Òèòóë îðèã³íàëó:
Kinderen helpen bij verlies. Ean boek voor al wie van kinderen houdt.
ÓÄÊ 393.7 ÁÁÊ 88.352 Ê 43
Ïåðåêëàäà÷ Òàðàñ гçóí
Âèäàâíèöòâî ñïèðàºòüñÿ íà «Óêðà¿íñüêèé ïðàâîïèñ. Ïðîºêò íàéíîâ³øî¿ ðåäàêö³¿» (1999) ²íñòèòóòó óêðà¿íñüêî¿ ìîâè ÍÀÍ Óêðà¿íè.
Ê 43
ʳðñå Ìàíó Ñìóòîê äèòèíè : ßê äîïîìîãòè äèòèí³ ïåðåæèòè âòðàòó é æàëîáó?/ Ïåð. Ò. гçóí. – Ëüâ³â: Ñâ³÷àäî, 2012. – 264 ñ. (ñåð³ÿ “Ïîðàäíèê äëÿ áàòüê³â”) ISBN 978-966-395-576-6 ISBN 978-966-395-202-4 (ñåð³ÿ) Êîæåí ç íàñ óïðîäîâæ æèòòÿ âòðà÷ຠð³äíèõ ³ áëèçüêèõ. Îñîáëèâèì ñïîñîáîì ïåðåæèâàþòü òàê³ âòðàòè ä³òè. Ìåòà ö³º¿ êíèæêè – äîïîìîãòè äèòèí³ ïåðåæèòè âòðàòó é æàëîáó. ßêùî ó õâèëèíó ñìóòêó, ñòðàæäàííÿ ìè äàðóºìî äèòèí³ íàä³þ íà òå, ùî ñëüîçè ç ÷àñîì âèñîõíóòü, òî äàºìî ¿é ìóäðèé óðîê íà âñå æèòòÿ. ßêùî ïîì³÷àòèìåìî ñìóòîê íàøèõ áëèæí³õ ³ óâàæí³øå ñòàâèòèìåìîñÿ äî íüîãî, òî öå ñïðèÿòèìå òîìó, ùîáè íà ñâ³ò³ ñòàëî á³ëüøå ì³ñöÿ äëÿ ëþáîâè é ïðèâ’ÿçàíîñòè. Öÿ êíèæêà º ïóò³âíèêîì äëÿ êîæíîãî, õòî îï³êóºòüñÿ ä³òüìè, à òàêîæ äëÿ òèõ, õòî ö³êàâèòüñÿ, ÿê äîñâ³ä, íàáóòèé ó äèòèíñòâ³, ìîæå âïëèâàòè íà æèòòÿ äîðîñëî¿ ëþäèíè. Âèäàííÿ ì³ñòèòü ïîðàäè, ÿê çàîï³êóâàòèñÿ ëþäèíîþ, ÿêà ïîðèíóëà ó ñìóòîê. ÓÄÊ 393.7 ÁÁÊ 88.352
ISBN 978-966-395-576-6 ISBN 978-966-395-202-4 (ñåð³ÿ)
© Lannoo Publishers, Tielt, Belgium © Âèäàâíèöòâî «Ñâ³÷àäî», óêðà¿íñüêå âèäàííÿ, 2012
Ç̲ÑÒ Âñòóï ........................................................................................................................................7 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
×è äàìî ñîá³ ðàäó? ..........................................................................................11 ßê ïîáèâàþòüñÿ ä³òè? ...................................................................................31 Âòðàòà äîïîìàãຠçíàéòè ñåíñ æèòòÿ...........................................58 Ïîäîëàííÿ ñìóòêó â ñ³ì’¿ .........................................................................88 ϳäë³òêè é ìàéæå äîðîñëà ìîëîäü................................................108 Íåâèë³êîâíà õâîðîáà ..................................................................................128 Ñàìîãóáñòâî ........................................................................................................149 Ðîçëó÷åííÿ ..........................................................................................................197 Íîâà ñ³ì’ÿ .............................................................................................................211 Ïåðåæèâàííÿ æàëîáè ðàçîì ç ä³òüìè: ïîðàäè. Çàê³í÷åííÿ ...........................................................................................................233 Îïîâ³ä³ äëÿ ä³òåé ïðî âìèðàííÿ ..............................................................257 Á³áë³îãðàô³ÿ .................................................................................................................260 ϳñëÿìîâà .......................................................................................................................263
ÂÑÒÓÏ Öþ êíèæêó àäðåñóþ âñ³ì, õòî ëþáèòü ä³òåé ³ ìîëîäü: áàòüêàì, ä³äóñÿì ³ áàáóñÿì, ó÷èòåëÿì ³ âèõîâàòåëÿì, êåð³âíèêàì ìîëîä³æíèõ îðãàí³çàö³é, à òàêîæ òèì ìîëîäèì ëþäÿì, ÿê³, ç³òêíóâøèñü ç³ ñìóòêîì ñâî¿õ äðóç³â, ïî÷óâàëèñÿ ö³ëêîì áåçïîðàäíî. ×àñòî íå çíàºìî, ÿê ðîçïî÷àòè ðîçìîâó, ùî ñêàçàòè, ùîá íå ïðîìîâèòè ÷îãîñü íåäîðå÷íîãî. ×èìàëî ëþäåé âèð³øóº, ùî ë³ïøå íå ïîðóøóâàòè ïèòàííÿ ñìóòêó, ñìåðòè, æàëîáè ïðè ä³òÿõ ³ ìîëîä³. ª ïåðåêîíàííÿ, ùî, ÿêùî íå ðîçìîâëÿòèìåìî íà öþ òåìó, òî ïðî öå ïåðåñòàíóòü äóìàòè. Íà äèòèíñòâî é ìîëîä³ñòü äèâèìîñÿ êð³çü ïðèçìó ðàäîñòè é áåçòóðáîòíîñòè, ââàæàþ÷è, ùî öå ìàþòü áóòè íàéë³ïø³ ïåð³îäè æèòòÿ. Äîðîñë³, ïåðåæèâàþ÷è æàëîáó, íåð³äêî ñïðèéìàþòü æàë³ ä³òåé ÿê ùîñü, ùî ïåðåâèùóº ¿õí³ ñèëè. Âîíè ââàæàþòü: ÿêùî ä³òè äóìàòèìóòü ïðî ïðîáëåìó ñìåðòè, òî öå ìàòèìå íà íèõ íåãàòèâíèé âïëèâ ³ ìîæå ¿õ ïåâíîþ ì³ðîþ äåçîð³ºíòóâàòè. Íå óñâ³äîìëþþòü, ùî á³ëüøî¿ øêîäè çàâäàþòü ä³òÿì, êîëè îìèíàþòü öþ òåìó é íàìàãàþòüñÿ âáåðåãòè ¿õ â³ä ä³éñíîñòè ñìåðòè, ïðîùàííÿ é ïåðåæèâàííÿ âòðàòè. Íåâïèííî çàçíàºìî ð³çíèõ âòðàò. Ó Áåëü㳿 é Ãîëàí䳿 ùîäíÿ äâ³ñò³ ï’ÿòäåñÿò îñ³á âòðà÷àþòü ïîäðóæí³õ ïàðòíåð³â, à ïîíàä òðè òèñÿ÷³ – áàòüê³â. ßêùî ââàæàòè, ùî êîæåí ç íàñ ìຠâ³ä òðüîõ äî ï’ÿòè äîáðèõ äðóç³â, òî ìîæíà ï³äðàõóâàòè, ùî ùîðîêó â Áåëü㳿 é Ãîëàí䳿 ïîíàä ì³ëüéîí ëþäåé âòðà÷àþòü âíàñë³äîê ñìåðòè äîáðîãî äðóãà. Ùîäâ³ ãîäèíè õòîñü â÷èíÿº ñàìîãóáñòâî. Áëèçüêî äâàäöÿòè ï’ÿòè 7
