Kringnieuws 1999 07 25 150 by Jack van Elten

UITGAVE

VAN

KRING

“VRIENDEN

VAN

’s-HERTOGENBOSCH”

JAARGANG

NUMMER

JULI

1999

PRINSES MARGRIET OPENT VAARROUTE GROOTE STROOM In dit Kring-Nieuws: Princes Margriet opent vaarroute Groote Stroom 1

gemaakt zijn in het kader van het keramisch project Ma Ma Maskers.

In memoriam 2 Agenda 2 Bedrijfsbureau prioriteit voor het nieuwe bestuur 2 Het postkantoor op de markt 3 Attentie Kringleden 3

Princes Margriet verricht de officiële opening door het te water laten van een klok (floating time) foto: Jack van Elten

De renovatie van de Binnendieze is voltooid met het herstellen van de muren langs de Groote Stroom. Vanaf 29 juli heeft ’s-Hertogenbosch er een tweede toeristische attractie op de Binnendieze bij. Naast de bekende cultuur-historische vaarroute door de binnenstad

Princes Margriet brengt tijdens de vaartocht een toost uit met Wethouder van Beers, Burgemeester Rombouts en Commissaris van de Koningin Houben. foto: Jack van Elten

bestaat er nu ook de mogelijkheid om de Groote Stroom te bevaren. Deze tweede vaarroute biedt het fraaie decor voor een jaarlijks wisselende buiten-expositie. Dit seizoen is gekozen voor keramiek. Langs de route zijn een zevental monumentale keramische werken tentoongesteld van verschillende kunstenaars. Ook hangen er de maskers die door leerlingen van de basisschool

Interview met Frans Sluijter 5 Wandeling: Het Bossche woonhuis binnenstebuiten 6 Wandeling langs historische gebouwen 7 Oproep vrijwilligers 8 Architectuurprijsvraag 9 Lezerspanel Kring-Nieuws 9 Verslag algemene ledenvergadering 10 Alleenrecht cultuurhistorische vaartochten Binnendieze 13 De Markt als gerechtplaats 14 Bioloog Derk kuiper strijdt voor behoud unieke flora en fauna 15

Vijfentwintig jaar geleden startte in ’s-Hertogenbosch een groot historisch restauratie project, het herstel van de Binnendieze. Dat project is nu, met de restauratie van het traject van de Groote Stroom, voltooid. Vijfentwintig jaar is gewerkt aan het aanbrengen van rioleringen en het herstel van muren en overkluizingen, bruggen en toegangstrappen. Het deel van de Binnendieze dat door het centrum van de stad loopt kan al jaren bevaren worden. Die vaartocht is een belangrijke toeristische attractie. Met de vaarroute door de Groote Stroom hoopt de gemeente nog meer toeristen aan te trekken. Burgemeester Rombouts is daar duidelijk over: het behoud van historische delen van de stad is belangrijk, maar het moet ook wat opbrengen. Uit de inkomsten van de vaarroutes wordt een deel van de kosten van het herstel van de vestingwerken betaald.

Opening door Prinses Margriet Ooit was de Dommel de rivier die ’s-Hertogenbosch met de Maas verbond en daarmee een belangrijke handelsroute. Bij een uitbreiding van de stad, bijna zevenhonderd jaar geleden, kwam een deel van deze rivier binnen de stadmuren te liggen: de Groote Stroom. Bij de opening van de vaarroute dobbert de blauwe watergeest in een bootje op het water van de Grote Hekel. vervolg zie pagina 1

K- N A P R I L 1 9 9 9

I N M E M O R I A M • V A N D E B E S T U U R S TA F E L • A G E N D A

IN MEMORIAM Op 17 mei is overleden de Heer Ton Paanakker in de leeftijd van 67 jaar, zeer gewaardeerd lid en vooral vrijwilliger van de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch” in de werkgroep Kalenderfeesten. De werkgroep en het bestuur van de Kring denken met plezier terug aan Ton Paanakker, aan zijn inbreng in de werkgroep en als trouw bezoeker van de ledenvergaderingen van de Kring. Een gezellig mens is niet meer. We missen je Ton! Ons medeleven gaat vooral uit naar zijn vrouw Lidy en zijn kinderen. Wij wensen hen veel sterkte om het verlies van Ton te kunnen aanvaarden. Hopelijk is het een fijne ondersteuning te weten dat Ton bij veel leden van de Kring een bijzondere plaats innam. Namens het bestuur van de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch John Vermulst, secretaris

AGENDA 25-07-1999 rondleiding Begraafplaats Groenendaal. 06-08-1999 Wandeling langs de historische gebouwen van twee Bossche ziekenhuizen. 13-08-1999 Wandeling langs de historische gebouwen van twee Bossche ziekenhuizen. 20-08-1999 Wandeling langs de historische gebouwen van twee Bossche ziekenhuizen. 27-08-1999 Wandeling langs de historische gebouwen van twee Bossche ziekenhuizen. 11-09-1999 Wandeling: Het Bossche Woonhuis Binnenstebuiten, bezoek aan historische interieurs.

BEDRIJFSBUREAU PRIORITEIT VOOR HET NIEUWE KRING BESTUUR Op de ledenvergadering van 11 mei 1999 is het beleid voor de komende periode gepresenteerd. Het nieuwe bestuur ziet het als een eerste vereiste dat de activiteiten die de werkgroepen, de Stichting Binnendieze en de Stichting Gastheerschap op een goede manier ondersteund worden. Het gaat daarbij met name om een goed werkend secretariaat en een goede afstemming en samenwerking tussen de verschillende delen van de organisatie. Alleen op deze manier kan de kwaliteit van het werk van de Kring bewaard en verbeterd worden. De ledenvergadering mocht zich verheugen op een flinke belangstelling. Na een kort zakelijk gedeelte werden vier nieuwe bestuursleden gekozen, zoals u in het verslag van de vergadering kunt lezen.

Consolidatie De nieuwe voorzitter, Cor Gillhaus, vertelt in het kort de plannen van het grotendeels vernieuwde bestuur. Belangrijk is de consolidatie van wat de Kring tot nu toe heeft bereikt. Dat betreft niet alleen de interne organisatie. Ook extern moet verstevigd worden wat onder het voorzitterschap van Hein Kurvers bereikt is: een Kring die zich

ten opzichte van de gemeente en andere organisaties goed kan profileren, en die een stevige onderhandelingspartner is waar het gaat om de cultuur-historische waarde van onze stad. Om deze redenenzijnbestuursledenaangetrokken die met name kwaliteiten hebben als manager.

Bedrijfsbureau De Kring Vrienden van ‘s-Hertogenbosch is het laatste jaar flink gegroeid. Er zijn 1800 leden en tweehonderd daarvan zijn actief in werkgroepen, als stadsgids, als schipper of op een andere manier. De Kring bezit, dankzij de werkgroepen, een grote expertise van de culturele en historische aspecten van ’s-Hertogenbosch. Onze leden zijn geïnteresseerd in de culturele historie, zij voelen zich betrokken bij de stad. De Kring moet, door het organiseren van activiteiten en het geven van informatie, gestalte geven aan die betrokkenheid van haar leden. De Kring wordt ook steeds vaker gevraagd voor het organiseren van belangrijke cultuurhistorische evenementen voor derden. Kortom, de activiteiten van de Kring krijgen de omvang en de complexiteit van een flinke toeristische organisatie. Om die organisatie zo goed mogelijk te laten wer-

ken is de ondersteuning van een goed toegerust ‘bedrijfsbureau’ noodzakelijk. Dat bedrijfsbureau wordt belast met het secretariaat, receptie, postverzorging, ondersteuning werkgroepen, ledenadministratie en de zorg voor het archief. Ook krijgt dat bedrijfsbureau taken op het terrein van de financiële administratie, automatisering en de communicatie binnen de organisatie. Op deze manier krijgen de vrijwilligers, de actieve leden van de Kring, een betere ondersteuning. Op deze wijze hoopt het bestuur ook de leden van de Kring aantrekkelijke informatie en boeiende activiteiten aan te bieden.

