ONDER ÉÉN DAK

Een dak boven je hoofd biedt beschutting en zekerheid. Het is een van de eerste levensbehoeften van de mens en het dak is daarom een essentieel element van een gebouw. Normaal gesproken overkoepelt een dak de private ruimte, maar wat gebeurt er als het dak wordt doorgetrokken boven de publieke ruimte? We zoomen in op het veelzijdige Brazilië en ontdekken dat dit principe meer dan eens voorkomt. Zowel bij het Rio Art Museum in Rio de Janeiro als bij de vernacular architecture van het Amazonegebied. We storten ons op beide en onderzoeken de gedachte achter deze imposante daken. Het artikel begint bij de eerste kennismaking met het Rio Art Museum tijdens de Grote Reis van 2019 en wordt vervolgens afgewisseld met flitsen van de werkzaamheden aan de zogehete Maloca, een bouwwerk uit het Amazonegebied.

We kunnen niet naar binnen. Een agent vertelt ons met wilde handgebaren dat de stroom is uitgevallen en het museum vandaag niet meer toegankelijk zal zijn. Mijn opgespaarde aandacht richt zich dan maar op de buitenkant van het Rio Art Museum. Links zie ik een modern gebouw met veel glas en witte elementen. De transparantie en lichtvoetigheid betrekken de omliggende publieke ruimte bij het gebouw. Enkele meters daarnaast staat een architectonische tegenhanger van gelijke grootte. Een blok monumentale massa met classicistische ornamenten torent boven me uit en zet me met beide benen terug op de grijze stoeptegels. De koloniale architectuur uit het begin van de 20ste eeuw werpt me in sferen van vervlogen tijden. Het getik van paardenhoeven dringt zich op in mijn achterhoofd.

Zo’n 4000 kilometer verderop weerklinkt het slaan van palen in de regenwouden van het Amazonegebied. Boomstammen en riet worden verbonden en beklommen. Palmbladeren worden verweven aan latten die de basis van het bouwwerk vormen. Er is meer materiaal nodig. Men zoekt in de omgeving en draagt het naar de locatie.

‘Vet dak.’ De opmerking van reisgenoot Philip trekt me terug in het heden. Ik volg zijn wijzende vinger en zie nu wat me net nog niet opviel. Boven de ruimte tussen de twee tegenpolen is een golvend oppervlak te zien. Ik doe een paar stappen naar achteren en met elke stap zie ik meer van het witte kleed, dat met behulp van dunne pilaren boven delen van de twee gebouwen zweeft. Het dak verbindt de twee gebouwen met elkaar; het moderne met het monumentale, het heden met het verleden. De schoonheid zit hem niet zozeer in de vorm, die wanhopig de golven in de nabijgelegen Baai van Guanabara probeert na te bootsen, als wel in de symboliek. Oud en nieuw krijgen een dak boven hun hoofd, worden gedomesticeerd en tegelijkertijd beschermd tegen gepolariseerde kritieken over goed of fout, het één of het ander. Het dak als de armen van de sussende moeder waarin de ruziënde broer en zus tot stilte worden gemaand, vrede sluiten en hun onvoorwaardelijke liefde aan de buitenwereld laten zien.

Waar bij het Rio Art Museum de geschiedenis en toekomst worden samengebracht, komen bij de Maloca ook twee aspecten bij elkaar. Het verzamelde materiaal wordt verwerkt tot een groots bouwwerk van wel 50 meter lang. Men klimt steeds hoger de boomstammen in terwijl aanwijzingen door het regenwoud echoën. De basis is op dit moment al gelegd; vier centrale palen torenen boven de andere uit. Over enkele maanden zullen de mensen hier feestvieren en activiteiten houden. Op dit moment hebben de bouwers echter andere dingen aan hun hoofd. Het bouwwerk moet namelijk op tijd klaar zijn zodat optimaal gebruik kan worden gemaakt van het invallende zonlicht. Er zullen verschillende rituelen plaatsvinden, die met de tijd van het jaar verschuiven van

het noorden naar het zuiden. Elke keer moet de zon precies dat deel van het bouwwerk belichten waar het ritueel wordt gehouden. Zo wordt het bouwwerk niet alleen gebruikt voor feestelijke activiteiten, maar ook voor gevoelige, religieuze gebeurtenissen. Feest en religie worden verbonden.

