SUBS
SUBS
JUNGLE TRAINING IN BELIZE
MAGAZINE
JANNEKE MEBIUS
BOORD VLIEGER
SPORTEN BIJ DE
MARINE
EN
MEER...
ONBEMAND
VLIEGEN
SUBS-MAGAZINE
JAARGANG 11
NUMMER 2
SUBS-MAGAZINE /// VOORWOORD / INHOUDSOPGAVE /// RUBRIEK
IEDERE MISSIE WEER VEEL ZWEETDRUPPELS Mariniers trainden onlangs in ‘de grootste supermarkt van Belize’: de jungle. Ze leerden wat je er kunt eten, hoeveel je moet drinken, hoe je vallen maakt en navigeert. Alles met als belangrijkste doel: oorlog kunnen voeren in de jungle, onder zware omstandigheden. Bij een temperatuur van 35°C en een hoge luchtvochtigheid kost dat miljoenen zweetdruppels.
In die piratengebieden zet de Koninklijke Marine tegenwoordig ook andere teams in, de zogenoemde Vessel Protection Detachements. Je leest er alles over op pagina 3.
Ook helikoptermissies in een piratengebied gaan met heel wat zweetdruppels gepaard. Vooral op momenten dat er ook nog vanuit de heli geschoten wordt.
Veel lees- en kijkplezier! SUBS-coördinatoren Silvana Amerika, Wendy van Overloop
PAGINA 03
WIST JE DAT… VESSEL PROTECTION DETACHEMENTS
PAGINA 06
EEN BAKKIE DOEN BIJ… JANNEKE MEBIUS, BOORDVLIEGER
PAGINA 10
VAN SUBS-LID TOT ADELBORST
PAGINA 12
SUBS DUIKEN DIEPER: ONBEMANDE VLIEGTUIGEN
PAGINA 16
JUNGLETRAINING IN BELIZE
PAGINA 20
NEWS & VIEWS: WERELDHAVENDAGEN 2011
PAGINA 21
SPORTEN BIJ DE MARINE
PAGINA 24
BACK TO SCHOOL: VEILIGHEID EN VAKMANSCHAP, MECHATRONICA
PAGINA 28
POTOM-OPLEIDING
FOTO COVER: LANDING HELIKOPTER
02
Al die marineactie live ondervinden? Tijdens de Wereldhavendagen op 2,3 en 4 september in Rotterdam is er weer van alles te beleven. Mis het niet!
SUBS
RUBRIEK /// WIST JE DAT... /// VESSEL PROTECTION DETACHEMENTS
TEKST: TEKST MÉLANIE VAN DEN HAAK, © JACK OOSTHOEK FOTO’S VPD
ZOEK DEKKING, JACK SPARROWS VAN NU!
NEDERLANDSE MARINIERS INGEZET TEGEN PIRATERIJ HET ZAL JE ALS NEDERLANDS KOOPVAARDIJSCHIP MAAR GEBEUREN: JE VERVOERT EEN DURE LADING VAN A NAAR B EN PASSEERT DAARBIJ BIJVOORBEELD DE HOORN VAN AFRIKA. INEENS SPRINGEN ER ZWAAR GEWAPENDE MANNEN AAN BOORD DIE JE SCHIP KAPEN EN ER UITEINDELIJK MET KOSTBAARHEDEN OF EEN FLINKE SOM LOSGELD VANDOOR GAAN. ALS BEMANNING BLIJF JE GETRAUMATISEERD ACHTER, DE REDER IS MINSTENS MILJOENEN EURO’S ARMER …
Dit soort scenario’s werd steeds vaker werkelijkheid. De piraten bleken bovendien bijzonder goed georganiseerd en geïnformeerd. Maatregelen konden niet langer uitblijven. Dus varen schepen tegenwoordig steeds vaker samen, plaatsen ze prikkeldraad op de reling en installeren ze waterkanonnen. Maar dat was niet genoeg. Sinds kort draagt ook de marine bij. We zetten zogenoemde Vessel Protection Detachements in: mariniers die aan boord van Nederlandse koopvaardijschepen de veiligheid bewaken. In maart 2011 was de eerste inzet van zo’n VPD.
03
VESSEL PROTECTION DETACHEMENTS /// WIST JE DAT... /// RUBRIEK
From Norway to Mumbai Eerste luitenant der mariniers Frank Pieterse was in februari bezig aan een Arctische training in Noorwegen, toen hij de opdracht kreeg zich voor te bereiden op een antipiraterijmissie. Hij zou de commandant worden van het eerste Nederlandse VPD, en daarvoor samen met zijn peloton (in totaal 34 man) worden ingezet. Ze stortten zich volop op de voorbereiding. Met schietoefeningen op een boot in een Noors fjord, maar ook met een opleiding en een hele reeks briefings, bijvoorbeeld over het gebruik van geweld bij de bestrijding van kapingen. VIA RADAR EN UITKIJKPOSTEN WORDT HET ZEEGEBIED 24 UUR PER DAG IN DE GATEN GEHOUDEN.
24/7 alert blijven Eind maart vlogen de mariniers met al hun wapens en munitie ĂŠn een volledig toegerust medisch team naar Mumbai in India. Daar stapten ze aan boord van het Nederlandse kraanschip Hermod. Het VPD moest het schip beveiligen van Mumbai tot Dubai, in de Verenigde Arabische Emiraten. Een overtocht van tien dagen lijkt misschien niet lang, maar het team van Frank Pieterse had een uitdagende taak: 24 uur per dag hielden ze het zeegebied rond de Hermod scherp in de gaten via radar en uitkijkposten. Steeds waren ze gereed voor een aanval. De spanning aan boord liep dan ook hoog op toen over de radio bekend werd dat verderop op de route een ander schip gekaapt werd.
TIJDENS DE VOORBEREIDINGEN WERD ER GEOEFEND VANAF DIT SCHIP.
04
RUBRIEK /// WIST JE DAT... /// VESSEL PROTECTION DETACHEMENTS
Alleen al de uitstraling…
Dubbel gevoel Pieterse: “Aan boord van de Hermod waren ze toen extra blij met onze aanwezigheid. De bemanning voelde goed aan dat het ook ons schip had kunnen zijn. Dan hadden wij als VPD ons mannetje gestaan.” Maar de Hermod werd niet gekaapt en bereikte veilig de haven van Dubai. “Een dubbel gevoel,” geeft de luitenant toe. “Natuurlijk is het goed dat we niet gekaapt zijn, en het is geweldig om de dankbaarheid van de bemanning te voelen als je aan boord bent. Maar ja, we zijn wel een beveiligingsdetachement. Je wilt toch het liefste operationeel worden ingezet, die piraten een lesje leren. Aan de andere kant: voorkomen is beter dan genezen!”