â³äñîòê³â óñ³õ âàã³òíîñòåé çàê³í÷óºòüñÿ âèêèäíåì. Ùîòðåò³é øëþá çàâåðøóºòüñÿ ðîçëó÷åííÿì. Óïðîäîâæ äâîõ îñòàíí³õ äåêàä ÷åðåç ñìåðòü ïîäðóæíüîãî ïàðòíåðà àáî ðîçëó÷åííÿ ïðèïèíèëî ³ñíóâàòè á³ëüøå ïîäðóææ³â, í³æ ¿õ çà öåé ÷àñ óòâîðèëîñÿ (ïîð.: Keirse, 2002). Ö³ âòðàòè â³ä÷óâàþòü ³ ä³òè. Âîíè âòðà÷àþòü íîðìàëüíó, ïîâíó ðîäèíó, à äåêîëè – âëàñíó ê³ìíàòó, äðóç³â, ÿê³ æèëè ïî ñóñ³äñòâó ÷è íàâ÷àëèñÿ ç íèìè â øêîë³, ³íîä³ áðàò³â ³ ñåñòåð. Íåìîæëèâî âáåðåãòè ä³òåé ³ ìîëîäü â³ä ñìóòêó. Âîíè çàçíàþòü éîãî ó âëàñí³é ñ³ì’¿, à ÷àñòî é ñåðåä äðóç³â ³ îäíîêëàñíèê³â. Ìîæóòü ïåðåæèâàòè öå ïî÷óòòÿ äóæå ãëèáîêî, óíàñë³äîê ÷îãî – íàâ³òü çáîæåâîë³òè. ijòè âîëîä³þòü íåéìîâ³ðíîþ çäàòí³ñòþ îïàíîâóâàòè ñåáå ó âàæêèõ ñèòóàö³ÿõ, ÷îãî äîðîñëèì âàðòî á ó íèõ ïîâ÷èòèñÿ. Íàä³ÿ – âèõîâàòåëüêà äèòÿ÷îãî ñàäêà. Âîíà îï³êóºòüñÿ ä³òüìè, ÿêèì â³ä ï’ÿòè äî øåñòè ðîê³â. ¯¿ ìàòè ðàïòîâî ïîìåðëà â³ä ñåðöåâîãî íàïàäó. ϳñëÿ ïîõîðîíó Íà䳿 áóëî íàäçâè÷àéíî âàæêî ïîâåðíóòèñÿ äî ðîáîòè. Óò³øàëà ñåáå òèì, ùî “ä³òè ïîòðåáóþòü ¿¿”. Ïåðøîãî äíÿ ï³ñëÿ ïîõîðîíó ¿¿ âèõîâàíö³ áóëè âèíÿòêîâî óâàæíèìè. Çàïèòóâàëè, ÿê òðàïèëîñÿ, ùî ¿¿ ìàòè ïîìåðëà. Õòîñü ñêàçàâ, ùî Íàä³ÿ, íàïåâíå, äóæå ïëàêàëà, êîëè ìàìà ïîìåðëà. Ñòîÿëè ïîðó÷ ç íåþ, à îäíà äèòèíà íàâ³òü ïîêëàëà äîëîíüêó ¿é íà ïëå÷å. Íàä³ÿ ðîçïîâ³äàëà ïðî ñâîþ ìàò³ð, ïðî òå, ÿê âîíî, êîëè ðàïòîì ïîìèðຠìàìà, ³ ÿê ïî÷óâàëàñÿ âïðîäîâæ ê³ëüêîõ äí³â ï³ñëÿ òîãî. Äîïèòëèâ³ ä³òè ñòàâèëè ¿é çàïèòàííÿ, ñëóõàëè â³äïîâ³ä³ ³ íå ïåðåøêîäæàëè ðîçïîâ³äàòè. Æîäíà äèòèíà íå ñêàçàëà: “Àëå æ ¿é áóëî â³ñ³ìäåñÿò ðîê³â, äîæèòè äî òàêîãî â³êó – öå ÷óäîâî”. ͳõòî íå ïðîìîâèâ öüîãî. Íà䳿 áóëî íàñïðàâä³ äîáðå. Óñâ³äîìèëà, ùî íå ëèøå ä³òè ïîòðåáóþòü ¿¿, à é âîíà – ¿õ. Òîãî äíÿ Ìàð³ÿ çãàäóâàëà ñâîãî øåñòèð³÷íîãî áðàòèêà. ³í ïîìåð, êîëè ¿é áóëî â³ñ³ì ðîê³â. Óñ³ òîä³ ï³êëóâàëèñÿ ïðî áàòüê³â, à íà ¿¿ æàëü í³õòî íå çâåðòàâ óâàãè. Õî÷à ñàìå âîíà ñòàëà ñâ³äêîì òîãî, ùî òðàïèëîñÿ. ×åðåç öå áóëà â ðîçïà÷³. Îäíîãî ðàçó Àíäð³éêî, ¿¿ ñèí, ïîâåðíóâøèñü ç³ øêîëè, çàïèòàâ ¿¿, ÷îìó âîíà òàêà ìîâ÷àçíà. Ìàð³ÿ ç³çíàëàñÿ, ùî ùå é òåïåð â³ä÷óâຠá³ëü ÷åðåç òå, ùî ñòàëîñÿ ç ìàëèì Ìè8
