Geirfa Gŵyr

Argraffiad Cyfyngedig Benjamin A Jones a Rob Penhallurick

Geirfa Gŵyr Argraffiad Cyfyngedig Benjamin A Jones a Rob Penhallurick

1

Cyhoeddwyd gan Bartneriaeth Tirwedd Gŵyr Gofal o, Dinas a Sir Abertawe, Canolfan Ddinesig, Heol Ystumllwynarth, Abertawe SA1 3SN. E-bost: gowerlandscapepartnership@swansea.gov.uk Cedwir pob hawl. Ni chaniateir i unrhyw ran o’r cyhoeddiad hwn gael ei gynhyrchu, ei storio mewn system adalw na’i throsglwyddo ar unrhyw ffurf na thrwy unrhyw ddull, electronig, mecanyddol, llungopïo, recordio, neu fel arall heb ganiatâd y cyhoeddwr ymlaen llaw.

Argraffiad cyntaf. Hydref 2018 Gwaith celf y clawr gan Viv Harries Hawlfraint Hawlfraint testun: Ben Jones a Rob Penhallurick, 2018.

Mae Ben Jones a Rob Penhallurick yn cadarnhau eu hawl foesol o dan Ddeddf Hawlfraint, Dyluniadau a Phatentau 1988 i’w hadnabod yn awduron y gwaith hwn.

‘The Painter’: Hawlfraint John Beynon. Cyhoeddwyd yn 1997 yn annibynnol gan John Beynon yn Gower Poems: From Bard to Verse.

Atgynhyrchwyd gyda chaniatâd caredig yr awdur.

‘Chain Harrows’: Hawlfraint ystâd Nigel Jenkins. Cyhoeddwyd yn 2009 gan Gomer Press yn Gower gan Nigel Jenkins a David Pearl.

Atgynhyrchwyd gyda chaniatâd caredig Gomer Press.

Delweddau: iStock (tudalennau 8, 26, 32, 35) Benjamin A. Jones (tudalennau 43, 48) Mae’r llyfr hwn ar gael hefyd yn Saesneg.

DesignPrint 44028-18

2

Diolchiadau Mae’r Argraffiad Cyfyngedig rhad ac am ddim hwn o Eirfa Gŵyr ar gyfer ysgolion a llyfrgelloedd. Bydd fersiwn estynedig ar werth yn y man.

Mae Geirfa Gŵyr yn seiliedig ar Gowerland and its Language (1994) gan Rob Penhallurick. Am gyfraniadau ychwanegol yn 2018, diolchwn: Rik Bennett, Sue Callow, Pamela Morgan, a Helen Nicholas. Am gymorth, cymorth ac anogaeth, rydym hefyd yn diolch i Roger Button, Canolfan Treftadaeth Gŵyr, Andrew Dulley o Archifau Gorllewin Morgannwg, a’r tîm ym Mhartneriaeth Tirwedd Gŵyr, yn enwedig Jacquy Box, Helen Grey, a Mandy Jones.

Ben Jones a Rob Penhallurick, Medi 2018

3

CYNNWYS

Tudalen

Cyflwyniad i dafodiaith Gŵyr

5

Sut i ddefnyddio’r eirfa hon

10

Cerdd: C.D. Morgan, The Old Man to His Wife

11

Disgrifiadau Gŵyr

12

Coginio Gŵyr

22

Fflora a ffawna Gŵyr

29

Cerdd: John Beynon, The Painter

40

Gwrthrychau, pobl Gŵyr a rhagor!

42

Idiomau, diarhebion ac ymadroddion Gŵyr

56

Cerdd: Nigel Jenkins, Chain Harrows

62

Llyfryddiaeth

63

4

Cyflwyniad i dafodiaith Penrhyn Gŵyr Hanes y Saesneg yng Ngŵyr Mae i hanes ieithyddol Penrhyn Gŵyr ran nodedig yn hanes yr iaith Saesneg. Wrth ysgrifennu yn 1882, nododd ymchwilydd cynnar i dafodieithoedd Seisnig, A. J. Ellis, fod iaith Gŵyr yn ‘ancient and not acquired in modern times’.

Yn wir, bellach amcangyfrifir fod Saesneg wedi ei siarad yng Ngŵyr ers tua 900 o flynyddoedd; ynghyd â de Sir Benfro, mae hyn yn fwy nag yn unman arall yng Nghymru heblaw am y gororau.

Dechreuwyd siarad Saesneg yng Ngŵyr ar ôl goresgyniad Prydain gan y Normaniaid yn yr unfed ganrif ar ddeg.

O ddechrau’r ddeuddegfed ganrif, daeth Gŵyr yn un o nifer o ranbarthau Cymreig o dan reolaeth y Normaniaid (a adnabyddir o dan yr enw y Gororau). Rhannwyd y tir yn weinyddol yn ddwy ardal: Gower Anglicana (Gŵyr Saesneg) yn y de a’r gorllewin, a Gower Wallicana (Gŵyr Cymraeg) yn y gogledd-ddwyrain. Perswadiwyd gwerinwyr Saesneg eu hiaith o rannau o Loegr o dan reolaeth y Normaniaid i ymgartrefu yn nhir ffrwythlon Gŵyr Seisnig gan yr Arglwyddi newydd hyn, a chyn hir roedd diwylliant ac iaith Gŵyr wedi eu Seisnigeiddio. Daeth Gŵyr yn ynys ieithyddol, yn gartref i dafodiaith Saesneg newydd, wedi ei thorri i ffwrdd i raddau helaeth oddi wrth siaradwyr Saesneg eraill ac eithrio trwy lwybrau’r môr.

5

Mae llawer o eiriau yn nhafodiaith Gŵyr wedi disgyn o’r amser cynnar hwn – o Hen Saesneg, sef y cyfnod cynharaf yn hanes yr iaith. Er enghraifft: evil (fforch) ac angletouch (mwydyn). Er bod y geiriau hyn wedi diflannu o Saesneg Safonol cyfoes, maent yn gyffredin â rhai tafodieithoedd eraill o gwmpas Ynysoedd Prydain. Nododd A. J. Ellis, un ardal a ddangosai’r tebygrwydd mwyaf â Gŵyr: deorllewin Lloegr. Yn ddiweddarach yn hanes Gŵyr, byddai trigolion Gŵyr yn masnachu eu nwyddau ar draws Môr Hafren a rhannwyd llawer mwy o eiriau. Dyma hefyd pam roedd gramadeg ac ynganiad tafodiaith Gŵyr cyn yr ugeinfed ganrif yn debyg i’r hyn a geir yn siroedd Dyfnaint, Gwlad yr Haf, Dorset a Chernyw.

Yn yr un modd â de-orllewin Lloegr, roedd gramadeg tafodieithol Gŵyr yn cynnwys ffurfiau megis y beant a baint am ‘aren’t’, a’r rhagenw gwrywaidd ‘n neu ‘en i greu ffurfiau gramadegol newydd megis know’n (know him) yn deillio o’r Hen Saesneg hine (wedi ei ynganu fel ‘hinner’).

Roedd yr ynganiad a rannwyd â de-orllewin Lloegr yn cynnwys dweud say, see, side a so fel zay, zee, zide a zo; ac ynganu synau f cychwynnol fel pe bai’n v mewn geiriau megis vind a vather (find, father).

6

Ymchwilwyr tafodieithoedd y gorffennol Nid Ellis oedd yr ymchwilydd cyntaf i astudio’r dafodiaith.

Gydol hanes tafodiaith Gŵyr, gwnaeth llawer o frodorion ‘Gowerland’ nodiadau ac arsylwadau, a’u cyhoeddi, am y geiriau arbennig a ddefnyddid. Atodwyd y rhestr geiriau gynharaf at lythyr a anfonwyd gan Isaac Hamon o Landeilo Ferwallt yn 1697. Yn 1849, cynhyrchodd y Parchedig J. Collins restr o eiriau Gŵyr, ac yng ngwaith y Parchedig J. D. Davies A History of West Gower (18771894) a rhoddwyd cipolwg pellach ar yr iaith a ddefnyddid.

Un o’r tywyslyfrau teithio cyntaf ar gyfer Gŵyr oedd C. D. Morgan Wanderings in Gower (1886), a oedd yn defnyddio ac yn rhestru geiriau Gŵyr. Wedyn yn y 1950au, lluniodd Horatio Tucker sawl gwaith ar iaith a diwylliant Gŵyr. Cafodd Gŵyr ymdriniaeth academaidd lawn yn y 1970au pan ddadansoddwyd ei leferydd yn systematig ar gyfer yr Arolwg o Dafodieithoedd Eingl-Gymreig (SAWD o hyn allan) dan arweiniad David Parry. Canfu Parry a’i gydweithwyr fod nodweddion yr hen dafodiaith o’r bedwaredd ganrif ar bymtheg yn dal yn fyw yn lleferydd y rhai dros eu 60 oed. Yn fwy diweddar, cyhoeddodd Rob Penhallurick Gowerland and Its Language (1994), sef geirfa academaidd fawr a gasglodd ynghyd â’r holl restri geiriau blaenorol, ac sy’n trafod y dafodiaith yn fanwl.