Een visioen schiet door mijn hoofd. Meer Braziliaanse gebouwen, grotere daken, collectiviteit in een publieke ruimte die aanvoelt als woonkamer. Ambigue ruimte als compromis tussen binnen en buiten. Het is het pad dat we in willen slaan, maar nog geen naam hebben gegeven. Florerende dakarchitectuur, of nee, een nieuwe stroming. Roofication is bezig aan een opmars.

Het enorme dak van de Maloca werkt als overkoepeling voor alles wat je maar kan bedenken: van wonen tot werken, van opgroeien tot oud worden. Men werkt niet alleen samen aan het bouwen, maar verblijft het grootste deel van de tijd onder hetzelfde dak. En dat met maar liefst tientallen tot honderd personen. Om het centrale deel heen zijn woon- en werkruimtes gesitueerd. Slaapruimtes bevinden zich aan de randen van het gebouw. Verschillende functies worden niet ondergebracht in meerdere bouwwerken, maar juist bij elkaar. Zo wordt het gevoel van saamhorigheid en gemeenschap versterkt

Een dak boven je hoofd. Roofication verbindt, inspireert en beschermt gebouwen tegen weersinvloeden. Geborgenheid en esthetiek staan hoog in het vaandel. Begroeide daken die zich expressief in het omringende landschap voegen. Gebouwen, publieke ruimtes, kronkelende spaceframes, ritmische kolommenvelden: allemaal onder één dak.

De Maloca is een langwerpige woning gebouwd door de Yucunas en Barasana, inheemse bevolkingsgroepen in het Amazonegebied van Brazilië. Door gebruik te maken van slimme bouwtechnieken en klimaataspecten zijn zij in staat een dak boven hun hoofd te bouwen, met alleen de materialen die in hun omgeving aanwezig zijn. Daarbij worden allerlei functies ondergebracht in één gebouw. Hun vernacular architecture maakt op deze manier gebruik van een overkoepelend dak op de meest buitengewone manier. In dit artikel is met behulp van de ontmoeting met een modern Braziliaans gebouw en Braziliaanse vernacular architecture uit het verleden een nieuwe stroming geïntroduceerd. Roofication geeft het antwoord op de problemen in de huidige maatschappij. De stroming speelt in op de wens van steden en bewoners om unanieme publieke ruimtes te veranderen in plekken waar collectiviteit wordt gestimuleerd. De stad als woonkamer is het streven. Ook bieden daken bescherming tegen weersinvloeden die door de klimaatverandering steeds onstuimiger en onvoorspelbaarder worden. Naast de situatie ónder het dak, ligt veel potentie in de invulling óp het dak. Door begroeiing op de daken te realiseren, komt een nieuw ecosysteem tot stand. Zo ontstaan door Roofication twee werelden: de stad als woonkamer onder het dak en als natuurgebied daarboven. //

SOURCES

1 Arjun, C.M. (2013). Amazonian Vernacular Architecture . Geraadpleegd op 25 maart 2020, van: https://www.slideshare.net/ arjuncmslide/amazonian-vernacular-architecture 2 Brant, J. (2019). Brazilian Houses: 9 Examples of Residential Vernacular Architecture. Geraadpleegd op 25 maart 2020, van: https://www.archdaily.com/909366/brazilian-houses-9-examplesof-residential-vernacular-architecture 3 Corry, S. (1985). Forest Indians of South America. Survival International News, No. 9, p. 5. 4 Hybel, J. (2017, 26 september). MAR – Rio Art Museum. Geraadpleegd op 28 april 2020, van https://arcspace.com/feature/ mar-rio-art-museum/ 5 Oliver, P. (1997). Encyclopedia of Vernacular Architecture of the World: Cultures and habitats Volume 3. Cambridge, Engeland: Cambridge University Press.