õàéëèêîì òðèäöÿòü îäèí ð³ê òîìó. ͳêîëè íå ìîãëà ïðî öå ãîâîðèòè, à òåïåð â³ä÷óâຠíàäòî âåëèêèé æàëü. Àíäð³éêî çàïèòàâ: “×îìó ëþäè íå ñëóõàþòü ä³òåé? Àäæå ¿õí³ ïî÷óòòÿ òåæ âàæëèâ³”. Ìàð³ÿ âèçíàëà, ùî âæå òðèäöÿòü îäèí ð³ê íîñèòü ³ç ñîáîþ ìàëåíüêèé íåâèäèìèé íàïë³÷íèê. Ñèí ï³äáàäüîðëèâî ïðîìîâèâ: “² öåé íàïë³÷íèê, íàïåâíå, äóæå âàæêèé, ìàìî?” Çàâ’ÿçàëàñÿ æâàâà ðîçìîâà, ï³ä ÷àñ ÿêî¿ Ìàð³ÿ íàðåøò³ ðîçïîâ³ëà óâàæíîìó äâàíàäöÿòèë³òíüîìó ñëóõà÷åâ³ ³ñòîð³þ ñìåðòè ìàëîãî Ìèõàéëèêà. ijòè ñïðàâä³ ìîæóòü áóòè äóæå äáàéëèâ³ é òóðáîòëèâ³. Çäàòí³ ï³äòðèìóâàòè òàê³ ðîçìîâè, ÿê³ íå ìîæóòü âåñòè äîðîñë³. Ìàð³ÿ ïîì³òèëà â³äì³íí³ñòü ì³æ ðîçìîâîþ ç äâàíàäöÿòèë³òí³ì ñèíîì ³ â³äñóòí³ñòþ óâàãè äî ñåáå áàãàòî ðîê³â òîìó. Äëÿ ¿¿ åìîö³é òîä³ íå áóëî ÷àñó. ͳõòî íàâ³òü íå îá³éíÿâ ä³â÷èíêó, ùîá óò³øèòè. Ìóñèëà îïàíóâàòè ñåáå é ïðîñòî òåðï³òè ñâ³é á³ëü. Äëÿ íàøî¿ êóëüòóðè õàðàêòåðíà ñõèëüí³ñòü çàìîâ÷óâàòè æàëü, óò³êàòè â³ä íüîãî, çàì³ñòü òîãî, ùîá ï³äòðèìàòè ëþäèíó. Äîðîñë³ ââàæàþòü çà ïðàâèëüíå îìèíàòè ïåâí³ ðå÷³ é îäðàçó ïåðåõîäèòè äî ïîðÿäêó äåííîãî, áî äóìàþòü, ùî òàê áóäå ë³ïøå. Îäíàê ä³òè ïî-³íøîìó ñòàâëÿòüñÿ äî ñâî¿õ òóðáîò. Õî÷óòü ðîçìîâëÿòè ïðî ïî÷óòòÿ, àëå íå òàê, ÿê öå ÷àñòî ðîáëÿòü äîðîñë³, ÿêèì á³ëüøîþ ì³ðîþ éäåòüñÿ ïðî òå, ùîá “âèãîâîðèòèñÿ, ùîá ìîæíà áóëî äàë³ ç öèì æèòè”. Íàòîì³ñòü ä³òåé íå ö³êàâèòü îäíîðàçîâå îáãîâîðåííÿ é çàê³í÷åííÿ ï³ñëÿ öüîãî òåìè ðàç ³ íàçàâæäè. Âîíè áàæàþòü óêëàäàòè ³ñòîð³þ ñâîãî æèòòÿ, ðîçïîâ³äàòè ¿¿. ² â í³é áåðóòü ó÷àñòü òàêîæ ò³ îñîáè, ÿê³ ïîìåðëè. Ñìåðòü áàòüêà, áðàòà ÷è ñåñòðè, íàéë³ïøîãî äðóãà òîðêàºòüñÿ ¿õ íå ëèøå ò³º¿ ìèò³, êîëè íàñòàº, ÷è âïðîäîâæ ïåðøèõ äí³â ï³ñëÿ íå¿, ïî÷óòòÿ ïîðîæíå÷³ çàëèøàºòüñÿ íà âñå æèòòÿ. Òîæ çãîäîì âîíè øóêàþòü ñïîñîáè çíàéòè ó ñâîºìó æèòò³ ì³ñöå äëÿ öüîãî áîëþ é ïî÷óòòÿ âòðàòè. Êîëèñü ÿ ïðî÷èòàâ íàä îäí³ºþ ç³ øê³ë òàêèé íàïèñ: “Íàâ÷àºìîñÿ íå äëÿ øêîëè, à äëÿ æèòòÿ”. Ó øêîë³ âèêëàäàþòü ìîâè, ìàòåìàòèêó, ãåîãðàô³þ òà ³ñòîð³þ, áî âîíè ïîòð³áí³ äëÿ ìàéáóòíüîãî æèòòÿ. Íå â÷àòü òàì, îäíàê, äàâàòè ñîá³ ðàäó ç âòðàòîþ ÷è æàëåì, õî÷å öå, ìîæëèâî, áóëî á íàáàãàòî ïîòð³áí³øèì. Öÿ êíèæêà äຠáàòüêàì ³ âèõîâàòåëÿì 9