7

Gwyliwr eithaf caffled yn mwynhau’r olygfa yn Rhosili

Ydy’r dafodiaith yn dal i fodoli heddiw?

Felly, ydy hynny’n golygu bod y dafodiaith yn dal yn fyw heddiw? Er i sylwebyddion dros sawl canrif megis Hamon ac Ellis ddyfalu am dranc buan y dafodiaith, roedd rhaid aros tan y bedwaredd ganrif ar bymtheg cyn i ddiwedd y dafodiaith ddod yn bosibilrwydd go iawn. Gwraidd y newid hwn oedd diwedd ynysiad Gŵyr — sef diwedd yr ‘ynys ieithyddol’ honno. Gyda diwydiannu, cafodd poblogaeth Cymru ei Seisnigeiddio yn fwy ac yn fwy; lleihaodd cymdogion Cymraeg Gŵyr, a disodlwyd eu hiaith gan ‘Saesneg Cymreig’ newydd a oedd yn wahanol iawn i ynganiad a gramadeg Gŵyr, heb os. Cynyddodd poblogaeth Abertawe gerllaw a dyma ddatblygiadau trefol yn tresmasu ar y penrhyn.

8

Yn sgil datblygu ffyrdd chyhoeddus a thrafnidiaeth, gadawodd trigolion Gŵyr y penrhyn am leoedd ymhellach i ffwrdd, ond hefyd daeth yn haws o lawer i bobl ymgartrefu yn y penrhyn.

Roedd y datblygiadau hyn yn rhyw fath o ‘bont’ at ‘ynys ieithyddol’ Gŵyr a’r canlyniad fu mygu hen dafodiaith Gŵyr. Erbyn heddiw nid yw tafodiaith Gŵyr yn dafodiaith fyw, ond yn un hanesyddol — sydd ar gof a chadw, diolch byth, oherwydd y sylwebyddion niferus yn ei gorffennol.

Ar ddechrau’r unfed ganrif ar hugain, yr hyn sy’n weddill yw atgofion trigolion Gŵyr am y ffordd y byddai pobl yn siarad Saesneg yn ystod eu hieuenctid, ac rydym wedi cynnwys rhai o’u hatgofion yn yr eirfa. Mae lleferydd Gŵyr heddiw’n sawru o Saesneg Cymreig y ‘tir mawr’.

Mae’r ynganiad wedi mynd yn fwy ‘Cymreig’ ei seiniau, yn yr un modd â’r ramadeg, ac er bod rhai hen eiriau i’w cael o hyd, bellach ni ddefnyddir tafodiaith ‘de-orllewin Lloegr’ lawn Gŵyr.

Daw’r eirfa a welwch yn llyfr hwn o lyfr Rob Penhallurick, Gowerland and Its Language. Rydym wedi penderfynu ar ffordd newydd o gynrychioli’r geiriau, trwy eu rhannu’n benodau thematig. Maent yn cynnwys rhestrau o eiriau ar gyfer disgrifiadau, bwyd, anifeiliaid a phlanhigion, gwrthrychau a phobl, ac idiomau ac ymadroddion Gŵyr!

Hefyd, er mwyn dangos y defnydd ar eiriau tafodieithol gan siaradwyr lleol, rydym wedi atgynhyrchu ychydig farddoniaeth wych o’r penrhyn sy’n defnyddio rhai o’r geiriau hanesyddol hyn.

9

Yn y llyfr hwn, fe gewch gerddi wedi eu plethu rhwng y penodau, gan C.D. Morgan, John Beynon, a Nigel Jenkins.

Mae’r rhain yn ymestyn o ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg hyd heddiw.

Sut i ddefnyddio’r eirfa Sut y dylid defnyddio’r eirfa dafodieithol hon o benrhyn Gŵyr? Rydym wedi ei rhannu’n sawl categori fel y gallwch neidio i mewn unrhyw bryd a chwilio am eiriau sy’n ymwneud â gwahanol themâu. Nodir pob cofnod mewn trefn benodol. Daw’r gair tafodieithol yn gyntaf ac unrhyw amrywiaethau arno. Wedyn nodir manylion dosbarthu’r gair: ai enw ydyw (n.), berf (v.), ansoddair (adj.), adferf (adv.), neu idiom neu ddihareb (id., pvb.)? Hefyd ai ffurf luosog ydyw (pl.)? Yn dilyn hyn, rhoddir o ynganiad yr eitem, os yw wedi ei ddangos yn gywir yn y ffynhonnell wreiddiol. Defnyddir yr Wyddor Seinegol Ryngwladol i nodi ynganiad y geiriau. Yna rhoddir y flwyddyn y cofnodwyd y gair tafodieithol yn gyntaf yn yr eirfa, ac os yw ar gael, y flwyddyn ddiwethaf y’i cofnodwyd neu y’i nodwyd. Yn dilyn hyn, rhoddir y diffiniad gan y person a nododd y gair tafodieithol am y tro cyntaf. Ac yn olaf, mewn detholiad o achosion, rhoddir tarddiad hysbys y gair — hynny yw, ei etymoleg, o ble y mae ysgolheigion yn meddwl y daw’r gair, a sut y gallai ei ffurf fod wedi newid? Mae’r etymolegau hyn yn seiliedig ar amrywiaeth o ffynonellau, yn enwedig ar Arolwg o Dafodieithoedd Eingl-Gymreig (SAWD), English Dialect Dictionary (EDD) Joseph Wright, yr Oxford English Dictionary (OED), a Geiriadur Prifysgol Cymru (GPC) ar-lein.

10

The Old Man to His Wife Gan C.D. Morgan (1886) Roedd C. D. Morgan yn cyfarwydd â phob modfedd o Ŵyr, ac ef oedd un o’r awduron cyntaf i ysgrifennu tywyslyfr a geirfa tafodiaith am Ŵyr. Yn Wanderings in Gower, nid yw’n syndod i Morgan roi cynnig ar ysgrifennu o farddoniaeth dafodieithol. Mae pennill cyntaf y gerdd hon a’r pumed yn tynnu sylw’n dda iawn am yr hyn yr oedd wedi ei sylwi am yr iaith.

O Mary, I can work no more, my poor steved limbs they ache.

I meaned to cut the Bet to day, or grub the furzy brake; My foot hath lost its lessom spring, my blood is keitched and cold, And I am hastening to the grave, weak, weary, worn, and old.

I’th lived beyond life’s usual span – I’m eighty-two or three And sixty years of ups and downs I’ve spent, my maid, wi’ thee.

And I hath earned all we hath had w’ hot and dripping brow, And taken no man’s charity, and cannot take it now.

There’s nothing much to keep us here, the children they are gone, And like two lonesome travellers, we’re trudging slowly on; Down in the village graveyard we laid our first to sleep And one was killed in battle, and there’s one beneath the deep.

And there’s one, tho’long we’th lost un, I can’t believe he’s dead, For I dream’th that when I’m dying I shall see him by my bed; And now my labour’s ended, and my day is all but done, I shall still have trust in Providence to send me back my son.

I thought to-day at ‘nummet’ time, when I’d to ‘nate’ my bread, Of what the parson said to we the morning we were wed He said that God had joined us two when we gave heart for heart.

And none, he said should ever dare to seek to make us part.

And we hath found his words come true, in sickness, care, and strife, I’th been to thee a faithful man and thou a faithful wife; So never shall the Workhouse, lass, remove thee from my side, For thou art still as dear to-day as when I called thee bride.

11

Disgrifiadau Gŵyr Geiriau yw’r rhain sy’n disgrifio pobl, pethau, lleoedd, a gweithredoedd.

Ansoddeiriau yw llawer o’r geiriau disgrifiadol yn y rhestr hon: maent yn rhoi ystyr ychwanegol at wrthrychau a phobl.

Roedd gan dafodiaith Gŵyr lawer o ffyrdd o ddisgrifio pob math o bethau. Mae llawer o’r geiriau isod yn sylwadau neu’n farn: gallwn sylwi bod pethau’n kleen (trefnus), a bod rhywun, o bosibl, yn purty (pwdlyd). Disgrifia geiriau eraill ffurfiau neu gyflyrau: gall person neu wrthrych fod yn cammil (ar ffurf gam), gellir dweud am fâs sydd wedi cwympo ei bod yn melted to pieces (wedi ei malurio), a gallai nant fod yn shale (bas).