Luitenant-kolonel Edwin Altena, planner bij de Antipiraterij Desk van Defensie, denkt dat Pieterse gelijk heeft: “Tot nu toe hoefden de VPD’s tijdens hun inzet niet in actie te komen. Blijkbaar durfden de piraten door de uitstraling van de VPD’s geen confrontatie aan te gaan met de schepen.” Zowel Defensie als de eigenaars van de koopvaardijschepen kijken tevreden terug op de inzetten. De minister van Defensie, Hans Hillen, besloot onlangs zelfs dat het VPD van luitenant Pieterse nogmaals in actie mocht komen. Ook dit keer hielden ze het rustig, maar toch: de Nederlandse marine leverde met de inzet opnieuw een bijdrage aan de internationale strijd tegen piraterij. En daar zijn we trots op!
05
JANNEKE MEBIUS /// EEN BAKKIE DOEN BIJ... /// RUBRIEK
JANNEKE MEBIUS, BOORDVLIEGER “VAREN IS HET LEUKSTE WAT JE ALS VLIEGER MEEMAAKT!” EIGENLIJK WILDE ZE DIERENARTS WORDEN. NU IS ZE ÉÉN VAN DE WEINIGE VROUWELIJKE HELIKOPTERVLIEGERS BIJ DE MARINE. BOORDVLIEGER JANNEKE MEBIUS, 31 JAAR, HEEFT ER GEEN SPIJT VAN. “ALS ER AAN BOORD ‘ACTION LYNX’ GEPRAAID WORDT, WEET IK NIET HOE SNEL IK BIJ DIE KIST MOET STAAN!”
TEKST: MÉLANIE VAN DEN HAAK / FOTO’S: JANNEKE MEBIUS
Binnenkort hoopt Janneke voor drie jaar naar ‘De West’ te vertrekken. Wonen en werken op Curaçao is weer iets heel anders dan ze de afgelopen jaren gedaan heeft, toen ze ingezet werd tijdens diverse missies, en Search and Rescue-diensten draaide vanaf Maritiem Vliegkamp De Kooy in Den Helder. Juist de afwisseling vindt Janneke één van de leukste kanten van haar werk. 06
DE VLIEGPLOEG
RUBRIEK /// EEN BAKKIE DOEN BIJ... /// JANNEKE MEBIUS
Geen Barbies Als kind was ze eerder fan van bomen klimmen dan van Barbies. Bovendien was ze gek op dieren, dus na haar VWO wilde Janneke graag voor dierenarts gaan studeren. Dat ging niet door, ze werd uitgeloot. “Mijn ouders vroegen me of ik dan geen piloot wilde worden. Bij nader inzien leek me dat ook wel wat. Dus ik ging de burgervliegopleiding in. Na het het behalen van het vliegbrevet in 2003, was de hele banenmarkt ingestort door de aanslagen op 11 september 2001 in Amerika. Toen ben ik bij de marine gaan solliciteren.”
In training Wie helivlieger wil worden bij de marine, gaat eerst naar het Koninklijk Instituut voor de marine (KIM). Daarna leer je in Woensdrecht vliegen op de PC7, een snel eenmotorig vliegtuig. Vervolgens ga je ongeveer een jaar naar de Verenigde Staten. Daar leer je helikoptervliegen. Terug in Nederland krijg je de specifieke opleiding voor de NH-90. Daarmee word je eerst tweede vlieger, dan eerste vlieger en vervolgens, als alles goed gaat, boordvlieger. Vanaf dan mag je ook vanaf een schip opereren met de helikopter. Janneke: “In mijn tijd werden we opgeleid op de Lynx. Nu wordt iedereen omgeschoold naar de NH-90. Nieuwe vliegers starten meteen op de NH-90. Mijn opleiding zag er bovendien iets anders uit omdat ik uit de burgerluchtvaart kwam.”
07
JANNEKE MEBIUS /// EEN BAKKIE DOEN BIJ... /// RUBRIEK
Eén team “Ik vond het vanaf het begin leuk bij de marine. Prima ook om in een mannenwereld te werken. Mannen zijn een stuk makkelijker. Lekker direct. Ze doen in het begin wel anders omdat je een vrouw bent, maar als ze doorkrijgen dat je je werk goed doet, is dat zo voorbij.” Eén van de leukste dingen aan haar vak vindt Janneke dat je met een helikopterbemanning een echt team vormt. “We zijn, zeker varend, een kleine, hechte groep. Ieder heeft zijn eigen taak, rangen en standen zijn dan even minder belangrijk. We draaien onze eigen ‘show’ en doen nuttig werk. Dat geeft een goed gevoel.”
HET UITZICHT VANUIT DE HELIKOPTER
Hijsen maar! Momenteel werkt Janneke vanuit ‘De Kooy’ in Den Helder. “Ik draaide daar eerst Search and Rescue-diensten en geef nu les op de simulator. Tijdens SAR-diensten loop je 24 uur de wacht. Als het alarm gaat, spring je in de heli en ga je aan het werk. Je maakt heel wat mee tijdens die SAR-acties. We moesten eens midden in de winter op zoek naar een man die dacht dat hij het Kanaal wel even over kon zwemmen. Toen we hem gevonden hadden, hesen we hem uit het water. Bleek hij spiernaakt te zijn! Maar goed, hij was gelukkig wel gered!” 08
RUBRIEK /// EEN BAKKIE DOEN BIJ... /// JANNEKE MEBIUS
Varen
EEN SCHOT VOOR DE BOEG NAAR EEN (PIRATEN) BOOTJE.
Het liefste is Janneke met haar heli aan boord van een schip: “Dat is het mooiste, of het nu aan boord van een M-fregat, een LCF of een LPD is. Je bent de ogen van het schip, zonder heli is het schip gehandicapt. Ik ben gek op de actie tijdens missies als ‘Atalanta’ in Somalië. Daar hebben we met schoten voor de boeg snelle bootjes moeten stoppen. Een andere keer was ik aan het sporten, en werd er ‘Action Lynx’ gepraaid. Het bleek om een klein snel bootje te gaan dat met een rotvaart op ons schip afkwam. Zodra we in de lucht hingen, zagen we het al: piraten! Die dachten dat we een cruiseschip waren! Pas toen ze onze helikopter zagen, viel het kwartje en maakten ze rechtsomkeert...”
