initiatieven aangezet.

Zo presenteert de Junior Kamer een 60-tal Bossche huiskamers anno 1999 met hun bewoners in een boekwerk. Ook dat maakt nieuwsgierig: wie? waar? en vooral hoe woont hij ofzij ! Een beetje gluurderig misschien, maar wie heeft ofwil nog wat te verbergen?

De feestelijke presentatie van de uitgave is op zaterdag 5 juni in het Kringhuis, op welke dag ook de opening van de tentoonstelling van de foto's (van J. Verhoeff) inde vitrine en het plein in de Visstraat 42 plaatsvindt.

Ook dit boek is te koop in het Kringhuis!

Volg de berichtgeving in de media.

Huiskamers in het schemerdonker '? : Kringleden op speurtocht in oude schoenendozen, fotoalbums enz.

Ook de Kring sluit nog met een eigen projekt hierbij aan.

Een speurtocht naar fotomateriaal uit de periode tot 1960 van huiskamers. Een periode waaraan velen van ons nog herinneringen hebben en die ook de jeugd zich nog deels van oma's en opa's tijd moet kennen.

Het is ook een oproep aan u, lezers, om eens op zoek te gaan naar fotomateriaal waarin een beeld van de huiskamers uit een meer recente periode, liefst ook met hun bewoners !!

Uit de inzendingen zal een keus worden gemaakt voor een tentoonstelling in de Visstraat. Graag ook een korte toelichting over de bewoners er bij.

Doetumee?

Zo bouwen we een interessant beeld op vanafde 16e eeuw, vanaf de uitvinding van de fotografie tot 1960, aangevuld met de huiskamers van 1999路 Inlichtingen en opgaven: in het Kring huis. In het volgend nummer van Kring-Nieuws komen we hier nog op terug.

K-N APRIL 1999

9

EIJSBOUTS ASTENSIS ME FECIT

EIJSBOUTS ASTENSIS ME FECIT .... OP 24 MAART 1999

Er zijn weinig uitstapjes zo toepasselijk voor een torengids als een bezoek aan de Koninklijke Eijsbouts in Asten.

Het klokkengietersbedrij f dat al sinds de vorige eeuw gevestigd is in het centrum van het Peeldorp Asten aan de voet van-hoe kan het ook anders- de kerk (met klokkentoren).

Op woensdag 24 maart was het zover. Een twaalftal torengidsen van de Kring kon optrekken naar Asten.

Het programma van die dag bestond uit twee delen: allereerst een rondleiding door het beiaardmuseum in Asten.

We maken we een rondgang door de geschiedenis van ruim 4 eeuwen klankrijkdom.

Het waren de oude Chinezen die hun liederen al met de klank van klokken begeleidden. Het waren de ruiters uit hetNabije Oosten die de klokjes aan hun paarden hingen om zo de kostbare dieren tegen onheil te beschermen. Toen en daar werd de basis van de klokkengieterskunst gelegd.

De luidklokken zijn stellig een schepping van het westers christendom. Ze verheffen hun bronzen stem ,maar het zijn dikwijls ook staaltjes van ornamentale kunst met verfijnde en uitbundige versieringen.

Sinds het begin van de 16"eeuw hebbende steden van de lage landen talloze beiaarden laten gieten.

De beiaardiers lieten ze klinken.

We zagen oude speelwerken met grote ijzeren speelwalsen vol toonstiften, kolossale mechanieken met knarsende smeedijzeren raderen en ratelende windvleugels.

Natuurlijk stonden er ook tikkende uurwerken.

Inhetmidden van de 14' eeuw verschenen de eerste uurwerken op de torens. Alle torenuurwerken uit die tijd werden door de smid uit ijzer

gesmeed. In de 19' eeuw werden ze zelfs met prachtig gesneden messing tandwielen uitgevoerd.

Later in onze tijd werden er veel afgedankt en afgevoerd naar de schroothoop . Een goed gevoel, dat ons uurwerk nog veilig in de toren staat!

We zagen niet alleen een mooie collectie Europese klokken, uurwerken en beiaarden, maar ook een prachtige verzameling exotische klokken en verwante slaginstrumenten, voornamelijk uitAfrika en AziĂŤ.

Een vriendelijke en enthousiaste gids gaf uitleg en demonstreerde de werking van de klokken, beiaarden en andere instrumenten. Onder de vele tentoongestelde klokken bleek een laatmiddeleeuws klokje van Bossche oorsprong te zijn. Dat werd spontaan teruggevorderd, ni.aar bleef uiteindelijk toch hangen.