Yn y rhestr hon, mae gennym hefyd enwau sy’n nodi mathau o nodweddion naturiol, sef pethau na allai fod gan siaradwyr Saesneg eraill eiriau ar eu cyfer, o bosibl. Er enghraifft, craig yw claggar, ond nid unrhyw fath o graig — ond un fawr iawn; ffynnon yw pistle sy’n dod allan o lan; ac agennau yw scarras a ffurfiwyd gan galchfaen.

Ydych chi wedi meddwl erioed pam mae’r gair slade yn rhan o gymaint o enwau lleoedd yng Ngŵyr, megis Limeslade, Mewslade, a Slade Bay? Yn hen dafodiaith Gŵyr, roedd slade oedd yn derm i ddisgrifio tir a oedd yn goleddu tua’r môr!

Mae modd hefyd ddisgrifio gweithredoedd â hen dafodiaith Gŵyr. Gall un clit (gludo) pethau gyda’i gilydd, helly (tynnu) tatws, a planche (byrddio) llawr.

12

B Bal-eared adj., 1697. Trwm eich clyw.

Behigged adj., [bɪhɪgd], 1969. Diamcan.

Beroyd participial adj., 1957. Diffyg synnwyr, (yn llythrennol) amddifad.

Bet n., 1886-1950. Tywarchen a dorrwyd oddi ar gae, sydd wedi’i pharatoi ar gyfer perthi. Hefyd yn cael ei ddefnyddio yn ne-orllewin Lloegr.

Blive adj., 1697. Cyflym. Yn gyfuniad o ‘by life’, sy’n debygol o ddod o ymadrodd Eingl-Normanaidd.

Brothell adj., 1697. Diog, cysurus.

C Caffled adj., [kafld], 1849-1969. Clymog, yn enwedig yn achos gwallt a ffwr. Mae ‘Caffle’, ‘cymysgu, drysgu’, hefyd wedi ei gofnodi hefyd yng ngogledd a gorllewin Lloegr.’

Cam (et/ef/il) adj., [kamɪt], 1849-1969. Lletchwith, cam.

Mae i’w gael hefyd yng ngogledd a gorllewin Lloegr o’r Gymraeg cam.

Cavey adj., 1886. Gostyngedig.

Claggar n., 1920. Craig sy’n fawr. O bosibl o’r Gymraeg clegyr.

Clit v., [klɪt], 1849-1985. Glynu gyda’ch gilydd.

O clight(e), yntau’n dod o’r Hen Saesneg clyccean.

13

Common adj., 1957. Sâl.

Coochy adj., [kuiːtʃiː], 1969. Llaw chwith.

Copped adj., 1697. Hyf, eofn, neu ffroenuchel. O bosibl, o’r Hen Saesneg cop, sy’n golygu ‘copa’.

Cossy n., [kɔsiː], 1985. Rhyd mewn afon, (yn llythrennol) sarn. O bosibl, o’r Hen Ffrangeg Gogleddol cauciée.

Cutty adj., 1920. Bach.

D Dirty adj., 1951. Term ffermio am orddefnyddio.

Doakth adj., 1886. Isel iawn ei ysbryd.

Doan/dome/doom/doone adj., 1849-1957. Llaith.

Doles n. pl., 1920. Stribedi o weirgloddiau yng Ngŵyr yn yr oesoedd canol yn y 14fed-ganrif (neu Gymru’n gyffredinol) yn aml ger nant ac yn addas ar gyfer gwair.

Yn debygol o ddod o’r gair Cymraeg tafodieithol dôl.

Dotted adj., 1849-1951. Penfeddw, term ffermio a ddefnyddir am ddefaid.

Dran(g)/drangway n., [draŋweɪ], 1950-1992. Ale neu lôn gul. Fe’i defnyddir hefyd yn ne-orllewin Lloegr.

F Farger & nearger adj., adv., 1849. Ymhellach ac yn nes.

14

Fleet adj., 1849. Llwm, agored, a di-gysgod.

Fraith adj., 1849. Siaradus, neu’n siarad yn rhwydd.

Franck adj., 1697. Haelfrydig.

Frightened adj., 1950-1957. Wedi synnu.

G Gammy adj., 1920. Afiach, stiff, neu gam. Yn perthyn, o bosibl, i’r gair Cymraeg cam, a’r Ffrangeg gambi, sef ‘plyg’.

Grip(e) n., [graɪp], 1886-1989. Ffos. Yn deillio o ffynonellau Almaenaidd, er enghraifft, cymharer y gair Norseg grip, yr Almaeneg grab, y Saesneg Safonol grave, a’r Hen Saesneg grype, grypa, sy’n golygu ‘tyrchfa’.

Gritten n., [gɹɪtən], 1988. Man wedi ei godi mewn gwely afon sy’n ddiogel i’w groesi.

H Heavgar adj., 1849. Trymach.

Helled/heling adj., v. progressive form, 1886. Gorchyddio tatws â phridd. Hefyd hel(l)y, v., 1885-1969, gorchuddio, yn deillio o’r Hen Saesneg helian. (Gweler hefyd hile o dan Fflora a ffawna.)

Herring-gutted adj., 1950. Main.

15

Highty adj., 1920. Bod mewn hwyliau da, neu’n iach. Fe’i defnyddir hefyd ar gyfer tŷ a adeiladwyd ar dir dyrchafedig.

Hippish/hyppish adj., [hɪpɪʃ], 1969. Dig. Hoarid adj., 1957. Uchel (am gig). Defnyddir hoar yn nrama Shakespeare Romeo and Juliet (1597).

Hoast adj., [hoːst], 1985. Cryg. O’r Hen Saesneg hās.

Horvie adj., 1697. Budr neu frwnt.

Huvvers n. pl., 1951. Y siliau sydd o dan ddŵr ger pyllau creigiau.

J Jugglemire n., [dʒʌglməɪə], 1960-1969. Cors, neu fignen.

O juggle ‘twyllo’, a’r Hen Norseg mýrr.

K Kift adj., 1920. Lletchwith.

Kilter adj., 1886-1920. Cyflwr da, yn enwedig tir.

Kleen adj., 1697. Trefnus.

L Lathy adj., 1920. Cryf, neu gyhyrog.

Leaways n. pl., [liːweiz], 1985. Llennyrch mewn coetiroedd. O’r Hen Saesneg lēah sy’n golygu ‘gweirglodd’ + weg ‘ffordd’.

16

Leere/leery adj., 1697-1950. Gwag.

Lissom adj., 1886. Gweithredol.

Loon adj., 1886-1920. Dryslyd.

M Maid n., 1886-2018. Yn 2018, meddai Pamela Morgan wrth yr awduron, ‘roedd yn arfer cyfeirio at ferch ifanc ddibriod, mewn modd annwyl, gan fy mam-gu ym Mhenrhyn Gŵyr ond nod oes neb yn ei glywed heddiw’, ac mae Sue Callow yn agrymu mai’r ynganiad oedd ‘mide’.

Mawbound adj., [məubəund], 1960. Yn dioddef o boen stumog.

May-pool n., [meɪpuːl], 1969. Pwll cymunedol wrth ymyl y ffordd. O bosibl, yn gysylltiedig â mere-pool, ‘pwll o ddŵr’, a gofnodwyd yn Swydd Derby gan EDD. Melted/melted to pieces adj., adj. phrase, 1950-1951.

Wedi’i falurio.

Mitch v., [mɪtʃ], 1969-1989. Chwarae triwant. Ym marn yr OED, daw o’r Hen Ffrangeg mucier, sy’n golygu ‘eich cuddio neu eich celu eich hun.’

17

N Nash adj., 1886-1957. Tyner, yn enwedig ynghylch croen. Toreithiog, am wair. Mae ffurf gysylltiedig, nesh, sy’n golygu ‘sensitif i’r oerfel’, wedi ei chofnodi’n eang mewn Saesneg Prydain ac America, ac mae iddi darddiad Almeinig.’

Nice adj., 1950. Manwl neu gysetlyd. Er enghraifft, ‘She’d be nice with her food’.

Nipparty/nipperty adj., 1849-1950. Bywiog, yn gwella.

Nopid/noppet/-it adj., 1849-1969. Yn gwella, bywiog, byrlymus.

O Oakey adj., 1886-1957. Yn naturiol seimllyd. Defnyddiodd gwehyddion Gŵyr y term hwn wrth gyfeirio at gnuau.

Old ancient adj. phrase, 1886. Hen iawn.

P Peert adj., 1849. Bywiog, neu sionc.

Pilmy adj., 1886-1969. Llychlyd.

Pissle/pistle n., [pɪsəl, pɪsl], 1969-1988. Nant sy’n rhedeg o lan neu wal, gan amlaf sy’n cael ei sianelu gan amlaf i lawr pibell. O’r Gymraeg pistyll, fwy na thebyg, ac efallai yn y pen draw o’r Lladin.