â³äïîâ³äí³ çàñîáè é çíàííÿ, ÿê³ äîïîìîæóòü ¿ì ïðàâèëüíî òðàêòóâàòè âëàñí³ ïîòðåáè é íàäàâàòè â³äïîâ³äíó ï³äòðèìêó ä³òÿì ó ò³ ìîìåíòè, êîëè âîíè çàçíàþòü âòðàòè ÷è â³ä÷óâàòèìóòü æàëü. Æàëü – öå îçíàêà ëþáîâè, ïðèâ’ÿçàíîñòè. ³ä÷óâàòè ãëèáîêèé æàëü – íåâ³ää³ëüíà ÷àñòèíà ëþäñüêîãî ³ñíóâàííÿ. Íàâ÷àþ÷è ä³òåé ³ ìîëîäü íàëàãîäæóâàòè ì³öí³ ñòîñóíêè, ìè ïîâèíí³ óñâ³äîìëþâàòè, ùî âîäíî÷àñ ó÷èìî ¿õ â³ä÷óâàòè ãëèáîêèé æàëü, êîëè ùîñü òðàïèòüñÿ ç ëþäèíîþ, ç ÿêîþ âîíè åìîö³éíî ïîâ’ÿçàí³. Íàóêà ñï³âïåðåæèâàòè ñìóòîê – öå íàóêà ëþáîâè. ßêùî ó õâèëèíó ñìóòêó é ñòðàæäàííÿ ïîäàðóºìî äèòèí³ íàä³þ íà òå, ùî ñëüîçè ç ÷àñîì âèñîõíóòü, òî äàìî ¿é ìóäðèé óðîê íà âñå æèòòÿ. ßêùî ïîì³÷àòèìåìî ñìóòîê íàøèõ áëèæí³õ ³ óâàæí³øå ñòàâèòèìåìîñÿ äî íüîãî, òî öå ñïðèÿòèìå òîìó, ùîáè íà ñâ³ò³ ñòàëî á³ëüøå ì³ñöÿ äëÿ ëþáîâè é ïðèâ’ÿçàíîñòè. Õîò³ëîñü áè, ùîá öÿ êíèæêà äîëó÷èëàñÿ äî öüîãî. Öÿ êíèæêà – ðåçóëüòàò ïîíàä òðèäöÿòèë³òí³õ ðîçäóì³â, ñëóõàííÿ ä³òåé ³ äîðîñëèõ, íàóêîâèõ ïîøóê³â ³ äîñë³äæåíü. Ñòàíîâèòü äèïòèõ ðàçîì ç êíèæêîþ “Helpen bij verlies en verdriet. Een gids voor het gezin en de hulpverlener”1, ÿêó âèäàâ òîé ñàìèé âèäàâåöü (ïðîäàíî ïîíàä 40 òèñÿ÷ ïðèì³ðíèê³â). ßêáè îäèí ïðèì³ðíèê ïðî÷èòàëî ï’ÿòåðî ëþäåé, òî êíèæêà ìîãëà á äîïîìîãòè âïîðàòèñÿ ç³ ñâî¿ìè êëîïîòàìè ïîíàä 200 òèñÿ÷àì îñ³á. Ïðîïîíîâàíà êíèæêà äàñòü Âàì çìîãó çðîçóì³òè ïîìèëêè, ÿê³ Âè äîñ³ äîïóñêàëè ó âçàºìèíàõ ç ëþäüìè, êîòð³ ïåðåæèâàþòü á³ëü ³ ñòðàæäàííÿ. Íà âëàñíèõ ïîìèëêàõ ìîæíà áàãàòî ÷îãî íàâ÷èòèñÿ. Âàæëèâî ïðîäîâæóâàòè ö³íóâàòè ñåáå, íå ïî÷óâàòèñÿ âèííèì. Ó÷èòèñÿ íà âëàñíèõ ïîìèëêàõ – öå ìèñòåöòâî.
1
10
“Ñìóòîê, óòðàòà, æàëîáà. ßê ç íèìè âïîðàòèñÿ? ßê äîïîìîãòè ³íøèì?”
ÎÏβIJ ÄËß Ä²ÒÅÉ ÏÐÎ ÂÌÈÐÀÍÍß Äåâ’ÿòèð³÷íà Ãàííóñÿ: “Òàòî çàëèøèâ ó ìåí³ ñêàðá. Íåáåñíèé ñêàðá, áî ÿ, âëàñíå, ïîäàðóâàëà òàòêà íåáîâ³. Òîìó çàëèøèâ ìåí³ ñêàðá – ìóäð³ñòü òà ³íø³ ðå÷³. Ó ìåíå ç’ÿâèâñÿ äóæå ãàðíèé ãîëîñ, ñàìå â³äòîä³, ÿê òàòî ïîìåð. ß ðàïòîì âèÿâèëà, ùî ìîæó ñï³âàòè íàáàãàòî ãàðí³øå! ß âèâ÷èëà áàãàòî íîâèõ ï³ñåíü. À ùå ñòàëà ìóäð³øîþ. Òåïåð ðîçóì³þ, ùî ñìåðòü íå º ñòðàøíà. Ñïî÷àòêó ÿ äóìàëà, ùî áóäå òàê, ÿê ó êàçö³ ïðî ïðèíöåñó, ÿêà îòðó¿ëàñÿ ÿáëóêîì. Àëå òåïåð çíàþ, ùî öå ùîñü äóæå ñïîê³éíå, à íåáî – ïðèºìíå. Ïðî öå ÿ ä³çíàëàñÿ öüîãî ðîêó” (ïîð.: van Essen, 1999).