Tevreden
LANDEN OP HET HELIKOPTERDEK.
“Mijn werk is vooral leuk door de afwisseling. En omdat het nuttig is, belangrijk. Humanitarian relief-missies zoals in Suriname of in de States, na Katrina, geven een goed gevoel. Aan mijn werk zitten natuurlijk ook risico’s. Toen pas geleden mijn collega-vlieger en vriendin Yvonne gevangen was genomen in Libië, werd ik daar hard aan herinnerd. Gelukkig liep het goed af, en over het algemeen is ons werk gewoon erg gaaf. Dit soort spannende missies had ik in de burgerluchtvaart nooit meegemaakt. Als burger vliegen kan ik later altijd nog gaan doen. Voorlopig hopelijk eerst drie jaar voor de marine naar Curaçao!”
09
CARIBBEAN PARADISE! /// HET ASSAUT 2011 /// RUBRIEK
VAN SUBS-LID TOT ADELBORST KEVIN DE BRUIN (17) IS ADELBORST. HIJ VOLGT SINDS AUGUSTUS 2010 DE OPLEIDING TOT ZEEOFFICIER BIJ HET KONINKLIJK INSTITUUT VOOR DE MARINE (KIM) IN DEN HELDER. IN SUBS-MAGAZINE SCHRIJFT HIJ ELK KWARTAAL OVER ZIJN BELEVENISSEN BIJ DE KONINKLIJKE MARINE.
TEKST EN FOTO’S: KEVIN DE BRUIN
HET ASSAUT 2011
CARIBBEAN PARADISE! Het Assaut (spreek uit: ‘assóo’) is hét moment van het jaar waar adelborsten de nachten voor aftellen. Het is een drie avonden durend feest, dat groots wordt aangepakt. Een operatie op zich dus, die de adelborsten van te voren al heel wat zweetdruppels kost!
De voorbereidingen starten altijd al anderhalf jaar van te voren met het kiezen van de Assautcommissie. Tijdens de Grote Verkiezingen bepalen de leden van het Korps adelborsten wie er in die commissie komt. Is eenmaal vastgesteld wie het feest mag helpen organiseren, dan moeten meteen de hersencellen worden gepijnigd om een passend, nieuw thema te bedenken. 10
DE RODE LOPER LIGT UIT.
RUBRIEK /// HET ASSAUT 2011 /// CARIBBEAN PARADISE!
Tropische verrassing Caribbean Paradise. Dat was het thema van dit jaar. We gingen dus op in tropische sferen. En tropisch warm kregen we het er wel van! Twee weken lang werd er dag in, dag uit keihard gewerkt om het feest voor te bereiden. Het hele hoofdgebouw en het terras van het KIM werden een compleet nieuwe wereld. De hal van het hoofdgebouw en de Adelborstenbar veranderden in de entree van een cruiseschip. De cruise zou ons brengen naar de wereld van Fort Amsterdam, Kura Hulanda en de handelskade van Willemstad, Curaçao. We reisden af naar de dikke sigaren, rum en salsamuziek van Cuba en de wilde jungle van Suriname om tot slot in een beachclub te eindigen.
DE HANDELSKADE VAN WILLEMSTAD
Speech! Het Assaut bestaat uit drie avonden. Op de eerste avond, het Voorassaut, mag elke Adelborst zijn of haar ouders meenemen voor een hapje en een drankje. De tweede avond is het Groot Assaut. Daarvoor worden enkele hoge marineofficieren uitgenodigd, zoals de CZSK, Viceadmiraal Borsboom. Adelborsten mogen een introducé meenemen. De laatste avond is het Korpsassaut, inclusief het zogenoemde Korpsdiner. Tijdens het diner werden allerlei speeches gehouden. Bijvoorbeeld door de Oudste van het oudste jaar en de Jongste Jongstejaar. En dat ben ik dus, helaas! Vlak voor mijn speech zat ik flink te zweten, maar tijdens mijn verhaal kwam ik in een soort ‘flow’. Gevolg: een goed gevoel en voornamelijk positieve reacties na afloop!
Het was voor mij de eerste keer dat ik op het Assaut kwam en het is me absoluut goed bevallen. Inmiddels is de Assautcommissie voor komend jaar alweer druk bezig van alles te regelen. Het wordt opnieuw een spetterend feest, daar heb ik alle vertrouwen in. ¡Hasta la próxima!
DE ADELBORSTENBAR
11
UAV /// SUBS DUIKEN DIEPER /// RUBRIEK
B SE N U S I K E R AAT G P D UI E POR SUBNS(32)DOE D AAL VOREMAUNIT BAIJRINEK.T R K I M UI D EC KA OE E SP IME ERZ LIJK AAL DER D A T K J ON IN AR AN P. N W EN R KO K K IN E RWE EL IJ DE H ON
NIEMAND AAN BOORD
ZELF WEL EENS MET EEN OP AFSTAND BESTUURBAAR VLIEGTUIGJE GESPEELD? OOK BIJ DEFENSIE GEBRUIKEN ZE ONBEMANDE VLIEGTUIGEN. HET SPREEKT TOT DE VERBEELDING, ZO’N VLIEGTUIG WAAR NIEMAND IN ZIT, EN DAT TOCH INGEZET KAN WORDEN VOOR BELANGRIJKE MISSIES. IN 1916 WERDEN DE EERSTE ONBEMANDE VLIEGTUIGEN GEBOUWD. HET KORPS MARINIERS EN DE KONINKLIJKE LANDMACHT HEBBEN ER IN AFGHANISTAN VEEL ERVARING MEE OPGEDAAN. TOCH STAAT HET ONBEMAND VLIEGEN NOG STEEDS IN DE KINDERSCHOENEN.
Onbemande vliegtuigen en helikopters worden vaak UAV’s genoemd. Dat staat voor ‘Unmanned Aerial Vehicle’. Vooral de Verenigde Staten gebruiken ze veel. Boven land en zee. Om doelen op te sporen, maar ook om doelen uit te schakelen, want sommige UAV’s hebben wapens aan boord. Je kunt er bovendien handig inslagen van bijvoorbeeld scheepskanons mee bekijken van op afstand. Het Korps Mariniers beschikt over miniUAV’s van het type Raven. Ze zijn ruim een meter lang en hebben een bereik van 10 kilometer. Onze vloot gebruikt op dit moment geen UAV’s.