Edutainment Op inhoudelijk terrein zijn de plannen van het nieuwe bestuur nog minder concreet. Voorzitter Gillhaus ziet het ontwikkelen van een cultuurhistorisch kenniscentrum als een belangrijke opdracht voor de Kring. Een ander thema is ‘edutainment’. Dat woord is samengesteld uit educatie en entertainment. Hoe kunnen we Bosschenaren en gasten leren over ’s-Hertogenbosch op een manier dat hun leren spelen is? Beide onderwerpen prikkelen de nieuwsgierigheid. Marjan Vonk K- N J U L I 1 9 9 9

MOETTE NOU TOCH’S KIJKE

HET POSTKANTOOR OP DE MARKT ruimte die de directeuren in hun woning beschikbaar konden of wilden stellen te klein en meestal ook niet doelmatig genoeg was. Men ging er van rijkswege meer en meer toe over om panden te huren of te kopen die speciaal ingericht werden voor de postbehandeling. Na de pensionering van postdirecteur Cremers wilde deze wel een deel van zijn woning verhuren aan de Posterij, maar daar werd niet op ingegaan. Er stonden teveel bezwarende bepalingen in het contract. Door tussenkomst van het gemeentebestuur werden onderhandelingen aangeknoopt met de heren N. en L. Spierings. Deze zouden het huis ‘De Leeuwenburg’ aan de Markt, waarin tot dan toe de Hoofdwacht gevestigd was, voor hun rekening tot Postkantoor doen inrichten en het daarna aan het Rijk verhuren. Dat was in 1870. Het postkantoor is tot 1 februari 1896 hier gevestigd geweest. De ‘Leeuwenburg’ is thans de ingang Markzijde van Hotel Central. Op de andere ansicht is links van het Hotel Central het pand ‘De Leeuwenburg’. Ansichten: verzameling Jo Hendriks

Op 5 oktober 1794, na een beleg van slechts drie weken, kapituleert de militaire gouverneur van de stad, Willem van Hessen-Philipsthal voor het Franse legen onder Pichegru. Na de val van de stad huurde het Stedelijk Generaal Postcomptoir voor enige maanden kantoorruimte in de ‘Groote Sociëteit De Swarte Arend’, gevestigd aan de Markt 11. Dit huis bestond uit twee panden, namelijk ‘De Swarte Aer [1597] en ‘De Witte Arend [1610]. In 1863 kreeg het pand een zinken arend op het dak, die in de loop van de tijd door weersinvloeden beschadig raakte. In 1997 heeft men een replica op het dak geplaatst. De originele arend staat in de tuin van het sociëteitspand ‘De Wereld’ aan de Peperstraat 15. De ‘Zwarte Arend’ was in de jaren vijftig een militair tehuis. Tot voor kort heeft Albert Heyn erin gezeten en nu wordt het pand gebruikt door een ‘witte’ boekhandel.

Jo Hendriks Verzamelaars ‘Hertog Jan’

Bronnen: Mosmans: Oude namen van huizen en straten te ’s-Hertogenbosch Arts: Het brievenpostwezen te ‘s-Hertogenbosch Van der Heijden, P.J.: Kroniek van ‘s-Hertogenbosch Eene vereniging van Vrienden [gedenkboek van de Bossche Sociëteiten]

Toen de postdienst een rijksdienst was geworden werd het postkantoor, net als voorheen, gevestigd in de woning van de directeur van het kantoor. De laatste directeur met het postkantoor aan huis was H.A. Cremers, die woonde in het ‘Huis de Zij[de] Spek, aan de Hoge Steenweg 3. ‘De Zijde Spek’ is thans onderdeel van de panden van de Fa. Van Lanschot en is het meest rechtse pand als men naar de gevels kijkt. Toen de postdienst, mede als gevolg van de postwet van 1850, zich in steeds sneller tempo tot een moderne postverkeersdienst begon te ontwikkelen, bleek al gauw dat de

ATTENTIE KRINGLEDEN Op zondag 25 juli 1999 geven Jan van Haaren en Ad van Zantvliet op veler verzoek weer een rondleiding op de BEGRAAFPLAATS GROENENDAAL. Heeft u ook interesse dan kunt u zich aanmelden in het kringhuis (tel: 073 - 6135098).

We verzamelen op de begraafplaats tussen 10.00 uur en 10. 15 uur. Aan deze rondleiding zijn geen kosten verbonden. J. van Zantvliet

K- N J U L I 1 9 9 9

VAN DE REDACTIE

van Vlietende Tijd. Varen langs het traject van de Groote Stroom is een belevenis. De Dommel loopt door de casinotuin, waar de oevers nog het middeleeuwse talud hebben en langs gerestaureerde muren uit de veertiende eeuw. Achter de Hinthamerstraat is het zo stil, dat je vergeet in een levendige stad te zijn. Een enkele stem klinkt over het water. Van een balkon roept een vrouw: “Welkom in Den Bosch, Prinses Margriet.” De prinses: “Dank u wel.”

Floating Time

foto’s: Jack van Elten

De watergeest personificeert de Groote Stroom.

Voor de expositie is de keuze gevallen op keramische kunstwerken. ’s-Hertogenbosch presenteert zich steeds meer als stad van de Keramiek. Dat hangt nauw samen met de aanwezigheid van het Europees Keramisch Werkcentrum en de collectie van museum Het Kruithuis. De tentoonstelling langs de Groote Stroom is gewijd aan het thema ‘tijd’. Aan de verschillende kunstenaars is gevraagd een werkstuk te maken waarbij zij zich lieten inspireren door wat zij belangrijk vonden in de afgelopen eeuw. In de oude bomen van de casinotuin hangen langs de waterkant gouden harsdruppels als tranen aan de stammen. Even verder lijken grote witte lakens uit een gat in het talud te stromen. De objecten zijn herkenbaar maar ook zo abstract, dat ieder daar zijn eigen betekenis aan kan geven. Een aardige vondst zijn de spiegels met hun rijkversierde lijsten van Walter McConnel. Door twee grote halfronde spiegels tegenover elkaar te plaatsen suggereert hij een doorkijk door de Dieze onder steeds verder weg liggende bogen. De vaarroute eindigt bij het Herman Moerkerkplein. Hier keren de boten en u kunt op de terugweg de expositie nog eens op uw gemak bekijken.

Meer keramiek De expositie ‘Floating Time’ is alleen te bezichtigen vanaf het water. Op andere locaties in ‘s-Hertogenbosch zijn ook tentoonstellingen met keramische kunst ingericht. In het Zwanenbroedershuis is de tentoonstelling ‘Good Luck to You’ te zien. De expositie toont de kunstenaarsserviezen uit de collectie van museum Het Kruithuis. In de hal van het stadhuis zijn monumentale keramische sculpturen van de Engelse beeldend kunstenaar Tony Cragg ten toon gesteld.

Weener groep

vervolg van pagina 4 Hij vertelt over deze zevenhonderd jaar historie. Over de handel op de rivier, over de vervuiling van het water en over de restauratie. Daarna opent Prinses Margriet de vaarroute en de keramiek expositie Floating Time door een groot horloge op het water te laten drijven: een letterlijke illustratie

De Kring Vrienden van ‘s-Hertogenbosch heeft zich enige tijd geleden beraden of haar dochteronderneming, de Stichting Binnendieze, de rondvaarten zou kunnen verzorgen. De Kring en de Stichting Binnendieze hebben daar vanaf gezien. Enerzijds omdat de Kring zich vooral wil richten op de cultuurhistorische aspecten van de stad. De vaarroute de Groote Stroom heeft meer het karakter van een kunstroute. Anderzijds omdat het om logistieke redenen niet haalbaar bleek een tweede route te bevaren. De rondvaarten over de Groote Stroom worden verzorgd door de Weener Groep, het werkbedrijf van de gemeente ’s-Hertogenbosch. De Weener groep verzorgt de organisatie van de rondvaart, de bemanning van de boten en de kaartverkoop in het kader van een werkgelegenheidproject. De boten varen, net als in de Binnendieze, op een bijna geruisloze electromotor. Bezoekers van de vaarroute krijgen voor de rondleiding een audiocassette mee. Op deze manier K- N J U L I 1 9 9 9

VAN DE REDACTIE

wordt de stilte op het water zoveel mogelijk gewaarborgd. Op diverse punten in de route staan kleine groene nummers aangegeven. De tekst op de cassette sluit aan op deze nummers. Er wordt iets verteld over het traject, de restauratie en natuurlijk over de kunstwerken.

Vestingwerken De restauratie van de Binnendieze is voltooid. Er zijn inmiddels, zoals bekend, volop plannen voor een nieuw groot project, het herstellen van de vestingwerken. In de tachtigjarige oorlog, in1629, werd ’s-Hertogenbosch op de Spanjaarden veroverd door Frederik Hendrik. Om de stad voor de Nederlanden te behouden zijn toen aanzienlijke vestingwerken aangelegd. Tot 1874 heeft de stad zijn vestingfunctie behouden. Dat is de reden dat de resten van een aantal vestingwerken nu nog aanwezig zijn. De gemeente wil die oude versterkingen een facelift geven. ’s-Hertogenbosch moet ook als vestingstad de toerist iets gaan bieden. Er is een ambitieus plan gemaakt onder de naam ‘Den Bosch versterkt’, dat in 15 jaar gerealiseerd moet worden. Belangrijke uitgangspunten van dat plan zijn restauratie van bestaande versterkingen, het herkenbaar maken van ’s-Hertogenbosch als vestingstad en het aanleggen van wandelroutes langs de vesting, zowel binnen als buiten de muren.

De totale kosten worden nu geschat op 90 miljoen gulden. Een gedeelte van die renovatie kan meegenomen worden in bestaande, reeds goedgekeurde plannen, bijvoorbeeld de aanleg van een parkeergarage onder het Vonk en Vlam terrein en de restauratie van het Kruithuis. Aan de restauratie van de sluis De Rode Leeuw bij de Groote Hekel wordt al gewerkt. Er zijn ook plannen die alleen in samenhang met andere grote werken uitgevoed kunnen worden, zoals bijvoorbeeld de omlegging van de Zuid-Willemsvaart en de reconstructie van het Heetmanplein. Informatie over ‘Den Bosch versterkt’ vindt u op een kleine tentoonstelling over de restauratie van de vestingwerken op Nachtegaalslaantje nr. 1.