Misschien een replica als compromis? ) Na deze rondleiding en een smakelijke lunch werd de invulling van het programma overgenomen door de heer Augustus, campanoloog en hoofd van de klokkengieterij van de firma Eijsbouts. De meeste torengidsen ontm.oetten hem al eerder, op Monumentendag 1998. In de toren van deSint-J an gafhij toen onvermoeibaar en gloedvol uitleg over hetgieten van klokken.

Eijsbouts giet gemiddeld drie keer per week klokken. Een belevenis die wij die middag samen met afgevaardigden van de gemeente Bergen op Zoom meemaakte. De Bergenaren waren zo getuige van het gieten van 'hun' klokken!

Zo'n vijf klokken, van verschillende grootte werden die dag gegoten. Rond halfdrie zou het brons de juiste temperatuur hebben bereikt. Voor het zover was,mochten we uitzwermen over het hele bedrijf en alle afdelingen bezoeken.

We zagen de beletteraars in actie. Die zorgen dat op de klok te lezen staat wie zij Uawel) is en waarvoor zij is gegoten,

K-N APRIL 1999

10

EIJSBOUTS ASTENSIS ME FECIT

over in een kleinere ketel; het overgieten in de mallen kon beginnen.

Daarbij spatten kleine vonkjes vloeibaar brons van de massa, wat het extra spectaculair maakte.

Bij Eijsbouts vliegen de vonken eraf, letterlijk en figuurlijk!

Het brons stolt vrij snel, werd ons verteld. Is dat eenmaal gebeurd, dan kan het 'uitpakken' van de klok beginnen en kunnen de ongerechtigheden worden verwijderd. Weer een secuur werk. Zo moet de belettering en de versiering van de klok met een graveerpen worden ontdaan van het 'aanhangend brons'. Daarna wordt de klok gepoetst en gestemd.

We aanschouwen met eigen ogen hoe het vormen gietproces verloopt, hoeveel zorg en tijd het maken van een klok vergt, de spanning die er is tijdens het gieten waarin alle eerdere arbeid in een ogenblik verloren kan gaan.

Voor de klok de fabriek uitgaat, ondergaat deze nog een aantal processen: zandstralen, slijpen, polijsten, uitdraaien, op stemming brengen en soms aflakken.

Dan volgt verzending naarde plaats van bestemming, waar een team van een vijftal specialisten van de firma Eij sbouts de eindverantwoordelijkheid neemt voor de plaatsing van de klok of de beiaard.

)

ze brengen ook de sieraden aan. We kregen een mooi sieraad te zien dat door Niels Steenbergen ontworpen was.

We bezochten de stemmer, die zorgt dat de klokken klinken als een klok. Het stemmen van klokken gebeurt door het wegslijpen van het brons, tot de juiste toon bereikt is. Hierbij geholpen door computers en machines, blijft het ambachtelijk stemmen toch een precies werk dat veel vakmanschap vereist.

Alle medewerkers van Eijsbouts zijn steeds even vriendelijk om tekst en uitleg te geven aan ons gidsen: Ze waren' potten' -kijkers gewend.

Op het buitenterrein van Eijsbouts stonden klokken die wachtten op restauratie, maar ook nieuwe, pas gegoten klokken. Bijvoorbeeld een klok van meer dan 5000 kilo, die op 4 juli 2000 onthuld gaat worden in de Verenigde Staten: Op Independence Day. 'Eijsbouts Astensis me fecit anno MM' stond er alvast op de rand te lezen.

Om half drie konden we dan het gieten van de klokken voor die dag meemaken.

Als bij een voorstelling werd een rolluik omhooggetrokken, waarachter zich de ketel met het kokende brons bevond. Een klein team goot een deel van het vloeibare brons

Eijsbouts levert klokken over de gehele wereld, luidklokken en beiaardklokken, in alle soorten en maten.

Een aardige bijkomstigheid is dat Eijsbouts ook kunstwerken giet. Zo stond naast de klokken op het buitenterrein ook een aantal in brons gegoten boomstammen. Die waren bestemd voor de tuin van Paleis het Loo. Een kunstproject waarvoor wel eerst een wilgenbos moest worden gekapt(!)

Maar wij kwamen uiteraard voor de klokken en die hebben we volop gezien.

Met alle facetten van het klokkengieters- en restauratiebedrijfmaakten we kennis.

Ook met de kroon op het werk: het eigenlijke klokkengieten.