18

Planche/planched v., adj., 1849-1951. Byrddio llawr, neu lawr sydd wedi’i fyrddio.

Plim/plym adj., 1849-1920. Bod yn llawn. Yn perthyn i plim, v., 1886-1992, a ddefnyddiwyd am does, codi.

Plud n., [pləd], 1960. Pwllyn o ddŵr. O Saesneg Canol.

Plum adj., 1886. Meddal.

Plush/plash v., [pləʃ], 1969-1988. Creu gwrych trwy gydblethu canghennau, amrywiad ar plash, mabwysiad Saesneg Canol diweddar o’r Hen Ffrangeg plaiss(i)er.

Purty adj., 1849-1951. Pwdlyd, blin. Hefyd purted, v., troi’n bwdlyd.

Q Quat/quat down v., [kwɔt], 1849-1985. Swatio i lawr neu wastadu. O’r Hen Ffrangeg quatir, quattir, neu catir, ‘gwasgu i lawr ‘.

R Ronk(ish) adj., [ɹɔŋk], 1957-1969. Sur, neu ddrewllyd.

Rusty adj., [ɹəsti iː], 1969. Sur. O’r Hen Ffrangeg resté + -y.

S Scarras n. pl., 1951. Agennau a ffurfiwyd mewn calchfaen.

Shale adj., [ʃeil], 1969. Bas. O’r Saesneg Canol diweddar schoold, schōld.

19

Shonk adj., 1920. Cyflym, neu heini. Fe’i defnyddir ar gyfer pobl oedrannus egnïol. O’r Gymraeg sionc.

Shoord/shoord-way n., [ʃuːrd, ʃʊrd, ʃʊd, ʃʊdweɪ], 1951-1992. Bwlch mewn perth, banc tywod, neu fur.

O’r Hen Saesneg sceard, ‘bwlch neu ric’.

Sket, v., n., [skɛt], 1957. Tasgu, fe’i ddefnyddir am wreichion. Fe’i defnyddir hefyd am smptiau o baent.

O bosibl, o’r Hen Norseg skjóta, sy’n golygu ‘saethu’.

Yn 2018, meddai Pamela Morgan wrthym: ‘Dwi’n dwlu ar sket; mae’n onomapoteig, a dwi ddim yn siŵr y galla i ddod o hyd i air yr un mor ddisgrifiadol am saim yn tasgu o’r ffrimpan neu baent yn neidio o frws pan gaiff ei ollwng’. O bosibl, o’r Hen Saesneg scéotan, sy’n golygu ‘saethu’.

Slade n., [sled], 1849-1989. Daear sy’n goleddu tua’r môr. O’r Hen Saesneg slæd, slead, sled.

Sorry adj., 1920. Gwan, neu sâl.

Starved adj., v., 1950-1957. Yn darfod gydag oerfel.

Fe’i defnyddir yn ferf gynyddol mewn starving. O’r Hen Saesneg steorfan, ‘marw’.

Steer adj., 1920. Serth, am fynydd. Hefyd fe’i defnyddir yn nhafodiaith Sir Benfro ar ystyr ‘perpendicwlar’.

Steeved participial adj., v., [stiːvd], 1886-1969.

Cyfyng neu stiff. O’r Saesneg Canol stef.

20

Suant adj., 1849-1957. Rheolaidd, trefnus neu hwylusol.

O’r Eingl-Ffrengig sua(u)nt, yntau o’r Hen Ffrangeg suiant, sivant.

Sukker n., 1886. Lle i gysgodi (rhag y gwynt).

Sward /-t n., [swɔːd, swɔːt], 1951-1989. Mesur o wair wedi ei dorri. O’r Hen Saesneg sweard.

T Toit adj., 1886. Nwyfus, anllad, neu afreolus.

V Vitty/vitty-handed adj., [vɪti andɪd], 1886-1960.

Deheuig neu fedrus.

W Weest/weist adj., 1697-1886. Digalon, unig neu amddifad.

Wimble/wimbling v., [wɪmbl], 1849-1960. Nithio.

Wedi’i ffurfio o wim, ffurf hynafol o dras aneglur a gofnodwyd yn gyntaf yn 1455.

Z Zogged adj., 1960. Corslyd, neu soeglyd.

21

Coginio Gŵyr Geiriau yw’r rhain am fwydydd, diodydd, ac arferion coginio.

Yn hanesyddol, mae llawer o goginio Gŵyr yn dod o’r cynhwysion sydd ar gael yn lleol, boed yn fwyd a gafodd ei bysgota, ei fagu, ei dyfu, neu ei chwilota. Roedd trigolion Gŵyr yn weddol hunangynhaliol ac roedd toreth o enwau tafodieithol ar y deiet lleol.

Mewn Priodasau Bidio, y prif saig oedd tinmeat, sef cig dafad wedi ei bobi mewn tuniau, gydag un tun yn ddigon i bedwar o westeion priodas. Ar ŵyl mabsant, byddai pentrefi Gŵyr yn dathlu eu nawddsant ac yn bwyta saig leol. Roedd whitepot, rhyw fath o bwdin, yn arbennig o boblogaidd yn Llangenydd.

Edrychwch ar y rhestr ganlynol am ysbrydoliaeth! Mae’n bosibl y bydd darllenwyr sydd â dant melys yn dueddol o goginio flathin, a gallai’r rhai sy’n hoff o byrbrydau sawrus fynd am shoats wedi eu pobi. Wedyn jorums o gwrw neu eau-de-vie i dreulio’ch pryd.

22

B Botanic n., 1951. Diod lysieuol.

Budrum n., 1920. Grual blawd ceirch.

C Cheese cakes n., 1951. Cacennau a wneir trwy roi ceuled llaeth dafad rhwng haenau toes mewn ‘pasten’.

Culf(er)/Culver n., [kəlf, kʌlf, kəlvə], 1960-1989. Dogn trwchus o fara. O bosibl o dan ddylanwad y Gymraeg cwlff, sef ‘talp, lwmpyn’ neu efallai’r Saesneg Canol collop, sef ‘tafell o gig’.

D Dowset n., [dəusɛt], 1886-1969. Pwdin llaeth wedi’i geulo a’i bobi mewn ffwrn frics. Fe’i defnyddir hefyd ar gyfer tarten cwstard a wneir mewn tun llaeth ar ôl pobi.

O’r Saesneg Canol doucet, benthyciad o’r Hen Ffrangeg sy’n golygu ‘melys’.

E Eau-de-vie n., 1951-1957. Brandi. O’r Ffrangeg, sy’n golygu ‘dŵr bywyd’.

23

F Filshy v., [fɪlʃiː], 1969. Dewis tatws. O bosibl o filch, sy’n golygu ‘chwiwladrata’.

Flathin n., 1849-1957. Pwdin a wneir o wy a llaeth, yn aml wedi ei felysu a hefyd gyda pherlysiau, a bobir mewn dysgl sydd â thoes arni. Yn 2018 meddai Sue Callow wrth yr awduron: ‘Yn ein teulu ni, flathin oedd yr enw ar darten gwstard wy ddofn. Roedd flathin Mam bob tro yn ffefryn yn ein tŷ ni. Dwedodd Tad-cu y byddai pobl yn mynd â hon i’r caeau adeg lladd gwair.’

Flummery n., 1960. Uwd. Frawst/froist n., 1950-1957. Pryd danteithiol a blasus.

Fry n., [fɹəi], 1969. Perfeddion (hynny yw, ysgyfaint, afu, a chalon) anifail a laddwyd.

G Gerpra/gerthbra n., 1886-1951. Yn debyg i uwd, mae gerpra yn saig blawd ceirch.

Glaster n., [glastə], 1950-1969. Llaeth enwyn mewn buddai. Fe’i defnyddir hefyd ar gyfer llaeth wedi’i lastwreiddio. O’r Gymraeg glas dŵr.

Greedy adj., 1957. Bwyd blys.

24

Grouts n., [graʊts, gɹaʊts], 1969. Gwaelodion neu ddail te dros ben. O’r Hen Saesneg grūt, sef ‘gwaddod’.

Grues n., pl., [grɪʊz, gɹuːz], 1969-1988. Darnau sydd wedi eu gadael pan fydd braster poeth yn cael ei dynnu ar ôl toddi braster aren mochyn. Fe’i ddefnyddir am bicau ar y maen sawrus a wneir o grofen mochyn.

O bosibl, o’r Hen Ffrangeg gru, sef ‘pryd’.

Gulge/gutse v., [gʌldʒ, gʌts], 1969. Yfed yn swnllyd (onomatopëig) a barus. Mae gulge yn deillio o’r Saesneg Canol gulchen; daw gutse, fwy na thebyg, o’r Saesneg Modern Cynnar guts, a’r ystyr yw ‘llenwi’ch bol’.