Praktische informatie Vaarperiode: 30 juni tot en met 31 oktober 1999, dinsdag t/m zondag van 11.00 uur tot 20.20 uur, vaartijd ca. 45 minuten Kaartverkoop vaarroute Groote Stroom: Nachtegaalslaantje 1, prijs ƒ 11,50, inclusief audiogids Marjan Vonk

HET INTERVIEW KWALITEITZORG IS EEN SLEUTELWOORD VOOR FRANS SLUIJTER De rondvaarten over de Binnendieze en de stadsgidsen bepalen het beeld van de Kring. Maar de Kring is vooral ook een heemkundevereniging. Verliezen we dat laatste niet teveel uit het oog? Frans Sluijter, de vice-voorzitter van de kring is een gepassioneerd man als hij vertelt over de toekomst van de Kring. Er is in het bestuur heel wat uurtjes over gesproken. Gaat het vooral om rondleidingen in de stad en de rondvaarten of moet de heemkunde, de kennis van de culturele historie van ’s-Hertogenbosch, de basis van de organisatie zijn? Is kennis van de stad niet de voorwaarde om tot kwalitatief verantwoorde activiteiten te komen? Een tweede probleem waar de Kring mee geconfronteerd wordt is het succes van het de activiteiten. De vraag naar rondvaarten en rondleidingen is zo groot, dat de kwaliteit van het aanbod bedreigd wordt. Kwaliteitsbeleid is ook op dit punt hard nodig. De Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch” bestaat uit drie onderdelen. Iedereen kent natuurlijk de Stichting Binnendieze. Die heeft flink aan de weg getimmerd de laatste jaren. De rondvaarten zijn dan ook een belangrijke toeristische trekpleister. Niet minder belangrijk is de Stichting Gastheerschap. Onder deze stichting vallen alle rondleidingen en ook de verzorging van bijzondere evenementen. De Stichting Binnendieze en de Stichting Gastheerschap zijn om bedrijfstechnische redenen verzelfstandigd, maar zijn een onderdeel van de Kring. De besturen van deze stichtin-

gen bestaan uit bestuursleden van de Kring, aangevuld met andere Kringleden. Het derde onderdeel van de organisatie zijn de werkgroepen, die zich bezighouden met verschillende aspecten van heemkunde. In deze werkgroepen wordt onderzoek gedaan en worden activiteiten ontwikkeld. De werkgroepen staan niet zo voor het voetlicht, maar ze vormen wel een belangrijke basis voor het Kring-werk. Hier wordt immers de kennis ontwikkeld die de activiteiten van de Kring voeden.

Consolidatie en kwaliteitszorg De rondvaarten op de Binnendieze en de rondleidingen door de stad en haar historische panden hebben de Kring sterk gemaakt. Bij elkaar zijn voor de Kring ongeveer 200 vrijwilligers actief en zij hebben een kwalitatief goed product ontwikkeld. Frans Sluijter: “We staan nu voor de opdracht de kwaliteit van deze activiteiten te handhaven. Want juist doordat deze activiteiten zo aanslaan, wordt de kwaliteit bedreigd”. Hij noemt als voorbeeld de rijen wachtenden voor de balie van de Binnendieze en het vaak ‘nee’ moeten verkopen omdat de boten al vol zijn op de gewenste vaartijd. Dat is voor onze klant allerminst plezierig en draagt dus niet bij aan de kwaliteit van ons aanbod. Daar moet derhalve wat aan gebeuren. We kunnen het aantal vaarten niet uitbreiden. We hebben wel een gedeelte van de administratieve verwerking vervolg zie pagina 5

K- N J U L I 1 9 9 9

WANDELINGEN

HET BOSSCHE WOONHUIS BINNENSTEBUITEN BEZOEK AAN HISTORISCHE INTERIEURS De tentoonstelling ’s-Hertogenbosch Binnenskamers toont niet alleen interieurs, maar ook plafondschilderingen, muurdecoraties en andere elementen van de woonstijl uit vorige eeuwen. Bent u ook benieuwd wat daar ‘in het echt’ van over is? Loop mee met een wandeling van de Kring op Open Monumentendag op 11 september en zie met eigen ogen oude huisindelingen, vroeg stucwerk en mooi versierde moerbalken.

In huizen uit een latere periode treft u soms een oud renaissance plafond aan, een andere keer stucwerk uit de Rococo periode. In de Oude Dieze en de Peperstraat staan herenhuizen uit de 18e en de vroege 19e eeuw met stucplafonds en prachtige trappen. Als laatste wordt aandacht besteed aan enkele panden uit de laatste helft van de 19e eeuw met een bezoek aan huizen in de Hinhamerstraat en de Sint Jozefstraat.

Zaterdag 11 september Deze wandelingen worden alleen georganiseerd op de Open Monumentendag op 11 september. U kunt de panden slechts bezoeken onder leiding van een gids van de Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch. Per wandeling kunnen 10 personen mee. De wandeling wordt 11 maal gelopen. In totaal zijn dus 110 kaarten beschikbaar.

Dit jaar staat op de Open Monumentendag een wandeling op het programma langs oude panden in de Bossche binnenstad, waarbij u ook toegang heeft tot het interieur van deze panden. Het gaat ten dele om panden die vaker te bezichtigen zijn, maar de route voert ook langs panden die door hun bewoners alleen deze ene zaterdag opengesteld worden voor groepen belangstellenden. Het bijzondere van deze geleide rondgang is, dat u toegang krijgt tot authentieke historische interieurs.

Het Bossche woonhuis De eerste panden die bezocht worden dateren uit de Middeleeuwen. Het Keershuis is bij iedereen misschien bekend, maar ook in de Kruisstraat staat nog een oud middeleeuws pand met een plafondschildering uit 1648. Deze oude huizen zijn betrekkelijk smal en bestaan uit een voorhuis en een achterhuis. Die indeling hangt vermoedelijk samen met de gangbare percelen in de toenmalige stad. Deze waren vaak nauwelijks zes meter breed, maar wel tamelijk diep. In de Ververstraat is in een aantal huizen de oorspronkelijke indeling, met voor- en achterhuis, bewaard gebleven. In andere huizen is ruimte gemaakt voor een gang die de verschillende delen van het huis met elkaar verbindt. Ze geven een goed inzicht hoe het Bossche woonhuis zich ontwikkeld heeft. Kaartverkoop en start van de wandelingen: Aanvang: Duur: Tarief:

Kringhuis, Kruisstraat 34, ’s-Hertogenbosch Vanaf 10.00 tot en met 15.00 uur, op de halve en hele uren 21⁄4 uur Ledenprijs ƒ 10,- per persoon, alleen in de voorverkoop; maximaal 2 kaarten per lidmaatschapsnummer. Uitsluitend verkoop aan de kassa van het Kringhuis, op vertoon van de lidmaatschapskaart (geen reserveringen). Start voorverkoop aan leden: 15 juli. n.b. de helft van de beschikbare kaarten is voor leden gereserveerd in deze voorverkoop. De overige kaarten worden op Open Monumentendag verkocht voor de normale prijs van ƒ12,50 p.p. K- N J U L I 1 9 9 9

WANDELINGEN

REINIER VAN ARKEL EN HET GROOT ZIEKENGASTHUIS WANDELING LANGS DE HISTORISCHE GEBOUWEN VAN TWEE BOSSCHE ZIEKENHUIZEN Koninklijk toilet In Reinier van Arkel worden we ontvangen in de voormalige patiëntenkapel van het ziekenhuis. Dat is nu een restaurant. Op de wandeling door het ziekenhuis vertelt de gids over de historie van de psychiatrie. In de eerste tijd van het bestaan van het ziekenhuis mochten mensen naar de “dollen” komen kijken bij wijze van vermaak. Arme mensen betaalden een stuiver entree, van de meer gegoede bezoeker werd een hogere bijdrage gevraagd. Veel later was de privacy van de patiënten de reden dat de huizen aan de Baselaarstraat aan de achterkant geen ramen hadden. Inkijk op het terrein van het ziekenhuis was daardoor onmogelijk. Nu streeft de geestelijke gezondheidszorg weer een meer open relatie met de samenleving na. Deze wandeling is daar een voorbeeld van. In het ziekenhuis zijn tal van oude beelden te bezichtigen. We zien ook de regentenkamer met het schilderij waarop het testament van Reinier van Arkel wordt voorgelezen en het koninklijk toilet, wat hier ooit aangelegd is voor hoog bezoek.

’s-Hertogenbosch heeft een lange geschiedenis op het gebied van de gezondheidszorg. In 1274 wordt al melding gemaakt van het Groot Gasthuis. Daarmee is het huidige Groot Ziekengasthuis het oudste nog bestaande ziekenhuis in Nederland. Ook de geestelijke volksgezondheid heeft oude wortels. In 1439 overleed Reinier van Arkel. Een deel van zijn nalatenschap werd besteed aan de bouw van een gasthuis voor psychiatrische patiënten. Dit jaar zijn de psychiatrische inrichting Reinier van Arkel en de ambulante geestelijke gezondheidszorg, het Riagg, gefuseerd. De nieuwe instelling voor Geestelijke Gezondheidszorg heeft aan de Kring Vrienden van ‘s-Hertogen bosch gevraagd aandacht te besteden aan de cultuurhistorische achtergrond van de Ziekenzorg in onze stad. Eén van de stadsgidsen van de Kring, Cok Bekkers heeft een wandeling voorbereid waarbij we een kijkje kunnen nemen rond en vooral ook in de oude afdelingen van de Bossche ziekenhuizen.