Îïîâ³ä³ äëÿ ä³òåé Çà äîïîìîãîþ îïîâ³äàíü ìîæíà ïîÿñíèòè ä³òÿì çíà÷åííÿ ñìåðòè é óìèðàííÿ, ÿê³ íàñë³äêè ìîæå ìàòè ðîçïà÷ äëÿ ñòàðøèõ ³ ìîëîäøèõ ëþäåé. Íà öþ òåìó º ãàðí³ êíèæêè. ßêùî çàïèòàºìî ïðî íèõ ó äîáð³é êíèãàðí³, áåç ñóìí³âó, îòðèìàºìî â³äïîâ³äí³ ïîðàäè. ª òàêîæ êíèæêà, ÿêó ìàéæå ïîâí³ñòþ íàïèñàëè ìàë³ ä³òè. Äî íå¿ ââ³éøëè ³íòåðâ’þ, ÿê³ â Ãîëàí䳿 ïðîâîäèëà ç ìàëèìè ä³òüìè â³êîì â³ä øåñòè äî äâàíàäöÿòè ðîê³â ²íåêå âàí Åññåí ó ðàìêàõ ïðîãðàìè, êîòðó ïðîô³íàíñóâàëà Ôóíäàö³ÿ ïîøòîâèõ ìàðîê äëÿ ãîëàíäñüêèõ ä³òåé. Ó ïðîãðàì³ áðàëè ó÷àñòü ä³òè, ó ÿêèõ ïîìåð îäèí ³ç áàòüê³â. ßê çàêîðäîííîìó åêñïåðòîâ³, ìåí³ äîçâîëèëè ñïîñòåð³ãàòè çà öèìè äîñë³äæåííÿìè. Ðîçïîâ³ä³ ä³òåé áóëî ç³áðàíî é âèäàíî êíèæêîþ “Ik krijg tranen in mijn ogen 257
als ik aan je denk. Als je vader of moeder” (ïîð.: van Essen, 1999). Ó í³é ÿê áàòüêè, òàê ³ ä³òè çíàéäóòü ÷èìàëî òîãî, ùî íàãàäຠ¿ì ïðî âëàñí³ ïåðåæèâàííÿ. ³äíàõîäæåííÿ ñåáå â îïîâ³äÿõ ³íøèõ ìîæå ñòàòè âèíÿòêîâîþ ôîðìîþ âò³õè.
Îïîâ³äü ïðî æèòòÿ é ñìåðòü Íèæ÷åíàâåäåíå îïîâ³äàííÿ áóëî íàïèñàíî ç ìåòîþ ïîÿñíèòè ä³òÿì, ùî ñìåðòü ñòàíîâèòü ÷àñòèíó æèòòÿ. Öå â³ëüíèé ïåðåêëàä òâîðó Áðàÿíà Ìåëîí³ é Ðîáåðòà ²í´ïåíà “Lifetimes”12 (1983). Ìîæíà ïåðåêàçàòè àáî ïðî÷èòàòè éîãî ä³òÿì ³ (ùî íàéâàæëèâ³øå) ïîñëóõàòè, ùî âîíè äóìàþòü íà öþ òåìó.
Ó âñüîãî æèâîãî º ïî÷àòîê ³ ê³íåöü… Ó âñüîãî æèâîãî º ïî÷àòîê ³ ê³íåöü. ̳æ öèì ïóíêòàìè ïðîò³êຠæèòòÿ. Öå ïðàâèëî ³ñòèííå äëÿ âñ³õ æèâèõ ³ñòîò: ðîñëèí, ëþäåé, ïòàõ³â, ðèá, äåðåâ, òâàðèí ³ íàâ³òü íàéìåíøèõ êîìàõ. Æîäíå æèâå ñòâîð³ííÿ íå æèâå â³÷íî. ßê äîâãî æèâå ³ñòîòà, çàëåæèòü â³ä òîãî, êèì âîíà º é ùî ç íåþ â³äáóâàºòüñÿ âïðîäîâæ ¿¿ æèòòÿ. Òðàïëÿºòüñÿ, ùî ñòâîð³ííÿ õâîð³þòü àáî çàçíàþòü òðàâì. Çàçâè÷àé îäóæóþòü, àëå äåêîëè îòðèìóþòü òàê³ âåëèê³ ðàíè àáî òàê âàæêî õâîð³þòü, ùî ïîìèðàþòü, íå ìîæó÷è á³ëüøå æèòè. Òàêå ìîæå òðàïèòèñÿ é òîä³, êîëè ³ñòîòà ùå ìîëîäà, ³ òîä³, êîëè âæå çîâñ³ì ñòàðà, áóäü-ÿêî¿ ìèò³. Öå ñóìíî, àëå òàêîþ º äîëÿ âñ³õ æèâèõ ñòâîð³íü: ðîñëèí, äåðåâ, òâàðèí, ëþäåé, ïòàõ³â ³ ðèá. Ó ñâ³ò³ áàãàòî æèâèõ ³ñòîò. Êîæíà ç íèõ ìຠâëàñíèé ÷àñ æèòòÿ. Âåëèê³ é ñèëüí³ äåðåâà ðîñòóòü ïîâ³ëüíî, ñòîÿ÷è ï³ä ñîíöåì ³ äîùåì. Äåÿê³ ç íèõ æèâóòü äóæå äîâãî – ñòî ðîê³â àáî é á³ëüøå. Òàêèé ÷àñ ¿õíüîãî æèòòÿ. Êðîëèêè é ìèø³ ñòàþòü äîðîñëèìè âñüîãî ïðîòÿãîì ê³ëüêîõ òèæí³â. Ïîò³ì âîíè æèâóòü ð³ê àáî äâà, òîä³ ñòàð³þòü, ïî÷èíàþòü â³ä÷óâàòè âåëèêó âòîìó é âðåøò³ ïîìèðàþòü. Òàê ìèíຠæèòòÿ ìèøåé ³ êðîëèê³â. Òàêèé ÷àñ ¿õíüîãî æèòòÿ. 12
258
“×àñ æèòòÿ”.