J Jorum n., 1950. Swm mawr o de neu gwrw.

K Kerning v., 1886-1957. Troi hufen yn ymenyn. Hefyd fe’i defnyddir ar ystyr aeddfedu neu suro. O’r Saesneg Canol kerne/curne.

L Lonk adj., [lɔŋk], 1969. Llwglyd. O bosibl o’r Hen Saesneg hlanc, sy’n golygu ‘tenau’.

25

Goosegogs yn barod i’w pigo a’r broses newting

M Meth/mirth n., 1886-1957. Medd, diod a wneir o fêl wedi ei eplesu.

Mitty n., [mɪti], 1969. Pydru, fe’i defnyddir am gig.

Mort n., [mɔːt], 1886-1969. Lard. O bosibl o’r Gymraeg mêr.

N Nate n., v., 1886. Unrhyw beth, megis crystiau bara, a roddwyd i wlychu mewn dŵr. Gwlychu.

Newting/noot v., [njuːtɪn, njuːt], 1969-1988.

Torri pennau a chynffonnau gwsberis neu goosegogs.

Nommet/nummet/zwmmet n., [nʌmɪt, zʌmɪt], 1849-1969. Cinio o fara a chaws a gymerir i’r gwaith.

26

O Orts n. pl., 1957. Crafion, yn enwedig bwyd.

P Plimm(p)ing/plumming v. 1886-1992. Codi, am does.

O’r Saesneg Modern Cynnar plim sy’n golygu ‘chwyddo’.

Present n., 1886-1957. Cacen briodas a gyflwynir mewn Priodas Fidio draddodiadol yng Ngŵyr. Fe’i defnyddir hefyd ar gyfer bara brith.

S Sewls n. pl., 1957. Cacennau bach danteithiol.

Shickan n., 1886-1951. Saig debyg i uwd a wneir o flawd ceirch. Fe’i defnyddir hefyd ar gyfer y jeli a grëir drwy amsugno plisg ceirch.

Shoat/shoot n., 1849-1951. Torth wenith fach.

Soul/sowl n., v., [saʊl], 1849-1969. Caws, neu ymenyn, gyda bara. Fel berf mae’n golygu ‘taenu’n gynnil ‘.

Steep v., [stiːp], 1969. Gwneud te. O’r Saesneg Canol stepe/stipa.

Strides n. pl., [strɑidz], 1985. Tafellau o fara maen.

27

T Tinmeat/tin-meat/tin meat n., 1886-1957. Cig dafad wedi’i bobi mewn tuniau a orchuddir â thoes ac a fwyteir mewn Priodasau Bridio traddodiadol Gŵyr.

Trolly n., 1920. Twmplen siwet. O bosibl o troll yn yr 16eg ganrif, sef ‘olwyn’.

W Washbra n., 1886-1951. Uwd ceirch, o bosibl o’r un ansawdd.

Whitepot n., 1885-1957. Cymysgedd o flawd, llaeth, a chyrens, a elwir hefyd yn milked meat.

28

Fflora a ffawna Gŵyr Geiriau yw’r rhain ar gyfer planhigion ac anifeiliaid ac amdanynt.

Y geiriau Gŵyr hyn yw rhai cynharaf i’w cofnodi. Mewn llythyr dyddiedig 1697, rhestrodd Isaac Hamon o Landeilo Ferwallt, wrth ohebu â ymchwilydd arall i dafodieithoedd, Edward Lhuyd, 12 o dermau fflora. Diffiniwyd rhai yn ôl eu henw gwyddonol Lladinaidd, ond yn achos nifer ni cheisiwyd eu harddurno. Mae rhai, megis rames neu ramsey, term am arlleg gwyllt, wedi goroesi ar dafod leferydd tan yr ugeinfed ganrif!

Mae hefyd nifer o enwau Gŵyr ar anifeiliaid, da byw ac anifeiliaid gwyllt, megis cluck hen am iâr glwc, a colley cows am dda godro. Y tu hwnt i fuarth y fferm, mae angletouches, wants a brocks yn byw o dan y ddaear, mae chatterpies yn disgyn ar eu hadenydd, a tow-rags yn nofio’r baeau.

29

A Adder’s meat n., 1957. Blodyn llefrith neu flodyn y gwcw.

Ails n. pl., [eɪlz], 1951-1985. Barf haidd.

O’r Hen Saesneg egel.

Angletouch n., [aŋgltətʃ], 1849-1969. Mwydyn.

O’r Hen Saesneg angel-twicce.

B Beasting v., particicipial adj., [bi:stɪŋ], 1988.

Buwch derfenydd. Gair teg am ‘ofyn tarw’.

Blue key-roses - n. pl., 1697. Polyanthus garddwrol.

Botchwort n., 1697. Enw planhigyn anhysbys.

Bottle-fly n., [bɒtl flai], 1988. Cleren las.

Breakestone parsley n., 1697. Enw planhigyn anhysbys, yn debyg i Parsley piert (aphanes arvensis).

Brims n. pl., [bɹɪmz], 1957-1969. Clêr y meirch.

O’r Hen Norseg am ‘robin y gyrrwr’.

Brit n., 1886. Lleden ddanteithiol ei blas.

Brock n., 1886. Mochyn daear. O’r Hen Saesneg broc, yntau o darddiad Celtaidd.

Bumbagus n., [bəm’beːgəs], 1849-2018. Aderyn y bwn.

30

C Cancker wort n., 1697. Enw planhigyn anhysbys, gyda rhinweddau meddyginiaethol, o bosibl (papaver rhoeas) fwy na thebyg.

Cattle n. pl., 1886. Ceffylau yn hytrach na gwartheg.

Chatterpies n. pl., 1957. Piod.

Cluck hen n., [klək hɛn], 1985. Iâr glwc.

Mae cluck yn onomatopëig; cymharer y Gymraeg.

Clup adj., [kləp], 1969. Clwc, am iâr.

Gweler hefyd cluck hen.

Colley cows/colly-cows n. pl., 1951-1957. Da godro.

Mae’r ffurf dalfyredig, Colly, wedi ei chofnodi yn yr OED mor gynnar â 1707, yn perthyn i’r Hen Norseg (buwch) kolla, sef ‘heb gyrn, ewig, merch’.

Cooty n., 1957. Iâr fach y dŵr.

Cows n. pl., [kaʊz], 1989. Term plant am foch y coed.

O ganlyniad i gysylltiad negyddol rhwng woodlice a llau pen, dyma blant Gŵyr yn creu’r gair dirprwyol hwn am foch y coed.

D Dilly leaves n. pl., 1957. Y planhigyn garn yr ebol (tussilago farfara) y byddai’r henoed yn ei ysmygu weithiau yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

31

Dumbledarey

Dumbledarey n. 1950. Chwilen bwm, a elwir hefyd yr oakwib. Dumbledarey yw’r term hynaf, fwy na thebyg.

E Eddish/etch grain n., n. phrase, 1849-1960. Cyfeiria eddish at sofl gwenith neu ŷd, neu borfa. Fe’i nodir yn SAWD yn ‘second crop of grass’ yn siroedd canolbarth a gogledd Lloegr. Cyfeiria Eddish neu etch at gorn y gwanwyn.

Eft n., 1969. Madfall y dŵr. O’r Hen Saesneg efet.

Emmet n., [ɛmət], 1969-1985. Morgrugyn. O’r Hen Saesneg ǣmete. Defnyddir hefyd: emmet-bank, emmet-heap, ‘bryncyn morgrug’.

32

F Feg n., [feg], 1969. Glaswellt mynydd garw. Fernowl n., 1951. Troellwr, aderyn nosol o’r teulu Caprimulgidae.

Fitchet n., [fɪdʒət, fɪtʃət], 1969. Ffwlbart.

O’r Saesneg Canol fitchet.

Fledracks n. pl., 1920. Had ysgall.

Flook n., 1886. Lleden.

Flot n., [flɔt], 1849-1985. Y glaswellt sy’n tyfu ar ôl torri gwair neu fedi. O’r Hen Saesneg flota, ‘yr hyn sy’n arnofio ‘.

Foxes’ tails n., 1957. Tegeirian coch y gwanwyn.

G Galeeny n., 1960. Combác. Mabwysiad o’r Sbaeneg gallīna morisca (yn llythrennol, ‘iâr fwraidd’).

Gibbons/shibbons n., [dʒɪbənz, ʃɪbənz], 1960-1989.

Sibols.

Goosegogs n. pl., [gʊzgɔgz], 1985. Eirin Mair, gwsberis.

Grubbing v. progressive form, [grəbɪn], 1985. Sŵn y mae buwch yn ei wneud mewn cae er mwyn denu sylw.

O’r Hen Saesneg grybban, ‘cloddio’, cofnoda’r EDD mai gair ydyw ar gyfer ‘bwydo, bwyta’.