12
TEKST EN FOTO’S: JAIME KARREMAN
RUBRIEK /// SUBS DUIKEN DIEPER /// UAV
Handig Vliegtuigen en helikopters zonder een vlieger aan boord zijn handig. Alles wat zij kunnen, kan een gewoon vliegtuig ook. Maar een UAV is vaak veel goedkoper en kan veel langer in de lucht blijven: er zit geen vlieger in die moe wordt! Natuurlijk is het ook een prettig idee dat er niemand in het vliegtuig zit als het boven vijandelijk gebied wordt neergeschoten.
Inzet Alle UAV’s zijn geschikt voor verkenningsmissies. Sommige zijn klein en worden met de hand in de lucht gegooid (bijvoorbeeld de Raven). Andere zijn juist enorm, zoals de veertien meter lange Global Hawk. Vaak hebben de UAV’s (infrarood-/ nachtzicht-) camera’s aan boord, soms radars. De live beelden van de camera worden verzonden naar de mariniers in het veld of gewoon naar het basiskamp. Steeds meer UAV’s, hebben wapens bij zich. Bij de moderne Reaper is dat een behoorlijk arsenaal: Hellfire raketten en verschillende typen bommen. In de toekomst kunnen ze er ook raketten tegen luchtdoelen onder hangen. Dan doet de Reaper echt niet meer onder voor een bemand toestel.
EEN RAVEN WORDT MET DE HAND GELANCEERD
13
UAV /// SUBS DUIKEN DIEPER /// RUBRIEK
Robots en mensen De modernste UAV’s zijn een soort vliegende robots. Dankzij nieuwe software kunnen ze veel automatisch doen: een bepaalde route vliegen of zelf opstijgen en landen. Ze kunnen ook berekenen in welke volgorde ze bepaalde opdrachten het beste kunnen uitvoeren voor maximaal resultaat. Robots of niet, onbemande vliegtuigen kunnen uitstekend samenwerken met mensen op de grond. Zo hebben Nederlandse mariniers in Uruzgan veel gewerkt met Amerikaanse predators en reapers. De specialisten (Forward Air Controllers of FAC’s) van de mariniers konden een onbemand vliegtuig oproepen voor hulp vanuit de lucht. De FAC sprak dan rechtstreeks via een soort telefoon met de bestuurder van de predator of reaper, duizenden kilometers verderop in Amerika. De marinier zag de beelden van het vliegtuig live op zijn laptop. Zo kon hij hem een gebied laten verkennen en zelfs een doel laten aanvallen.
NEDERLANDSE MARINIERS IN AFGHANISTAN HEBBEN OOK VEEL GEWERKT MET EEN AMERIKAANSE PREDATOR (BOVEN) OF REAPER (ONDER).
Op afstand bestuurbaar UAV’s worden bestuurd vanaf de grond of vanaf een schip. Sommige met een kastje, zoals bij een speelgoedvliegtuig. De grote UAV’s worden vanuit speciale cockpits op de grond bestuurd. Die cockpits hoeven niet in de buurt te staan. Ze kunnen gewoon thuis blijven als de UAV op reis gaat. Dan vliegt er bijvoorbeeld een Amerikaanse UAV boven Afghanistan, terwijl de piloot op een kazerne in Amerika zit.
14
RUBRIEK /// SUBS DUIKEN DIEPER /// UAV
Vanaf schepen UAV’s zijn perfect om vanaf een schip in te zetten. Onlangs is zelfs getest of dat ook vanaf onderzeeboten zou werken! Sinds de jaren ’90 heeft de Amerikaanse marine ook UAV’s aan boord van schepen. Toen met de Pioneer om granaatinslagen te bekijken. Tegenwoordig met de Navy Fire Scout en de ScanEagle om bijvoorbeeld piraten of drugstransporten op te sporen. Ook steeds meer andere marines, zoals de Duitse, kopen UAV’s. Wat denk je van de Schiebel S-100 Camcopter, een UAV in de vorm van een helikopter? Hij kan opstijgen zonder katapult en helemaal automatisch landen. Onderweg kan hij doelen bekijken of er raketten op afvuren.
DE OOSTENRIJKSE S-100 ONBEMANDE HELIKOPTER HEEFT INTERESSE GEWEKT IN DUITSLAND, FRANKRIJK EN PAKISTAN.
Wordt vervolgd… UAV’s ontwikkelen zich razendsnel. Om hun beelden te bekijken volstaat tegenwoordig een laptop. Ook verschijnen er spectaculaire nieuwe soorten, zoals extreem kleine spionagevliegtuigjes in de vorm van vogels en vliegen. De onbemande vliegtuigen hebben invloed op nieuwe schepen en hun werkwijze; ze maken vaker deel uit van het standaardpakket. Bij de Franse marine gaat de voorkeur uit naar de Schniebel S-100 Camcopter op de nieuwe Gowind Patrouilleschepen en de Chinese marine heeft in juni 2011 nieuwe marine UAV’S getest. Ook de Amerikaanse marine gaat dit type gebruiken op vliegkampschepen van de Fordklasse. Wat de toekomst precies brengt weten we niet, maar UAV’s zullen zeker effect hebben op de werkwijze van eenheden op land en op zee. Bereid je maar vast voor. Dit is slechts het begin!!
15
DE JUNGLE: ÉÉN GROTE SUPERMARKT /// JUNGLETRAINING /// ARTIKEL
DE JUNGLE:
“ÉÉN GROTE SUPERMARKT!” Tot voor kort vonden de jungletrainingen van het Korps Mariniers vrijwel uitsluitend in het Surinaamse woud plaats. Dit jaar organiseerden ze voor het eerst een jungle warfare course in Belize, en meteen een bijzondere: sinds 1962 was er niet meer op zo grote schaal in de jungle geoefend. Korporaal der Mariniers Algemeen Denny Lucius, jungle-instructeur, is laaiend enthousiast: “Qua eenheidstraining is dit het mooiste wat je kunt meemaken. We trainden een hele compagnie, in kleine en grote groepen, onder zware omstandigheden. Als je hier kunt overleven en het gevecht kunt winnen, kun je het ‘qua patet orbis’!”
16
TEKST: MÉLANIE VAN DEN HAAK FOTO’S: DENNY LUCIUS
DE JUNGLE INSTRUCTEUR LEERT DE MARINIERS DE BASISPRINCIPES VAN HET OVERLEVEN IN DE JUNGLE.
