Kringnieuws 2000 05 26 155

KRING JAARGANG 26

1

INHOUD BEZOEK AAN ABDIJEN ZEER GESLAAGD.1 ARCHITECTUURPRIJS STAD 'S-HERTOGENBOSCH, EEN PRIJS MET PRESTIGE." .... ... """ .................. """.3 EEN NIEUW SEIZOEN,

Bezoek aan abdijen

zeer geslaagd

EEN NIEUWE WANDELING """""""""""5 EEN GROOT HART VOOR KLEINE MENSEN """""""""""""""""".6 ORGANISATIESTRUCTUUR VAN DE KRING """"""""""""""""""""6 VAN DE VOORZITTER """""""""""""" .. 7

WERKGROEP WINDE EN DE GRUYTER ".8 SECRETARIAAT. HUISVESTING EN COMMUNICATIE: FRANS VAN SUNDERT ""."10 DE AUTO OP DE MARKT..""""""""".".11 ZOETE LIEVE GERRITJE """""""""""""12 UITNODIGING KAPELLEKENSBAAN """.12 DE NIEUWE SINT-JANSGIDSEN OP EXCURSIE: OUDE AMBACHTEN SPRINGLEVEND "".""""""""""""""""13 NIEUWE GEZICHTEN """".""""""""""14 DOOR DE BOMEN DEN BOSCH ZIEN"".15 1OOOSTE BOSCH LOOG""."""""""""" "16 JANUS BORGHS"""""".""""""""""""17 VIRTUELE BOEKHANDEL OP INTERNET"18

via een slotgracht was de abdij van Tongerlo te bereiken Op een zonnige zaterdag in april vertrokken ongeveer 100 leden van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" met twee grote bussen naar abdijen in België.

In de loop van dit jaar zullen nog 200 andere leden dit voorbeeld volgen. Een gevolg van het aantrekkelijke initiatief van de werkgroep LEF onder de bezielende leiding van voorzitter Vincent Verberk.

TEN VOETIUS UIT """""""""""""""""19

OPENING SEIZOEN 2000 """"""."""""20 WEDUWE BOUWDE KLOOSTER TE ROSMALEN: MILLE DE CAMPEN .".""".21 DE VAART ZIT ER IN ".""""""""""""".23 WAAROM EEN GENOOTSCHAP TOT BEHOUD VAN DE NAAM 'S-HERTOGENBOSCH? """"""""""""".24

Om de leden op deze dagtocht voor te bereiden was er op woensdag 5 april een lezing waar duidelijk het verband tussen het bisdom 's-Hertogenbosch en de Vlaamse abdijen werd aangetoond. Twee deskundige sprekers verzorgden deze lezing waar zeer veel belangstelling voor was. Dr. Jan Peijnenburg sprak over de relatie tussen Vlaamse abdijen en het bisdom 's-Hertogenbosch, terwijl dr. Louis van de Meerendonk, Norbertijn, vertelde over de betekenis van de orde van Norbertijnen voor het Vlaamse en NoordBrabantse gebied. De deelnemers aan de tocht waren van tevoren dus uitgebreid geïnformeerd en dat was te merken!

Al om 8 uur in de ochtend van 8 april vertrok het gezelschap via Tilburg, Hilvarenbeek en Reusel naar Postel waar de eerste abdij werd bezocht. Het gezelschap werd gesplitst in vier kleinere groepen Vervolgens kreeg iedere groep een vakkundige gids toebedeeld en kon men gaan rondkijken. De abdij van Postel is uniek gelegen temidden van fraaie bosDe uitgave van dit vernieuwde Kringnieuws is mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van Jacques Stienstra.

Kringnieuws mei 2000

.

1

het barokke interieur van de kapel van Averbode

sen. Hij werd gesticht in de twaalfde eeuw.

Vanuit de abdij van Floreffe kreeg Poste! de taak om te dienen als hoenvenklooster.

Dat wil zeggen: de ontginning en cultivering van de streek nam een belangrijke plaats in Pas in 1610 werd Poste! een onafhankelijke Vlaamse abdij. In de eerste helft van de negentiende eeuw werden de abdijgebouwen verkocht en deels geslapt. Na 1940 is een uitgebreide restauratie begonnen die duurde tot 1977. Wie nu deze abdij bezoekt, ziet niet alleen het rijke kloosterleven terug maar vindt er ook een modelboerderij met veestapel en kasmakerij. Per dag wordt er maar liefst 3000 liter melk verwerkt. De tijd was te kort om alles in ogenschouw te nemen maar aan de hand van dia's kon iedereen zich toch een goed beeld vormen van het geheel.

Ook een blik in een deel van de unieke bibliotheek werd een mooi moment. De abdij bezit maar liefst 40.000 boeken en een collectie oude gravures.

Het was de bedoeling dat we om 11 uur deze abdij de rug zouden toekeren, maar hier begon het eerste oponthoud en pas drie kwartier later arriveerden we bij de abdij van Tongerlo.

Tongerlo Onverwacht stond de groep ineens voor een schitterende kopie van Het Laatste Avondmaal van Leonardo da Vinci. Een van de leerlingen van Da Vinci, Andrea Solaria geheten, maakte deze kopie 20 jaar na het origineel van zijn meester.

Deze kopie bevindt zich in een apart gebouw op het terrein van de abdij van 2

Tongerlo. Het kunstwerk, reeds bewonderd door Rubens en Van Dijck, bleef ongeschonden tussen twee branden door en heeft nu een fraaie plek gekregen. De deelnemers aan de abdijentocht werden verrast door het unieke optreden van de vrouwelijke gids die door haar zeer originele uitleg het schilderij tot een boeiend aandachtspunt maakte. Jammer dat het door tijdgebrek allemaal een beetje te snel moest gaan.

Daarna kon men zich laven aan een heerlijke lunch in het gasthof van de abdij.

Deze lunch en het schitterende lenteweer zorgden er voor dat de deelnemers in een stralend humeur hun weg te voet vervolgden naar de abdij van Tongerlo.

Ook nu weer werd de groep in vier kleinere verdeeld en kon men kennismaken met de vele gebouwen rond de immense binnenruimte van de abdij. Vroeger bevonden zich op deze binnenruimte veel bomen, maar die heeft men 25 jaar geleden gerooid zodat de abdijbezoeker nu, als hij de uitgestrekte binnenruimte betreedt, meteen overvallen wordt door een zeldzaam rustgevende sfeer. De abdij van Tongerlo is omgeven door een slotgracht en via een brug kan men het terrein betreden. Ongeveer anderhalf uur kregen de deelnemers de tijd om alles in zich op te nemen. Een lokale televisieploeg was er aan het werk en maakte een verslag van het bezoek aan de abdij. Men heeft ons beloofd een band van de opnamen toe te sturen.

Averbode Tegen vijven bereikten we de derde abdij van onze tocht: die van Averbode. Deze abdij heeft een bijzondere uitstraling; is niet alleen schitterend gelegen maar biedt tevens een zeer culturele en rijke indruk!

Evenals in de andere twee abdijen zijn het de Norbertijnen die hier wonen, bidden en werken. De abdij van Averbode is van oudsher bekend om zijn uitgeverij en om de mooie abdijkerk in barokke stijl. Die kregen we overigens pas te zien toen het tijd was voor de vesper. De Norbertijnen hadden zelfs rekening gehouden met onze vertraging en pas om 18.00 uur werd de vesper gehouden. Menigeen kwam onder de indruk van de sfeer in de kapel, waar het rijk gebeeldhouwde koorgestoelte om aandacht smeekte. Op het kloosterkerkhof ligt de beroemde Vlaamse schrijver Ernest Claes begraven als enige leek tussen de kloosterlingen. Jammer dat we geen blik in het klooster mochten werpen, maar de mooie wandeling over het terrein maakte veel goed. De gids die voor het eerst een

het graf van Ernest Claes en zijn echtgenote Stephanie bevindt zich tussen de graven van de kloosterlingen van Averbode

groep rondleidde deed zijn best om de aandacht van de abdijgangers vast te houden. Dat kon niet verhinderen dat sommigen zich losmaakten van de groep en een bezoek aan de abdijwinkel brachten om er abdijbier of -kaas in te slaan.

Ook de aanwezige collectie boeken noopte menigeen tot een aankoop.

Moe maar voldaan ging iedereen de bus weer in om naar het laatste doel te vertrekken: de stad Diest. Vlakbij het moderne voetbalstadion ligt het oude begijnhof van Diest, een van de oudste begijnhoven van Belgie. Een korte wandeling maakte duidelijk hoe mooi en oud dit is. In een hoek ligt het Gasthof van 1618. Hier kon iedereen genieten van een boterham met hesp en koffie. Althans zo stond het in de 路 beschrijving van Vincent Verberk. 'Een overheerlijke avondmaaltijd', zou een betere omschrijving geweest zijn, want Belgischer en heerlijker kon het niet!

Tegen negenen vertrokken de twee bussen weer op weg naar 's-Hertogenbosch.

De deelnemers, allen leden van de Kring, zijn een unieke ervaring rijker en voor diegenen die nog mogen gaan in september en oktober: jullie hebben nog iets moois tegoed! Men kan duidelijk stellen dat Vincent Verberk en zijn werkgroep LEF met deze dagtocht midden in de roos heeft geschoten! Vincent, van harte bedankt en veel succes met jullie volgende plannen!

Tekst en foto's: Gerdie de Zeeuw-Nieuwenhuis

voorzitter Cor Gillhaus voor de abdij van Tongerlo met de ludieke aankondiging "Kringsvriende 's-Hertogenbosch ... "

Kringnieuws mei 2000

Architectuurprijs Stad 's-Hertogenbosch

Il

een prijs met prestige 's-Hertogenbosch kent veel oude monumentale panden, daar zijn we zuinig op. Ook voor de hedendaagse architecten moet het een uitdaging zijn om in de stad een gebouw met uitstraling neer te zetten. In 2000 wordt de eerste Architectuurprijs Stad 's-Hertogenbosch uitgereikt aan de architect van het winnende pand of project dat nieuw gebouwd is in de periode 1980-april 2000. Er is een deskundige jury benoemd. Ook het publiek wordt betrokken bij de toekenning van de prijs.

Al in het begin van de negentiger jaren van de vorige eeuw sprak de gemeente de wens uit om 'met haar omgeving' te discussi毛ren over architectonische vormgeving en de kwaliteit van de gebouwde omgeving in de gemeente. Zo ontstond de Stuurgroep Architectuurprijs Stad 's-Hertogenbosch. Leden van de stuurgroep zijn de gemeente 's-Hertogenbosch, de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch", het Bosch Architectuur Initiatief (BAi), de Kring 's-Hertogenbosch van de Bond van Nederlandse Architecten (BNA) en het Brabants Dagblad. Deze stuurgroep heeft haar plannen rond. Eens in de twee jaar wordt een prijs uitgereikt. De eerste keer op 16 november 2000. ) De criteria De prijs wordt uitgereikt aan een architect die woningbouw dan wel utiliteitsbouw gerealiseerd heeft in de achterliggende 20 jaar. Het aanbesteed bedrag moet tenminste f 75 .000,- zijn. Dit jaar kan de nieuwe bebouwing gelegen in de gebieden 'Beschermd Stadsgezicht' en 'Beschermd Dorpsgezicht' een gooi naar de prijs doen, de volgende keer, in 2002, is de rest van de gemeente aan de beurt. Het beschermd stadsgezicht van 's-Hertogenbosch omvat globaal de oude 路 binnenstad binnen de wallen en 't Zand; daarbuiten tellen delen van Empel, Bokhoven en Rosmalen mee.

Het gebied zal precies op het aanmeldingsformulier worden aangegeven. Het onderscheid tussen bouwen in een gebied met een beschermde status en gebieden die niet die aanduiding hebben, is bewust gekozen. Bouwen in een beschermd gebied stelt speciale eisen. Er moet veel Kringnieuws mei 2000

de flats aan de Pettelaarse weg, een voorbeeld van de Bossche school

meer rekening worden gehouden met het de voorwaarden die voor het beschermd cultureel erfgoed bestaan.

Aanmelden van panden extra gemakkelijk voor lezers van het Kringnieuws iedereen kan een pand of gerealiseerd project aanmelden dat volgens hem of haar in aanmerking komt voor de Architectuurprijs 's-Hertogenbosch.

Daarvoor zijn vanaf 1 juli, de dag van de architectuur, aanmeldingsformulieren te verkrijgen in de BAi-winkei in de Nieuwstraat. De lezers van het Kringnieuws krijgen het nog gemakkelijker. Het aanmeldingsformulier wordt meegestuur met het nummer van juli. Op dat aanmeldingsformulier staan de voorwaarden nog eens netjes op een rij. Uiterlijk 27 augustus moeten de aanmeldingen binnen zijn.

De jury Er is een jury samengesteld, waarin met name gezocht is naar deskundigen van buiten 's-Hertogenbosch. De Architectuurprijs van onze gemeente moet een prijs met prestige zijn, die de kwaliteit van bouwen een waardevolle impuls zal geven . De stuurgroep heeft willen vermijden dat de toekenning van de prijs een Bosch onderonsje zou worden . Leden van

de jury zijn: Fons Asselbergs, directeur van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Frits van Dongen, architect te Rotterdam, Bob van Reeth, architect en Rijksbouwmeester te Belgi毛 en Maarten Kloos, direc- 路 teur van het Architectencentrum in Amsterdam.

De procedure De jury selecteert de panden die aangemeld zijn aan de hand van een aantal kwaliteitscriteria . De stuurgroep gaat ervan uit dat de eerste selectie uit ongeveer tien panden zal bestaan. Die tien genomineerde panden worden vanaf 26 september aan het publiek voorgesteld in het Brabants Dagblad. Vanaf 27 september is er ook een tentoonstelling van de genomineerde objecten in de BAi-winkei.

Eind september verschijnt er een speciale editie van het Brabants Dagblad over de Architectuurprijs. Tot 14 oktober heeft het publiek de gelegenheid zijn stem uit te brengen. Zondag 15 oktober vindt in het Theater Bis een debat plaats over architectuur. Donderdag 16 november volgt de uitreiking van de prijzen.

De prijzen De jury kiest uit de genomineerde panden haar eigen prijswinnaar. Die ontwerper krijgt de Architectuurp rijs 's-Hertogen3

bosch. Het publiek heeft uit de geselecteerde panden ook een keuze gemaakt.