Th: middag was een klinkend succes.

Als wij straks weer voor de Noteman staan, zullen we zeker terugdenken aan het gietproces van de klok, een intrigerend stuk ambachtelijke bedrevenheid, in een tijd waarin elders mechanisering steeds meer opgeld doet.

Cis van Heertum en Henk van der Sluijs

K-N APR IL 1999

ll

HET NIEUWE KRING-SEIZOEN

HET NIEUWE KRING-SEIZOEN: KLOKRONDLEIDINGEN EN EVENEMENTEN op dat zegel staat. Als je zegel aan een oorkonde hangt, dan ben je mede verantwoordelijk voor wat in die oorkonde afgesproken is.

Het Rijksarchiefis ook dé plaats waar u gegevens kunt vinden over uw voorouders, voor zover die in onze provincie woonden. De oude persoonsgegevens uit alle Brabantse gemeenten worden in de Citadel bewaard. Op de tentoonstelling zal een afbeelding hangen van een prachtig uitgevoerde stamboom. Maar als u wilt uitzoeken of uw overgrootvader inderdaad inBergenopZoomgeboren is ofals u wilt weten of uw grootmoeder een tweelingzusje had, ofals u van uw eigen familie zo'n stam.boom wilt maken, dan kunt u die gegevens vinden in het Rijksarchief

Klokrondleidingen

foto: H.M.A. Syoor

De plannen voor hetnieuwe seizoenzijnklaar. De folder met het aanbod heeft u met het Kring-nieuws van maart toegestuurd gekregen. Nieuw zijn de klokrondleidingen: rondleidingen op vaste dagen en vaste uren. De Kring verzorgt niet alleen activiteiten voor leden en belangstellenden, ze wordt ook steeds meer gevraagd een cultuurhistorisch programma bij grote evenementen te verzorgen. En dan zijn er plannen om in het Kringhuis wisselexposities te organiseren.

Lian Duif, coödinator Gastheerschap van de Kring zal iets over de nieuwe activiteiten vertellen voor dit nummer van het Kring-Nieuws. Als ik haar opzoek in het Kringhuis, zegt ze: kom maar gauw mee naar beneden. We hebben net een overleg over een expositie. In het Kringhuis willen we regelmatig tentoonstellingen organiseren. Op 24 april, tegelijk met de opening van het seizoen, start de eerste tentoonstelling. Die zal gaan over het Rijksarchief Als mensen de naam Rijksarchief horen, dan denken ze wellicht aan een instantie in Den Haag. En wat gebeurt daar in dat archief? Misschien denkt u ook dat er veel en vooral sroffige papieren bewaard worden.

De werkelijkheid is anders. Iedere provincie heeft een Rijksarchief Het Rijksarchiefin de Provincie Noord-Brabant is te vinden in de Citadel. Het archieflaatop de komende tentoonstelling drie aspecten van haar werk zien. Inderdaad worden er in het archiefheel veel documenten bewaard. De stellingen in de Citadel zijn kilometers lang. Bij al die documenten zijn ongetwijfeld veel saaie akten, maar het archief bezit ook prachtige stukken. Bijvoorbeeld de oorkonde waarop de oprichting van de Lieve Vrouwe Broederschap is vastgelegd. Aan die oorkonde hangen de zegels van iedereen die op dat moment lid van de broederschap werd. Zo'n zegel is te vergelijken met de pincode van nu: een garantie dat de man die dat zegel gebruikt inderdaad degene is wiens naam

Een nieuwe activiteit van de Kring zijn de klo krondleidQ gen. Dat zijn niet rondleidingen rond de klokken van de Sint-Jan, zoals ik aanvankelijk dacht. Het zijn rondleidingen die op een vaste dag in de week en op vaste tijden georganiseerd worden. In het komende seizoen worden deze rondleidingen veel vaker aangeboden, soms zelfs dagelijks. U kunt iedere week kiezen uit een aantal mogelijkheden. Als u bijvoorbeeld bezoekhebtvanfamilieofvan vrienden uiteen ander deel van het land is een activiteit van de Kring een gezellige manier om hen iets van onze stad te laten zien. De inhoud van die rondleidingen is veelal vernieuwd. Bij sommige rondleidingen wordt op een televisiescherm extra uitleg gegeven. Denk dus niet te snel: ik ben als eens in het stadhuis geweest. De nieuwe rondleiding daar is heel leuk om een keer op een woensdagmiddag met de kinderen te doen.