Êâ³òè é îâî÷³ ñ³þòü âåñíîþ, êîëè çåìëÿ äîñòàòíüî ïðîãð³ëàñÿ. Âîíè øâèäêî ðîñòóòü ³ æèâóòü, íàñîëîäæóþ÷èñü ë³òí³ì òåïëîì. Àëå ìèíàþòü äí³, ³ âîñåíè, êîëè õîëîäí³øàº, êâ³òè é îâî÷³ ñòàð³þòü. Ïîò³ì ïðèõîäèòü çèìà, ñòຠòåìíî, ³ âîíè ïîìèðàþòü. Òàêà ¿õíÿ äîëÿ. Òàêèé ÷àñ ¿õíüîãî æèòòÿ. Ìåòåëèêè æèâóòü ëèøå ê³ëüêà òèæí³â. Ò³ëüêè-íî ï³äñîõíóòü ¿õí³ êðèëüöÿ, âîíè ïî÷èíàþòü ë³òàòè ç êâ³òêè íà êâ³òêó, ç ëèñòî÷êà íà ëèñòî÷îê. Ñïî÷àòêó âîíè ÿñêðàâ³ é øâèäê³, òà ç ïëèíîì ÷àñó âòîìëþþòüñÿ, ïóðõàþòü ùîðàç ð³äøå, àæ ïîêè âçàãàë³ ïåðåñòàþòü ë³òàòè. ³äòàê äåÿêèé ÷àñ ëèøàþòüñÿ íåïîðóøíèìè, à ïîò³ì ïîìèðàþòü. Òàê æèâóòü ìåòåëèêè. Òàêèé ÷àñ ¿õíüîãî æèòòÿ. Ïòàõè òåæ äóæå øâèäêî âèðîñòàþòü. Çäåá³ëüøîãî â³ä òîãî ìîìåíòó, ÿê âîíè âèëóïëþþòüñÿ ç ÿéöÿ, äî äíÿ, êîëè âïåðøå ïî÷èíàþòü ñàìîñò³éíî ë³òàòè é çäîáóâàòè ¿æó, ìèíຠíå á³ëüøå ê³ëüêîõ ì³ñÿö³â. ßê äîâãî ïîò³ì æèâóòü, çàëåæèòü â³ä ¿õíüî¿ âåëè÷èíè. Æèòòÿ äåÿêèõ òðèâຠï’ÿòäåñÿò ðîê³â, ³íø³ æèâóòü íå á³ëüøå äâîõ àáî òðüîõ. Òà ñê³ëüêè íå æèëè á – òàêèé ÷àñ ¿õíüîãî æèòòÿ. Ðèáè, ÿê³ ïëàâàþòü ó ñòàâêàõ, ð³êàõ, ìîðÿõ, áóâàþòü òàê³ ìàëåíüê³, ùî ¿õ ìàéæå íå âèäíî, ³ òàê³ âåëèê³, ùî ¿õ ñì³ëèâî ìîæíà íàçâàòè âåëåòíÿìè. ×àñ ¿õíüîãî æèòòÿ òåæ çàëåæèòü â³ä âåëè÷èíè: ÷èì ìåíø³, òèì êîðîòøå æèâóòü. Òàêå æèòòÿ ðèá. Æèòòÿ îäíèõ ìîæå òðèâàòè íå äîâøå, í³æ äåíü, à ³íøèõ – íàâ³òü â³ñ³ìäåñÿò ÷è äåâ’ÿíîñòî ðîê³â. À ëþäè? Òàê ñàìî, ÿê óñå æèâå, ìàþòü ñâ³é ÷àñ æèòòÿ. Æèâóòü ñ³ìäåñÿò ÷è â³ñ³ìäåñÿò ðîê³â, ³íîä³ òðîõè äîâøå. Ðîáëÿòü òå ñàìå, ùî é ³íø³ ³ñòîòè, – ðîñòóòü ³ ñòàþòü äîðîñëèìè. Ìîæå, îäíàê, òðàïèòèñÿ, ÿê ³ ç ³íøèìè æèâèìè ñòâîð³ííÿìè, ùî çàõâîð³þòü àáî îòðèìàþòü ÿêóñü òðàâìó. Çäåá³ëüøîãî, çâè÷àéíî, îäóæóþòü, àëå áóâàº, ùî õâîð³þòü âàæêî, òîä³ ë³êàð³ íå ìîæóòü ¿õ âèë³êóâàòè. Öå ñóìíî, àëå òàêå òðàïëÿºòüñÿ ç ëþäüìè. Òàê âîíè æèâóòü, ³ òàêèé ÷àñ ¿õíüîãî æèòòÿ. Íå ìຠçíà÷åííÿ, êîðîòêå ÷è äîâãå æèòòÿ, éîãî çàêîíè îäíàêîâ³ äëÿ âñ³õ æèâèõ ³ñòîò. Âîíî çàâæäè ìຠñâ³é ïî÷àòîê ³ ê³íåöü, ì³æ ÿêèìè, âëàñíå, é òðèâàº. Òàê 䳺òüñÿ ç³ âñ³ìà: ç ðîñëèíàìè, ðèáàìè, ïòàõàìè, òâàðèíàìè, ëþäüìè é íàâ³òü íàéìåíøèìè êîìàõàìè. 259