De architect van dat pand krijgt de publieksprijs. Beide prijzen zijn een kunstwerk van keramiek. Hiermee wil de Stuurgroep Architectuurprijs 's-Hertogenbosch het belang van 's-Hertogenbosch als centrum voor keramiek onderstrepen.

Voor het ontwerp van beide kunstwerken is de Bossche kunstenares Netty van den Heuvel uitgenodigd.

kort overzicht van de groei van 's-Hertogenbosch met duidelijke kaartjes, worden in dit handige boekje diverse fietsroutes beschreven, steeds in de vorm van een lus aan de noord-zuid as. Ook in dit boekje veel aandacht voor woningen, wegen en industriële bouw, met een foto en een korte toelichting. Er is een aparte routekaart los toegevoegd. Prijs f 6,-.

Een fietsroute van oost (Rosmalen) naar west (Vlijmen) is in voorbereiding.

Architectuur voor 1980 1980 is gekozen omdat in dat jaar het 'Structuurplan binnenstad' in werking is getreden. In dat structuurplan wordt onder andere de verbetering van de verblijfskwaliteit in de binnenstad nagestrefd. Ook voor die tijd was er natuurlijk aandacht voor architectuur. Een bekende stroming in de Bossche architectuur van de 20e eeuw is de Bossche school. In die stroming, ontwikkeld door Nico van der Laan en zijn broer, de Benedictijner monnik Dom Hans van der Laan, gaat het om de concretisering van de ruimte. De ruimte in de architectuur moet door het bouwen van duidelijke wanden afgescheiden worden van de natuurlijke ruimte.

Daarnaast wordt deze bouwstijl gekenmerkt door een evenwichtige verdeling van de muurvlakken. De flats langs de Pettelaarse- weg en het Sint-Janslyceum zijn een voorbeeld van de opvattingen van de Bossche school.

Marjan Vonk

Publicaties Over de recente en oudere architectuur in 's-Hertogenbosch zijn in de Erfgoedwinkel twee publicaties verkrijgbaar: Architectuurgids 's-Hertogenbosch een uitgave van de gemeente 's-Hertogenbosch en de kring 's-Hertogenbosch van de Bond van Nederlandse Architecten, zonder jaartal, ISBN 90-802020-1-0. Na een korte inleiding over de historie van de lokale architectuur worden 93 panden en projecten beschreven, waarvan 65 op lopafstand van het station. De laatst genoemde panden dateren van 1994. Van bijna ieder pand is een foto gemaakt, zodat u zich niet kunt vergissen.

Prijs f 15,De stad, uitgelegd Fletsgids voor architectuur, stedenbouw en landschap in 's-Hertogenbosch. Een uitgave ven de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" met medewerking van de gemeente 's-Hertogenbosch, het BAi en de ENFB; samenstelling en redactie: Esther de Bie e.a.; 1995; ISBN 90-72368-02-9. Na een 4

Alle architectuurprijzen op een rij In het recente verleden zijn er meer architectuur prijzen uitgereikt in 's-Hertogenbosch. Een overzicht: De Architectuurprijs Stad 's-Hertogenbosch wil een prestigieuze prijs zijn, die een stimulans is voor een verhoogde inzet bij particulieren, overheid en beroepsgroepen ten aanzien van de kwaliteit van de bebouwde omgeving. Het gaat om al gerealiseerde bouwwerken en de jury bestaat uit deskundigen uit de wereld van architectuur, stedenbouw en monumentenzorg.

De Plaquette van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" is een activiteit van de werkgroep Klein Monument van de Kring. De werkgroep heeft een aantal malen een plaquette uitgereikt aan de eigenaar van een pand dat passend gerenoveerd is in de context van het cultureel historisch erfgoed van de stad. Dergelijke

plaquettes kunt u zien onder andere aan de gevel van opticiens Van Warmerdam in de Ridderstraat; café Tijl Uilenspiegel aan de Markt en Chocolaterie De Roosekrans in de Hinthamerstraat. Op zondag 1 oktober wordt deze prijs uitgereikt aan Harperink in de Vughterstraat. Bijzonder is dat de familie Harperink al 185 jaar een winkel in glas, serviezen en aardewerk heeft in dit pand.

De Kring 's-Hertogenbosch van de BNA tenslotte looft jaarlijks, ter gelegenheid van de Dag van de Architectuur een prijs uit voor het ontwerp van een speciaal object. Een bank in een publieke ruimte, een fonteintje. Vorig jaar is gevraagd om het ontwerp van een hek voor het steegje Achter den Engelschen Pispot en een hek in de Gasselstraat. Dit jaar gaat de prijsvraag over een ontwerp voor een columbarium op begraafplaats Groenendaal.

De prijs bestaat uit de realisering van het ontwerp.

De Puiprijs voor een vernieuwde pui in de binnenstad is een initiatief van het Centrummanagement 's-Hertogenbosch.

Deze prijs is in 1999 uitgereikt aan Boekhandel Ad. Heinen. De Kring is in de jury vertegenwoordigd.

In voorbereiding is een Architectenprijs.

Deze prijs is bedoeld voor het beste ontwerp voor een concrete bouwopgave. Het bekroonde ontwerp zal vervolgens ook worden gerealiseerd. Deze prijs is een gezamenlijk initiatief van gemeente, BAi en de Kring 's-Hertogenbosch van de BNA.

Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" zoekt per direct een

informatie·beheerder De informatiebeheerder beheert de informatie van de Kring. Deze informatie betreft informatie voor de klanten van de Kring (vaak in de vorm van folders), informatie voor de vrijwilligers en medewerkers van de Kring, informatie voor de leden van de Kring.

Er wordt van je verwacht dat je actief aan de gang gaat om op de hoogte te komen met de aanwezige informatie. Verder wordt er van je verwacht datje de informatie beheert, dat wil zeggen systematisch inventariseert, opbergt (ook electronisch), de actualiteit bewaakt en zo nodig en in overleg voor aanpassing of vervanging zorgt.

Ook wordt verwacht datje de bedrijfsleiders van de Kring bil kunt staan bil het ontwikkelen van nieuwe- of aanpassing- of vervanging van bestaande informatie.

De informatiebeheerder gaat ook de informatie beheren op het nog te ontwerpen Kringweb. Internet- of andere technische kennis is echter niet nodig. De informatiebeheerder levert de informatie aan en formuleert de eisen met betrekking tot plaatsing.

Een Internet-specialist draagt zorg voor de feitelijke plaatsing in het Kringweb.

Wij zoeken iemand die op de hoogte is van de gang van zaken bij de Kring, goede contactuele eigenschappen bezit en de PC kan hanteren .

Kringnieuws mei 2000

)

Een nieuw seizoen

een nieuwe wandeling Bij de opening van het toeristenseizoen 2000 vraagt voorzitter Gillhaus zich af of je wel van een nieuw seizoen kunt spreken. De hele winter door gonsde het in het Kringhuis immers van activiteiten. Het nieuwe seizoen wordt op verschillende manieren ingeluid. Dit jaar onder andere met een nieuwe wandeling in het kader van het thema gezondheid. Ruim zestig vrijwilligers van de Kring hebben zich opgegeven.

Ook leden van de Heemkundevereniging Rosmalen zijn van de partij. Vijf gidsen begeleiden hen over het landgoed Coudewater in Rosmalen, waar sinds 1870 een psychiatrisch ziekenhuis is gehuisvest.

)

In 1434 werd op deze plaats, die toen al Coudewater heette, een Birgittijns dubbelklooster gesticht. Waarom juist op deze plaats? Daar is een aardige anekdote aan verbonden . Een boer, Peter de Gorter, had hier zijn bijenkorven staan. Op een dag hoorde hij die bijen prachtig zoemen, het leek wel een gezang. Hij keek in de korf en zag tot zijn verbazing dat de bijen een klein kerkje gebouwd hadden. Van bijenwas uiteraard. Mevrouw Milia de Campen kwam dit wonder ter ore en zij besloot hier op deze plek een klooster te stichten.

Van het klooster is het hoofdgebouw bewaard met oorspronkelijke kelderge-

rondleiding door de gebouwen en de tuinen van Coudewater Kringnieuws mei 2000

~'

het voormalige klooster Coudewater welven en een overkapping uit 1513.

Later werden twee zijvleugels toegevoegd. In 1713 werd Coudewater een landgoed. In die tijd is een prachtig park aangelegd met veel verschillende bomen.

Het landgoed is in 1870 aangekocht door twee artsen van het psychiatrisch ziekenhuis Reinier van Arkel. Zij vestigden op deze plaats een nieuw modern psychiatrisch ziekenhuis. Op het terrein verrezen verschillende nieuwe gebouwen. In de begintijd van het ziekenhuis zijn woningen voor de geneesheer-directeur en de psychiater gebouwd. De boerderij. waar patiĂŤnten konden werken in het kader van hun therapie, stamt uit het midden van de twintiger jaren. De kapel en het klooster zijn gereed gekomen in 1940. Een nieuw klinisch centrum is het laatste gebouwd en dateert van 1971.

De Commissie Historie Coudewater heeft de geschiedenis van Coudewater beschreven en een klein museum ingericht in het oude hoofdgebouw. De commissie wil uitdragen hoe uniek en mooi dit landgoed is.

Sinds 1998 is een wandelroute uitgezet en beschreven.

De tuin, de oude bomen, de begraafplaats, een aantal gebouwen en de kunstwerken die in de loop van de tijd hier geplaatst zijn, maken een wandeling meer

dan de moeite waard. Het terrein van het psychiatrisch ziekenhuis Coudewater is open voor publiek, u mag in het park vrij rondwandelen. Wat extra informatie is altijd leuk. Daarom heeft de Commissie Historie Coudewater nu een vijftal gidsen van de Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch opgeleid die de wandeling over het landgoed/ziekenhuisterrein kunnen begeleiden.

U kunt zo maar eens wat gaan rondkijken in het park van het psychiatrisch ziekenhuis Coudewater, Berlicumsestraat 8 te Rosmalen. Bij de receptie van het klinisch centrum kunt u voor f 2,50 een boekje kopen met een beschrijving van de bomen, de kunstwerken en de voornaamste gebouwen op het terrein (ingang aan de Peter de Gorterstraat).

Het museum, dat informatie geeft over de historie van Coudewater is iedere tweede zondag van de maand geopend van 11.30 tot 15.30 uur.

Groepen tot maximaal 20 personen kunnen door een gids van de Kring rondgeleid worden. U moet de rondleiding tenminste 14 dagen voor de gewenste datum bespreken bij het Kringhuis. De kosten bedragen f 100,- per groep.

Marjan Vonk 5

m

Organisatiestructuur

van de Kring Veel mensen kennen de Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch door de activiteiten die de Kring organiseert. Leden en belangstellenden weten dat de Kring zich sterk maakt voor het behoud van de culturele historie van de stad en die historie levend probeert te houden.

Niet iedereen weet hoe de organisatie in elkaar zit. De Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch is een vereniging.

Binnen die vereniging zijn twee structuren te onderscheiden.

Een Kring, drie delen De Kring kent drie onderdelen die om juridische en technische redenen gescheiden zijn: de Stichting Binnendieze, de Stichting Gastheerschap en de Werkgroepen. Om de communicatie tussen de verschillende onderdelen van de organisatie zo optimaal mogelijk te laten verlopen is de meerderheid van de bestuursleden van de Stichting Binnendieze en de Stichting Gastheerschap lid van het bestuur van de Kring. Het bestuur van de Kring zit enkele malen per jaar om de tafel met de voorzitters van de werkgroepen.

elkaar. Beleidsplannen en begroting worden door deze algemene vergadering vastgesteld. De algemene vergadering benoemt het bestuur. De vereniging kent

vijf adviseurs, die aangezocht zijn op hun deskundigheid op verschillende terreinen.

Deze personen adviseren het bestuur.

De v e r e n ig ing Kring "Vrienden v a n 's- H e rtog e nbo s ch"

Sti chting Binn e n d i e z e :

Stichting G asth eersc h a p:

W e rkgroep e n * ):

Varen

Rondleidingen

Onderzoek, a ctivite ite n,

Opleiding schipp e r s

Opleiding gid se n

Publica ties en prese nta ti es

* ) Er zijn 14 w e rkgro e p e n , t e weten: Binn e ndieze, Bouwpl a nnen, Genealogie, H e r a ldi e k , Kalend e rfe e st e n , K e rke n e n Kloosters , Klein Monum e nt, Lezingen en Fietsto c hten (LEF) , Openba re ruimt e , V e rz a m e l a ars, Vestingw e r ke n, Vitrin es , Werkgroep INDu s trie e l Erfgoed (W i nd e ) en Wooncultuur.

l

D e a lg e mene vergad e ring v a n d e v ere niging K ring " Vrienden v a n ' s- H e rto ge nbo sch" 1800 led e n

H L [

Vere niging s sec re tariaat

Advi seurs (5 pers .)

Bestuur (7 p e r s .)

J

}Staffunction a ris sen: opl e idingen ju r idi s ch e z a k e n p e r s on ee l s zaken

H -

H

B estuurs w erkgroep: bouwcommissie

De verenigingsstructuur De Kring is een vereniging. De algemene vergadering is het hoogste orgaan van de vereniging. Zij komt twee maal per jaar bij

Stafwerkgroepen: red a cti e Kringnieuws redacti e Nieuwsbrief opleidingen

......., -

)

Een groot hart voor kleine mensen Onder de titel Een groot hart voor kleine mensen. Kindergeneeskunde in 's-Hertogenbosch 1383 - 2000 verscheen onlangs een nieuw boek van Ton Kappelhof. Het is uitgegeven door Boekhandel Adr. Heinen en kost f 24,50.

Laat ik maar meteen met de deur in huis vallen: het boek viel mij tegen. Ik had een boeiende uitgave verwacht, maar er staan te veel fouten in en er zijn teveel onvolkomenheden om razend enthousiast te worden. Het lijkt er op alsof de drukproeven niet meer zijn gecorrigeerd.

Allereerst de ondertitel: Kindergeneeskunde in 's-Hertogenbosch. Er zijn drie ziekenhuizen in de stad, dus je zou mogen verwachten dat ze alle drie aan bod komen. Niets is minder waar: het boek 6

gaat uitsluitend over het groot Ziekengasthuis, pas op bladzijde 64 komen de andere twee terloops aan bod. In het voorwoord staan overigens wel alle kinderartsen genoemd .