Met de gids lopen we door de Papenhulst langs het voormalige ziekenhuis Johannes de Deo naar het Groot Ziekengasthuis. We gaan binnen door de oude Gasthuispoort. Die poort zit gewoonlijk op slot, maar de gids heeft een sleutel. In het ziekenhuis staan beelden van Hendrik van der Geld, bijvoorbeeld de uitbeelding van de barmhartigheid. Op het terrein van het ziekenhuis is de voormalige apotheek te bezoeken en ook het mortuarium is in oude stijl bewaard gebleven. Tenslotte bezoeken we het Maria Paviljoen. Dit was oorspronkelijk een quarantaine gebouw, een zogenaamde barak. Zo’n barak werd op last van de overheid gebouwd voor het isoleren van patiënten met een ernstige besmettelijke ziekte.

Unieke wandeling De wandelingen, onder leiding van een gids van de Kring, worden alleen op de vier vrijdagen in augustus aangeboden. Per wandeling kunnen maximaal 12 personen mee. De wandelingen starten in het restaurant in het ziekenhuis Reinier van Arkel. U meldt zich, voorzien van een kaartje voor deze wandeling bij de receptie van het ziekenhuis, Bethaniestraat 2.

Kaartverkoop: Datum: Aanvang: Duur: Tarief:

Kringhuis, Kruisstraat 34, ‘s-Hertogenbosch 6, 13, 20 en 27 augustus 13.30 uur, 14.15 uur en 15.00 uur ca. 2 uur Ledenprijs ƒ 10,- per persoon, alleen in de voorverkoop; maximaal 2 kaarten per lidmaatschapsnummer. Uitsluitend verkoop aan de kassa van het Kringhuis, op vertoon van de lidmaatschapskaart (geen reserveringen). Start voorverkoop aan leden: 15 juli. Normale prijs ƒ12,50 p.p.

K- N J U L I 1 9 9 9

V A N D E B E S T U U R S TA F E L

OPROEP De Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch” is, met haar 1800 leden en meer dan 200 vrijwilligers, een zeer actieve en dynamische vereniging, die meer belangstelling en liefde kweekt voor de stad ‘s-Hertogenbosch en dat ook op vele gebieden uitdraagt door het organiseren van cursussen, rondleidingen in de stad en vaartochten op de Binnendieze enerzijds , door het activeren van de inwoners van ’s-Hertogenbosch, het gevraagd en ongevraagd geven van adviezen en voorlichting aan overheden, besturende instanties en particulieren anderzijds. Om het secretariaat van de Kring en vele andere werkzaamheden in goede banen te leiden zijn vele actieve handen en hoofden nodig.

GEVRAAGD : VRIJWILLIGERS De secretaris van de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch” komt graag in contact met mensen die ondersteuning willen geven op de volgende gebieden. A voor de dagelijkse gang van zaken mensen die middels een rooster een kantoorbezetting leveren om: de telefoon te beantwoorden, de in- en uitgaande post te administreren , verwerken en te volgen ondersteuning te geven aan de financiële administratie en de (kleine) kas beheren het relatiebestand up to date te houden correspondentie te verzorgen administratieve ondersteuning te verlenen aan de redactie en de werkgroep postverzending van het KringNieuws gegevens voor de Nieuwsbrief te verzamelen, te verwerken en de Nieuwsbrief te verspreiden aan belanghebbenden de administratie bij te houden van de Bossche bladeren t.b.v. vrijwilligers en zorg te dragen voor de verspreiding de administratie van actieve vrijwilligers van Kring- Stichting Gastheerschap en Binnendieze bij te houden archivering te verzorgen van dia’s, foto’s, videofilms en papieren stukken knipselmappen bij te houden de in- en externe activiteitenkalender bij te houden en aan te passen

• • • • • •

middels een rooster ervoor zorg dragen dat onze ge• die bouwen ,inventaris en inrichting in orde zijn , boodschappen doen van uiteenlopende aard en assisteren bij het maken van tentoonstellingen D planners: die roosters maken voor onze gidsen en andere vrijwilligers

•

E P.R. functionarissen mensen die lezingen, cursussen en excursies organiseren t.b.v. vrijwilligers en leden contacten onderhouden met heemkundige organisaties en zusterverenigingen

• •

F functionaris voor het werven van vrijwilligers iemand die vrijwilligers zoekt en de vacaturebank bijhoudt

•

G coördinatoren die voornoemde werkzaamheden kunnen aansturen en begeleiden.

•

Wat verwacht de Kring van U: lidmaatschap van de Kring (voor 1999 is de minimumcontributie f 25,- ) een inzet van één, maar liever twee dagdelen per week. De tijden van de dagdelen zijn van 10.00 tot 13.30 uur en van 13.30 tot 17.00 uur. De avondtijden zijn meestal van 19.30 tot circa 22.00 uur betrokkenheid bij en voor het werk van de Kring vrijwillig is zeker niet vrijblijvend

• • • •

Wat biedt de Kring U: een dynamische organisatie, contacten met vele enthousiaste mensen zowel binnen als buiten de Kring mogelijkheid tot deelname aan cursussen en lezingen (bij)scholing b.v. op computers

• • • •

• • • • •

Als U het werk van de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch” praktisch wilt ondersteunen, aarzel dan niet en schrijf een kort briefje aan: de secretaris van de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch”, dhr J. Vermulst, postbus 1162, 5200 BE ‘s-Hertogenbosch. U kunt Uw briefje ook afgeven in het Kringhuis: Kruisstraat 34, ‘s-Hertogenbosch.

B voor de administratieve ondersteuning van werkgroepen en bestuur: notulering van vergaderingen en de verzorging van de stukken voor deze vergaderingen. (ook ‘s-avonds) C huismeesters:

U wordt binnen een week gebeld voor een gesprek, dat op vrijdag overdag of op maandagavond zal plaatsvinden.

•

K- N J U L I 1 9 9 9

VAN DE REDACTIE

ARCHITECTUURPRIJSVRAAG AFSCHEIDINGEN IN DE OPENBARE RUIMTE De internationale Architecten Organisatie wil bij een breed publiek aandacht vragen voor het belang van goede architectuur. Eén van de manieren om die belangstelling te wekken is het vieren van een ‘Dag van de Architectuur’, op 1 juli. Al weer voor het vierde jaar heeft de Kring ‘s-Hertogenbosch van de Bond van Nederlandse Architecten (BNA) ter gelegenheid van deze dag een publieksprijsvraag uitgeschreven. De hoofdprijs bestaat naast een prijs uit het uitvoeren van het ontwerp. Vorig jaar was het onderwerp van de wedstrijd: drinkfonteinen. Rond 1 juli van dit jaar zullen de drinkfonteinen van de prijswinnaars van 1998 in ‘s-Hertogenbosch, Oss en Boxtel onthuld en in gebruik genomen worden.

Het aantal inzendingen is de organisatie enigszins tegengevallen. Men vermoedt dat dit onder andere heeft gelegen aan een wellicht minder ‘toegankelijke’ opgave. Ook het feit dat aan de inzenders een maquette van hun ontwerp werd gevraagd is hier vermoedelijk debet aan. Gelukkig heeft de jury, bestaande uit Niké van Keulen -landschapsarchitect, Renato Kindt -architect en Huub Kortekaas -beeldend kunstenaar, voor de drie locaties echte winnaars kunnen aanwijzen. De gerealiseerde inzendingen zullen medio 2000 te bewonderen zijn.

Dit jaar gaat de prijsvraag over afscheidingen in de openbare ruimte. Er zijn twee locaties in ’s-Hertogenbosch en één in Oss aangegeven waar zo’n afscheiding geplaatst kan worden. In ‘s-Hertogenbosch zijn dat een hek voor het steegje ‘Achter den Engelschen Pispot’ en een hek in de Gasselstraat. In totaal zijn voor de Bossche locaties 31 ontwerpen ingestuurd, 13 daarvan betreffen de locatie Achter den Engelschen Pispot en 18 zijn bedoeld voor de locatie Gasselstraat.

de inzendingen tijdens winkeluren bekeken

Tot en met 31 juli ’99 kunnen de maquettes van

worden in de BAI-winkel, Nieuwstraat 28. Maarten Hulsenboom Bestuurslid BNA Kring - ’s-Hertogenbosch De namen van de winnaars waren bij het ter perse gaan van dit Kring-nieuws nog niet bekend.

LEZERSPANEL

Zes maal per jaar krijgt u het Kring-nieuws toegestuurd. Voor iedere uitgave probeert de redactie een aantal leeswaardige teksten bijeen te brengen. Om de kwaliteit van het Kring-nieuws te vergroten wil de redactie graag de mening van lezers horen. Daarom worden leden van de Kring “Vrienden van ‘s-Hertogenbosch” gevraagd deel te nemen aan een lezerspanel. Het doel van het Kring-nieuws is onder andere om de leden van de Kring “Vrienden van ‘s-Hertogenbosch” op de hoogte te houden van de activiteiten van de Kring. Vanzelfsprekend beoogt de redactie om belangstelling te wekken voor die activiteiten. Daarnaast wil het Kring-nieuws aandacht schenken aan actuele ontwikkelingen die te maken hebben met het cultuurhistorisch karakter van ‘s-Hertogenbosch of van bepaalde plaatsen in de stad. En tenslotte wordt aandacht besteed aan de Bossche heemkunde en folklore. Om deze doelstellingen beter te kunnen realiseren is het oordeel van lezers van belang. Lezers kunnen, als leden van de Kring, aangeven wanneer het Kring-nieuws een goede bij-

drage levert aan de bovengenoemde doelstelling en welke artikelen vooral gewaardeerd worden. Zij kunnen de redactie ook informeren wanneer de doelstelling niet gehaald wordt, of wanneer er iets te verbeteren valt.