Ook de rondleiding in de Sint-Jan is vernieuwd. En op de museumzolder van de toren is vorig jaar door leerlingen van de kunstacademie een presentatie gemaakt van de restauratie van de toren door de eeuwen heen. Die opstelling geeft i:; goed inzicht in de geschiedenis van de toren.

Reinier van Arkel Vorig jaar zijn een groot aantal instellingen op het terrein van de geestelijke gezondheidszorg, zoals bijvooorbeeld het Riagg samengegaan met het psychiatrisch ziekenhuis Reinier van Arkel. In 1999 komt de nieuwbouw van Reinier van Arkel klaar. Reinier van Arkel is één van de oudste ziekenhuizen in ons land. Ter gelegenheid van het ontstaan van een nieuwe organisatie voor de geestelijke gezondheidszorg in 's-Hertognbosch en de opening van de nieuwbouw heeft Reinier van Arkel aan de Kring gevraagd een activiteit rond het thema 'zorg' te organiseren. Er wordt nu gewerkt aan een stadswandeling, waarbij het mogelijk is een kijkje te nemen in verschillende' zorg' instellingen. Bij datprogramrn.ahoort dan bijvoorbeeld een rondleiding in de oudste delen van het gebouw van Reinier van Arkel en een kijkje in het daar aanwezige koninklijk toilet.

Zodra de wandelingen daadwerkelijk van start gaan, hoort u daarover.

K-N APRIL 1999

12

)

HET NIEUWE KRING-SEIZOEN

Evenementen

)

)

De Kring heeft inmiddels een naam opgebouwd waar het gaat om de verzorging van cultureel-historische activiteiten bij grote evenementen. Een paar voorbeelden. Deze zomer viert het stedelijk gymnasium haar jubileum met een grote reuunie. Er worden duizend deelnemers verwacht. De Kring verzorgt een deel van het programma voor de re端nisten.

Een misschien nog belangrijker evenement is het jaarlijks congres van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten dat op 9 juni in' s-Hertogenbosch plaats vindt. Deelnemers aan dit congres zijn met name burgemeesters en wethouders. De Kring verzorgt een onderdeel van het programma. Bestuurders uit het hele land leren op deze manier iets van de culturele en historische achtergrond van de stad. Voor deze evenementen worden veel vrijwilligers ingezet. Het is uniek in Nederland dat een vrijwilligersorganisatie als de Kring voor de ontwikkeling en uitvoering van dergelijke programma's gevraagd wordt.

Van6tot 10septemberorganiseertdeKatholiekeBond van Ouderen (KBO) een landelijk seniorenfestival ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van de bond. Het is de eerste keer dat een seniorenbijeenkomst zo groots wordt opgezet.

Het festival moet het grootste senioren-evenement in Europa worden, zo hopen de organisatoren. Er worden heel veel vijftig-plussers verwacht. Ook in het kader van dit festival is de Kring gevraagd een aantal activiteiten te organiseren.

De medewerkers van de Kring willen natuurlijk iets van de rijke cultuur van 's-Hertogenbosch tonen. Maar zij willen ook laten zien dat je als vijftig plusser heel veel kunt bereiken in het ontwikkelen en uitvoeren van aktiviteiten waar gaat om het bewaren en het promoten van de historische en culturele waarden van je woonplaats. Veel actieve leden van de kring behoren tot dezelfde leeftijdsgroep als de deelnemers aan het seniorencongres. Zij hopen dat hun enthousiasme overslaat naar de deelnemers van het festival.

renaande balie tegenover het vertrekpunt van de boten. Daar kan u ook nu ook nog kaartjes reserveren. Maar wilt u liever vanuit uw huis reserveren, dan kan dat nu ook telefonisch. U moet dan wel extra telefoonkosten betalen (75 et per minuut), maar u hoeft niet naar de balie te komen. Dat wel zo gemakkelijk. Op de tij den dat de telefonische reserveringsafdeling geopend is kunt u zowel voor groepen als voor enkele plaatsen reserveren. De 80.000 plaatsen die dit jaar beschikbaar zijn staan in de computer. De medewerkster van de reserveringsafdeling kan ogenblikkelijk zien of er op het door u gewenste tijdstip plaats is. De boten varen nog niet, maar er zijn inmiddels al ruim vijfduizend kaartjes verkocht.

Al met al bruist het in het Kringhuis van activiteit. De nieuwe winkel in de Kruisstraat is inmiddels ingericht en zal steeds meer toegerust worden als een cultuurhistorisch informatiecentrum. Bij de opening van het seizoen op 24 april wordt het startschot gegeven voor een seizoen dat er zijn mag.