Dan de onderschriften bij de foto's: soms staat er een bronvermelding bij, soms niet (bijvoorbeeld op bladzijde 8, 11, 13, 18, 21 ). Beetje slordig, niet waar?

Een kleinigheid, maar wel storend is de gele kleur die op bladzijde 15 doorloopt over de hoofdtekst van het boek.

Voor ons als Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" is het onverdraaglijk in een boek als het onderhavige te moeten lezen: Den Bosch. Dat moge spreektaal zijn, officieel moet het in de schrijftaal anders.

Zo, dat luchtte even op. Is er dan niets goed aan het boek?

Zeker wel, Ton Kappelhof beschrijft een boeiend stukje geschiedenis, dat meestal leest als een trein. Her en der in het boek zijn anekdotes opgenomen over kindergeneeskunde toen en nu. Typografisch is het keurig verzorgd, de illustraties zijn goed gekozen . En voor de echte Bosschenaar is het een 'must', het hoort in je verzameling .

Dus toch maar kopen? U moet het zelf maar bepalen. In het Kringhuis kunt u ervoor terecht. En ach, lees even een klein stukje en beslis dan of het de moeite van een aanschaf waard is.

Nik de Vries

Kringnieuws mei 2000

Van de voorzitter onze vereniging. Ik schreef daarover in december 1999. Het afgelopen jaar hebben we ons, in onze dialoog met de gemeente, gerealiseerd dat de Kring sterk gericht is op de binnenstad van 's-Hertogenbosch. Een leerpunt voor de toekomst is, dat we contacten op moeten bouwen met de heemkundeverenigingen in de dorpen die deel uitmaken van de gemeente.

Op 11 mei ben ik een jaar voorzitter van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch". Dat is een goede gelegenheid om terug te kijken op de voornemens en activiteiten die ik in vorige uitgaven van het Kringnieuws aan u vorgelegd heb.

De werkgroepen "We kunnen meer met onze werkgroepen," schreef ik in september 1999. In het afgelopen jaar hebben we als bestuur stappen ondernomen om de samenhang tussen de werkgroepen te verbeteren. Er is nu een Kring-monumentencommissie gevormd die bestaat uit de zeven voorzitters van de werkgroepen die zich met monumenten bezig houden, te weten: de werkgroepen Openbare Ruimte, Bouwplannen, Klein Monument, Binnendieze, Vestingwerken, Werkgroep INDustrieel Erfgoed (Winde) en Kerken & Kloosters. ) In deze commissie vindt afstemming plats van de verschillende activiteiten.

Daarnaast kan de commissie studie en onderzoek entameren, adviseren en het bestuur ondersteunen. Een tweede cluster werkgroepen zal rond het thema heemkunde/cultuurhistorie en volkscultuur gegroepeerd worden; denkt u dan aan de werkgroepen Heraldiek, Kalenderfeesten, Verzamelaars, Genealogie en Wooncultuur. Wij hebben hiervoor ondersteuning gevraagd aan prof. Bijsterveld, de nieuw benoemde hoogleraar op dit gebied aan de Katholieke Universiteit Brabant.

Natuurlijk hebben de werkgroepen ondertussen niet stil gezeten. Er zijn allerlei initiatieven ontwikkeld. Daar kunt u ieder Kringnieuws over lezen.

Cultuurhistorie primaire behoefte De cultuurhistorie blijft een belangrijk, zo niet het belangrijkste, aandachtspunt voor

Kringnieuws mei 2000

Tekort aan vrijwilligers In januari heb ik de zorg uitgesproken of er genoeg vrijwilligers te interesseren zijn voor het werk van de Kring. Er waren al oproepen geplaatst in het Kringnieuws en in de verschillende huis-aan-huis bladen.

Nu kunnen we een voorlopige balans opmaken. In totaal toonden 60 mensen serieus belangstelling. Met al deze mensen is een intake gesprek gevoerd, opdat de juiste man/vrouw op de juiste plaats terechtkomt. Op dit moment is het druk met de opleiding van deze nieuwe medewerkers. Er is een nieuwe groep schippers ge誰nstrueerd, er zijn ruim 25 mensen in opleiding voor Sint-Jangids, er wordt een nieuwe cursus voor stadsgidsen gestart.

Het verenigingssecretariaat begint vorm te krijgen. Genoeg mensen hebben we nog steeds niet. We kunnen altijd meer vrijwilligers gebruiken.

Allochtonen Het leek een goed idee: mensen van buitenlandse afkomst, die zich min of meer definitief in 's-Hertogenbosch vestigen, kennis te laten maken met de cultuurhistorie en het cultuurhistorisch erfgoed van hun nieuwe woonplaats. Het is ook een goed idee, maar de realisatie is veel ingewikkelder dan ik me voorstelde. In 's-Hertogenbosch wonen mensen van 130 verschillende nationaliteiten. Zij zijn lang niet allemaal als allochtoon geregistreerd.

Een groot aantal mensen heeft inmiddels de Nederlandse nationaliteit. Om een goed aanbod te ontwikkelen is meer onderzoek nodig. Dat doen we, zoals eerder gezegd in samenwerking met Bureau Divers en met iedereen die ons daarbij de hand kan reiken. Er zijn al hoopvolle contacten ontstaan.

Cor Gillhaus

Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" Stichting Gastheerschap vraagt

vrijwilliger voor coordinatie van reservering rondleidingen en planning van gidsen

vrijwilligers voor planning van gidsen voor rondleidingen Stichting Gastheerschap heeft op korte termDn versterking nodig in voornoemd werkgebied.

Heeft u interesse hebben in deze afwisselende en boeiende werkzaamheden, waarbD u [telefonisch) contact met veel mensen zult hebben, dan vragen wD u zo spoedig mogelDk contaa op te nemen met John Vermulst, bedrDfsleider Stichting Gastheerschap.

SchriftelDk: Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" Stichting Gastheerschap Postbus l l 62 5200 BE 's-Hertogenbosch.

Per telefoon: 073 6 l 3 50 98 Per fax: 073 614 60 21

7

Werkgroep Winde en

De Gruyter Nu staat een deel van die installatie als een technisch monument aan de Oude Engelenseweg te pronken .

bij de fabriek van De Gruyter arriveren bussen met personeelsleden uit de omgeving van 's-Hertogenbosch (foto: Stadsarchief)

Winde staat voor Werkgroep IN Dust rieel Erfgoed. Het industrieel erfgoed heeft lange tijd niet zo in de belangstelling gestaan. De historische waarde van oude fabriekspanden, oude bruggen en afgedankte technische installaties, de meeste dateren van 1850 tot 1940, werd niet ingezien. Verouderd en niet meer bruikbaar waren deze objecten. Ze moesten worden opgeru imd om plaats te maken voor nieuwe, moderne voorzieningen. Dat is rond de jaren tachtig nog gebeurd met de fabriek van De Gruyter. Het gebouw aan de Orthenstraat is gesloopt. Er zijn op die plaats aan de Smalle Haven nieuwe appartementen neergezet.

Gelukkig is er nog veel van deze belangrijke Bossche kruiden ier bewaard gebleven. Dit najaar opent het Noordbrabants Museum een tentoonstelling over de fabriek en de winkels die bekend zijn geworden met 'het snoepje van de week'.

De werkgroep Winde van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" vraagt aandacht voor het veiligstellen en behouden van monumenten van bedrijf en tech8

niek. Deze monumenten vormen een wezenlijk onderdeel van de geschiedenis van de stad . Tegenwoordig bestaat er gelukkig steeds meer belangstelling voor industrieel erfgoed. Slopen is niet meer de eerste optie. Kijk bijvoorbeeld naar het oude gebouw van de PNEM uit 1920. Dat is bewaard gebleven en er zijn appartementen in gebouwd. Denk aan de sigarenfabrie k Willem ll. Dit gebouw staat nu ten dienste van de muziek. Een deel van de ruimte is verbouwd tot ateliers voor kunstenaars. Maar kijk ook eens naar de draaibrug bij de Oliemolensingel. Die zou vervangen worden door een moderne brug. Maar dankzij de groeiende belangstelling voor industrieel erfgoed is de brug gerestaureerd.

De werkgroep heeft ook materiaal aangedragen om de oude stationsoverkapping te behouden . Opgeknapt en opnieuw in de ve rf gezet is die oude overkapping mooi geïntegreerd in de nieuwbouw van het station . En als laatste in deze opsomming : de ejectorinstallatie die vanaf 1922 tot eind va n de jaren zeventig het rioolwater van de stad via de Dieze naar de Maas pompte, stond klaar voo r de sloop.

Wat doet Winde Ad van Zantvoort en Theo van Dinther: er is een duidelij ke taakverdeling . Winde houdt zich bezig met onderzoek naar en inventarisatie van industrieel erfgoed in 's-Hertogenbosch. De werkgroep verzamelt daarnaast argumenten voor het behoud van industriële monumenten. De werkgroep is echter niet een speler in het spel om het erfgoed veilig te stellen . Dat is een taa k van het bestuur van de Kring .

Het bestuur gaat met de door Winde aangedragen gegevens aan de slag en pleit bij de gemeente en andere belanghebbenden voor behoud van het erfgoed.

De werkgroep Winde bestaat uit acht personen. Onder hen zijn technische mensen, maar ook mensen met een meer algemene achtergrond . Zij vullen elkaar goed aan . Een klus voor de komende periode is het inventariseren van oude industriële panden en objecten in 's-Hertogenbosch.

Daarbij wordt ook nagegaan wat van het industriële verleden nog in die panden aanwezig is. De objecten die nog geen erkend industrieel monument zijn en die derhalve nog niet in de lijst van erkende monumenten opgenomen zijn, worden bij deze inventarisatie ook gedocumenteerd.

Voorbeelden? In disco De Achterkant heeft ooit een bierbrouwerij gezeten, mogelijk de oudste nog bestaande bierbrouwerij in de stad. De panden van Verkade, Grasso, Koudijs en de oorspronkelijke gebouwen van het veemarktcomplex behoren tot het industrieel erfgoed en komen eveneens op de lijst. Op deze manier hopen ze een zo volledig mogelijk overzicht te maken

de draaibrug aan de Oliemolensingel (foto: Ad van Zan t vliet)

Kringnieuws mei 2000

)

van alle bedrijfsmiddelen uit handel, industrie en nijverheid in de stad.

Verder werkt Winde aan een inzichtelijke tijdsbalk over de Bossche nijverheid en industrie door de eeuwen heen. Groepjes van twee leden hebben elk een periode van 1185 tot heden voor hun rekening genomen.

Winde heeft inmiddels veel kennis opgedaan over het Bossche industrieel erfgoed. Die kennis wordt nu omgezet in een module 'Industrieel erfgoed in 's-Hertogenbosch' voor de cursus Bosch log ie.

De Gruyter

Bijna alle iets oudere Nederlanders kennen de kruidenierswinkels van De Gruyter.

De winkels die voor een deel aan het begin van de vorige eeuw gebouwd zijn, hadden een kenmerkende inrichting. Veel groengeglazuurde tegels, veel art decomotieven. En in veel winkels tegeltableaus met voorstellingen van oogsttaferelen en afbeeldingen die betrekking hadden op het bedrijf. Losse koffie stond in silo's in de winkel. Klanten konden in een aantal gevallen zelf de hoeveelheid bonen afwegen en die in de winkel laten malen. iedere week was er een attractie: 'het snoepje van de week'. Het bedrijf bestaat niet meer. De winkelpanden zijn gesloopt of geschikt gemaakt voor andere doeleinden. In de Hinthamerstraat, op de hoek van de Gasselstraat stond zo'n winkel. Nu kunt u er spijkerbroeken kopen. Maar achter de betimmering hangt nog een tegeltableau van de voormalige De Gruyterwinkel aan de muur.

De fabrieken van dit 'kruideniersimperium' stonden aan de Ortenstraat. Niet alleen ) veel Bosschenaren, maar ook veel mensen uit de omgeving vonden er werk. 's Morgens werden zij met bussen uit de omliggende dorpen opgehaald.

Tentoonstelling

Hoewel het pand van De Gruyter gesloopt is en de winkels van De Gruyter niet meer bestaan is er wel veel bewaard. Tot voor

t=' n:1 •.. 'f', '

/.

-

kort was er een De Gruytermuseum in Noordwijkerhout. Dat museum sloot zijn poorten en schonk de bezittingen aan het Noordbrabants Museum. Daarbij zijn winkelinventarissen, weegschalen, koffiesilo's, maar ook pakken zeep, macaroni, chocolade en heel veel snoepjes van de week. Het Noordbrabants Museum wilde wat doen met dit materiaal. Er komt daarom dit najaar een tentoonstelling onder de titel 'De Gruyter, geschiedenis van een kruideniersimperium'. Om de collectie meer compleet te maken werd door het museum, samen met het stadsarchief, een oproep gedaan aan mensen en bedrijven die misschien nog iets van De Gruyter bewaard hadden. In februari was er een open dag in het museum. Mensen konden voorwerpen in bruikleen geven of melden wat zij thuis hadden staan. En van het een komt het ander. Iemand uit Helmond belde op dat hij nog stapels oude wandtegels uit een De Gruyterwinkel had liggen. Als het museum geen belangstelling had, ging het naar de sloop. De tegels bleken een groot compleet tableau te zijn met een afbeelding van het lossen van schepen in de Smalle Haven bij de De Gruyterfabrieken.

ten. Nu kan het museum aan de slag.

Hoewel, als u nog in het bezit bent van De Gruyter-spullen, Winde heeft het project nog niet afgesloten. U kunt contact opnemen door een briefje te schrijven aan de Kring, t.a.v. Winde. U kunt ook een briefje afgeven in de Erfgoedwinkel en vragen of ze uw bericht in het postvak van Winde willen leggen. Een lid van de werkgroep neemt dan contact met u op.

Een website

Wilt u meer informatie over industrieel erfgoed? Winde is aangesloten bij de Federatie van werkgroepen Industrieel Erfgoed Nederland (Fien) en heeft een pagina op de website van Fien: www.industrieel-erfgoed.nl.

Marjan Vonk

1

'\.,.