ARTIKEL /// JUNGLETRAINING /// DE JUNGLE: ÉÉN GROTE SUPERMARKT
Denny is al meer dan tien jaar ‘bij de baas’. In het verleden zat hij bij het verkenningspeloton, is hij op uitzending naar Irak en Afghanistan geweest, en was hij een jaar geplaatst op Curaçao. Tijdens die plaatsing maakte hij in Suriname en Frans Guyana als marinier kennis met de jungle. Tegenwoordig is hij korporaal én jungle-instructeur. “Ik geniet intens van het moment waarop je met een klein groepje helemaal op jezelf de jungle in gaat en echt op elkaar kunt bouwen. Dat is prachtig.”
HET ONDERKOMEN VOOR DE KOMENDE TWEE NACHTEN IS GEBOUWD
Even wennen Van te voren hadden in Nederland al fysieke testen en korte basislessen plaatsgevonden. Op 25 april vertrokken de negen instructeurs naar Belize. Een week later volgde de hele compagnie die getraind moest worden. Een lange vlucht via Houston naar Belize City. Vervolgens nog vier uur rijden de jungle in. Lucius: “Daar aangekomen verblijven de mannen een paar dagen in een basiskamp van de Engelsen. De eerste week moeten ze acclimatiseren. In dit geval al helemaal: ze waren net twee weken eerder uit Noorwegen teruggekomen. Die acclimatisatieweek gebruiken we meteen voor basislessen over de jungle en weer een fitheidstest.” DE LOCALE BEVOLKING LAAT ZIEN HOE MEN HET BESTE VALLEN KAN MAKEN.
17
DE JUNGLE: ÉÉN GROTE SUPERMARKT /// JUNGLETRAINING /// ARTIKEL
Albert Heijn “In die lessen tijdens de eerste week leren we de mannen vooral hoe je kunt overleven in de jungle. Waar moet je op letten qua hygiëne, lichaamsbehoud? Wat kun je eten en drinken? Hoe kun je goede vallen maken? Hoe kun je het beste slapen? We doen daarbij graag een beroep op de locale bevolking, die er uiteraard veel meer van weet dan wij. Voor hen is de jungle één grote supermarkt, waar je heerlijke etenswaren kunt vinden! Het verkeerde eten kan echter fataal zijn. Daarom hebben we een soort stappenplan om te bepalen of iets eetbaar is of niet. Zo kun je altijd overleven. De mariniers leren bijvoorbeeld ook dat je kleine visjes tot 5 cm levend op kunt eten. En dat termieten best lekker zijn.”
18
HET MEDISCHE ASPECT WORDT OOK ONDER DE AANDACHT GEBRACHT.
TIJDENS DE RIVIEROVERSTEEK MOETEN WE ERVOOR ZORGEN DAT HET WAPEN EN DE INHOUD VAN DE RUGTAS DROOG BLIJVEN.
Overleven “Aan het einde van de eerste week worden de mannen 3 dagen en 2 nachten in de jungle gedropt. Ze moeten dan laten zien dat ze kunnen overleven met heel weinig. Per peloton (ongeveer 30 man) moeten ze van niets onderkomens bouwen en in hun eigen onderhoud voorzien. Een soort survival. De jungletraining is daar niet specifiek op gericht. Maar mocht je bijvoorbeeld verdwalen, dan is het is fijn als je het overleeft. En dat deden ze goed! Voor de mannen is dit de zwaarste periode: nog maar net in de jungle en dan al met je rugzak van gemiddeld 25 kg de ‘knoek’ in. Als je daarin slaagt, is het tijd voor de volgende fasen!”
ARTIKEL /// JUNGLETRAINING /// DE JUNGLE: ÉÉN GROTE SUPERMARKT
Druk “De volgende dagen leren ze navigeren in de jungle. Een vak apart, want herkenningspunten vinden is erg moeilijk. Er staan nu eenmaal geen boerderijen of elektriciteitsmasten, het is een en al boom! Na de navigatiefase begint het echte, tactische werk: hoe win je een oorlog in de jungle? Daarover geven we eerst korte theorielessen. Daarna gaan we ze in praktijk brengen. In geweergroepen van 8 man, in pelotonsverband, en tot slot in een soort eindoefening ook als voltallige compagnie. Een uitdaging! Ga je bijvoorbeeld maar eens geluidloos verplaatsen in de jungle. Bijna niet te doen, zeker niet met 100 man! Dan is het met recht druk in de jungle! Fysiek is oefenen in de jungle ook zwaar: je zweet enorm, je hebt veel mee te zeulen en je moet constant op je hoede zijn. Slapen doe je in een hangmat of op de grond. Dat hakt er aardig in!”
If I can make it there… Denny gelooft in het concept van de grootschalige jungletraining: “De hele compagnie, van marinier tot grootmajoor, is nu getraind in het vechten in de jungle. Op zo grote schaal trainen we zelden onder vergelijkbare omstandigheden. Wij zijn er nu gereed voor, mocht er een inzet in junglegebied nodig zijn. En misschien nog wel mooier: juist doordat de omstandigheden zo zwaar zijn (temperaturen tussen de 30 en 35°C, een luchtvochtigheidsgraad van 90%, constant hoogteverschillen, weinig tot geen mogelijkheden tot communicatie), is dit de ultieme testcase. Kun je hier het gevecht winnen, dan kun je dat eigenlijk overal.”
19
WERELDHAVENDAGEN 2011 /// NEWS & VIEWS /// RUBRIEK
SUBS OP WERELDHAVENDAGEN ROTTERDAM OP 2,3 EN 4 SEPTEMBER 2011 STAAT ROTTERDAM WEER IN HET TEKEN VAN DE WERELDHAVENDAGEN. HET THEMA IS DIT JAAR ‘DE HAVEN SMAAKT NAAR MEER’.
Natuurlijk is de Koninklijke Marine weer groots aanwezig met:
TEKST: MÉLANIE VAN DEN HAAK
een compleet mariniersdorp een klimtoren een simulator het enorme Landing Platform Dock Hr. Ms. Rotterdam
20
Dit is een perfecte kans om je volledig onder te dompelen in de wereld die marine heet. Mis hem niet!
> EEN SUBS-GADGET Voor SUBS-leden is er een extra actie tijdens de Wereldhavendagen. Op vertoon van je SUBS ID-card kun je een leuke gadget ophalen aan de Parkhaven en Kop van Zuid bij de Euromast. Nieuwsgierig? Weten waar je gadget precies op je ligt te wachten en waar de SUBS te vinden zijn op 2, 3 en 4 september? Houd dan www.subs.nl en www.twitter.com/subs_club scherp in het vizier. Daar krijg je alle aanvullende informatie. Tot ziens in Rotterdam!