33

Guckoo-shoes n. pl., 1957. Fioledau.

Gŵrac/rach/wrach n., 1877-1920. Defnyddiwyd mewn perthynas ag arferiad a welwyd mewn caeau ŷd adeg cynhaeaf, binding the gŵrac fel y’i gelwyd; hefyd, y bwndel olaf o ŷd y cynhaeaf. O’r Gymraeg gwrach y, sef ‘ysgubau gwellt a’r gwellt ar das wair betryal cyn toi’.

H Hile v., [həil], 1969. Gweithred mochyn wrth gloddio yn y ddaear â’i drwyn. O bosibl o hill, ‘taflu pridd’, o’r Hen Saesneg hyll (gweler hefyd helled yn yr adran Disgrifiadau).

Holmes n. pl., v., 1879-1957. Celyn. Hefyd berf megis holming sy’n cyfeirio at un o arferion Gŵyr o’r enw holming, lle byddai darpar garwr yn brwsio wyneb ei anwylyd â chelyn.

I Idle ewe n. phrase, [ɑɪdl joʊ], 1969. Mamog sydd wedi colli oen.

J Jack PhillIp n., 1951-1957. Pibydd, aderyn glannau sy’n gyffredin yn y gaeaf a’r haf ym Mhenrhyn Gŵyr.

Jacky-long-legs n., [tʃakɪlɔŋlɛgz], 1969. Jac y baglau neu bryf teiliwr.

34

Jack Phillip

Joggle n., [dʒɒgl], 1988. Y fflap o groen sy’n hongian o dan big ceiliog. Noda’r OED joggle ar ystyr ‘to shake loosely from side to side’, mor gynnar â 1513.

L Lady washdishes n. pl., 1957. Siglennod, aderyn o’r teulu Motacillidae.

Larks bill n., 1697. Y planhigyn troed y golomen, fwy na thebyg.

Laver n., 1697. Gwymon bwytadwy, porphyra umbilicalis, a ddefnyddir yn gyffredin mewn bara lawr.

Liver wort n., 1697. Fwy na thebyg conocophalum conicum.

Lundibird n., [ləndɪbœiː d], 1951-1969. Heligog, pâl, neu walch y penwaig.

35

M March n., 1886-1957. Seleri gwyllt.

Mazzards n. pl., 1886-1957. Eirin gwyllt, mawr.

Mewse n., 1957. Cwningar. Yn ôl yr OED, amrywiad ar meuse, bwlch mewn ffens neu berth lle gall ysgyfarnogod, cwningod, ac ati, fynd trwyddo, yn enwedig er mwyn dianc agoriad mewn gwrych y mae ysgyfarnogod yn arferol o fynd trwyddo. O’r Ffrangeg muce, musse, mouce, a ffurfiwyd ar musser, muchier ‘cuddio’.

Milk weed n., [mɪlk wi iːd], 1969. Llaethysgallen yr ŷd.

Mullan n., 1920. Buwch foel, heb gyrn. Cofnoda SAWD moel/moeled/moiling ar gyfer buchod moel ledled Cymru. Noda OED moiled mor gynnar â 1839 o’r Wyddeleg maol neu’r Gymraeg moel.

N Natives n. pl., 1957. Wystrys.

Nesseltrip/ nestletrip(e)/nestle trip n., [nɛsltɹɪp, nəsltrɪp, nɛsltrəp], 1849-1988. Y mochyn bach lleiaf mewn torllwyth. O’r Hen Saesneg nestl-ian + yr Hen Ffrangeg tripe.

O Oakwib n., 1950-1951. Chwilen bwm. Gweler hefyd dumbledarey.

36

P Pardo n., 1920. Gwylan fawr gefnddu.

Pelamountain n., 1697. Enw planhigyn anhysbys, teim gwyllt (thymus polytrichus) fwy na thebyg.

Pennyort n., 1886-1957. Planhigyn mint Mentha pulegium.

R Rames/ramsey n., 1697-1957. Allium ursinum, planhigyn garlleg llydanddail. Fe’i defnyddir hefyd ar gyfer garlleg gwyllt y mae gwartheg yn hoff ohono.

Reremouse(s) n., pl., 1849-1957. Ystlum neu ystlumod.

Ruddocks n. pl., 1957. Brongochiaid.

S Sgrew(-scrow) n., [skɹɪu iː, skɹu iːScɹoʊ], 1969.Llygoden daear. O’r Hen Saesneg scrēawa/scrǣwa.

Skullied n., adj., [skʌlɪd], 1969. Anifail moel. O’r Saesneg Canol skolle.

Sourgrobs/sour gobs n. pl., [zaʊəgɒbz], 1957-2018.

Y planhigyn suran, y byddai ddisgyblion ysgol yn ei gnoi yn aml.

37

T Theave n., [θiːv], 1988. Dafad ifanc sydd heb wyna eto.

Fe’i cofnodir mor gynnar â’r bymthegfed ganrif gan yr OED. Tow-rag n., [toː rag], 1989. Penfras hallt y Tir Newydd.

Noda’r EDD ddefnydd yng Nghernyw hefyd.

Twinks n. pl., 1957. Esgyll brithion.

V Vair/veer/vere n., [viːə], 1849-1969. Gwenci neu garlwm. O’r Saesneg Canol veiir(e), very(e), hwnnw o’r Hen Ffrangeg vair, veir a’r Lladin varium /varius, sef ‘lliw parti’.

Verra/verra cow adj., n. [vɛrə kæʊ], 1886-1969.

Defnyddir am fuwch sydd heb fwrw llo mewn deuddeng mis, neu fuwch sy’n cael ei godro nes iddi ollwng llo.

O bosibl, yn gysylltiedig â verra, sy’n golygu ‘gorddodwi’ a ddefnyddir yng ngorllewin Cymru (EDD). Defnyddir hefyd ar gyfer enwau lleoedd hanesyddol yng Ngŵyr.

Er enghraifft, Verra’s Lodge (Fairwood Lodge), a Verra’s Moor (Tir Comin Fairwood).

38

W Want n., 1849-1957. Gwahadden, twrch daear.

Wash-dish n., 1849. Titw.

Wimbrel n., 1960. Y mochyn lleiaf mewn torllwyth Wirg n., [hwɪrəg], 1849-1969. Helygen. O werg yn y 18fed ganrif, yn ôl y dyb o air hŷn: willig.

Witches n. pl., 1951. Gwyfynod.

Y Yellow key-roses n., 1697. Briallen Fair sawrus (veris primula).

39

The Painter Gan John Beynon (1996) Yn The Painter, mae’r ffermwr a’r bardd lleol John Beynon yn sôn wrthym am y traddodiad o wyngalchu tai yn 1954.

Mae Beynon yn defnyddio pine ends, sef term Gŵyr am dalcen adeilad.

Way back in Nineteen Fifty Four, When I began my time, The farmhouses and cottages, Were painted all with lime.

Each Spring this yearly chore was done, At very little cost, To cover up the Winter’s grime And damage done by frost.

The cottages were mostly low But some of them were high, Like a farmhouse down in Horton That George painted in July.

He painted both the front and back And reached up to the chutes, Moved the ladders to the chimney, But the angle was acute.

40

To climb the ladder as it was Was much too dangerous, So he took the ladder down again For ‘twas too hazardous.

Next day he brought his own ladder And finished off the job, The boss was pleased at George’s work And paid him thirty bob.

‘But tell me, George, how did you reach Those pine ends, oh so high?’

George answered him in his own way, With mischief in his eye.

‘If I’d have failed on your chimneys, It would have been a scandal, I’d a thirty seven rung ladder And a brush with an eighteen foot handle.’

41

Gwrthrychau, pobl Gwyr a rhagor!

Geiriau yw’r rhain am bethau pob dydd a welir, a deimlir neu a ganfyddir.

Gydol y 900 mlynedd y mae’r Saesneg wedi cael ei siarad yng Ngŵyr, mae’r trigolion wedi defnyddio enwau arbennig ar gyfer llawer o wrthrychau, pobl a rhagor. Defnyddir minka, sef math o wlanen a wnaed yng Ngŵyr, i wneud dillad; ac mae rhai enwau am ddillad Gŵyr yn cynnwys baxen (hosanau) a turn-over (siôl). Roedd hefyd enwau ar gyfer offer a llestri cegin. Ar pentan gallech ferwi sosban o ddŵr, y gallech ei throi â lootch. Ar y fferm, rhybuddiodd bubbocks y brain, a defnyddiwyd evils i weithio’r pridd.

Roedd hefyd enwau i’ch ffrindiau a maynie. Oeddech chi’n gwybod y byddai eich mam-gu wedi cael ei galw’n whidame, neu fod eich plentyn ifanc yn chrismore?