'

een deel van de ejectorinstal/atie aan de Oude Engelenseweg (foto: Ad van Zantvliet)

Kringnieuws mei 2000

een tegeltableau (foto: Ad van Zantvliet)

Winde inventariseerde het materiaal

De collectie die het museum verwierf was niet geĂŻnventariseerd. Voor een museum is dat heel lastig. Een aantal kratten De Gruyter, zonder dat je precies weet wat je in huis hebt. Dat moet eerst uitgezocht worden. En inventariseren is tijdrovend werk. Daarom werd Winde benaderd.

Acht weken lang hebben enkele Windeleden drie dagen per week gesorteerd, het materiaal benoemd en pakken opgeme-

leden van Winde sorteren het materiaal voor de De Gruyter tentoonstelling (foto Winde)

9

Secretariaat, huisvesting en communicatie: Il

Frans van Sundert Frans in het Kringhuis te vinden. Als het verenigingssecretariaat eenmaal op poten staat, wordt dat anders, zo heeft hij zich voorgenomen.

vier bestuursleden voor het Kringhuis: v.l.n.r.: Eric Overdijk, Frans van Sundert, Gor Gillhaus en Karel Luyben

Op de ledenvergadering van januari is Frans van Sundert als secretaris benoemd. Hij is de opvolger van John Vermulst. Frans liep al een half jaartje mee in het bestuur. Toch is het secretariaat van de Kring omvattender dan hij had voorzien. Frans van Sundert denkt in termen van structuur, kwaliteit en duurzaamheid. Dat past in de opdracht die het huidige bestuur zich gesteld heeft. Na een periode van groei en grote creativiteit, onder andere als gevolg van alle festiviteiten rond het 25-jarig bestaan van de Kring in 1998 is er nu behoefte aan consolidatie.

Frans van Sundert heeft een militaire achtergrond. In het leger was hij belast met kwaliteitszorg. Nu, als vutter werkt hij nog een dag als adviseur bij zijn oude werkgever. Het was zijn bedoeling drie dagdelen aan het Kringwerkte besteden.

Maar de taken die er liggen zijn omvattend en uitdagend. Bijna ieder dag is 10 ,"~

.- .. . . . .. ,

Huisvesting Het vinden van goede huisvesting voor de Kring is de eerste opdracht die Frans zich gesteld heeft. De huur van het huidige pand loopt over enkele jaren af.

Bovendien zijn de voorzieningen in de Kruisstraat eigenlijk beneden de maat. De Erfgoedwinkel ziet er prachtig uit. Maar de overige ruimten schieten tekort. De kantoorruimte is ondoelmatig. Mensen kunnen niet rustig en geconcentreerd werken, ze worden altijd gestoord door medewerkers die in dezelfde ruimte andere werkzaamheden uitvoeren. In de kelders is te weinig plaats voor het secretariaat en overleg. Zowel in de kantoorruimte als in de kelders komt nauwelijks daglicht binnen.

Het vinden van een goede ruimte is een grote zorg, erkent Frans. Er wordt druk gezocht. Het liefst zouden we willen bouwen . We moeten in ieder geval een goede locatie hebben, zo dicht mogelijk bij de binnenstad.

Er is een inventarisatie gemaakt van de wensen van de medewerkers ten aanzien van hun werkruimte. Daarnaast is een overzicht gemaakt van de functies die het Kringhuis heeft. Zo is een pakket van eisen geformuleerd waar de nieuwe huisvesting aan moet voldoen. Belangrijke wensen zijn: een baliefunctie voor het publiek, vergaderruimte voor tenminste 16 werkgroepen, een kantoor voor de vaste medewerkers, een goede werkruimte voor het verenigingssecretariaat en voor de medewerkers die de reserveringen verzorgen. Frans: "En dan liefst ook nog een ruimte waar we kunnen exposeren, waar we lezingen kunnen houden, waar ons archief goed opgeborgen kan worden en waar onze bibliotheek toegankelijk is."

Op de nieuwe locatie moeten de diverse activiteiten van de Kring kunnen integreren. De medewerkers van de Binnendieze, het Gastheerschap en de werkgroepen moeten elkaar kunnen ontmoeten. Op die manier werk je niet alleen eenheid en saamhorigheid in de hand, maar je creĂŤert

ook een voedingsbodem voor nieuwe ontwikkelingen.

Verenigingssecretariaat Het opzetten van een goed lopend verenigingssecretariaat is een van de taken die het bestuur zich vorig jaar gesteld heeft.

Hier moet het hart van de organisatie liggen. Het moet een aanspreekpunt zijn voor vrijwilligers en andere leden. Het secretariaat moet vragen over de Kringorganisatie kunnen beantwoorden en overzicht hebben van de activiteiten.

Verder horen het aannemen van de telefoon, postverwerking, het maken van verslagen en het bijhouden van de ledenadministratie bij de taken die het verenigingssecretariaat moet uitvoeren. John Vermulst is begonnen dit secretariaat op te zetten. Frans maakt die klus af. Op een oproep voor vrijwilligers voor het secretariaat zijn ruim tien reacties gekomen. Dat lijkt veel, maar er is ook heel veel werk. De bezetting is nog niet volledig. Er is behoefte aan meer medewerkers.

Er wordt al wel druk gewerkt. De taken zijn verdeeld en mensen worden opgeleid.

Er zijn nieuwe computers aangeschaft en de werkplek is zo optimaal mogelijk ingericht. Het archief is geordend, en de bibliotheek is overzichtelijk gemaakt. Tegelijk wordt bekeken wat we werkelijk zelf moeten bewaren en wat bijvoorbeeld naar het Stadsarchief kan. De bibliothecaris volgt een cursus boekbinden en gaat een aantal tijdschriften inbinden. De postvakken van de werkgroepen en medewerkers hebben een nieuwe plek gekregen en zijn gemakkelijk toegankelijk. Rein Postema coĂśrdineert het secretariaat.

Een organisatie met zoveel medewerkers heeft ook een 'personeelsbeleid' nodig. Al gaat het hier niet om betaald personeel, maar om vrijwillige medewerkers. Inmiddels is er een personeelsfunctionaris, uiteraard ook op vrijwillige basis.

Nu de lijnen zijn uitgezet, zie je dat het gaat werken. In de kelder onder de Erfgoedwinkel wordt het steeds drukker.

Steeds meer vrijwilligers vinden hun weg naar de vergadertafels, de postvakken, het archief en de bibliotheek. Frans: "Er zijn hier zoveel mensen actief. Ik loop nu vervolg zie pag 22 Kringnieuws mei 2000

)

De auto op de Markt In het Kringnieuws, Jaargang 25, nr. 2, maart 1999 heeft Theo van Herwijnen, al uit de doeken gedaan hoe men prentbriefkaarten kan sorteren op leeftijd aan de hand van hun afkomst. Maar er zijn ook nog visuele hulpmiddelen die men kan gebruiken. Een ieder die een willekeurige prentbriefkaart van 's-Hertogenbosch eens wat nader bekijkt en dan op details gaat letten, kan hier veel gegevens uit halen.

Deze gegevens gebruiken de Verzamelaars Hertog Jan om te achterhalen in welk jaar een prentbriefkaart is uitgebracht.

Dit is het eerste verhaal in een reeks die zal gaan volgen over details en opmerkelijke gegevens. Als klein menneke speelde ik er al veel mee, de Dinky Toy. Ofte-wel een speelgoedautootje. Ook op de (markt)-ansichten kan men zien dat de auto de afgelopen eeuw een dominante plaats heeft ingenomen.

)

Begin vorige eeuw zag men alleen de kar met paard, handkar en rijtuigen. Maar langzamerhand is de automobiel het prentbriefkaartbeeld gaan bepalen en daarmee gepaard gaande het /de verkeersbeeld, -stromen, -regels, -borden en wat al niet meer. Zoals tramrails, twerichtingsverkeer, parkeerverboden, vluchtheuvels, bestrating en verkeersagenten. In hoeverre waren Putters en Lathouwers leveranciers van de eerste auto die op de kaarten zijn te zien? Misschien is dit wel een onderwerp voor een Boschlogie

module: 'de auto in 's-Hertogen-bosch'.

Aan de hand van het automodel en/oftype kan men globaal bepalen in welke periode de foto is gemaakt. Nu is het Kringnieuws natuurlijk geen autoblad.

Maar hoe dan ook sommige types en merken spreken veel mensen tot de verbeelding. En zo komen diverse jeugdherinneringen naar boven, al is het maar via een Dinky Toy. Maar een opsomming van modellen en hun bouw- en productiejaren is hier zeker niet op zijn plaats. Tot 1930 zag je nog niet zo veel auto's, enkele van die T-Ford achtige modellen en Citroen

Traction Avant aanverwanten. Eigenlijk was het straatbeeld vrij rustig: men kende zelfs tweerichtingsverkeer in de Ridderstraat en de Kolperstraat. Je zou bijna stellen dat de meeste foto's gemaakt zijn op zondagmorgen. Ook wel te begrijpen met de sluitertijden van de fotocamera uit die periode. Men kon wel wat fotograferen maar het voertuig was al weg voordat de sluiter sloot.

In ieder geval kun je met wat nadere studie de 'ouderdom' van de kaart bepalen.

Let er maar eens op: de VW-Kever (op sommige kaarten lijkt het wel een plaag), de Mini, de DS c.q. 'snoek', de 504, het roemruchte VW busje, de Taunus.

Allemaal types die nog lang, en zeker door de prentbriefkaart, zullen voortleven. Zelfs kentekenplaten met hun bijzondere combinaties zijn op diverse kaarten goed te lezen. Ook dit hulpmiddel helpt bij het zoeken naar een bepaalde periode.

Misschien is voor menigeen het voorgande een bron van inspiratie om de prentbriefkaart eens nader te bekijken. Zo van 'moet nou toch 's kijke'.

Rob Hoogeboom

Kringnieuws mei 2000

11

Il

Uitnodiging

Kapellekensbaan Na de lezing van Marianne Keser waarin de Mariadevotie van de middeleeuwse bevolking een grote rol speelde, nodigt de werkgroep LEF u uit voor een pittige fietstocht door de Meierij waarbij we voorbeelden van devotie van onze tijd zullen zien, namelijk veldkapellen. We bezoeken tien kapellen, de tocht is 62 km lang!

Vertrek zondag 18 juni a.s. om 08.30 uur bij het Provinciehuis. We fietsen via Den

Dungen, Schijndel (koffie), Wijbosch, Olland, Liempde waar we stoppen voor de lunch (zelf meebrengen of ter plekke kopen), Boxtel en Esch (theestop).

Tijdstip van terugkomst rond 18.00 uur.

Wijzigingen voorbehouden.

Deelname voor maximaal 25 personen via de intekenlijst die van 20 mei tot 10 juni op het Kringhuis ligt. U kunt zich ook telefonisch opgeven. len van der Werf

Zoals gebruikelijk vragen we een bijdrage van f 15,- per persoon (koffie met, routekaartje, administratiekosten, et cetera); graag gepast betalen bij vertrek.

Zoete lieve Gerritje (Ingezonden brief) In het lezenswaardige artikel van Carel de Groot merkt diens zegsman ten onrechte op, dat ook de kantklossters in Brugge het bekende liedje van Zoete lieve Gerritje zingen. Er is wel een sterke klankovereenkomst tussen hun en ons lied. Het kantwerksterlied gaat evenwel niet over Zoete lieve Gerritje, maar over hun feestdag op de tweede donderdag na Pinksteren . Om die reden eindigen de zes coupletten van hun lied dan ook met 'Zoete lieve Mei'.

Ook wordt in elk couplet weliswaar 'Zoete lieve gerretje' genoemd, maar. .. gerretjes zijn de gaatjes die het kantwerk vormen .

Voorts schrijft Carel de Groot dat we niet weten of Gerritje een man is of een vrouw, en dat de toenmalige VVV-directeur ten behoeve van de ontwerper van dit beeldje de knoop definitief doorhakte: Gerritje is een vrouw.

Maar zo is het niet gegaan. De beeldhouwer (Leo Geurtjens) staat hier helemaal buiten. In 1953 heeft Zoete lieve Gerritje als levenslustig boerenmeisje uit de Meierij voor het eerst een bezoek aan 's-Hertogenbosch gebracht. Het beeldje is, in opdracht van de VVV, in 1958 gemaakt en onthuld.

Jan Bruens

12

Kringnieuws mei 2000

)

De nieuwe Sint-Jansgidsen op excursie:

Il

oude ambachten springlevend Eind mei studeerden de nieuwe SintJansgidsen af. Zij hebben in vier maanden ontzettend veel geleerd over bouwkunde, geschiedenis, religie en religieuze kunst. Elke maandagavond was er cursus en door de week moest er gestudeerd worden. De gidsen zijn ook op de hoogte zijn van de verschillende ambachten die hun bijdrage aan de Sint-Jan geleverd hebben. Op het programma stonden twee excursies: naar een glazenierbedrijf waar glas-inlood gemaakt wordt en naar een ambachtelijk orgelbouwer.

Een van de cursisten is Frans van der Smissen. Hij is mede-eigenaar van en werkzaam in het Bossche glazenierbedrijf De Glasgalerie. Toen in de lessen over de ramen van de Sint-Jan gesproken werd, was een plan voor een bezoek aan zijn bedrijf gauw gemaakt. Nog veel mooier werd het toen de groep ook terecht kon bij de orgelbouwer Pels & Van Leeuwen in Orthen. Het werd een excursie naar twee Bossche bedrijven waar oude ambachten springlevend zijn.

)

De Glasgalerie De ene compagnon, Robert Schmit stamt uit een oude Elzasser glazeniersfamilie.

Een van zijn verre grootvaders maakte de ramen voor de kerk van Straatsburg. Later is de familie naar Nederland verhuisd.

Ramen van de kerk in Vught hebben ook de signatuur van een Schmit uit deze familie. Nu maakt het bedrijf ramen voor een kerk in Leerdam. Maar ook particulieren bestellen een glas-in-loodraam, voor in een deur bijvoorbeeld. Voor Frans van der Smissen is het glazenierbedrijf een latere roeping, maar hij is niet minder enthousiast.