Vragenlijst De lezers die mee willen doen aan dit lezerspanel krijgen daarvoor tegelijk met het uitkomen van ieder nieuw nummer van het Kring-nieuws een vragenlijst toegestuurd, die ingevuld teruggestuurd moet worden. Heeft u belangstelling voor het Kring-nieuws en wilt u meewerken aan dit lezerspanel, neem dan contact op met Marjan Vonk, Raadhuisstraat 98, 5241 BN Rosmalen, tel. 073-5212741.

K- N J U L I 1 9 9 9

V A N D E B E S T U U R S TA F E L

VERSLAG ALGEMENE LEDENVERGADERING VAN DE KRING “VRIENDEN VAN ’S-HERTOGENBOSCH” OP 11 MEI 1999 IN HET EUROHOTEL. 1 De vergadering werd geopend door de scheidend voorzitter de heer H. Kurvers en hij heette iedereen van harte welkom. I.v.m. de verwacht beperkte tijd, omdat de vergadering maar een uur kon duren i.v.m. de aansluitende receptie, vroeg de voorzitter de leden wie van de rondvraag gebruik wilde maken. Alleen mevrouw B, Rekkers maakt hiervan gebruik Later in de vergadering werden de overleden vrijwilligers van de Kring herdacht tijdens een minuut stilte 2 Bericht van verhindering is binnengekomen van: De heer G. Papavoine, de heer R.Hoogeboom (wegens huwelijksreis), Mevrouw I.v.d. Werff De heer N.Rooijens, Mevrouw Snellens, de heer J. Gielisse, en de heer Chr. Geertzen. 91 Leden woonden de vergadering bij. Er was 1 ingekomen mededeling: De fa van Lanschot deelde heden per telefoon aan het kringhuis mee, dat de vinger van het beeld van Sint-Pieter verdwenen was.! 3 Jaarrekening 1998 Er waren geen opmerkingen over het jaarverslag zoals dat was geplaatst in het Kring-Nieuws van april 1999 en werd zonder stemming aanvaard. 4 Financieel Jaarverslag Kring 1998; De kaskommissie bestaande uit, de heren P.v.Spaandonck, F. Dries en F. Op ten Berg heeft op 8 april de boeken van de Kring gecontroleerd en geconstateerd dat de boekhouding er zeer verzorgd uitzag. Er zijn geen onjuistheden geconstateerd. De kaskommissie stelt dan ook voor om de penningmeester voor het boekjaar 1998 te dechargeren.. Dit voorstel werd zonder hoofdelijke stemming aanvaard. Mevrouw B. Rekkers werd gekozen tot lid van de kaskommissie De contributieaanpassing zoals voorgesteld in de uitnodiging t.w: In het jaar 2000 f 27,-, 2001 f 28,-, 2002 f 29,- en 2003 f 30,werd zonder enige discussie aanvaard. 5 In de rondvraag werd door mevrouw Rekkers de vraag gesteld of het boek over 25 jaar Kring nog zou verschijnen na het overlijden van Peter-Jan van der Heijden. Het bestuur antwoordde dat de uitgave zeer onwaarschijnlijk is geworden, maar dat daarover door het nieuwe bestuur in de eerstvolgende vergadering een besluit hierover zou nemen . 6 Verkiezing voorzitter De enige kandidaat was de heer C. Gillhaus en hij is bij acclamatie gekozen.

7 De nieuwe voorzitter nam nam de hamer over en stelde de heren K. Luyben, R. Jennen en E. Overdijk voor. Ook deze heren werden bij acclamatie gekozen. De heer J. Schepers , eveneens aangezocht door het oude bestuur, heeft helaas te kennen gegeven niet toe te kunnen treden tot het bestuur, waardoor er een vacature overbleef. De Heer F. van Sundert is bereid gevonden om deze plaats in te nemen. Omdat het bestuur geen mogelijkheid meer had om via het Kring-Nieuws deze nieuwe kandidaat aan de leden voor te stellen werd aan de vergadering voorgesteld om de heer van Sundert op de eerstvolgende ledenvergadering daadwerkelijk te benoemen, maar hij zal al wel in het bestuur meedraaien. Overigens was de heer van Sundert verhinderd om deze vergadering bij te wonen. De nieuwe voorzitter, de heer C. Gillhaus maakte van de gelegenheid gebruik om een gloedvol betoog te houden waarin hij de vele verdiensten memoreerde van de scheidende bestuursleden hij overhandigde de heren Kurvers, Kleyne en Van den Heuvel hun postbakje, dat jarenlang heeft gekreund onder de vele stukken die de bakjes hebben moeten bevatten. Nu geen post meer in de bakjes maar uitgelezen wijn die bijna op dronk is. Beter was het om de flessen nog een paar jaar te laten liggen en dan te drinken! Misschien een goede suggestie om dat dan ook maar te doen en over enkele jaren onder genot van dat goede glas wijn nog eens te overdenken dat al dat werk en gezwoeg en kritiek toch niet voor niets is geweest.! De heer J. Kleyne, die altijd heel veel Kringwerk deed achter de winkeldeur op het Hinthamereinde, zal zeker met pijn in het hart vertrekken, maar hij is dan ook niet voor niets tot erelid uitgeroepen voor zijn vele werk gedurende meer dan 25 jaar!! Zijn uitvoerend werk was altijd grandioos, was het geheugen van de Kring en een lopende encyclopedie. Jan je was een kei!!! De heer P. van den Heuvel leerde je pas kennen binnen het bestuur. Daarbinnen was hij een zeer gewaardeerd, vooral om zijn duidelijke rechtlijnige zakelijke benadering en dat was meestal zeer verhelderend. Sommigen noemden hem de farao van de Kring, hij had iets stoicijns over zich. maar de bestuursleden die hem maar enkele maanden mee mochten maken waren zeer onder de indruk van zijn inbreng binnen de bestuursvergaderingen.. De heer H. Kurvers is een geval apart! Kwam in 1992 in het bestuur en werd in 1993 voorzitter. Op de beleidsnota 1994 samengesteld in samenwerking met de Hogeschool van Breda is alrtijd gekoerst.en samen met de heer Van den Heuvel was hij de grote initiator van Stichting Gastheerschap.

K- N J U L I 1 9 9 9

V A N D E B E S T U U R S TA F E L

Het jubileumjaar is knap succesvol geweest. Duidelijk is, dat de Kring de laatste jaren “staat” in de stad en ver daarbuiten. De Kring is een autoriteit in de stad. De heer Kurvers had veel respect bij veel relaties waaronder de gemeente. Een noeste werker die veel zelf deed, vaak ook bij de uitwerking van de besluiten en ook niet te beroerd om zelf met de steekwagens te lopen zoals bij het tweemaal verhuizen van het Kringhuis. Ook de werkzaamheden voor de Binnendieze zijn genoegzaam bekend. De werkgroep Binnendieze is opgericht en begint al aardig op gang te komen. Ondanks dat menigeen je niet bij kon houden - je was zo snel! - is de Kring je bijzonder veel dank verschuldigd

De heer K. Luijben: penningmeester

financieel gebeuren van Kring-Stichting • Coördinator Gastheerschap en Sticchting Binnendieze. • Heemkundecluster

De heer Mr. R. Jennen: bestuurslid

zaken • Juridische • Monumentenkluster en toezicht op alle contracten • Herziening Stichting Gastheerschap en Stichting Bin• Bestuurslid nendieze

De heer E. Overdijk: bestuurslid

Hein, Jan en Piet bedankt voor je inzet en laten we vooral hopen dat jullie nog lang bij de Kring betrokken zullen blijven!

contacten in- en extern inclusief markt- en • Toeristische produktopverleg, waaronder de relatie met VVV. Stichting Gastheerschap en Stichting Bin• Bestuurslid nendieze met managers Stichting Gastheerschap en Stich• Overleg ting Binnendieze.

De heer F. van Sundert: fungerend tweede secretaris Middels een pro forma bestuursvergadering was beslist hoe de taakverdeling van het bestuur zou worden. Deze verdeling is als volgt:

en Nieuwsbrief • Kring-Nieuws de loop van deze bestuursperiode zal een herschikking • Inkomen tussen de taken van de heren Vermulst en Van Sundert.

De heer C. Gillhaus: voorzitter

en vrijwilligersbeleid (staffunctionaris de heer • Personeels W. du Chatinier) • Monumentencluster waaronder volkscultuur • Heemkundecluster Kring • Representatie • Voorzitter Stichting Binnendieze.