Marjan Vonk

AGENDA 24april

feestelijke opening vaarseizoen 9juni

VNG-congres 3juli

dag van de architectuur, met een prijsvraag voor een hekwerk voor twee concrete locaties in' s-Hertogenbosch

Reserveringslijn Binnendieze Nieuw is ook de geautomatiseerde reservering voor de vaartochten op de Binnendieze. Tot vorig jaar kon u reserve-

6- 10 sept.

KBO: seniorenfestival

Wij staan bekend om onze grote collectie boeken over onze stad.

Ook de Meierij van 's-Hertogenbosch, onze provincie en geschiedenis in het algemeen is bij ons goed vertegenwoordigd. Het is de moeite waard eens om bij ons binnen te stappen.

Aili:Hcfncn BOEKHANDEL

Kerkstraat 23-27, 5211 KO 's-Hertogenbosch.

Tet. (073) 6130012, tax (073) 612 09 90.

E-mail: adr.heinen@pi.net

K-N APRIL l 999

13

'MOETTE NOU TOCH'S KIJKE'

'MOETTE NOU TOCH'S KIJKE' Een straatje met een rare naam: Achter den Engelschen Pispot Kerkstraat. Men kon ook nog in het steegje komen via de Gasselstraat [naast de huidige messenwinkel van Wellens].

Als herinnering aan de St. Annakapel, [deze heeft gestaan waar nu de Hervormde Kerk is J werd in de schuilkerk van' de Engelsche Pispot' de H. Moeder Anna bijzonder vereerd.

"Wanneer is men daar een schuilkerk begonnen?

Kerkstraar (Ansichten: vcrza111eU1tiJ]D

Hcncfrifs)

In de Kerkstraat schuin tegenover de Korte Putstraat is een smal straatje 'Achter Den Engelschen Pispot' geheten. Waar komt die naam vandaan? Je zou in eerste instantie denken dat 'Achter', staat voor; gelegen achter het pand 'De Pispot'.

Maar er is daar helemaal geen pand dat zo heet.

Volgens P. Adrianus in het dagblad Het Huisgezin van 11 oktober 1957, heette het straatje vroeger het 'gangs ken agter de Tromp' ofwel: 'het Trompengangsken' vernoemd naar het huis op de hoek, 'De Tromp', nu Kerkstraat 38.

Later heette het:' 'tWassenbergstraatje' vernoemd naarde Dominicaan Gerardus Wassenberg, die daar dienst deed in de schuilkerk.

Maar nog steeds volgens P. Adrianus; zou in een Bossche schepenakte van 1776 vermeld staan het 'Trompenganken' 95, ofhet 'Wassenbergstraatje' het steegje is echter het meest bekend is onder de naam van' den Engelschen Pispot' Waar komt deze onsmakelijke naam dan wel vandaan?

"Omdat het een dwarsgangetje was achter de huizen: 'Het vergulde Potje', of'de Waterpot' en' de Waterkan'. P.Adrianus geeft niet aan [en ergens anders kan ik er ook niets van vinden), waar het woord' den Engelschen' vandaan komt.

Misschien zijn er lezers die hier meer van weten!

Het steegje dat men ook vanuit de Hinthamerstraat kon bereiken, heeft ook 'Achter de Gouden Rijder' geheten, dit omdat het steegje achter het pand 'de Gouden Rijder'in de Hinthamerstraat lag.

'De Engelsche Pispot' gaf toegang tot een geheime schuilkerk, die aangeduid werd als 'de Roomsche Kerk in de Kerkstraat', ofschoon zij verborgen lag achter de huizen van de

RECTIFICATIE Samenstelling van het bestuur In het laatste Kring Nieuws is abusievelijk een fout geslopen in de samenstelling van het bestuur. Bij de leden mist u Jan Kleyne.

Hiervoor onze excuses!

Dat zal geleidelij kzij n geschied, zoals het is gegaan met alle andere schuilkerken in de stad, eerst in een privĂŠ huis, dat langzamer werd uitgebreid.

Na de verovering van 's-Hertogenbosch door Frederik Hendrik, verlieten op 17 september 1629 alle Dominicanen uit het Predikherenklooster in de Hinthamerstraat, ten getale van 64, de stad op vier paters na, die inhet geheim. binnen de vestingbleven.