Eerst vertellen beide glazeniers iets over glas. We leren al snel dat daar veel soorten in zijn: antiek glas, wat nu weer volop gemaakt wordt. Deze manier van glasmaken is heel bewerkelijk. Duur glas dus, maar wel mooi, met allerlei 'weetjes' en luchtbellen en verschillende diktes. Er is ook 'antiek 75', dat is namaak antiek, maar ook mooi. Het moderne glas dat u en ik in onze huizen hebben wordt floatglas genoemd. Dat is strak, overal even Kringnieuws mei 2000

dik en zonder oneffenheden. Het wordt gemaakt door de stroperige glasmassa over een bed van vloeibaar tin te trekken.

Robert laat zien dat je floatglas van bijna 2 cm dik ook met een gewoon snijapparaatje kunt snijden.

Dan is er glas in allerlei kleuren. Rood glas ontstaat als bij de grondstof goudoxide toegevoegd wordt. Blauw glas ontstaat door de toevoeging van kobalt. Prachtige kleuren, vooral als het zonlicht door het glas valt. Zo komen we al gauw terecht bij het maken van glas-in-lood. Frans en Robert restaureren oude ramen, ze ontwerpen ook nieuwe. Er staan een paar oude kerkramen. Die zijn door de afbeelding niet meer zo gewild, maar delen eruit kunnen in een nieuw raam gemonteerd worden. De stukjes glas worden op maat gesneden en stuk voor stuk aan elkaar bevestigd met een loodstrip. Vastsolderen, omdraaien, kitten en opnieuw vastsolderen, demonstreert Frans.

Robert vertelt iets over brandschilderen.

Dat is wat de naam zegt: glas beschilderen met een speciale verf die daarna ingebrand wordt. Robert maakt zijn verf zelf: een mengsel van gemalen glas en oxide voor de kleur. Na het beschilderen gaat het glas de oven in. De gekleurde verf is door de oxiden wat zwaarder dan het heldere glas. Bij hoge temperatuur smelten zowel het glas dat beschilderd is als het verfpoeder. Doordat dat verfpoeder wat zwaarder is, zakt het weg in de glasmassa en wordt als het ware daarin 'opgesloten'.

Raar is dat met glas: een toch nogal technische uiteenzetting blijft boeien door de kleuren, de lichtinval, het patroon en het verrassende resultaat. U weet niet hoe mooi een halfgesmolten glazen knikker er uit ziet en wat je kan bereiken met het zandstralen van glas.

groeit. Zo staan er orgels van deze orgelbouwer in ScandinaviĂŤ, in Mexico en Noord-Amerika, in Japan, Taiwan en ZuidKorea. leder orgel dat de montagehal verlaat is een uniek instrument. Het is speciaal ontworpen naar de wensen van de opdrachtgever. De kerk die het orgel besteld heeft hoeft zich niet bezorgd af te vragen of het bestelde orgel wel past in haar ruimte en of het er wel mooi staat. Via computersimulaties is al voordat de bouw begon, het ontwerp van het orgel in foto's van de kerk gemonteerd. Het resultaat is een prachtig plaatje van het geplaatste orgel dat op dat moment alleen nog maar op de tekentafel bestaat.

Orgelbouwer Pels & Van Leeuwen In een voormalig klooster in Orthen worden op een ambachtelijke manier pijporgels gebouwd. Deze worden voornamelijk in kerken gebruikt. In Nederland is de kerkgang fors teruggelopen. Daarmee is ook de vraag naar orgels afgenomen. Pels & Van Leeuwen zoeken hun afzetgebied voor nieuwe orgels in landen waar de kerk

Ook in dit bedrijf is sprake van een lange historie. Aanvankelijk werden de orgels met de hand gebouwd. Daarbij gaat het niet alleen om de kast, maar ook om de pijpen, de overbrenging, de windladen en de ventielen.

Enige tijd heeft de orgelmakerij gekozen voor een meer mechanische productiewijze. Maar sinds 1980 worden de orgels

het glas in lood wordt ingewassen met kit

13

gebouwd, maar ook oude gerestaureerd en soms zelfs gereconstrueerd. En omdat de directeur een echte orgelliefhebber is, biedt hij orgels waar op dit moment geen plaats voor is, tijdelijk onderdak.

orgelbouw: alles is handwerk

In Orthen werken zo'n 30 mensen. Zij zagen het hout, laten dat drogen en bouwen tenslotte de kast waar het orgel later ingemonteerd wordt. Ergens anders worden de houten windladen gemaakt. Een windlade is het hart van het orgelmechaniek. Hierin bevinden zich de ventielen die verbonden zijn met de toetsen. Wordt een toets aangeslagen, dan wordt via de windlade een bepaalde pijp aangeblazen.

Voor een leek bestaat het interieur van een orgel uit houten platen met gaatjes, oneindig veel uiterst glad geschaafde houten latjes, de zogenoemde slepen, en leren verbindingstukken.

weer op de oude manier, helemaal met de hand gemaakt.

Op onze rondgang door het voormalige klooster zien we overal orgels staan. Hier worden niet alleen nieuwe orgels

Ook de pijpen die de orgeltonen voortbrengen, worden met de hand gemaakt.

Om een indruk te krijgen: voor iedere toon is een aparte pijp nodig. Een register bestaat uit 56 pijpen. Een beetje een orgel

heeft ongeveer 20 registers. Voor een orgel moeten dus ruim 1100 pijpen gemaakt worden. Die pijpen verschillen onderling in dikte en in lengte.

De pijpen worden gemaakt van een tinlood-alliage. De platen worden op maat gesneden, rond gebogen en dichtgesoldeerd . Maar met een ronde buis ben je er nog lang niet. iedere orgelpijp staat op een voet. En voor de toon moet in iedere pijp een keel en een tong hebben.

Vaardige handen monteren de pijpen . Als dat allemaal klaar is, worden de pijpen voorlopig gestemd.

Tenslotte wordt het hele orgel in de fabriek in Orthen opgebouwd. Een karwei dat toch enkele maanden in beslag neemt.

Als alles naar wens is, wordt het orgel gedemonteerd, verpakt en verstuurd. Op de plaats van bestemming wordt het dan weer opgebouwd en definitief gestemd.

Er is dan meer dan een jaar aan het orgel gewerkt.

Marjan Vonk

Nieuwe gezichten Leden die regelmatig de Peter Jan van der Heijden-kelder bezoeken zal het zijn opgevallen dat daar diverse nieuwe gezichten druk bezig zijn op het bestuurssecretariaat. Alleen het gezicht van onze parttime kracht Ineke Borgemeester zal velen minder onbekend voorkomen.

Onze nieuwe secretaris Frans van Sundert heeft van het bestuur de opdracht gekregen een gesmeerd lopende administratie op touw te zetten. De aanschaf van enkele nieuwe computers en nieuw meubilair was zijn eerste stap. Vervolgens ging hij vrijwilligers werven. Deze werden gese-

lecteerd uit het aanbod van vrijwilligers dat er lag.

Carin van de Gevel, Corrie Bekker, let Kok, Rein Postema, Jos Viguurs, Ad van Dalen en Ad Oomen waren de eerste 'gelukkigen'. lnes van Gisteren bracht deze mensen wat kennis bij op het gebied van het computerprogramma Windows '95. Petra van Heusden is bij ons werkzaam als stagiaire. Ons hele gezelschap werd vervolgens 'in het diepe gegooid', hetgeen wil zeggen dat er nogal wat gestunt moest worden. Langzaam maar zeker komt er structuur in de organisatie. De coรถrdinatie van het bestuurssecretariaat is in handen

van Rein Postema. Hij wil daar geen 'baas' zijn, maar uitsluitend intermediair tussen bestuur en de vrijwilligers op het secretariaat. Als iets niet helemaal loopt zoals u dat zou willen, bieden wij bij voorbaat onze excuses aan. Ook wij moeten wennen en de organisatie goed leren kennen.

En ook willen wij graag kennis maken met alle 'vrijwillige' Vrienden. U blijft dus welkom in 'ons kantoor'.

Rein Postema

(advertentie)

Handboekbinden - boekrestauratie beginnerscursus boekbinden

Stephan Pas Mgr. Prinsenstraat 35 5211 LN 's-hertogenbosch Telefoon 073 - 612 07 46 14

.

Kringnieuws mei 2000

)

Door de bomen Den Bosch zien (3>

Il

Door de bomen Den Bosch zien In het derde deel van deze serie gaan we samen met natuur- en 's-Hertogenboschgids Jo Hendriks (63), die wordt geassisteerd door Kringvoorzitter Cor Gillhaus (67) een frisse neus buiten de stadswallen halen. Eerstgenoemde heeft enkele jaren terug ten behoeve van onder andere de IVN, Vereniging voor natuur-en milieueducatie, een boekje over bomen geschreven onder de titel 'Door de Bomen Den Bosch zien'.

Een betere gids kunnen we ons dus nauwelijks voorstellen! Voor deze wandeling zal ik dan ook uitvoerig putten uit het door hem geschreven boekje.

We starten onze wandeling bij het caférestaurant De Roode Leeuw vlakbij de Grote Hekel. Mijn gids vraagt direct: 'Weet je, hoe dat etablissement aan die naam is gekomen?' Dat weet ik natuurlijk niet en hij vertelt: 'De voormalige eigenaar in 1897 heette Van Rooy en die was getrouwd met ene mevrouw De Leeuw!

Zo simpel is het.'

Gewapend met deze kennis beginnen we aan onze echte natuurwandeling. Bij het café gaan we rechts langs het water; we lopen rechts een klein besloten pleintje op vanwaar we een leuk uitzicht hebben op het water voor de Grote Hekel, dat Voldersgat heet. Oorspronkelijk stond op dit pleintje een groot stoomgemaal, dat ervoor zorgde dat de inwoners van 's-Hertogenbosch bij hoog water droge voeten hielden. Op dit punt kunnen we de scheepjes zien, waarmee sinds kort de Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch toeristen een boottochtje langs de vestingwerken laat maken. Een aanrader overigens, ook voor Bosschenaren.

Plantjes Wij blijven echter op de wal en buigen ons over het muurtje om de natuurstenen muur te zien, waarop allerlei mooie plantjes groeien, zoals het klein glaskruid, gele helmbloem, barbarakruid en muurleeuwenbek. De oude muren links en rechts zijn het domein van korstmossen en allerlei gewone mossoorten.

We steken de Zuidwal over en wandelen naar de stadsgracht. Daar gaan we even links en slaan dan rechts een klein paadje Kringnieuws mei 2000

de stadswallen in. We volgen het bordje LF7a (Dat slaat op de 350 kilometer lange fietsroute van Alkmaar naar Maastricht). We gaan onder een foeilelijke en zéér massieve poort door. Volgens mijn gids dient deze poort om caravans tegen te houden, maar naar mijn gevoel bedoelt hij: tanks! Enfin, we kijken dan eerst naar de achterzijde van het bord, dat links van de poort ligt.

Nogmaals kijk naar de achterkant, die is veel interessanter dan de voorzijde en geeft uitleg over wat hieronder volgt.

We gaan vervolgens het pad weer op en zien links het weidse landschap van het Bossche Broek en rechts de stadsgracht.

Mijn gids neemt de gelegenheid te baat om me te vertellen, dat sommige delen van 's-Hertogenbosch, het laagste punt van Noord-Brabant vormen. Het kwelder-

het Bossche Broek

gebied van het Bossche Broek maakt het in dit verband wel heel bont: dat ligt zo'n 4 à 5 meter lager dan de stad . Vandaar dat het water er, zonder menselijk ingrijpen, zo gemakkelijk vrij spel heeft.

Meerkoet We volgen het pad langs het water, en geven een overstekende meerkoet vanzelfsprekend voorrang. Hij woont hier en wij niet. Rechts liep hier heel vroeger het pad, of liever het karrenspoor, naar SintMichielsgestel.

Links van het pad zien we in het Bossche Broek de oude weg naar Gestel lopen . Wij kijken echter rechts over het water naar de stadsmuur. Opnieuw zien we de Grote Hekel. Vanaf dit punt is goed te zien, dat dit geen sluis maar slechts een waterpoort is, die bij hoogwater kan worden afgesloten.

Onze aandacht gaat uit naar de vier poorten links, die de Zuidwal dragen. Het is de bedoeling, zo vertelt Cor Gillhaus, dat er bij een verdere verbreding van de Zuidwal nog meer van dit soort poorten bijkomen.

'Maar goed ook,' vult Jo Hendriks aan, 'want dan is er nog meer ruimte om zaden en mossen te kunnen kweken, die hier in dit gebied thuishoren.' In de wandeling noemen de deskundigen de ruimte onder 15

deze poorten 'de ruïnetuin'. In deze tuin leven ook allerlei spinnetjes en ander nietig grut. Die zijn echter te minuscuul om te zien en dus wandelen we verder over het pad richting bastion Oranje.

Torenvalk Plotseling vliegt er een torenvalk over, die boven de walkant blijft hangen . Kennelijk heeft die roofvogel een prooi gezien. We lopen verder en zien dat de stadswal op dit punt wordt ondersteund door vele steunberen. Ook deze zijn, met name aan de zonzijde, het domein van vele soorten mos.

Voor Cor Gillhaus en andere vestingfreaks is het een gruwel dat de stadsmuur aan de onderzijde is begroeid met riet en ander fraai gewas. 'Dat hoort er helemaal niet,' bromt ie. Gids Hendriks en ik zijn het alhoewel de Kringvoorzitter natuurlijk historisch het grootste gelijk van de wereld heeft- niet met hem eens. We vinden het wel mooi voor de karekieten en zo om daar te kunnen nestelen. Deze watervogels doen dat dan ook naar hartenlust. Kijk maar.

Een stukje verder langs de vestingmuur, nog voor Bastion Oranje, zien we een fraaie struik klimop (om eventuele misverstanden te voorkomen: dat is geen parasiet). De Latijnse naam voor deze plant luidt: Hedera Helix L., en deze bloeit in september/oktober). Vervolgens passeren we een rondeel. Gillhaus vindt het een ordinaire bomenbak. Gids Hendriks echter wordt lyrisch als hij uitlegt dat die boom een es heet en prachtige zwarte knoppen heeft. Een stukje verder ligt het bekende bastion Oranje, dat Frederik Hendrik in de 17e eeuw heeft aangelegd. Behalve onze ongevaarlijke Boze Griet herbergt dit militaire bouwsel ook verschillende mooie bomen zoals vooraan de zomerlinde, links

de Roode Leeuw aan de muur de olijfwilg (voor kenners de Eleagnus Angusti Folia). Dit is een struik die oorspronkelijk stamt uit het gebied van zuid-Europa tot aan China en de Himalaya. De weinige vruchten die zo'n boom had, werden vroeger in gedroogde vorm tijdens lange karavaanreizen als appeltjes voor de dorst meegenomen. Ze bevatten eiwitten, glucosen, fructosen en mineralen. Het blad bevat bovendien vitamine C. Een gezondere boom is dus nauwelijks denkbaar. Op dit bastion vindt u ook platanen en esdoorns. Al deze bomen zijn zo'n honderd jaar geleden geplant toen 's-Hertogenbosch ophield vestingstad te zijn. Eindelijk kreeg de natuur van Vadertje Staat de ruimte!