À íàïðèê³íö³ íàøîãî ï³çíàííÿ äîõîäèìî äî ì³ñöÿ, ç ÿêîãî ðîçïî÷àëè ìàíäð³âêó, ³ íà÷å âïåðøå çíàéîìèìîñÿ ç íèì. [Åë³îò]
ϲÑËßÌÎÂÀ Öÿ êíèæêà – ïîñ³áíèê ³ ïóò³âíèê äëÿ êîæíîãî, õòî îï³êóºòüñÿ ä³òüìè, à òàêîæ äëÿ òèõ, õòî ö³êàâèòüñÿ, ÿê äîñâ³ä, íàáóòèé ó äèòèíñòâ³, ìîæå âïëèâàòè íà æèòòÿ äîðîñëî¿ ëþäèíè. Âèäàííÿ ì³ñòèòü ïîðàäè, ÿê çàîï³êóâàòèñÿ ëþäèíîþ, ÿêà ïîðèíóëà ó ñìóòîê. Öÿ êíèæêà, ÿê çá³ëüøóâàëüíå ñêëî, äîïîìàãຠíàáëèçèòè äèòÿ÷³ ïåðåæèâàííÿ äî äîðîñëèõ, ùîá ãëèáøå ï³çíàòè ¿õ. Áàòüêè, âèõîâàòåë³ é ë³êàð³ çíàéäóòü ó í³é ÷èìàëî ³íôîðìàö³¿ äëÿ ðîçäóì³â, ÿêà äàñòü çìîãó çðîáèòè âëàñí³ âèñíîâêè é ñïîíóêàòèìå äî àêòèâí³øî¿ ä³ÿëüíîñòè. Êíèæêà – öå ñâîºð³äíà çóñòð³÷ àâòîðà ç ÷èòà÷åì. Âëàñí³ äóìêè é ðîçïîâ³ä³ ïðî ñâî¿ ïåðåæèâàííÿ, à òàêîæ çàïèòàííÿ ìîæíà íàäñèëàòè àâòîðîâ³, ÿêèé îáîâ’ÿçêîâî â³äïîâ³ñòü íà íèõ. Àäðåñà: Ñëÿ´áåð´ 2, 3061 Ëååôäààë, Áåëüã³ÿ.
263
ÍÀÓÊÎÂÎ-ÏÎÏÓËßÐÍÅ ÂÈÄÀÍÍß
Ïîðàäíèê äëÿ áàòüê³â
Ìàíó ʳðñå ÑÌÓÒÎÊ ÄÈÒÈÍÈ ßê äîïîìîãòè äèòèí³ ïåðåæèòè âòðàòó é æàëîáó? ˳òåðàòóðíèé ðåäàêòîð Ìàð³ÿ гïåé Òåõí³÷íèé ðåäàêòîð Ñâ³òëàíà Êëèì
ϳäïèñàíî äî äðóêó 25.04.12. Ôîðìàò 60x84 1/16. Ïàï³ð îôñ. Îôñ. äðóê. Óì.-äðóê. àðê. 15,4. Óì. ôàðáîâ³äá. 15,9. Îáë.-âèä. àðê. 12,4. ÒçΠÂèäàâíèöòâî «Ñâ³÷àäî» Ñâ³äîöòâî ñåð³ÿ ÄÊ ¹ 1651 â³ä 15.01.2004 ð. 79008, ì. Ëüâ³â, à/c 808, âóë. Âèííè÷åíêà, 22. Òåë.: (032) 235-73-09, ôàêñ: (032) 240-35-08 e-mail: post@svichado.com, url: www.svichado.com ³ääðóêîâàíî çã³äíî ç íàäàíèì îðèã³íàë-ìàêåòîì ó ÏÏ «Êîëî» (câiäîöòâî ñåðiÿ ÄÊ ¹498 â³ä 20.06.2001 ð.) âóë. Áîðèñëàâñüêà, 8, ì. Äðîãîáè÷, Ëüâ³âñüêà îáë., 82100