De heer F. Sluyter: vice voorzitter

Stichting Gastheerschap • Voorzitter • Automatiseringsbeleid complete visie op automatisering en deelge• Coördinatie bieden zoals website, kantooraparaten, voor Kring-GHS en BD, ledenadministratie

Kring • Representatie GHS • Productontwikkeling GHS • Management • Opleidingen

De heer J. Vermulst: secretaris

• Bestuurssecretariaat • Ledenwerving • PR • Kring-Nieuws • Relatie met stadsarchief

In de speech die de nieuwe voorzitter de heer C. Gillhaus tot de zaal richtte bleek vooral dat het nieuwe bestuur veel aandacht zal schenken aan de relatie tot de vrijwilligers en de leden. Hopelijk valt er in het Kring-Nieuws het e.e.a. over te lezen. Van de nieuwe ploeg bestuursleden werd middels assistentie van de heerF. Sluyter met behulp van een overhead projector toegelicht wat de hoofdactivitetein van elke bestuurslid zullen worden. Na sluiting van de vergadering om 20.30 uur was er gelegenheid om van de oude bestuurders afscheid te nemen en persoonlijk kennis te maken met de nieuwe. Ook van buiten de vereniging namen velen de gelegenheid te baat om afscheid te nemen. Gezegd kan dan ook worden dat het een zeer geanimeerde receptie was, waarbij de stemming opperbest was. Hartelijk dank aan de leden en relaties die aanwezig waren. Het bestuur van de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch” J. Vermulst, Secretaris. 11 mei 1999

K- N J U L I 1 9 9 9

vervolg van pagina 12 geautomatiseerd en een aparte reserveringslijn ingesteld. Dat biedt de klant het gemak van telefonisch reserveren. Deze voorziening helpt ook voorkomen dat mensen in de rij staan en dan moeten horen dat er geen plaats is.” Een goede gang van zaken is een eerste vereiste om het bestaande aanbod kwalitatief en kwantitatief op niveau te houden. Daarom is voor de algehele leiding bij de Stichting Binnendieze een bureaucoördinator aangesteld. Dat geldt ook voor de Stichting Gastheerschap. Het inspelen op de markt, het ontwikkelen van activiteiten en deze zo goed mogelijk promoten vraagt de dagelijkse aanwezigheid en deskundigheid van een beroepskracht. Prioriteit voor de werkgroepen In de toekomst moet de Kring meer de nadruk gaan leggen op de kennis van de cultuur-historische aspecten van onze stad, op de heemkunde. Het nieuwe bestuur ziet de werkgroepen als de basis van de Kring. In de werkgroepen wordt studie gedaan naar verschillende aspecten van de Bossche historie, zoals de wooncultuur, de binnenstad, het industriële erfgoed, de vestingwerken en het klein monument. Er zijn ook werkgroepen die zich bezig houden met bepaalde activiteiten zoals de verzamelaars. De werkgroepen vormen daardoor samen een kenniscentrum dat als het ware de bouwstenen aandraagt voor de activiteiten van de Kring. Die werkgroepen spelen ook een belangrijke rol, waar het erom gaat de leden van de kring te informeren over de geschiedenis van ’s-Hertogenbosch. Alle reden dus om het werk van de werkgroepen een belangrijke plaats te geven in de organisatie. Om de kwaliteit te vergroten moeten de werkgroepen gebruik kunnen maken van bepaalde faciliteiten. Dit betekent in de eerste plaats dat werkgroepen ondersteuning moeten krijgen waar het gaat om de praktische organisatie van activiteiten en de communicatie binnen de Kring. Maar het gaat bijvoorbeeld ook om advisering door externe deskundigen. Om de bovengenoemde praktische ondersteuning te realiseren wordt onderzocht in hoeverre een centraal secretariaat, liever gezegd een bedrijfsbureau, alle drie delen van de kring kan ondersteunen. De werkgroepen zouden een beroep op dit bedrijfsbureau kunnen doen wat betreft het regelen van vergaderplaats, het verspreiden van agenda’s en verslagen en de communicatie met andere werkgroepen.

Het uitgangspunt van het nieuwe bestuur is, dat in de werkgroepen belangrijke Kring-activiteiten plaats vinden. Het bestuur wil dat belang benadrukken door aan werkgroepen opdrachten te geven om een bepaald onderzoek te doen. Een goed voorbeeld hiervan is de opdracht van het bestuur aan de werkgroepwooncultuur. Die werkgroep heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de gelijknamige tentoonstelling in het Noordbrabants Museum. Om de tentoonstelling in te richten was een intensief onderzoek nodig naar boedelinventarissen. Leden van de werkgroep hebben eerst een cursus oud-schrift gevolgd en hebben toen met hulp van medewerkers van het stadsarchief tweeduizend boedelinventarissen bestudeerd. Daarin werden achtduizend voorwerpen beschreven die ooit in Bossche huizen aanwezig waren. Het resultaat is niet alleen een prachtige tentoonstelling, maar er is ook een enorme hoeveelheid kennis beschikbaar gekomen over het leven in de 17e tot en met de 19e eeuw. Die kennis omzetten in bruikbare producten is een nieuwe uitdaging. Het ontwikkelen van een interactieve les voor het onderwijs is daar één van.

Enthousiasme Hier doen we het natuurlijk allemaal voor: Bosschenaren en toeristen kennis laten nemen van de culturele historie van ’s-Hertogenbosch. Om dat goed te doen moet je inspelen op wat mensen willen. Veel mensen willen graag iets doen waar ze wat van opsteken. Maar het moet ook vermaken. Individueel educatief vermaak is een nieuwe trend. De Kring wil daarop antwoorden met een programma wat Cor Gillhaus ‘edutainment’ heeft genoemd. Activiteiten waar mensen individueelof met een klein groepje op kunnen inschrijven. Activiteiten waar je wat van leert, maar die vooral ook leuk zijn. Het aanbod van de Kring heeft alle elementen in zich om dat ‘edutainment’ verder vorm te geven. Om die activiteiten kwalitatief goed neer te zetten zijn deskundige en enthousiaste vrijwilligers nodig. De Kring is immers een organisatie die berust op vrijwilligerswerk. Frans Sluijter: “Het gaat fantastisch en andere steden komen bij ons om te zien hoe wij werken. Maar het vraagt ook veel van onze mensen. We zijn toe aan het ontwikkelen van een soort personeelsbeleid, maar dan niet voor professionals, maar voor onze vrijwilligers. Een goede begeleiding van vrijwilligers die erop gericht is dat mensen goed geïnformeerd zijn en plezier in hun werk blijven houden. Het enthousiasme van onze actieve leden, dat is onze kracht”. Marjan Vonk

K- N J U L I 1 9 9 9

VAN DE REDACTIE

ALLEENRECHT CULTUURHISTORISCHE VAARTOCHTEN BINNENDIEZE Op 24 april werd het toeristisch seizoen 1999 door de Kring geopend. Dat gebeurde in aanwezigheid van genodigden uit Bokhoven, Empel en Meerwijk, Engelen en Rosmalen. Loco-burgemeester Van Katwijk ondertekende een contract, dat de Stichting Binnendieze het exclusieve recht geeft op de cultuurhistorische vaartochten.

dan anders mogelijk was. De Stichting Binnendieze zal voor dit doel jaarlijks 140.000 gulden aan de gemeente overmaken, dat wil zeggen ca. twee gulden van ieder verkocht kaartje. Iedere toerist die een kaartje koopt voor de vaartocht op de Binnendieze betaalt op deze wijze direct mee aan de verdere restauratie van de Binnendieze.

Die zaterdagochtend in april is het gezellig druk bij Voetisch. Het toeristisch seizoen wordt geopend en vanaf deze dag varen de boten weer over de Binnendieze. Speciale gasten op deze bijeenkomst zijn de heemkundevereniging uit Rosmalen en de wijkraden van Empel en Meerwijk, Engelen en Bokhoven.

Wethouder Van Katwijk memoreert het belang van de vaartochten. Naast de Sint Jan zijn de vaartochten op de Binnendieze de belangrijkste attractie in ‘s-Hertogenbosch. Werden in 1991 zo’n 20.000 toeristen vervoerd, in 1998 genoten ruim 90.000 mensen van de vaartocht. Dit alles is alleen mogelijk door de inzet van vrijwilligers. Dank aan de schippers, de baliemedewerkers, de technici en degenen die de administratie verzorgen.

Vlaggen van de buitengebieden ’s-Hertogenbosch mag zich een grote stad noemen. Dat is niet in de eerste plaats te danken aan de groei van ’s-Hertogenbosch, zo memoreert voorzitter Hein Kurvers, maar aan de dorpen en heerlijkheden die nu aan de stad toegevoegd zijn. Om die buitengebieden extra aandacht te geven heeft de Kring vier vlaggen laten maken, met de wapens van elk van de genoemde dorpen. Vertegenwoordigers van de dorpen nemen de vlaggen in ontvangst en zullen ze straks op de plecht van de boten bevestigen. Zo varen de boten in de Binnendieze dit seizoen met vlaggen van Empel, Engelen, Bokhoven en Rosmalen. De vlaggen zijn prachtig uitgevoerd. Dat is alleen al mooi om te zien. Zo’n vlag geeft de schipper ook een aanleiding om iets te vertellen over de cultuur en de historie van de buitengebieden van de gemeente.