Vossen en reeën U kunt dan omkeren of verder over het pad wandelen en ziet dan links een ander pad zien dat niet langs, maar door het Bossche Broek loopt. Dat moet u volgen.

Als u geluk heeft -toen wij het bewandelden hadden we dat niet- ziet u vossen en reeën. Mijn beide gidsen verzekerden mij dat deze beesten daar wel degelijk zitten.

Zoals gezegd kunt u bij het bastion Oranje ook omkeren en dan komt u weer bij ons punt van uitgang uit en passeert u een poortje waarop H.S.V. 's-Hertogenbosch staat. Niet iedereen zal weten dat die afkorting voor Hengelsportvereniging staat. We begrijpen overigens nu wel waarom overal langs de kant van de gracht van die gammele vlondertjes liggen.

We steken de weg weer over en belanden bij de Roode Leeuw, waar we afhankelijk van het weer een koude of warme versnapering kunnen nemen.

Carel de Groot Foto en ansichten: verzameling Jo Hendriks

1OOOste Bosch/oog Op zaterdag 15 april werden op het Bossche stadhuis de 500ste cursist van Boschlogie 2 en de 1OOOste Boschlogie 1 cursist bekendgemaakt. De hele ochtend stond het stadhuis al in het teken van de vermaarde Boschlogie-cursussen. De afsluiting van Boschlogie 2, werd gehouden in de spiegelzaal van het gebouw. De groep van Boschlogie 1 maakte een kortere tocht door de stad en samen kwam men rond 11.00 uur bijeen in de Oranjezaal. Ook 'd'n eerste boer d'n beste' 16

maakte samen met zijn Zoetelief opnieuw zijn opwachting Burgemeester Rombouts reikte aan beide cursisten het certificaat uit. Op zijn beurt werd de burgervader verrast met een cursus Boschlogie 1.

Samen met zijn echtgenote mag hij hier aan gaan deelnemen. Al met al werd het een feestelijke happening op het stadhuis.

Ook de Schutterij gaf acte de presence !

Dankzij de inzet van met name het Koning Willem 1 College die bedenker was van het idee om cursussen Boschlogie te gaan

organiseren, maar ook dankzij het Stadsarchief en dankzij de Kring "Vrienden van 's Hertogenbosch" zijn er nu al meer dan 1000 Boschlogen.

Kringnieuws mei 2000

)

Janus Borghs Men kan over deze persoon schrijven en hem neerzetten in vier regels, maar ook in vier pagina's. iedereen tot ver buiten de stad kende hem, maar weinig mensen kenden hem werkelijk.

Zijn liefde voor Maria, de moeder Gods was bekend evenals zijn liefde voor het huis van Oranje en zijn stad 's-Hertogenbosch.

Janus was een zoon van Tinus Borghs en Netje Vorstenbosch. Zij hadden nog een dochtertje, dat al op jonge leeftijd overleed, zodat Janus als enig kind opgroeide in een gezin, dat als los zand aan elkaar hing.

Het verhaal ging, dat moeder haar zoon met een touw tussen de kachel en de kinderstoel vastbond. Janus viel en is daarna te lang met zijn gezicht tegen de kachel blijven liggen. Zo is hij aan zijn verminking gekomen.

Dit was echter niet de aanleiding tot zijn bijnaam Kiep. Deze naam heeft hij te danken aan de manier waarop hij liep. Met zijn lange nek gooide hij bij elke stap zijn hoofd naar voren zoals een kip. Zijn functioneren in de stad was en is nog steeds bekend.

)

Zijn vader, venter van beroep, zag het niet meer zitten in de stad en liet alles achter.

In 1931 verdwijnt hij als het ware van de aardbodem. In 1955 duikt hij op in de buurt van Eersel. Sjappie, zoals zijn bijnaam was, leefde van de bedel bij slagers, bakkers en cafés (lekbier). In 1972 werd hij bij een verkeersongeval op slag gedood ergens op een dijk in Hapert. Na een speurtocht heeft men toen zijn zoon Janus op kunnen sporen, omdat iemand zich nog kon herinneren dat Tinus een zoon had in 's-Hertogenbosch.

Na dit bericht te hebben ontvangen moest Janus dus op reis naar Eersel. Dit moet een hele onderneming voor hem geweest zijn. Vooral omdat hij helemaal niet gewend was aan reizen.

Als hij in Eersel aankomt, bespreekt hij met de pastoor de uitvaart. Het moest een stille uitvaart worden en omdat Janus dacht, dat hij toch maar de enige zou zijn, werden er geen bidprentjes gedrukt.

Dit bleek een vergissing te zijn, want er kwamen in de kerk, naast wat nieuwsgierige parochianen, nog vier familieleden Kringnieuws mei 2000

opdraven. Dit bleken twee nichten te zijn van Janus.

Dezen kwamen niet zozeer voor de begrafenis, maar om een bidprentje. Zij hadden hun moeder namelijk beloofd er een mee te brengen. Ook vroegen zij waar de koffietafel gehouden werd .

Hierop is Janus iets gaan eten in het dorpscafé en de familie heeft contact opgenomen met de pastoor over de bidprentjes. Deze had wat prentjes gehaald bij de boekhandel en er zelf een tekst op getypt, zodat hij de familie er een kon sturen .

Na de begrafenis ging Janus terug naar zijn huisje, misschien al in het Lombardje, waar hij in 1981 zijn laatste adem uitblaast. Na zijn dood krijgt hij van de Bosschenaren een begrafenis die zijn weerga niet kent. Alleen van hem al zijn honderden bidprentjes in omloop.

Ook wordt hij geëerd met een gevelsteen, een standbeeld en een grafzerk, zodat hij toch onsterfelijk is geworden . En dè veur zonne simpele mens.

J. van Haaren 17

Il

Virtuele boekhandel

op internet De 'verdwenen' kelders Boekhandel Adr. Heinen

van

Ruimte zocht en zoekt-ie, Ton Meulman, samen met zijn echtgenote, directeureigenaar van de Bossche boekhandel Adr. Heinen aan de Kerkstraat 27. Ruimte voor de steeds groeiende collectie boeken (en voor de kopers). Ruimte die eigenlijk niet meer te vinden is in het monumentale pand, omschreven als 'huis met lijstgevel met gebosseerde witte pleisterlaag, kroonlijst op consoles en met sierreliefs uit omstreeks 1775'.

Ton Meulman had ooit van zijn voorganger Ad Heinen gehoord, dat die als kleine jongen in een kelder onder het pand was geweest. Misschien was het terugvinden van die kelder wel de oplossing van het ruimteprobleem. Misschien kon die kelder (of kelders) voor enige uitbreiding voor de boekhandel zorgen.

Voortvarend gingen Ton Meulman en zijn mensen aan de slag. Eerst werd er gezocht langs de fundering aan de Krullartstraat. Er werd gegraven, maar er werd niets gevonden dat wees op een dieper doorlopende fundering. Vervolgens werd een gespecialiseerd bedrijf inge huurd dat door middel van scans door steenmassa's heen de grond in kaart kan brengen. Maar het bleek moeilijk de structuur van de grond onder het pand inzichtelijk te maken. Gedacht werd aan twee kelders, zo'n meter of vier onder de grond, kelders van huizen die hier eerder hebben gestaan dan het huidige pand.

In het souterrain van de boekhandel werden zelfs een trap en een muur afgebroken en in de vloer werd een groot gat gehakt, maar men trof alleen maar nieuwe funderingen aan, niets wees op iets dat leek op een keldertrap. Vervolgens werd de speurtocht voortgezet met het boren van een gat

midden in de winkel, maar ook die actie leidde niet tot enig succes. Ton Meulman denkt dat de kelder, als er al een is, zo'n eeuw of zes oud moet zijn en waarschijnlijk op een diepte van meer dan vier meter onder de huidige winkelvloer ligt.

Dan maar gaan kijken naar de inrichting van de winkel: waar is nog een plek te vinden? Helemaal in de nok van het pand is nog iets, een soort dakterras. Er zijn plannen en tekeningen gemaakt om die ruimte te overkappen en er een soort serre (inclusief druiven tegen het dak) van te maken.

'Dat moet een heel sfeervolle ruimte worden, speciaal ingericht voor onze afdeling 'poëzie', stelt Meulman, die daarnaast ook nog plannen heeft voor een snuffelzolder waar bijzondere boeken voor een bijzondere lage prijs komen te liggen. Als de plannen worden goedgekeurd denkt Ton Meulman om in het najaar met deze verbouwingen te starten. De 'kelderplannen ' zijn (voorlopig?) in de ijskast gezet.

Internet Alle boeken in de voorraad van Boekhandel Adr. Heinen zijn te vinden en op te vragen via de internetsite www.boekhandelheinen.nl.

Een door de Bossche kunstenaar Peter Koene in overleg met de medewerkers van de boekhandel ontworpen internetsite, waar -naast een aantal grapjes- de boeken niet op naam of op naam van de schrijver te vinden zijn, maar op het genre waaronder ze zijn ondergebracht.

'Vakantie in Mexico' bijvoorbeeld levert een overzicht van alle boeken over vakantie in Mexico. Zo zijn alle genres van psychologie tot thriller, van uitgaven over 's-Hertogenbosch tot filosofie makkelijk en snel te vinden en 24 uur per dag te bestellen. De internetsite van Boekhandel Adr. Heinen werd door de Bond van

Nederlandse boekverkopers zo speciaal en vernieuwend gevonden dat de virtuele boekhandel bekroond werd met de innovatieprijs van de BNb. Natuurlijk zijn ook andere boeken via www.boekhandelheinen.nl te bestellen.

Nieuwe uitgaven Naast een florerende boekhandel is Adr. Heinen ook een -speciaal op 's-Hertogenbosch en regio- gerichte uitgeverij. Voor de komende periode staat een groot aantal nieuwe uitgaven op stapel.

Van historische roman, 'Lieve Vrouwe, een historisch verhaal' door Marianne Keser, tot 'Een kroon op de stad', een nieuwe kijk op en aanpak van 's-Hertogenbosch door Frans van Gaal en Herman Loerakker en van 'Waterbouwwerken, monumenten voor waterbeheersing in Noord-Brabant' tot de aanvulling van het bekende Bosch Woordenboek.

Speciale uitgaven zijn onder meer die rond choreograaf en fotograaf Hans van Manen, die tijdens het Festival Erasmus 2000 's-Hertogenbosch de Erasmusprijs krijgt uitgereikt en 'Experimenten' over het leven en werk van de Bossche kunstenaar Harry van den Tillart.

In voorbereiding zijn verder onder meer een historisch overzicht van alle Bossche orgels, rond het honderdjarig bestaan van de Bossche orgelbouwers Pels & Van Leeuwen en een boek over nieuwe inzichten rond Jeroen Bosch. Volgend jaar komt er over deze schilder een tentoonstelling in het Rotterdamse museum Boymans van Beuningen en in 2003 staat Jeroen Bosch centraal in het Noordbrabants Museum.

Uitgaven om naar uit te zien, ook al verzucht Ton Meulman: 'Ruimte, ruimte, ruimte voor al die boeken.'

Hein Kropman

Gebruikte iconen in dit nummer •

aankondiging

•

Bossche historie

•

boekbespreking

•

Ingezonden brieven

Bosch nieuws

•

moette nou toch 's kijke

Il 18

Il

nader bekeken

m

van de voorzitter/het bestuur

Kringnieuws mei 2000

)

Ten Voetius uit In het standaardwerk 's-Hertogenbosch, geschiedenis van een Brabantse stad staat (om uitgeverstechnische redenen zonder bronvermelding), ietwat achteloos in een tussenzinnetje op pag. 192 vermeld, dat de grootvader van de beroemde gereformeerde predikant Voetius in 's-Hertogenbosch is vergiftigd.

Als nieuwkomer in deze fraaie stad aan de Dommel vond ik dat schijnbaar simpele zinnetje erg intrigerend. Immers onmiddellijk na de val van 's-Hertogenbosch in 1629 had diens kleinzoon, Gijsbert Voet - beter bekend onder diens verlatijnste naam Voetius - als veldprediker in het leger van Frederik Hendrik de theologische touwtjes strak in handen. En als gedreven bezetter en overwinnaar zou het voor de hand liggen dat Voetius uit zou zijn geweest op wraak op deze door hem ongetwijfeld zo verfoeide veroverde stad. Een stad die zich zelfs niet had ontzien - in strijd met alle toenmalige wetten - diens opa in een smerige gevangenis om het leven te brengen. Een 'Wrake Gods', op wat toen als 'kleijn Romen' werd beschouwd, zou geen onredelijke gedachte zijn.

Nieuwsgierig als ik ben, wilde ik meer weten over Voetius' rol in 's-Hertogenbosch . Dus allereerst bij de Vrienden in de Kring nagevraagd wie mij wat meer kon vertellen. Helaas niemand! Dan maar eens bij het Stadsarchief van de Gemeente 's-Hertogenbosch informeren. En ja hoor, daar was het onmiddellijk raak. Na slechts één keertje doorverbinden kreeg ik de heer Aart Vos, wetenschappelijk medewerker, aan de lijn en die vertelde monter: 'Goh, dat zinnetje heb ik zelf geschreven.'

Een afspraak voor een gesprek was toen gauw gemaakt.

Traumatisch 'Ik kan mij voorstellen,' zegt hij, 'dat je denkt dat Voetius' ongetwijfeld traumatische jeugdervaringen een rol hebben gespeeld bij diens invoering van de gereformeerde godsdienst in 's-Hertogenbosch. Daarvan zijn echter geen, ik herhaal géén, voorbeelden te geven.'