ARTIKEL /// SPORT /// EDWIN KOOREN
DE SPORTIEFSTE BAAS VAN NEDERLAND! Ben je gek op voetbal, zwemmen of atletiek? En schrik jij ook als je mensen die inmiddels zijn gaan werken, hoort vertellen dat ze nooit meer aan sporten toekomen? Vrees niet, de Marine is als werkgever een positieve uitzondering. Misschien wel één van de sportiefste werkgevers van Nederland. Edwin Kooren, sergeant van de logistieke dienst administratie en enthousiast sporter, vertelt waarom.
“Inderdaad, Defensie is een sportieve werkgever, en daar zijn we trots op. Ik doe zelf vooral aan hardlopen en wedstrijdzwemmen. In de achttien jaar dat ik nu ‘bij de baas’ zit, eerst als marinier en later bij de vloot, heb ik al vaak genoten van het sportbeleid bij de marine. Wij kunnen veel vaker sporten, ook onder werktijd, dan de meeste andere bedrijven.”
TEKST: MÉLANIE VAN DEN HAAK FOTO’S: EDWIN KOOREN 21
EDWIN KOOREN /// SPORT /// ARTIKEL
Waarom eigenlijk?! “Dat doet de marine ten eerste omdat van een militair in goede conditie moet zijn. Niet alleen als je op je 18e in dienst komt, maar ook daarna! Als je wordt ingezet, moet je nu eenmaal in vorm zijn! Ten tweede zorgt het sporten binnen Defensie voor een gezonde bedrijfsvoering. Als al het Defensiepersoneel in goede conditie is, en dus een betere weerstand heeft, zijn er ook minder zieken. Een derde voordeel is het groepsgevoel dat dankzij samen sporten ontstaat: het is goed voor de teamspirit. En tot slot: sporten zorgt voor ontspanning. Het is een goede uitlaatklep als je onder druk hebt gepresteerd!” HET NEDERLANDSE EQUIPE MARINE VIJFKAMP IN TURKIJE TIJDENS HET WERELD KAMPIOENSCHAP IN 2001.
Mogelijkheden zat! “Lekker sporten is dus de boodschap voor militairen én burgers bij Defensie. Trainen hoeft niet alleen in je eigen tijd. Commandanten zien er als het goed is op toe dat hun personeel twee uur per week sport. Méér mag natuurlijk ook, maar dat kan alleen als het werk het toelaat. Om het sporten mogelijk te maken, heeft Defensie professionele sportinstructeurs en veel sportfaciliteiten, zoals mountainbikes, sportscholen, een bokszaal/ dojo, hindernisbanen, … Mogelijkheden genoeg om je uit te leven!”
MILITAIRE KAMPIOENSCHAPPEN VOETBAL EN SCHERMEN
22
Qua patet orbis sporten “Maar wat gebeurt er tijdens uitzendingen of vaarperiodes? Dan is sporten niet altijd even simpel. Een marinier die wordt uitgezonden komt natuurlijk meestal in gebieden terecht waar je beter geen rondje kunt gaan mountainbiken. En aan boord van een varend schip heb je soms te maken met slecht weer, of ben je te druk met operationele taken. Toch weet ik uit ervaring: niets is onmogelijk! Aan boord kan iedereen zijn conditie op peil houden, en voor mariniers is dat meestal nog gemakkelijker door hun actieve werk.”
ARTIKEL /// SPORT /// EDWIN KOOREN
Uitblinker? “Doe je al aan wedstrijdsport zoals voetbal, volleybal, hardlopen, zwemmen, tennis voordat je bij Defensie komt? Leef je dan uit bij de marine! Elk jaar komt er een sportkalender uit. Elke defensieambtenaar kan meedoen aan de toernooien en wedstrijden. Op de sportkalender staan bijvoorbeeld een basketbaltoernooi, atletiekwedstrijden, zwemwedstrijden, vijfkampwedstrijden, een volleybaltoernooi maar ook zaal- en veldvoetbal en een hele reeks hardloopwedstrijden. Echte uitblinkers kunnen worden opgenomen in een militair sportteam, inclusief buitenlandse wedstrijden en trainingen.”
TIJDENS HAVENBEZOEK AAN BONAIRE 2009 HEB IK HET EILAND VERKEND.
Ik ga op reis en ik neem mee… “Zelf heb ik een tijd in de Nederlandse Militaire Equipe Marine Vijfkamp gezeten (hardlopen, zwemmen, schieten, hindernisbaan). Ik was toen operationele geplaatst en dus altijd op pad: óf op oefening óf met het team mee naar binnen- en buitenlandse wedstrijden of trainingen. Ik nam mijn sportspullen overal mee naartoe. Aan boord zat ik zodra het weer meewerkte op de hometrainer of stond ik op loopband. Zodra we binnenlagen, gingen we hardlopen, fietsen of zocht ik het zwembad op. Het was soms een uitdaging, maar ik bleef in vorm!”
23
VEILIGHEID EN VAKMANSCHAP /// BACK TO SCHOOL /// RUBRIEK
TEKST: MÉLANIE VAN DEN HAAK FOTO'S: WENDY VAN OVERLOOP
DE STOERSTE OPLEIDING OOIT
VEILIGHEID EN VAKMANSCHAP, MECHATRONICA Iedere ochtend staan Shannen en haar klasgenoten op ‘baksgewijs’. Daarna gaan ze de klas in voor hun opleiding: Mechatronica. Ongeveer anderhalf jaar lang verdiepen ze zich op Mboniveau in elektro-, pneumatiek- en metaalbewerkingstechnieken en bewegingstechnologie. Met erg veel praktijkuren in de werkplaats, zodat ze het vak letterlijk in de vingers kunnen krijgen. Uiteindelijk worden ze met deze opleiding monteur en/of machinebouwer.
Ze is 17 jaar en ze ziet er sportief uit in haar donkerblauwe uniformbroek, poloshirt en trui. Op de trui het logo van haar school: ROC Mondriaan, in Delft. In een spiksplinternieuw schoolgebouw praten we met Shannen Kouwenhoven. Zij volgt de Veiligheid en Vakmanschapopleiding Mechatronica. Shannen: “We leren vooral machines en wapensystemen bouwen en repareren. Best technisch dus!” Sergeant-majoor van de Technische Dienst Elektrotechniek Michiel van Ekdom schuift aan. Hij is één van de militaire begeleiders bij deze opleiding. “Naast de technische vakken die ze twee dagen per week volgen, krijgen de leerlingen van ons een militaire basisvorming. Dus ja, ze staan iedere ochtend netjes op appèl. Dan controleren we het uniform. Daarna mogen ze in de voorligsteun…” 24
IEDERE OCHTEND STAAN WE OP "BAKSGEWIJS".