Roedd rhai termau ar gyfer pobl yn gadarnhaol, megis inklemaker, rhywun gweithgar, tra roedd rhai yn llai felly, megis larrences (pobl ddiog), a lellos (pobl ffôl).

42

Gwŷdd gwehyddu lle trowyd gwlân oakey yn flancedi.

Minka yw’r enw ar yr arddull yma.

43

B Baston n., 1920. Baton neu bastwn. O’r Hen Ffrangeg baston. Enw arall arno yw baitin n., [beitɪn], 1969.

Baxen n. pl., 1920. Hosanau.

Beetle n., 1960. Gordd. O’r Hen Saesneg bētel.

Bladder n., [Bladə], 1969. A pothell ar eich llaw.

O’r Hen Saesneg blǣdre.

Blonkers n. pl., 1950-1957. Gwreichion o dân.

Boobach/bubback/bubbock n., [bʌbək, bʊbək, bəbəx], 1886-1989. Bwgan brain, neu berson diflas.

O’r Gymraeg bwbach.

Brandis n., 1849-1957. Stondin haearn ar gyfer pot neu degell. O’r Hen Saesneg brand, ‘tân’.

Brasluniwch n., 1920. Pinaffor. O’r Hen Saesneg bratt, ‘clogyn’, ond o darddiad Celtaidd yn y pen draw.

C Casey n., 1957. Palmentydd cerrig.

Charnel n., [tʃɑːnəl], 1849-1988. Lle a godwyd yn y to neu dros y lle tân ar gyfer hongian cigoedd.

O’r Hen Ffrangeg charnel/carnel, ‘capel y marwdy’.

44

Cheese-table n., [tʃiːz teːbl], 1988. Bwrdd cegin mawr gyda silffoedd oddi tano ar gyfer storio caws cartref.

Chrismore n., 1697. Plentyn ifanc.

Christmas Sport n. phrase, 1879-1957.

Drama’r croesgadau a berfformiwyd gan ddynion ifanc yn ystod cyfnod y Nadolig. Mae gan yr arferiad debygrwydd â rhai yng Nghernyw.

Clevey place/clevvy-place/clavvy n., 1886-1957.

Trawst mawr dros le tân yn hen dai Gŵyr.

Cloam (Ware) n., 1849-1957. Daearyddwr.

Cymharer clom yn Sir Benfro, sy’n golygu ‘cymysgedd o wair a gwellt ar gyfer adeilad’. O’r Hen Saesneg clám, ‘mwd, clai’.

Cockles n. pl., [kɒklz], 1988. Ffyn cynnau. O bosibl, o cockle, sy’n golygu ‘ffwrnais odyn hopys/malt’, a recordiwyd yn 1688 (OED), neu o cockle-stove, sef stof ar gyfer gwresogi fflatiau’, a gofnodwyd 1774 (OED).

Cock’s eye n. phrase, [kɔks aɪ], 1969. Lleugylch.

O’r Hen Saesneg cocc + ēage.

Combal n., 1886. Cweryl.

Croaker n., [kɹɔːkə], 1969. Clepgi.

45

Crying stone n. phrase, 1951. Sylfaen hen groes y pentref lle byddai criwyr yn gwneud cyhoeddiadau ar ddiwrnodau ffair.

Culm n., [kəlm], 1951-1969. Glo bach a ddefnyddir ar gyfer llosgi calch. O’r Saesneg Canol culm/colm, fwy na thebyg.

Cwtch n., [kʊtʃ], 1985. Sied ar gyfer hen bethau.

Cymrigeiddiad ar couch, a oedd yn fabwysiad Saesneg Canol o’r Hen Ffrangeg couche. Lladin yw’r gwreiddyn, collocāre, sy’n golygu ‘gosod yn ei le’.

D Dip n., 1951. Cannwyll cartref wedi ei chreu mewn mowldiau haearn. Fe’i defnyddir ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Dobbin n., 1950-1957. Cwpan mawr.

Drashel/dreshel n., 1849-1957. Ffust ar gyfer dyrnu.

Duchess stove n., [dətʃɪs stoiːv], 1988. Stof sgwâr ar bedair coes.

Duckstone n., 1951. Gêm i blant a chwaraeir â cherigos mawr.

Duff n., [dəf], 1969. Llwch glo.

46

E Emmal/emmals n., n. pl., [ɛmʌl. ɛməl, ɛməlz], 1886-1969. Lludw coed.

Evil n., 1849-1960. Fforch deirpig amaethyddol ar gyfer codi tail. O’r Hen Saesneg geafol.

F Fiddle n., [fɪdl], 1960-1988. Basged ar gyfer tyfu hadau ar ffurf cas ffidl.

Flam n., [flam], 1985. Ffrwd sydyn o fflamau a mwg oddi mewn i aelwyd. O’r Hen Ffrangeg flame.

Flask n., [flask], 1957-1969. Basged ddillad. O bosibl o’r Gymraeg fflasged, sef ‘basged’, neu’r Hen Ffrangeg ffachyn, sy’n golygu ‘mesur o gynhwysedd ar gyfer pys’.

Neu efallai o’r Saesneg Canol diweddar flasket, ‘basged fas hir’, yntau o’r Hen Ffrangeg flasquet.

Fountain n., [faʊnteɪn], 1989. Boeler haearn bwrw yn y lle tân.

Freeth/frithing n. 1849-1920. Ffens wedi’i gwneud o ddrain wedi eu plethi neu bren golau. O’r Hen Saesneg (ge)fyrhthe, fyrhth, sy’n golygu ‘coed’, neu ‘wlad goediog’.

47

Gambo

G Gackle n., [gakl], 2018. Pensil a ddefnyddir yn yr ysgol.

Defnydd ar ddechrau’r 20fed ganrif.

Gambo n., [gambou, gambo] 1951-1988. Cert fferm dwy neu bedair olwyn a’i ddwy ochr yn agored yn aml. Mae’r gair hefyd i’w gael yng nghanolbarth Cymru a Lloegr gan gyfeirio at amrywiaeth o gerti fferm syml.

Gamp n., [gamp], 2018. Ffon gerdded. Defnydd ar ddechrau’r 20fed ganrif.

Giglamps n., [gɪglamps], 2018. Sbectol. OED yn cofnodi hyn yn ddefnydd slang o 1853.

Gleiz n., 1920. Tail buwch wedi ei sychu ac a ddefnyddiwyd fel tanwydd. O’r Gymraeg gleuad.

48

Gloice n., 1849-1957. Brathiad sydyn o boen.

Goiders n. pl., [gɔɪdəz], 1985. Ysbrydion.

Cymharer yr Hen Wyddeleg góidel, a ‘gael’.

H Hagglis stones n. pl., 1920. Cesair neu genllysg. Yn Sir Benfro fe’u gelwir hefyd yn hagel-stones, mae’r gair hwn yn debygol o ddod o’r Hen Saesneg hagolstán.

Hapsing post n., [apsɪn poust, hapsɪn poːst], 1969-1988. Porth. Fe’i defnyddir hefyd yn Nyfnaint a Chernyw, mae hapsing yn deillio o’r Hen Saesneg hæpsian ‘ffasno’ + post.

Heapsin/ipsin/ipson n., 1886-1957. Dyrnaid dwbl (wedi ei gwpannu).

Hooking n., [h) ʊkɪn], 1960. Cyfnod o waith. Yn debygol o ddod o amrywiad ar yoking, a gofnodir ar gyfer yr ystyr hwn gan yr OED o ddechrau’r unfed ganrif ar bymtheg.

I Inklemaker n., 1886-1957. Rhywun gweithgar.

Yn ôl y dyb, o inkle-weaver, sef galwedigaeth lle’r oedd inkle, tâp garw, yn cael ei greu a’i ddefnyddio mewn cartrefi canoloesol.

49

K Keak/keek n., v., [ki:k] 1886-1969. Y llwnc, hefyd yn ferf am ‘sbïo’. Daw’r enw o’r Saesneg Canol, fwy na thebyg.

Gallai’r enw ddangos dylanwad y gair Cymraeg ceg, er mai benthyciad yw hwn o’r Saesneg cheek, o’r Hen Saesneg ceke ac amrywiadau; cofnoda’r EDD kecker, ‘gwddf, corn gwynt, wfwla’ o orllewin Lloegr.

Keeve n., [ki:v], 1951-1969. Casgen. O’r Hen Saesneg cȳf.

Keiched/klach n., 1886. Gwaed ceuledig.

Kittle-/kitty-bags n. pl., 1849-1886. Coesarnau.

Klems n. pl., 1920. Pinsiwrn. O’r Hen Saesneg, clam(m, clǫm(m.

L Larrence n., 1886. Dyn diog.

Lay n., 1697. Tôn, neu sŵn.