Kringnieuws mei 2000

Direct na de verovering van de stad werd de puissant rijke Johan Wolfert van Brederode door stadhouder Frederik Hendrik tot gouverneur benoemd. Dit lid van het beroemde Vianense geslacht van de Brederodes voerde, behalve een vorstelijke staat, ook een uiterst tolerant bewind.

Typerend bijvoorbeeld is dat hij in 1641 lid werd van de Illustere Lieve Vrouwe Broederschap en derhalve spoedig een zwaantje in de stad meeprikte. Een voorbeeld van diens tolerantie is ook dat weliswaar het uiterlijk vertoon rond de katholieke eredienst werd verboden, maar niet de godsdienst zelf. Met andere woorden het was niet verboden katholiek te zijn en dat uit te dragen. Of een en ander Voetius een gruwel moet zijn geweest, valt thans niet meer te zeggen, maar is wel waarschijnlijk.

Pratend in zijn moderne kantoorkamer gaat Vos moeiteloos terug naar de sfeer en gebeurtenissen van zo'n 400 jaar geleden.

Martelaren 'We moeten niet vergeten,' vertelt hij, 'dat 's-Hertogenbosch -ondanks zijn bijnaam van Klein Rome- in de zestiende eeuw een warme belangstelling voor de nieuwe religie ten toon spreidde. De regelmatige hagenpreken in het toen Hollandse Engelen en Hedel trokken duizenden mensen. Natuurlijk kwamen die soms voor een verzetje, soms uit nieuwsgierigheid, maar ook zal echte interesse niet hebben ontbroken. Het is niet voor niets dat de eerste martelaren van ons land in 's-Hertogenbosch waren geboren. Dat waren Hendrikus Vos en Johan van Essen, die in het Antwerpse klooster van de Augustijnen woonden. Deze beide monniken werden in 1523 (ver voor de latere Martelaren van Gorkum) in Brussel wegens hun lutherse sympathieën ter dood gebracht. Ook de grootvader van Voetius is als een protestantse martelaar gestorven. Rond 1550 -de precieze datum is niet terug te vindenis hij wegens ketterij in de toenmalige gevangenis in De Leuvense Poort te 's-Hertogenbosch om het leven gebracht.

Of dat gebeurde op last van de stadsregering of de commandant van het hier gelegerde Spaanse legioen is niet bekend.'

'Ook,' aldus Vos, 'weten we niet zeker of hij is vergiftigd of anderszins is vermoord.

Maar vergiftiging is wel waarschijnlijk.'

Merkwaardig dat we zo weinig weten, vind ik, om de eenvoudige reden dat de oude Voetius geen gering man was of uit een familie van armoedzaaiers stamde. Zo was zijn terechtgestelde opa, Nicolaas Dirkz. Voet, de burgemeester van Oudheusden. Weliswaar geen wereldstad, maar toch. Zijn overoudoom, de streng katholieke Hadrianus Voet, was onderprior van het Bossche klooster der Wilhelmieten, een soort Cisterciënzers. Zijn moeder, Maria de Jageling, behoorde eveneens tot een ketterse, maar toch, zeer achtenswaardige Bossche familie. En Voetius zelf, tja veel beroemdere predikanten dan hij zijn er in ons land niet te vinden.

Jeugdjaren Om te achterhalen wie Voetius nu eigenlijk was citeer ik uit Zeventiende-eeuwse geestesbloei van C.W. Roldanus (Aula 59): 'In 1589 in de [Hollandse, CdG] grensplaats Heusden geboren, opgegroeid onder strijdrumoer (zijn vader sneuvelde bij de inneming van Grol) in een roomse omgeving - de gemeente Heusden kreeg eerst in 1590 een vaste predikant - was hij, overigens ook zelf strijdbaar van aanleg, van den beginne op verweer en handhaving van rechten ingesteld'.

Ja, 'opgegroeid onder strijdrumoer'- een kind dat op zijn achtste jaar, dus in de leftijd waarop de vader doorgaans nog een held lijkt, te horen krijgt dat zijn papa voor Breedevoort is gesneuveld in het leger van prins Maurits. Hij was dus gevallen voor een rechtvaardige zaak, voor de zaak van geloof en vrijheid. Een kind dat thuis de verhalen hoort waarom zijn grootvader vanwege zijn geloofsovertuiging in 's-Hertogenbosch gevangen is gezet en daar is gestorven, vergiftigd, naar de familie denkt. Een beursstudent die later op stadskosten mag gaan studeren in Leiden.

En daar moet hij onmiddellijk kiezen tussen twee richtingen: Arminius en Gomarus. Nadat hij is afgestudeerd, keert hij terug naar het Brabantse land. Hij wordt beroepen in het vlakbij 's-Hertogenbosch gelegen Vlijmen met als neven-standplaats Engelen. Zo dicht bij 's-Hertogenbosch dat hij, als hij op het torentje klimt, op de stad kan spuwen. Of vervolg zie pag 20 19

Il

Opening seizoen Voor de Binnendieze begon het seizoen eigenlijk op vrijdag 14 april toen voorzitter Cor Gillhaus de daklozen van de stad uitnodigde om te gaan varen (foto 1). Aan deze uitnodiging werd dankbaar gevolg gegeven en na een toespraak van Cor vertrokken de boten. (foto 2) Na afloop kregen alle Binnendiezegangers koffie en Limburgse vlaai. Later op de dag was er een lezing voor de schippers en presenteerde het koor zich aan de aanwezigen (foto's 3 en 4) Zo te zien had iedereen er zin in.

Na afloop van de rondleiding op Coudewater was er een gezellig samenzijn in het gebouw. De stadhuisgidsen, die een dag daarvoor een proeve van bekwaamheid hadden afgelegd op het stadhuis, kregen uit handen van de voorzitter een certificaat voor hun deskundigheid. Niemand van de gidsen viel uit de boot. Coordinator Guus Smits was best tevreden met zijn nieuw opgeleide objectgidsen. Zo is het mogelijk om nog meer rondleidingen te verzorgen in het stadhuis (foto 5).

foto

1

' 1111 1111 1111

2000

.

.l iii

11111 , 1111

foto 2 Tekst: Gerdie de Zeeuw Foto's: Wim Schouten

1

foto 3

foto 4

foto 5

vervolg van pag 19 hij dat ook heeft gedaan is onbekend, wĂŠl weten we, dat zijn geboortestad Heusden hem als afgevaardigde naar de nationale synode van Dordrecht stuurt, waar hij samen met zijn toenmalige leermeester Gomarus mee verantwoordelijk is voor belangrijke beslissingen over onder andere de kerkorde en het leerstuk der vrije wil.

Veld tussen Vlijmen en 's-Hertogenbosch avond aan avond bij het wisselen van de wacht het gebed voor de troepen uit en scherpt hij ze in voor welke gewichtige zaak zij strijden. 'Dan,' zo vermeldt Roldanus, 'in de herfst van 1629, na de capitulatie, stort hij zich op het moeizaam organiseren van een gereformeerd kerkelijk leven tussen een merendeels vijandelijke en afwijzende bevolking.'

lieke kerken in tegenwoordigheid van o.a. de Prins van Oranje, de Koning van Bohemen en de Prins van Denemarken, een doopdienst mocht houden.

Veldprediker In 1629 krijgt hij eindelijk de kans op zijn persoonlijke wraak. In dat jaar spreekt hij immers als een van de veldpredikers in het leger van Frederik Hendrik in het Bossche

Zijn finest hour is ongetwijfeld de woensdag van de 19de september 1629 geweest, toen hij samen met enkele andere predikanten in de veroverde en 'gesuijverde' Sint-Jan en twee andere ex-katho-

20

Hoe triomfalistisch dat gebeuren ook geweest moge zijn, met de bekering van de stad ging het niet zo best. Voor de protestantse of gereformeerde religie bleef 's-Hertogenbosch voornamelijk een relatief droge diaspora. Ondanks Voetius en dankzij Brederode, wie zal het zeggen?

Carel de Groot

Kringnieuws mei 2000

Weduwe bouwde klooster te Rosmalen

Il

Mille de Campen Op vrijdagmiddag 14 april jongstleden werden de vrijwilligers van de Kring "Vrienden van 's-Hertogenbosch" hartelijk ontvangen door de medewerkers van Coudewater. John Vermulst heette iedereen van harte welkom en gaf na nog wat huiselijke mededelingen het woord aan de heer Leo Balmer, medewerker van Coudewater, die uiteenzette wat de bedoeling was van ons bezoek. In een korte samenvatting vertelde de heer Balmer de geschiedenis van Coudewater.

Men vindt het jammer dat zo'n mooi complex helemaal gesloten wordt. De meeste bewoners zijn al elders in het land ondergebracht. Het kan nog wel tien jaar duren voor dat alles weg is, maar toch, het zou zonde zijn! De Kring gaat, zo ik begrepen heb, rondleidingen verzorgen over het terrein met zijn kunstwerken, gebouwen en fraaie bomen, sommige al meer dan honderd jaar oud.

Enkele stadsgidsen van de Kring die hiervoor een stoomcursus hebben gehad, leidden ons over het terrein en door enkele gebouwen, zoals de kelders uit de 15' eeuw en de kapel uit 1940.

Na de wandeling was er een gezellig samenzijn in de kantine op de zesde verdieping waar men een mooi en ver uitzicht had op de omgeving.

1450 Het oude kloostergebouw stamt uit circa 1450. De kapconstructie van die tijd zit er nog steeds in, ook de kelders uit de 15' eeuw zijn nog aanwezig.

Al in 1434 kreeg de godvruchtige en rijke weduwe Milia de Campen [t 1453] in het gewest Holland via ingevingen de opdracht een klooster te bouwen voor de orde van de Heilige Birgitta. Tegelijkertijd hoorde de landman Peter de Gorter, destijds eigenaar van Coudewater, bij zijn bijenstal een hemels geluid. Hij keerde zijn bijenkorf om en zag op de bodem een kerkje met twee kloosters gemaakt van bijenwas. Toen Milia de Campen dit hoorde zocht zij contact met Peter de Gorter om te onderhandelen. De landsman stond zijn akker af zodat de Hollandse weduwe haar klooster kon bouwen.

Kringnieuws mei 2000

....

l'ng. Jos. M. Kriinc11.

·~

~ y~

Maar niet iedereen was het hier mee eens: de kannuniken van de Sint-Janskerk te 's-Hertogenbosch lagen dwars; zij poogden deze stichting te beletten, maar tervergeefs.

Door sterk aanhouden van de weduwe, die alles liet bevestigen door Rome, is dit werk gevorderd en volbracht.

Het gebied waar het gesticht kwam te staan heette Coudewater of Kouwater, waarschijnlijk afgeleid door de overstromingen die vele jaren in de winter plaats vonden.

In 1526 woonden er 21 mannelijk religieuzen en 39 vrouwelijke in het klooster.

Veertig jaar later werd hun vredige leven gruwelijk verstoord door de beeldenstorm [1566].

De religieuzen vluchtten naar 's-Hertogenbosch. Langell, een landsheer kocht Coudewater in 1723 voor zevenduizend gulden. Het werd ingericht als jachthuis wat binnen in de hal nog te zien is. Aan het plafond zijn jachtattributen van de jager afgebeeld.

1870 In 1870 ging Coudewater over in eigendom van de Maatschappij tot Verpleging van Krankzinnigen op het land.

Het begon niet als liefdadige instelling. De initiatiefnemers, dr. E. van den Bogaert en dr. L. Pompe, werden geconfronteerd met

Gt:'sticht •. Co,ucle,nt<"r'

het feit dat idealen niet betalen . De Maatschappij was een aandeelhoudersmaatschappij, waarvan de geldschieters pas schokten, alvorens ze zekerheid hadden dat hun investering winst zou opleveren. Zo begon Coudewater om het gewin.

Pas in 1916 zou het onder gezag komen van een vereniging zonder winstdoel, dit om leegloop te voorkomen.

Ondanks dat de winst van de investeerders rond de jaren '80 opliep, kwamen de belangen van de patiënten in het gedrang wat in die tijd tot een crisis leidde.

De inspecteurs van het Staatstoezicht voelden zich bedrogen, omdat men voorspiegelde dat er voor noodzakelijke verbeteringen geen geld was, maar via-via hoorde men dat er geruime winst gemaakt werd. Door de overbevolkte gebouwen kwam van de opzet van de stichters vrijwel niets terecht.

De Bosschenaren Van den Bogaert [geboren op de Markt] en Pompe [geboren in de Pastelstraat] waren voorheen werkzaam in de oudste psychiatrische inrichting van Nederland, Reinier van Arkel in 's-Hertogenbosch, een overbevolkt gesticht in de binnenstad. Zo moest het niet, vonden beiden .

Een ond erafdeling op het platteland, dat wilden ze. Het bestuur van de Godshuizen had er geen oren naar.

21

De beide psychiaters [later de eerste twee directeuren-geneesheer] richtten toen zelf maar een geneeskundig gesticht op. In hun ogen waren de krankzinnigen, zieke patiënten. De behandeling moest gericht zijn op herstel. De vrije natuur zou een gunstige invloed uitoefenen.

Op 4 augustus 1870 kocht dr. Van den Bogaert het landgoed Coudewater van de weduwe Blocq van Scheltinga Bowier. Het bestond uit een buitenplaats met drie huizen, tuinen en bouwland in de Kloosterhoek te Rosmalen. Het was 37 hectare groot en hij betaalde daarvoor 47 .000 gulden.

Pompe en Van den Bogaert sloten voor de financiële zekerheid een contract af met de provincie. Dit ging ten koste van Reinier van Arkel die het contract daar kwijtraakte. Zo kwam het dat 130 patiënten over moesten naar Coudewater. Het was een klap voor Reinier van Arkel. Maar het zo opgelopen voordeel raakte Coudewater na een onenigheid over verpleegtarieVen . Na vijftien jaar raakten zij het contract weer kwijt, wat voor Reinier van Arkel [Godshuizen] weer perspectief bood. Zij mochten immers een psychiatrisch ziekenhuis buiten de stad bouwen en dat werd namelijk Voorburg te Vught. Zo verhuisden in 1885 zo'n 400 patiënten van Coudewater naar Voorburg te Vught.