RUBRIEK /// BACK TO SCHOOL /// VEILIGHEID EN VAKMANSCHAP
IN DE VOORLIGSTEUN MOET JE JEZELF OPDRUKKEN.
Even wennen Shannen glimlacht: “Dat vind ik echt niet erg! Ik heb wel gehoord dat dit ROC één van de strengste in Nederland is, het enige waar we altijd in uniform lopen. Natuurlijk moest ik er in het begin aan wennen. Maar nu weet ik al bijna niet meer beter. Het zorgt er ook voor dat we een eenheid zijn, dat we allemaal bij dezelfde groep horen. Het militaire gedeelte van de opleiding vind ik ook niet erg. Integendeel. Ik heb hiervóór een sportieve opleiding gedaan, en ik heb lang gethaibokst. Lekker fysiek bezig zijn ligt mij dus wel. Sterker nog, MZV [militaire zelfverdediging, red.] is mijn leukste vak!”
25
VEILIGHEID EN VAKMANSCHAP /// BACK TO SCHOOL /// RUBRIEK
Linkerhanden
Weinig theorie, veel praktijk
In de klas van Shannen zitten 14 leerlingen, van wie 5 meisjes. Twee daarvan hebben al echt voor de marine gekozen: Shannen en haar vriendin, die ze (als een echte militair!) steeds bij haar achternaam ‘Galjaard’ noemt. Shannen: “Galjaard is behoorlijk technisch. Ik eigenlijk helemaal niet, ik heb twee linkerhanden! Het rare is dat ik al vanaf mijn vijfde weet dat ik bij de marine wil. Varen! Vraag me niet hoe ik erbij kom, ik heb geen familieleden bij de marine. Met de richting die ik eigenlijk wilde doen, grondoptreden, kon ik als meisje naar de landmacht, maar dat wilde ik niet. Bij de marine is die opleiding helaas alleen voor jongens die uiteindelijk marinier willen worden. Dus de opleiding Mechatronica was voor mij de enige manier om toch via het ROC richting de marine te gaan.”
Militair instructeur Van Ekdom vertelt: “De eerste drie maanden krijgen ze veel theorie. Daarna zijn ze bijna alleen maar praktisch bezig. Met de militaire vorming, met algemene vakken en met hun toekomstige technische beroep. Shannen vult aan: “We hebben Nederlands, rekenen, sport, maatschappijleer, de militaire vakken en de technische vakken. Mijn leukste vak is dus militaire zelfverdediging. Het stomste? Ik ben echt niet goed in rekenen…Mechatronica vind ik juist een steeds boeiender vak worden. Vooral door de praktijkopdrachten zoals een elektrisch hek maken, wat we laatst hebben gedaan. Of bekijken hoe zo’n grote diesel werkt.”
ALS MONTEUR MECHATRONICA COMBINEER JE MEERDERE VAKGEBIEDEN: WERKTUIGBOUWKUNDE, ELEKTRONICA EN INFORMATICA
26
RUBRIEK /// BACK TO SCHOOL /// VEILIGHEID EN VAKMANSCHAP
INSPECTIE VAN DE INSTALLATIES
Stages De Schiedamse Shannen is een echte ‘doener’: “Deze opleiding is niveau 2. Het hoeft van mij ook geen niveau 3 te zijn, dat wordt me te theoretisch. Ik heb geen zin in lesjes leren en huiswerk maken. Ik wil het bos in, met machines bezig zijn, sporten, dat soort dingen. De stages die we tot nu toe hebben gehad zijn dus perfect voor mij. Galjaard en ik gaan dan naar Den Helder, waar we vanuit Marinekazerne Erfprins een week lang stage lopen. We hebben ook al meegevaren. Dat was wel grappig. In het begin merkte ik dat ik echt nog geen zeebenen heb, maar het ging steeds beter. Alleen lastig als je zit te eten, het schip maakt een zwaai en je bord staat ineens een meter verderop!”
Mikken op de goalkeeper De toekomst ziet Shannen helemaal zitten: “Ik ben in september 2010 met deze opleiding begonnen. Dat betekent dat ik in mei of juni 2012 klaar ben. Dan wil ik zo snel mogelijk gaan varen bij de marine. De wapentechnische dienst trekt me het meest. Ik vind die goalkeeper wel een interessant wapen. Ik weet nog niet of ik mijn hele leven bij de marine wil blijven. Maar met deze opleiding heb ik alvast een grote voorsprong op mensen die zonder ROC-vooropleiding bij de marine komen. En ik heb straks hoe dan ook een goed papiertje op zak!”
27
EYES ON TARGET /// POTOM /// ARTIKEL
EYES ON TARGET EEN WARME WINTERZON SCHIJNT AAN DE BOSRAND OVER 17 GROENGESCHMINKTE GEZICHTEN. KORPORAAL ADELBORST VOOR DE MARINIERS JASPER SMITS (20) HEEFT DEZE MANNEN ZOJUIST AANGEVOERD IN DE STRIJD BIJ DE OIRSCHOTSE BOSSEN. EN MET SUCCES. DE INSTRUCTEUR IS TEVREDEN: “VOOR IEDEREEN: COMPLIMENTEN. JULLIE HEBBEN GOED WERK GELEVERD. SMITS, GOED GEDAAN: JE BLEEF TIJDENS HECTISCHE MOMENTEN RUSTIG –OOK OVER DE RADIO. DAT STRAALT KRACHT UIT.” NA TIEN MAANDEN POTOM ZIJN DE OFFICIEREN IN OPLEIDING EEN HEEL EIND OP WEG RICHTING PELOTONSCOMMANDANT.