De Brabantse vlag wappert weer bij de steiger. Onder de vrolijke klanken van de Brabantse muziekgroep ‘Tis Plesant, varen de aanwezigen in de boten met de nieuwe vlaggen door de Binnendieze. Het seizoen is geopend. Marjan Vonk

Toerist betaalt renovatie De Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch en de Stichting Binnendieze hebben met de gemeente een contract gesloten waarbij de Stichting Binnendieze voor zes jaar het alleenrecht krijgt op de cultuurhistorische vaartochten. Daarbij is voor het eerst een clausule opgenomen dat een gedeelte van de vaarprijs gebruikt zal worden om de Binnendieze verder te restaureren. De Hekel kan nu veel eerder worden hersteld

K- N J U L I 1 9 9 9

‘MOETTE NOU TOCH’S KIJKE’

DE MARKT ALS GERECHTSPLAATS de gehangene leeft

Ansichten: verzameling Jo Hendriks

doodvonnissen door ophanging In de vierschaar in de hal van het stadhuis [op de ansicht rechts achterin] werd door de schepenen van de stad het vonnis uitgesproken. Die vonnissen bestonden uit lijfstraffen en boetes. De lijfstraffen werden op de Markt voltrokken. In het geval van een doodvonnis werd voor het stadhuis een schavot opgesteld. Bij de terechtstelling stonden degenen die het vonnis uitgesproken hadden, de schepenen, op het bordes om toe te zien dat het vonnis werd voltrokken. De laatste openbare terechtstelling door ophanging op de Markt was in 1853.

huwelijk met een maagd Een oud recht bepaalde, dat wanneer een maagd, dat wil zeggen een jonge ongehuwde vrouw, al dan niet verliefd, zich bereid verklaarde met een ter dood veroordeelde te trouwen, dan was de veroordeelde gered. Een voorbeeld daarvan noemt Roelands. Te Helvoirt werden eens ‘zeven blote boeven’ gevangen. Wat ze gedaan hadden is niet bekend, maar het zal wel iets ergs zijn geweest, want ze moesten op het schavot klimmen om te worden opgehangen. Eén ter dood veroordeelde had geluk: hij werd ‘van ene maget verbeden die hem trouwde terstond.’ Dat was dus een huwelijksaanzoek op leven en dood.

de kake en de draaikooi Vermeldenswaard is een bericht uit 1536: “Opten lesten dach in Februario opten Vastenavond is vrou Elen van den Vughterdijk op die kake gestaan.” Op die kake staan betekent -tijdelijk- aan de schandpaal staan, te kijk staan dus. Later, in 1618 werd op de Markt een draaikooi geplaatst. Deze draaikooi werd gebruikt voor het tentoonstellen van ‘ghemeyne vrouwlieden en hoeren’, maar ook voor diegenen die gestraft werden voor ‘vechterijen, vuyl spreken en schelden’. Als dat gebruik was blijven bestaan, zouden we nu draaikooien tekort komen. De mensen in zo’n draaikooi werden gesard, uitgescholden en bekogeld met alle vuil dat voorhanden was.

De lijken van de op de Markt ter dood veroordeelden werden na de voltrekking van het vonnis aan de drietorentjes-galg op de Vughterheide gehangen. Men liet de gestraften daar hangen, hun lichamen ‘ten prooi aan de raven en ander ongedierte’. Op één uitzondering na. Toen Driek van Houthem en zijn knecht Arie van gedane zaken in de stad, gezeten op een hoogkar, op een koude decemberavond in 1710 naar huis in Cromvoirt terugkeerden, zagen ze bij de drietorentjesgalg dat er weer een lijk hing. ‘Baas’, zei de knecht in het voorbijrijden, ‘hij leeft nog’. ‘Bende gek jongen’ zei Driek, dat doet de wind. Maar Arie hield vol en uiteindelijk moest de boer toegeven dat zijn knecht gelijk had. Barmhartig als ze waren hebben ze de gehangene losgeknoopt en op de kar mee naar Cromvoirt genomen. Daar werd hij verzorgd en zat korte tijd later met zijn redders om het vuur. De gestrafte mocht op de hooizolder slapen, maar hij wilde zo snel mogelijk verder, weg van ‘s-Hertogenbosch. In het holst van de nacht stond hij op, trok een paar laarzen van de boer aan en ging naar de stal om een paard te stelen. Helaas, hij trapte tegen een jong geitje aan dat klagend begon te blaten. De boer en de knecht werden wakker, slopen naar de stal en zagen iemand die er met het paard vandoor wilde gaan. De boer greep zijn geweer en sloeg erop los. Blijkbaar nogal hard, want de dief zakte in elkaar. De boer had de man doodgeslagen. Toen zagen ze pas wie de dief was. Grote schrik, want waar moesten ze met hem blijven? Het van de galg halen van een gehangene was al een misdaad en nu beschouwde de boer zichzelf helemaal als een verloren man. De knecht kwam tenslotte op het idee om de dief weer aan de galg te hangen. Dat was een goede raad. In donker zijn ze in zo snel mogelijk naar de galg terug gereden en hebben het lichaam weer opgehangen. De volgende dag zagen de boeren en boerinnen die naar de markt reden een gehangene, die zijn laarzen nog aan had. Dat was nog nooit eerder gebeurd. De man had ook een gapende wond aan zijn hoofd. Anderen wisten dat het lichaam de vorige dag nog gaaf was. De schepenen werden gewaarschuwd en zij stuurden er één van de groenroeden* erop af. Deze bevestigden het gerucht: de gehangene droeg cavalleristen-laarzen en had een grote wond aan zijn voorhoofd. De zaak moest uitgezocht worden. Een belangrijk aanknopingspunt waren de laarzen en men vroeg raad bij het schoenmakersgilde. De schoenmaker verklaarde dat de laarzen zeker 150 jaar oud waren en dat de eigenaar reeds lang ter ziele moest zijn. En daarmee was de zaak ten einde. * De groenroeden hadden zowel een justitiële als een politionele taak. Ze waren in de eerste plaats de stedelijke gerechtsdeurwaarders bij hun ambtsuitoefening hielden ze een roede in de hand ten teken van hun bevoegdheid. Jo Hendriks Verzamelaars ‘Hertog Jan’ Bronnen: Roelands: Den Bosch, gisteren en eergisteren M. Spierings: Gerechtsbedienden en Gerechtsgebouwen te ‘s-Hertogenbosch 1811-1991 K- N J U L I 1 9 9 9

B O S S C H E F L O R A E N FA U N A

BIOLOOG DERK KUIPER STRIJDT VOOR BEHOUD UNIEKE FLORA EN FAUNA De Bosschenaar Derk Kuiper is sedert het najaar 1998 als bioloog gedetacheerd bij de gemeente ‘s-Hertogenbosch. De bioloog [aandachtsgebied ecologie] werkt drie dagen in de week voor het IOW aan het in kaart brengen en in stand houden van de flora en fauna rond de vestingwerken. Momenteel inventariseert hij de Bossche flora en fauna op de vestingwerken en schrijft hij een beheersplan. De 31-jarige Derk is na Michiel Boerman de tweede bioloog die werkzaam is voor de gemeente. Zijn mening is, dat het politiek klimaat biologen goed gezind is. “’s-Hertogenbosch staat er redelijk voor wat betreft de aanwezigheid van bepaalde plantensoorten, libellen, amfibieën en vooral vleermuizen”. Kuiper heeft naast zijn werk als bioloog nog twee andere functies. Hij heeft een eigen bedrijf Bio Media, waarin hij zijn educatieve ambities [biologieonderwijs] kan ontplooien en hij is bestuurslid van Biotopic. Dat is een stichting die natuurbeschermingsprojecten in ontwikkelingslanden uitvoert in samenwerking met lokale organisaties. Wat ’s-Hertogenbosch betreft zit zijn taak erop wanneer het meeste van de flora en fauna rond de vestingwerken in kaart is gebracht. “Dan zal ik mijn vleugels elders moeten uitslaan”. Derk Kuiper heeft zijn baan bij het gemeentelijk Ingenieursbureau Openbare Werken (IOW) te danken aan zijn werk als vrijwilliger bij de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KVVN), de vereniging voor veldbiologie die zich toelegt op natuurstudie, advies en natuur- en milieueducatie. De KNNV is samen met de IVN Vogel- en Natuurwacht en de Bossche Milieugroep (BMG) door de gemeente gevraagd voor het inventariseren van en het adviseren over de flora en fauna op de vestingwerken. Momenteel is de ecoloog bezig met monitoring en het schrijven van een beheersplan. Dat plan bevat een eenmalige meting [nulmeting], die bedoeld is om de ontwikkeling van de natuur op en nabij de vestingwerken te kunnen volgen. Kuiper: “Dan trek ik ’s-morgens mijn laarzen aan en ga op stap om planten en dieren op de vesting te tellen, niet zozeer alle planten en dieren, maar aandachtssoorten. Dit werk gebeurt in samenwerking met de werkgroep Vestingwerken en Natuur die bestaat uit vrijwilligers van de KNNV, IVN en de BMG.

Primair doel Peter Verhagen -projectleider Binnendieze en uitvoering vestingwerken bij de gemeente-, benadrukt het functionele karakter van de vestingwerken: “De stadsmuur en de sluizen klemmen de stad bijeen en werken defensief bij tijden van hoog water. Een goede en degelijke vestingmuur heeft natuurlijk ook met de historie van ’s-Hertogenbosch als vestingstad te maken. Daarom heeft de vesting de hoogste prioriteit. Anders zou je ook met kunst- en vliegwerk de boel overeind kunnen houden. Maar zonder het aspect historie zou, louter vanwege de functie, die vestingmuur toch hersteld worden!,” benadrukt Verhagen. De historie bepaalt dus meer de manier waarop dat gebeurt. De projectleider legt het verschil in aanpak uit tussen de restauratie van de Binnendieze en dat van de vestingwerken. “De restauratie van de vestingwerken, die veel extraverter zijn dan de veelal verscholen Binnendieze, is een werk wat

tien à vijftien jaar gaat duren, afhankelijk van het geld dat beschikbaar komt. In 1970 sprak nog niemand over natuur, biologie of milieu. De aanpak gebeurde zonder een Bouwhistorische en Archeologische Dienst. Technisch wisten we nog van niets, landmeetkundige kaarten ontbraken. In 1970 bestond alleen nog Beter Bestuur als actiegroep. Bergé sprak niet over de stenen en de beestjes, maar zei: Niet dempen!. Op dit moment zijn allerlei instanties in beeld: de stichting Menno van Coehoorn, die zich bezig houdt met de historie van de vestingwerken, de natuurhistorische verenigingen, monumentencommissies en de Stichting Bossche Monumentenzorg. Zijdelings is de Vleermuizenwerkgroep Noordbrabant bij de restauratiebetrokken. Dus je hebt met veel meer invalshoeken te maken. De gemeente neemt de inbreng van genoemde groepen serieus en houdt -vergeleken bij twintig jaar geleden- terdege rekening met hen.”