Conflict Coudewater is lange tijd een vrouwenziekenhuis geweest als gevolg van een conflict. De verpleging was in handen van religieuzen. Voor de vrouwelijke patiënten waren dat de Zusters van Barmhartigheid,

vervolg van pag 10 al een poos mee, maar ik heb ze nog lang niet allemaal gezien. De vrijwilligers die het onderhoud van het gebouw voor hun rekening nemen, en zij die de post in de stad rondbrengen. Eigenlijk wil ik al die mensen leren kennen en waar nodig aandacht geven."

Communicatie Communicatie is een probleem bij een organisatie die draait met 230 actieve vrijwilligers. Die problematiek heeft een aantal facetten. Frans noemt als aandachtspunten: "Er is een sociaal aspect: we moeten eraan werken dat mensen elkaar af en toe kunnen ontmoeten . Daarom is in een nieuw pand een ontmoetingsplek, een 22

voor de mannen de Broeders van Onze Lieve Vrouw van Lourdes. De broeders vonden dat zij mochten bepalen wanneer op patiënten dwangmiddelen konden worden toegepast. Bestuur en medische staf vonden dat dat alleen een zaak van de artsen was.

Het conflict liep zo hoog op, dat de broeders in 1919 vertrokken. En zo verloor Coudewater ook de mannelijke patiënten.

Pas in 1975 was er weer een ziekenhuis voor mannen en vrouwen. Enkele zusters van Barmhartigheid hebben dit nog meegemaakt omdat leken-verpleegsters het werk intussen voor het grote deel hadden overgenomen. De kloostergemeenschap van Coudewater ging vanaf 1956 geleidelijk in getal achteruit. Er waren weinig nieuwe aanmeldingen en zusters traden uit of gingen buiten het klooster wonen. In 1965 werd de eerste leek hoofd van een paviljoen. Eind 1968 hadden

leken de leiding van de verpleging helemaal overgenomen.

De periode van 1975 tot 1990 werd gekenmerkt door veranderingen in interne organisatie en door deconcentratie, dat wil zeggen door het verplaatsen van activiteiten naar plaatsen buiten Coudewater, zoals Oss en Boxmeer, teneinde patiënten zo dicht mogelijk bij hun eigen leefmilieu te behandelen.

Jo Hendriks Ansicht: verzameling Jo Hendriks Bronnen: Brabants Dagblad 1983 Brabants Dagblad 14 november1985 Brabants Dagblad 4 juli 1987 J.W.M. Jongmans, Coudewater Korte Historie, 1983 Henk de Werd, Oud Rosmalen, 1987

(advertentie)

Ukunt het zo gek niet bedenken of we hebben er boeken over.

Adr:Hcînen

BO E KVERK O P E RS SINDS 18 6 3

Kerkstraat 27 's -Hertogenbosch. Tel. (073) 613 00 12. Fax: (073) 612 09 90.

Intern et: www.boekhandelheinen.ni. E-mail:heinen@boekhandelheinen. nl

koffiecorner belangrijk." Ook de technische communicatie vraagt aandacht. Er zijn nieuwe pc's aangeschaft, die indien nodig op een netwerk aangesloten kunnen worden. In ieder geval gebruiken we bij de Kring nu een computertaal. Dat was in het recente verleden anders.

Frans vervolgt: "Daarnaast ben ik bezig procedures vast te leggen. Bij een organisatie waar zoveel vrijwilligers parttime werken, moet ook de overdracht goed verlopen . Juist omdat een en dezelfde taak hier door verschillende mensen wordt uitgevoerd is dat hard nodig . iedereen moet snel kunnen nazoeken hoe de verzending van post in zijn werk gaat; hoe de verspreiding van interne mededelingen gebeurt; hoe vragen bij de juiste persoon terechtkomen. We krijgen binnenkort een

verbeterde telefoon waardoor het doorschakelen naar andere nummers ook gemakkelijker wordt."

Tijd voor mensen Mensen doen het werk voor de Kring op vrijwillige basis. Het moet uiteraard wel een beetje leuk zijn. Dat leuke krijg je omdat het leuk werk is, maar ook door een prettige sfeer. Natuurlijk gaat er bij een organisatie waar zoveel mensen bij betrokken zijn af en toe iets mis. Als bestuurder moet je tijd hebben voor mensen. Frans: "Ik wil mensen aandacht geven, helpen bij de problemen die zich voordoen. De tijd daarvoor ontbreekt me tot nu toe."

Marjan Vonk Kringnieuws mei 2000

)

De vaart zit er in Een van de topattracties op toeristisch gebied is een vaartocht op de Binnendieze. Maar wat doet de stichting Binnendieze als het vaarseizoen is afgelopen? We gaan op onderzoek en ontdekken dat hier geen winterslaap wordt gehouden. Integendeel!

Achter de gevel van Molenstraat 15a, in een kleine ruimte op de begane grond, huist een succesvol, resultaatgericht continubedrijf waar menig commercieel bedrijf of instelling jaloers op kan zijn. We hebben het over de Stichting Binnendieze. 50 vrijwilligers dragen bij tot het succes van een toeristische cultuur-historische topattractie in 's-Hertogenbosch die zijn weerga nauwelijks kent. Jaarlijks maken meer dan 85.000 gasten een fascinerende tocht over het unieke stelsel van natuurlijke en gegraven waterlopen binnen de stadswallen, de Binnendieze. Voor die vaartochten beschikt de Stichting Binnendieze over vier boten met elk 16 zitplaatsen.

)

"Wij krijgen er gelukkig twee nieuwe boten bij die in de loop van het aanstaande toeristenseizoen zullen worden ingezet," zegt Wil Wingender, bedrijfsleider Binnendieze. "De vraag uit de markt dwingt ons uit te breiden en er is een gerede kans dat we buiten de omwalling gaan varen. Capaciteitsuitbreiding is darom een vereiste. Ook hebben wij het aantal dagelijkse vaaruren vergroot door 's morgens eerder te beginnen met de vaartochten."

De Stichting Binnendieze is er klaar voor.

Het toeristenseizoen is geopend met meer vaaruren per dag. En met de huidige vier -en straks twee nieuwe- boten is de kiel gelegd voor een nieuw succesjaar dat oude records zonder twijfel zal verslaan.

Wil Wingender benadrukt dat de Stichting Binnendieze geen seizoensbedrijf is. "We zijn een continubedrijf en als anderen van een winterslaap genieten, werken wij door."

In verband met hoge waterstand gaan de boten 's winters uit het water. Maar voor het zover is worden de boten 'uitgekleed'.

Door enkele trouwe doorzetters wordt Kringnieuws mei 2000

alles wat zich in de boot bevindt, gedemonteerd en verwijderd, de trap opgesjouwd en in het Diezehuis opgeslagen.

Hierbij komt het aan op spierkracht, want de complete inhoud van een boot die onderdeel voor onderdeel op de wal moet worden getild weegt zo'n 500 kg: vlonders, banken, loodzware accublokken, onhandelbare motoren, railings, schijnwerpers, enz. Voor vier boten praten we dus over 2000 kilogram!

Het is zo langzamerhand traditie dat het regent op de dag dat de lege, ontmantelde boten naar de Grote Hekel worden gevaren. De natuur huilt dan een beetje".

Met man- en spierkracht van een klein groepje mannen en met behulp van een hijskraan worden de boten met een gewicht van 1000 kg per stuk op een oplegger geladen en naar de werf getransporteerd voor groot onderhoud. In het Diezehuis krijgt vervolgens alles wat uit de boten is gekomen een opknapbeurt.

De motoren krijgen het noodzakelijke onderhoud. Banken worden gevernist.

Alles wat uit de boten is gekomen, wordt nagekeken en zo nodig hersteld. Er wordt geverfd, gelast en gesleuteld. Het is een klein groepje technisch ingestelde mannen dat deze werkzaamheden verricht.

Zonder anderen tekort te doen, noemen we hier twee namen van trouwe werkers: Rien van Nielen en Leo Hendriks. Als het winterseizoen achter de rug is, gaan de

boten terug in het water. Andermaal wordt de vier keer 500 kg aan scheepsinventaris het Diezehuis uitgetild en gaan de techneuten aan de slag om de boten weer compleet op te tuigen.

Ook voor de medewerkers van de afdelingen kaartverkoop (14 dames en 3 mannen) en reservering (3 dames), is er werk aan de winkel. Na de sluiting van het toeristenseizoen wordt er geĂŤvalueerd en worden wijzigingen voorgesteld en gepland. De computers gaan in onderhoud en programma's worden aangepast.

Dan wordt er proefgedraaid en getest.

Intussen wordt de fraaie foto-expositie weer in orde gemaakt en wordt alles nog eens grondig gesopt en schoongemaakt.

Op 1 oktober 1999 is een nieuwe opleiding voor schipper-gids van start gegaan die in de tweede helft van mei 2000 met een examen zal worden afgesloten.

Wil Wingender is trots op 'zijn' succesvolle varende tak van De Kring en zwaait alle lof toe aan de relatief kleine groep mensen die zo veel werk verzet, die zich vrijwillig inzet en ervoor zorgt dat de trossen kunnen worden losgegooid als het vaarseizoen is geopend.

Goede vaart gewenst!

Oeds Helmhout 23

SECRETARIAAT VAN KRING

Waarom een Genootschapl l tot behoud van de naam

's-Hertogenbosch?

"VRIENDEN VAN 'S-HERTOGENBOSCH" POSTBUS 1162 5200 BE 'S-HERTOGENBOSCH

KRINGHUIS: KRUISSTRAAT 34 's-HERTOGENBOSCH TELEFOON .... " .... .......... ..073 - 6135098 TELEFAX ......................... 073 - 6146021

Omdat het onjuist schrijven van de stadsnaam 's-Hertogenbosch schrikbarend toenam, moest dit Genootschap wel van de grond komen. Het weet zich nadrukkelijk gesteund door het stadsbestuur. Eind 1993 deelde het de eerste prikjes uit en nu heeft het, door telkens speels te wijzen op de consequenties van het onjuist vermelden van de stadsnaam 's-Hertogenbosch, vast belangstelling van de landelijke pers en andere media.

De inzet is primair bedoeld om eenheid in gebruik van de naam 's-Hertogenbosch--!e krijgen. Dat doet het genootschap niet door star vast te houden aan die o zo mooie en al eeuwen bestaande naam.

Integendeel, in het genootschap zitten mensen van deze tijd die het gebruik van de staande stadsnaam bevorderen om zo verwarring en geldverspilling te voorkomen.

Juridisch onderbouwd De officiële naam van de stad luidt 's-Hertogenbosch. Dat ligt vast. Op veel manieren zelfs. Zo is op 1 januari 1996 nogmaals bij wet bekrachtigd dat de officiële naam van onze stad 's-Hertogenbosch is.

Wat is er dan mis als je het gebruik van die officieel vastgelegde naam bevordert?

Niets als je continu constateert dat hele hordes nog steeds die naam maar anders, dus fout schrijven . Automatiseerders doen er nog een schepje bovenop door de komma en het liggend streepje te amputeren. Ja, kom zeg! Ontstaat er dan ~en janboel of niet?

S

T

I

CHTI

N

G

Genootschap tot behoud van de naam 's-Hertogenbosch OPENINGSTIJDEN: MAANDAG VAN 13.00 TOT 17.00 UUR DINSDAG TOT EN MET ZATERDAG VAN 10.00 - 17 .00 UUR ZON- EN FEESTDAGEN VAN 12.00 - 17 .00 UUR BOVENDIEN OP DONDERDAG Sinds J6 noi:embl!T 1993

VAN 17.00 - 20.00 UUR

BETALINGEN

Een voorbeeld van andere aard: bij de fileberichten op de radio meestal Den Bosch melden, maar op de wegwijzers 's-Hertogenbosch zetten. Welke verklaring heeft de ANWB als beheerder van beide informatiegevers voor deze onbegrijpelijke inconsequentie?

Voor alle duidelijkheid Het genootschap wil absoluut niet de stoffige onderwijzer met het opgestoken vingertje spelen. Wat het wel wil, is de naam 's-Hertogenbosch gebruiken en uitdragen.

De erkenning, eind 1999, in de vorm van de BCC-trofee van de Bossche Communicatie Club, bewijst eens te meer dat het genootschap op het goede pad zit. Dus gaan de leden ervan door.

Vanwege 's-Hertogenbosch wel te verstaan!

- POSTGIRO 3.119.716 - JAARLIJKSE BIJDRAGE MINIMAAL - JEUGDLEDEN

f 27 ,-

f 15,-

KRINGNIEUWS IS HET ZES MAAL PER JAAR VERSCHIJNEND TIJDSCHRIFT VAN DE KRING "VRIENDEN VAN '$-HERTOGENBOSCH".

REDACTIE: AART BOGERS, JACK VAN ELTEN, CAREL DE GROOT, THEO VAN HERWIJNEN, NATHALIE VAN DE HEUVEL, HEIN KROPMAN, INGE OPHELDERS (SECRETARIS), JAN KORSTEN, FRANS VAN SUNDERT, MARJAN VONK, NIK DE VRIES EN GERDIE DE ZEEUWNIEUWENHUIS (VOORZITTER) .

AAN DIT NUMMER WERKTEN VERDER MEE: JAN BRUENS, COR GILLHAUS, J. VAN HAAREN, OEDS HELMHOUT, JO HENDRIKS, ROB HOOGEBOOM, GER DE PEUTER, REIN POSTEMA, IEN VAN DER WERF.

Reacties kunt u kwijt in Postbus 2092, 5202 CB 's-Hertogenbosch, of via e-mail wijtmans@home.nl.

REDACTIE-ADRES: SECRETARIAAT KRING-NIEUWS POSTBUS 1162

5200 BE 'S-HERTOGENBOSCH

Kopij voor het eerstvolgende Kringnieuws dient VORMGEVING:

uiterlijk woensdag 21 juni 2000 te worden ingeleverd bij Secretariaat Kringnieuws, Postbus 1162, 5200 BE 's-Hertogenbosch of bezorgd te worden in het Kringhuis.

24

JACK VAN ELTEN EN NATHALIE V. D. HEUVEL

DRUK: DE REGENBOOG B.V. 'S-HERTOGENBOSCH OPLAGE 2000 STUKS

NIETS UIT DEZE UITGAVE MAG WORDEN OVERGENOMEN ZONDER SCHRIFTELIJKE TOESTEMMING VAN DE REDACTIE.

Kringnieuws mei 2000

)