Over pater Wassenberg valt nog te vertellen dat dl 'paep' in 1681 het paspoort, dat hem tijdens de pest verleend was, nu ingetrokken en ongeldig verklaard werd. Bevolen werd ook dat de kerk 'niet verder en mach werden gebruyckt voor het houden van Paepsche vergaderinge[ n]'.

Op 27 januari 1717 werd pater Gerard van Enghen officieel als missionaris aangesteld, die in 1738 hulp kreeg van zijn medebroeder, de Bosschenaar Hyacinthus Spijkers. Hij was de laatste Dom.inicaan, die hier de zielzorg waarnam" want in 1770 werd de wereldheer Gijsbert de Cort pastoor van dit bedehuis, die in een huis in de Kerkstraat woonde, dat in 1779 geheel werd vernieuwd. In 1811 werd deze schuilkerk ges loten op last van keizer Napoleon.

De schuilkerk 'de Engelsche Pispot' heeft het meest tegenspoed gekend van alle schuilkerken in 's-Hertogenbosch. De eerste honderd jaren leidde zij een verborgen catacombenleven, omdat toen de regels van de regering streng werden uitgevoerd. De protestantse regering meende het katholiek leven in' s-Hertogenbosch te kunnen vernietigen. Door de standvastigheid van de katholieken moesten\ ) protestanten hun machteloosheid ondervinden, vandaar dat de protestantse regering op den duur soepeler werd. Zo gebeurde het, dat de schuilkerk in 'de Engelsche Pispot', de zogenaamde' oude kerk' die men langs drie steegjes kon bereiken, tamelijk groot was geworden en dat het kerkbezoek aldaar steeds openlijker geschiedde. Het bleek op den duur te klein te worden voor het aantal gelovigen, daarom. vroegen in 1775 de katholieke Bosschenaren aan de Staten van Holland, nota bene heel nederig, om een verbreding van 6 voet en een verlenging van 16 voet te mogen aanbrengen, het altaar te mogen vergroten, enz" want het was voor 1610 communicanten veel te bekrompen en op zon- en feestdagen stonden de aangrenzende steegjes vol met gelovigen. De protestantse regering heeft deze verzoeken ingewilligd.

In deze straatjes van echt oud' s-Hertogenbosch heeft zich in de jaren van de protestantse verdrukking een prachtig stuk katholiek leven afgespeeld.

Ton Bruysters liet voor zijn nieuw te openen caf'Den Engelschen Pispot' aan de Kerkstraat 38 op 21oktober1976 in het Brabants Dagblad een advertentieplaatsen. De adverten-

K-N APRIL 1999

14

'MOETTE NOU TOCH'S KIJKE' & OORDEEL OVER OORDEELSPEL BLIJFT UIT

Bronnen: Het Hui{gezin van 11okto6er19Sl P. AdrianHS J. rnA.G.J. Mosmam,ouáe namen van fiuizmmstratrn u's-Hmogm6osch( 1906),ya8 63-64 m77 kees Syierings: Wij warm no8 mt sta~e dêe[ l (1966), hoofdStuk LI, De Kerk.straat

Brn6antsDag6foá21oktober1976

tie was voorzien van een mooie tekening [zie afbeelding] van de bekende schilder en cafébaas Willy van Esveld.

'De Bossche Courant' Koos van Elewout tot zijn overlijden torengids, vertelde mij eens waarom de 'Bossche Courant' [de Provinciale Noordbrabantsche 's-Hertogenbossche Courant] van J.J. Arkesteyn & Zoon, Kerkstraat 54, kleiner was dan andere couranten. Het antwoord was heel simpel, het was technisch niet mogelijk om 'brede' rollen papier die men normaal voor de courant gebruikte, via het steegje 'Achter den Engelschen Pispot' de achteringang binnen te krijgen, daarom!

Jo Hendriks

OORDEEL OVER OORDEELSPEL BLIJFT UIT In 1994 zegden de bouwers van deArena een geschenk toe in de vorm van een reconstructie van het zogenaamde Oordeelspeldatooitin de Sint-Janstond. Van het oorspronkelijke spel zijn slechts enkele onderdelen bewaard gebleven: twee beschilderde deuren, het koptorentje en enkele beelden. De reconstructie laat echter al jaren op zich wachten en het is onzeker of's-Hertogenbosch binnen afzienbare tijd weer over een nieuwe 'historische' trekpleister kan beschikken.