De liefde voor de natuur Bij de aanpak van de Hekelsluis is eerst een biologische inventarisatie gemaakt, waarop het restauratieplan is afgestemd. Dat is gebeurd op advies en met inspraak van de klankbordgroep waarbinnen de betrokken verenigingen vertegenwoordigd zijn. Kuiper is secretaris van de groep. De bioloog zegt dat hij in wezen ‘een plantenman’ is, maar ook een onderzoeker. “Mij spreekt biologisch onderzoek heel erg aan, met name welke maatregelen ter behoud van de flora en fauna genomen dienen te worden. Dat is hier ook interessant, want op de muren groeien en leven allerhande planten en dieren waar je eigenlijk heel goed naar zou moeten kijken om ideeën te krijgen over bijvoorbeeld de dynamiek van de polulaties.” Maar onderzoek in dit opzicht heeft bij de gemeente geen prioriteit. Voor het overige kan hij zich volledig ontplooien. Daartoe behoort dus ook de voorlichting[-skunde] die hij in Wageningen tot studieonderdeel maakte. Het bestaat uit het informeren van het publiek, zowel extern als intern presentaties verzorgen en het organiseren van excursies.

Maatregelen voor natuurbehoud “Door het gebruik van een bepaalde kalkspecie creëren wij de omstandigheid die het voor bepaalde planten mogelijk maakt terug te keren. Nog sprekender voorbeeld is, dat tijdens de restauratie muurdelen eerst worden ontzien. Een paar jaar later -na het werk aan de omliggende muren- komen die delen aan bod. In de tussentijd krijgen de planten op die oude muur gelegenheid zich op de nieuwe muren te wortelen. Andere maatregelen zijn het scheppen van een microklimaat door stenen terug te plaatsen of het tijdens het werk omzeilen van unieke beplanting. Vaak hoeven dergelijke maatregelen niet veel geld te kosten en de uitvoering niet te belemmeren” aldus de projectleider en de ecoloog. “Een middel dat vanwege de kosten onder meer in Utrecht werd toegepast is het verplaatsen van delen van een werfmuur. Maar voorlopig kiest ’s-Hertogenbosch voor eenvoudiger methoden.”

K- N J U L I 1 9 9 9

B O S S C H E F L O R A E N FA U N A

Beheersplan Na de inzet voor het behoud moet er ook een beheersplan komen. Daar wordt bij de uitvoering van de restauratie al rekening mee gehouden. De invulling van dat plan gebeurt samen met Beheer Openbare Ruimte van de gemeente. Het gaat erom het beheer, de frequentie van het beheer en het doel te bepalen dat voor elk stuk van de vesting van toepassing is. Je zult eerst de dynamiek van planten en dieren in kaart moeten brengen, voordat je weet wat de effecten van maatregelen zijn, anders heeft behoud geen nut. De vrijwilligers, uit welke kring Kuiper zelf afkomstig is, helpen hem daarbij.

Vreemde functionaris Daarnaast onderhoudt Kuiper intensief contact met ‘de bouw’. Regelmatig is hij op het werk te vinden om de ‘mannen met de grote luchthamers’ wegwijs te maken in de meer biologische aanpak, de bijkomende aspecten en hen te informeren over het doel en het nut van natuurbescherming. Derk Kuiper: “Een muur kun je van beton maken van roestvrij staal van hout of van plastic, noem maar wat. Maar metselwerk trekt door verweringsprocessen bepaalde muurplanten en insecten aan. Het wonderlijke is, dat het de bouwers ook aanspreekt en dat zij het nut van de maatregelen gaan inzien. Op een gegeven moment werd er -zonder dat ik iets had aangegeven- om het Klein Glaskruid heen gemetseld. Dus het werkt. Maar de eerste keer ben ik uitgelachen,” zegt Kuiper schouderophalend. ’s-Hertogenbosch kent een enorme populatie van dat Klein Glaskruid dat verder relatief weinig in Nederland voorkomt. De Tongvaren staat op de rode lijst van bedreigde soorten en de Steenbreekvaren is zelfs al verdwenen. Wat de fauna betreft: libellen tel ik telkens in ruime mate. Hun aanwezigheid bevestigt het goede milieu op de voorlanden. De ijsvogel is waargenomen in de Uilenburg en achter ‘de Paap’. Gierzwaluwen nestelen bij de Hekelsluis waar voorzieningen voor nestplaatsen zijn aangebracht. Verder springen er padden rond en kruipen er hier en daar watersalamanders.”

Het Hellegat vrijwaren van toeristen De projectleider en de ecoloog adviseren in hun enthousiasme over de vleermuizen dat het Hellegat gevrijwaard moet blijven van toeristisch verkeer. Technisch gezien is het traject nog wel geschikt te maken voor rondvaarten, maar beiden zijn ervan overtuigd dat de tamelijk unieke kolonie Bruine Grootoorvleermuizen aanzienlijk is uitgebreid doordat het in het Hellegat zo rustig is. Daarom pleit Verhagen ervoor ten behoeve van museumbezoekers een nieuwe opstapplaats te maken in de Waterstraat en het Hellegat te ontzien. Verhagen: “Het is tamelijk uniek dat er zoveel soorten vleermuizen bij de Binnendieze voorkomen, zoals de Bruine Grootoor-, de Water- en de Baardvleermuis. Dat is te danken aan de aangebrachte voorzieningen. ‘s-Zomers hangt er zelfs een broedkolonie Dwergvleermuizen in het Hellegat!”

Positie van ’s-Hertogenbosch De twee deskundigen vinden dat ’s-Hertogenbosch -biologisch gezien- rijke muren heeft. Er wordt hard aan gewerkt om dat in stand te houden. Maar zij zouden ook graag zien dat de historische functie van de vestingwerken beter in beeld komt. Verhagen: “Er worden miljoenen uitgegeven aan de vestingwerken, maar als je de stad binnenkomt ziet niemand de functie die zij hebben. Het is goed dat op bepaalde plaatsen accenten worden gelegd, zoals Marc van Roosmalen die in zijn plan voor het Vonk- en Vlamterrein en de Hekelsluis heeft aangegeven.” Verhagen denkt daarbij ook aan het reconstrueren van de Judastoren en het terugplaatsen van een fragment van de oorspronkelijke stadsmuur. “Door het weer zichtbaar maken van de functie dringen die miljoenen die aan de vestingwerken zijn besteed tot de mensen door. Dat is belangrijk. Dat ’s-Hertogenbosch een vestingstad is kun je aantrekkelijk in beeld brengen. We hebben niet alleen de Sint Jan en niet alleen de Binnendieze.” Paul Kriele

Kopij voor het eerstvolgende Kring-Nieuws dient uiterlijk vrijdag 20 augustus 1999 te worden ingeleverd bij Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162, 5200 BE ’s-Hertogenbosch of bezorgen in het Kringhuis

Secretariaat van KRING “VRIENDEN VAN ’s-HERTOGENBOSCH” Postbus 1162 5200 BE ’s-Hertogenbosch KRINGHUIS Kruisstraat 34 ’s-Hertogenbosch Telefoon 073 - 613 50 98 Telefax 073 - 614 60 21 Openingstijden: Maandag van 13.00 tot 17.00 uur Dinsdag tot en met zaterdag van 10.00 - 17.00 uur Zon- en feestdagen van 12.00 - 17.00 uur bovendien op donderdag van 17.00 - 20.00 uur BETALINGEN -P ostgiro 3.119.716 -B ank van Lanschot rek.nr. 22.51.91.202 - J aarlijkse bijdrage minimaal ƒ 25,— - J eugdleden ƒ 15,— Kring-Nieuws is het zes maal per jaar verschijnend tijdschrift van de Kring “Vrienden van ’s-Hertogenbosch”. REDACTIE: Aart Bogers, Jack van Elten (voorzitter), Carel de Groot, Theo van Herwijnen, Nathalie v.d. Heuvel, Jan Korsten (secretaris), Frans van Zundert ,Marjan Vonk en Nik de Vries. AAN DIT NUMMER WERKTEN VERDER MEE: Jo Hendriks, Maarten Hulsenboom, Paul Kriele, John Vermulst en J. van Zantvliet. REDACTIE-ADRES: Secretariaat Kring-Nieuws Postbus 1162 5200 BE ’s-Hertogenbosch VORMGEVING: Jack van Elten en Nathalie v. d. Heuvel DRUK: De Regenboog b.v. ’s-Hertogenbosch Oplage 2000 stuks Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de redactie. K- N A P R I L 1 9 9 9