TEKST EN FOTO’S: JAIME KARREMAN
Onbekend avontuur Ruim ander half jaar geleden - augustus 2009was dat wel anders. Jasper Smits begon toen na zijn VWO aan een voor hem vrij onbekend avontuur als officier der mariniers. “Echt verwachtingen had ik niet. Ik wilde graag officier bij het Korps worden, maar wat ik nu weet en doe… al die verschillende aanvallen en hinderlagen, daar had ik toen totaal geen beeld van.” Na ongeveer 8 maanden Gemeenschappelijke Officiers Opleiding (GOO) aan het Koninklijk Instituut voor de Marine (KIM) begon het voor de 43 adelborsten voor de mariniers steeds duidelijker te worden. Maar dat kwam pas echt tijdens het volgende, ‘groene’ deel van de opleiding. 28
ARTIKEL /// POTOM /// EYES ON TARGET
Dit ‘groene deel’ heet de Praktische Opleiding Tot Officier der Mariniers (POTOM) en is de eerste zware hindernis die iedere aanstaande pelotonscommandant moet nemen. Jaspers lichting begon 10 maanden geleden aan de POTOM om eerst op individueel niveau opgeleid te worden tot marinier. Daarna leerden de adelborsten hoe ze een geweergroep van 8 man moeten leiden in de strijd, om vervolgens een peloton (30 man) te leren aansturen. Theorie en praktijk volgden elkaar snel op. Het tempo in de POTOM ligt hoog, net als de druk op de 43 jongemannen. Ze krijgen heel weinig slaap, zijn fysiek voortdurend in touw en moeten daarbij ook nog de juiste beslissingen nemen. Na een oefening is het nog niet afgelopen: ze moeten verslag uitbrengen en natuurlijk moet de volgende actie worden voorbereid. De POTOM is zo zwaar dat de mariniers op vrijdagmiddag niet zelf naar huis mogen rijden. Dan vallen ze waarschijnlijk in slaap achter het stuur. Openbaar vervoer is dus verplicht.
“De POTOM is zwaar, maar er doen ook veel spookverhalen de ronde,” nuanceert Jasper. “Het is belangrijk dat je echt gemotiveerd en scherp bent. Aan de andere kant moet je je ook niet te druk maken, want dan red je het niet.” En hij kan het weten, na 10 maanden POTOM zijn er van de 43 nog 17 over. Ze zijn deze week in de buurt van Oirschot pelotonsaanvallen aan het oefenen. Het is de laatste fase voor de grote eindoefening in Wales. DE PELOTONSCOMMANDANT KRIJGT ZIJN ORDERS.
29
EYES ON TARGET /// POTOM /// ARTIKEL
Pelotonscommandant voor een ochtend Om beurten zijn de adelborsten pelotonscommandant. Het peloton bestaat uit hun medestudenten en ervaren mariniers 1e klas uit Doorn. Vanochtend was het de beurt aan Jasper. Hij heeft er zichtbaar van genoten: “Pelotonscommandant zijn is het mooist. Je bepaalt zelf wat er gebeurt en je moet steeds nadenken over waarom je iets doet.” Jasper verzint natuurlijk niet zomaar wat zijn peloton moet uitvoeren. “In Rotterdam hebben we uitgebreide theorielessen gehad. Bijvoorbeeld over welke pelotonsaanvallen er zijn en over de verschillende fases. Terwijl je op de grond ligt moet je het plaatje van de aanval en de vijand helemaal in je hoofd hebben. Wat je tijdens de theorielessen leert over een aanval, pas je dan aan op basis van wat er gebeurt. Daarna breng je het in de praktijk.”
“Vandaag was het best lastig. We gingen met het peloton in de vorm van een speerpunt in de aanval, met twee secties daar achter,” legt Jasper uit. “Toen we voorbij de bosrand kwamen, werden we ineens van links aangevallen. Dan moet je als pelotonscommandant snel bedenken hoe je het aanpakt. De voorste sectie had ‘eyes on target’ (de vijand in zicht, red.) maar de achterste niet. Terwijl ik wilde dat juist zíj de vijand zouden aanpakken.”
30
ARTIKEL /// POTOM /// EYES ON TARGET
IN DE AANVAL
Op niveau Als je denkt dat Jasper al schreeuwend voorgaat in de strijd, heb je het mis. Kapitein der mariniers Bert Odding legt uit waarom niet: “De pelotonscommandant loopt net achter de voorste groep, want je wilt natuurlijk niet dat hij als eerste uitgeschakeld wordt als er contact is met de vijand. Binnen een peloton zijn er verschillende mariniers met een radio. Zij krijgen de opdrachten van de commandant, die ze vervolgens weer doorgeven.” In de praktijk ziet dat er best bijzonder uit. Terwijl de MAG machinegeweren dekkingsvuur geven, de Diemaco C7’s ratelen en mariniers nieuwe opdrachten aan elkaar doorgeven, ligt pelotonscommandant Smits daarachter volledig onopgemerkt op de grond. Hij schrijft in zijn boekje nieuwe orders uit en geeft opdrachten door via de radio, terwijl hij het slagveld in zijn hoofd visualiseert. Halverwege de aanval is er tijd voor een korte vergadering van de kopstukken in zijn peloton. Met een schaalmodel van de omgeving, gemaakt van takjes en blaadjes, legt Jasper uit hoe hij de vijand de laatste slag wil toebrengen. Even later vliegen de rookgranaten door de lucht, worden de MAG’s verplaatst en sluit het net zich rond de vijand.
Iedereen oogt tevreden. Volgens Odding zit de groep op het juiste niveau. Met de eindoefening voor de deur hebben Jasper en zijn medeadelborsten ‘eyes on target’: het succesvol afronden van de POTOM!
WE ZIJN MOE MAAR VOLDAAN EN GOED GETRAIND VOOR DE EINDOEFENING IN WALES 31
COLOFON
SUBS-MAGAZINE IS EEN UITGAVE VAN DE KONINKLIJKE MARINE. HET IS BESTEMD VOOR ALLE LEDEN VAN SUBS -DÉ JONGERENCLUB VAN DE MARINE- EN VERSCHIJNT VIER KEER PER JAAR.
AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE:
DRUK
Wendy van Overloop Silvana Amerika Jaime Karremann Mélanie van den Haak Maartje van der Maas Kevin de Bruin Edwin Kooren Jack Oosthoek Edwin Altena Defensie Materieel Organisatie (DMO) Audiovisuele Dienst Defensie (AVDD)
Zalsman Zwolle bv REDACTIEADRES
Koninklijke Marine SUBS-magazine Postbus 2630 1000 CP Amsterdam INSCHRIJVEN
Ben je nog geen lid van SUBS en wil je je inschrijven? Surf dan naar www.subs.nl en klik op ‘Word SUBS-lid’.
VORMGEVING
Krijn Ontwerp, Nijmegen
AFMELDEN
Wil je geen lid meer zijn van SUBS? Mail dit dan ff naar info@subs.nl.
SUBS-MAGAZINE
JAARGANG 11
NUMMER 2
AUGUSTUS 2011
SUBS