Een uurwerk voor de Arena

)

De illustratie toont een impressie van de mogelijke reconstructie van het oordeelspel. Een uurwerk van 10,5 meter hoog en 3 meter breed dat van onder naar boven bestaat uit een astronomisch uurwerk met calendarium, een wijzer- · plaat voor de wereldlijke tijd met bewegende beelden voorstellende de aanbidding van Maria en Jezus door de drie koningen, daarboven het eigenlijke oordeelspel dat afgesloten wordt met beschilderde deuren. Het geheel zal worden bekroond door een torentje met een klokkenspel en engelen.

Multi VastGoed en Nationale Nederlanden - de projectontwikkelaars achter de Arena en de Stoa - schonken de stad een bedrag van een half miljoen gulden om het oordeelspel te reconstrueren en te plaatsen in de Arena. In 1997 zagen de projectontwikkelaars echter van de plannen af De Arena was in aanbouw, de miljoenen waren inmiddels geïncasseerd en een geschenk in die orde van grootte bleek ineens niet meer haalbaar.

Door de publiciteit in de media, raadsvragen van Stadspartij Knillis en door tussenkomst van wethouder Guus Paanakker, gingen de projectontwikkelaars eind 1997 alsnog overstag. Het oordeelspel zou er komen! Daarna bleef het echter een jaar lang stil. De gezamenlijke stuurgroep, gevormd door de schenkers en de gemeente kwam niet met concrete plannen en ging in januari 1999 zonder vorderingen uiteen. Het oordeelspel en een veilige - vandalisme- en

weerbestendige - plaatsing zou volgens berekeningen van 'De Koninklijke Eijsbouts' ook geen half miljoen, maar het dubbele gaan kosten.( 1)

Het laatste oordeel verbeeld De tekening berust overigens deels op fantasie, want veel informatie is er niet voorhanden over het in 1854 gesloopte oordeelspel. Voor die sloop maakte architect JanBolsius nog wel een schets van het in verval verkerende uurwerk, maar die schets is later verdwenen. Over de gebruikte technieken is evenmin veel bekend, maar blijkbaar ging het niet om een technisch hoogstandje. Het was waarschijnlijk een relatief eenvoudige constructie met een beperkt aantal beelden. (z) Uit de summiere historische beschrijvingen blijkt dat het astronomische uurwerk in ieder geval de schijngestalten van de maan, de tekens van de dierenriem, de datum, de heiligendagen en de zondagsletter aangaf Van de drie koningen en de uitvoering van het laatste oordeel zijn iets uitvoerigere beschrijvingen bewaard gebleven.

Bij de uurslag verschenen de drie koningen die één voor één eer brachten aan Maria en Jezus. De engelen bovenop de kast bli:ezen op hun bazuinen, waarna de deuren van hetoordeelspel open gingen. De toeschouwers zagen dan God omgeven door de heiligen zitten, gereed voor het laatste oordeel. Christus toonde de nagelgaten in zijn handen. De doden stonden op uit hun graven. De engelen zetten de verdoemden links van Christus en de uitverkorenen rechts van Christus. Zij die verdoemd waren, werden door de duivel de hel in getrokken. De uitverkorenen rezen omhoog naar de hemel. Daarna sloten de deuren van het spel zich weer en zweeg het klokkenspel. (3)

De historie Het oordeelspel, dat oorspronkelijk in de zijbeuk van de Sint-Jan naast de Onze Lieve Vrouwekapel stond, werd aan het begin van de zestiende eeuw gemaakt, volgens Jan Mos-

K-N APRIL l 999

15

OORDEEL OVER OORDEELSPEL BLIJFT UIT

mans ter vervanging van een al bestaand uurwerk. Als mogelijke makers van het uurwerk worden zowel de smid Pieter Wouterz, als Mathijs van Soerendonckgenoemd. Volgens de overlevering heeft de maker in ieder geval niet lang van zijn schepping kunnen genieten. Het verhaal gaat dat de auroriteiten de smid de ogen lieten uitsteken, zodat hij elders niet nog fraaiere oordeeluurwerken zou kunnen maken. De blinde smid zon echter op wraak en vroeg toestemming het spel nog verder te vervolmaken. Vervolgens knipte hij ergens een draadje door waardoor het spel voorgoed zweeg en niet meer gerepareerd kon worden. (4) Een fi:aai, maar fictief verhaal.

Feit is wel dat in 1643 het spel niet meer functioneerde. Het toenmalige stadsbestuur wilde het daarom verwijderen, ni.aar daar kwam niets van terecht.

Pas in 1854 besloot het kerkbestuur de vervallen en niet meer te repareren overblijfselen van het oordeelspel te laten afbreken. Het klokkentorentje en de beelden van de dood en de jongeman werden aan het Provinciaal Genootschap geschonken. Het torentje keerde in 1952 overigens weer naar de kerk terug.

Er zijn toen engelen bij gemaakt en klokjes in gehangen. De beelden zijn terecht gekomen in het Provinciaal Museum te Utrecht.

Daarnaast hangen er in de Sint-Jan nog twee levensgrote deurdoeken voorstellende Maria met Kind en Johannes de Evangelist. Doeken die vroeger wel ten onrechte werden toegeschreven aan Jeroen Bosch. De schilderingen die aan de binnenzijde van de deuren van het oordeelspel stonden - vier engelen met de lijdenswerktuigen van Christus: zijn verdwenen, wellicht tijdens de slecht uitgevoerde restauratie van de voorkanten in 1949. Mosmans beeldde ze nog wel afin zijn werk over de Sint-Jan. (5)

Toekomst onduidelijk Of binnen afzienbare tijd in de Arena of ergens anders in de stad een reconstructie van het Oordeelspel te zien zal zijn is onduidelijk. De verantwoordelijke stuurgroep heeft nog geen overeenstemming bereikt. Voorlopig blijfthet in ieder geval stil rondom het historische uurwerk en moeten we het doen met de restanten van het oude spel.

Paul Kriele en Jan Korsten

Noten: 1 Pa11fKriefc, Nieuws6riefBastion Ormyeoy in temet. z Deze üiformatie is ajko1nst011it,gl(gevens clle fiet NationaafBeiaardinuseum te Asten fieeft verzamefcfin ver6andmet wt fiistorisclî verantwoorde reco11structie van fietoordee&ye( Zie ook: C. Peeters, DeSÎl1t-Janskatlîedi·aafte 's-Hmo,gm6osch ('s-Gravenh'l!Je1985)366-36J. Dm üiformatie is ajkomst011it,gl(gevens clle hetNationaafBeiaardmuseum te Asten heeftverzamefcfin ver6andmeteen fiistoriscfi verantwoorde reconstructie vmt het oordee&ye( De fiistoriscfie 6mfirijvi119m clle zij11,ge6ruikc Cafvete de Estrelfa (1549), Marcus van Vamewijck (1557),JeanBcyitistede Grmncyie(1608) en CJ. van Oeckefen(1838) 4 Nik de Vries, Mirake&e en merkwaard0e vme&e&rondomdeSint-Jan('s-He1to,gm6oscfi 1974)29-30.

5 Peeters am19efiaafcfwer~ ya,g 367;]. Mosmans,DeSt.Jamkerk te 's Hmo,gen6osclî('s-Herto,gm6osch 1931)396-39J.

Kopij voor het eerstvolgende Kring-Nieuws dient uiterlijk vrijdag 18 juni 1999 te worden ingeleverd bij

Secretariaat van KRING "VRIENDEN VAN 's-HERTOGENBOSCH" Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch KRINGHUIS Kruisstraat 34 's-Hertogenbosch Telefoon 073 - 613 50 98 Telefax 073 - 614 60 21 Openingstijden: Maandag van 13.00 tot 17 .00 uur Dinsdag tot en met zaterdag van l 0.00 - l 7.00 uur Zon- en feestdagen van 12.00 - l 7 .00 uur bovendien op donderdag van l 7 .00 - 20.00 uur BETALINGEN - Postgiro 3.119.716 - Bank van Lanschot rek. nr.

22.51.91.202 - Jaarlijkse bijdrage minimaal f 25,- Jeugdleden f 15,Kring-Nieuws is het zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch".

REDACTIE: Aart Bogers, Jack van Elten (voorzitter), Carel de Groot, Theo van Herwijnen, Nathalie v.d. Heuvel, Jan Korsten (secretaris), Paul Kriele, John Vermulst, Marjan Vonk en Nik de Vries.

AAN DIT NUMMER WERKTEN VERDER MEE: Jo Hendriks, Cis van Hirtum en Henk van der Sluijs REDACTIE-ADRES: Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE 's-Hertogenbosch VORMGEVING: Jack van Elten en Nathalie v.d. Heuvel DRUK: De Regenboog b.v. 's-Hertogenbosch Oplage 2000 stuks

Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162, 5200 BE 's-Hertogenbosch of bezorgd te worden in het Kring huis

Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de redactie.

l<-N APRIL 1999

16