Leapingstock/leppanstock n., 1951-1969. Bloc ar gyfer dringo ar gefn ceffyl. Hefyd i’w gael yn ne-orllewin Lloegr.

Lello/letto n., 1849-1886. Person diofal neu ffôl.

Lipe/seed-lipe n., [lɑɪp, si:dlɑɪp], 1849-1969.

Basged eliptigol fasged ar gyfer hau hadau.

O’r Hen Saesneg lēap, sy’n golygu ‘basged’.

50

Locks n. pl., [lɔks], 1969. Barf gyda chernflew. O’r Hen Saesneg loc, ‘cudyn o wallt’.

Looch/lootch n., 1920. Llwy bren. Cymharer â’r Aeleg a’r Wyddeleg y liach, sef ‘llwy fawr’, a’r Gymraeg llwy.

M Maun/maund/mawn n., [mɔːn, mɔːnd], 1951-1988.

Basged ar gyfer bwyd anifeiliaid. O’r Hen Saesneg mand, mond sef ‘basged’.

Maynie n., 1697. Teulu.

Mew shell n., 1879. Asgwrn ystifflog.

Minka n., 1886-1957. Gwlanen streipïog wedi’i gwneud yng Ngŵyr.

Mixen n., 1920. Tom anifeiliaid. O’r Hen Saesneg mixen.

N Nud(d)ac(c)k/nuddick n., [nədək, nədɪk], 1886-1969.

Gwar. Fe’i ceir yn ne-orllewin Lloegr hefyd, mae tarddiad nudack yn anhysbys.

51

O Oavis/oaviz/ovice n. pl., [oːvɪs, oʊvɪz], 1849-1988.

Bondo adeilad neu des wair. O’r Saesneg Canol ovese, yntau o bosibl o’r Hen Saesneg *ofes.

P Pelmin n., 1886. Diwrnod gwlyb.

Pentan(s) n., n. pl., [pɛntən, pɛntanz, pɛntənz], 1877-1969. Hob neu hobau. O’r Gymraeg.

Pine end n. phrase, [pəin ɛnd, pain ɛnd], 1951-1989.

Talcen tŷ neu adeilad. Awgrymodd y ffynhonnell o 1989 y defnyddir y term oherwydd y tebygrwydd o ran ffurf i goeden binwydden. Fodd bynnag, mae’n fwy tebygol o fod yn amrywiad ar pinion, sef ‘talcen’, sydd i’w gael yn ne-orllewin Lloegr, benthyciad Saesneg Canol o’r Hen Ffrangeg pignon.

R Rannel n., 1886. Person meindal.

Runt n., 1886. Dyn bach.

52

S Semmat/zemmit n., 1849-1957. Rhidyll wedi’i wneud o groen dafad ac a ddefnyddiwyd ar gyfer nithio.

Settle n., 1886. Hoff sedd rhywun.

Shedling n., 1886. Dyn gwan.

Skep n., 1920. Basged wedi’i gwneud o helyg.

O’r Hen Norseg skeppa, ‘basged’.

Snawl/snorl n., [snaːl, snɔːl], 1886-1969. Pig picfforch.

Speal n., [spiːl], 1969. Basged at ddefnydd cyffredinol.

Spleet(s) n., n. pl., [spliːts], 1886-1969. Gwäell.

O Iseldireg Canol splete, spleet, neu Is-Almaeneg Canol splete, neu Ffriseg Gogleddol splēt.

Stiel/broom-stiel n., 1951-1957. Coes ysgubell hir.

Strop n., [stɹɔp], 1969. Llinyn. Fe’i defnyddir hefyd yn ne-orllewin Lloegr.

Summer spots n. pl., [səmə spɔts], 1969. Brychni haul.

Defnydd cyffredin yng Nghymru.

Sump n., 1849-1951. Swm unrhyw beth sy’n cael ei gario.

Susan n., 1849-1957. Piser pridd mawr.

53

T Tacker n., 1951. Person ifanc.

Tater hay n. phrase, 1951. Gardd wedi’i ffensio, neu randir.

Toit n., 1849-1957. Sedd fach neu stôl wedi’i gwneud o wellt. Mae’r EDD hefyd yn ei gofnodi yng Ngwlad yr Haf a Dyfnaint.

Tourney/turney n., 1920-1957. Sgarmes rhwng dau ddyn, weithiau ar faes y pentref. O fenthyciad Saesneg Canol o’r Hen Ffrangeg tornei, turnei, tornai, tournay.

Towser n., [təuzə], 1957-1969. Ffedog arw wedi’i gwneud o ddeunydd sach. O tousy a ddefnyddid yn yr unfed ganrif ar bymtheg ar ystyr ‘blewog’ neu ‘garw’, o’r Hen Saesneg *tūsian.

Tundish n., [təndɪʃ, tə: ndɪʃ], 1969-1985. Twndis. O Hen Saesneg tunne, ‘casgen’, + disc. Cyffredin ledled Cymru ac mewn rhannau o Loegr.

Turn-over n., 1957. Siôl a wehyddwyd yn lleol, a ddefnyddir yn aml ar gyfer ‘dillad dydd Sul’.

Tutt n., [tʊt], 1697-1989. Tomen o ddaear. Fe’i defnyddid hefyd ar gyfer y pentir lle saif gorsaf Gwylwyr y Glannau y Mwmbwls. O Saesneg Canol, o bosibl, toute, ‘ffolen’.

54

V Vit/vitte/vitty n., adj., 1886-1960. Cofnoda EDD fitty-handed, ‘medrus’, yn ne-orllewin England.

Cofnodir vitty-handed hefyd yng Ngŵyr.

W Whidame n., 1697. Mam-gu.

Whirret n., 1957. Bonclust.

55

Idiomau, diarhebion, ac ymadroddion Gŵyr Ymadroddion Gŵyr ar gyfer gweithgareddau bob dydd yw’r rhain.

Mae idiom yn ddilyniant o eiriau sy’n creu ystyr pendant.

Ni ellir esbonio idiom trwy weithio allan ddiffiniad pob gair ar wahân. Mae’n rhaid i chi wybod ei ddiffiniad yn ei gyfanrwydd. Nid yw ystyr llythrennol Rhowch y gorau iddi, yn awgrymu eich bod am i rywun orffen, ac nid yw tynnu coes rhywun yn awgrymu’n syth eich bod yn cellwair am rywbeth! Yn yr adran hon, ystyriwn idiomau a geir ar draws Penrhyn Gŵyr. Yng Ngŵyr, pan fyddwch as tight as a wheel, byddwch wedi cael gormod i’w yfed, ac os ydych yn toad under the harrass, rydych yn rhywun bywiog.

Gwelir hefyd yn y rhestr isod rai diarhebion. Mae diarhebion yn wahanol i idiomau gan fod y geiriau sy’n cael eu grwpio gyda’i gilydd yn ddywediadau bachog sy’n mynegi gwirioneddau canfyddedig traddodiadol am y byd. Cymerwch, er enghraifft, un o ddiarhebion Gŵyr o adeg gweithio yn y caeau: when the fern is as long as a spoon, ‘tis time to rest an hour at noon. Yn ogystal â’i rythm dymunol, mae’r ddihareb hwn hefyd yn dweud wrthym, pan fydd y rhedyn yn tyfu’n dal yn yr haf, a haul canol dydd yn curo ar bennau gweithwyr, mae’n bryd cael napyn bach!

56

Ale-be-leezur id., 1951. Ymlaciwch, yn llythrennol ‘all be leisure.’

As drunk as owls id., [əz dɹəŋk əz ɑulz], 1988.

Yn feddw gaib.

As tight as a wheel id., 1886. Yn feddw.

Blesse ye windowe id., 1697. Cloi’r ffenestr yn dynn.

Bringing on yearth ye Coarse of Jon id., 1697. Claddu corff. Yn 1697 ystyriwyd bod yr idiom yn un hynafol.

By a cock’s stride adv. phrase, 1951-1991. Cyfeiriad at orau dydd canol gaeaf, er enghraifft, ‘between shortest day and New Year’s Day, the day lengthens by a cock’s stride’.

Come aye id., 1697. Dewch yn ôl eto.

Come t’my years id., 1950. Yn fy oed, er enghraifft, ‘I’ve never been there yet, and I don’t suppose I will now, after all, come t’my years’.

David Waters’ law n. phrase, 1886. Ymadrodd a ddefnyddir i ddisgrifio person hunanol. Yn ôl y dyb yn dyddio o ryw ryfel â Ffrainc, pan ffodd rhyw David Waters yn llechwraidd pan roddwyd rhybudd bod y Ffrancod wedi glanio, gan adael ar ôl, wrth wneud, ei fab ei hun.

Enough money to raise the latch to get a pint id., [reiz ðə latʃ tə gɛt ə paɪnt], 1989. Bod â digon o arian i ymweld â’r dafarn.

57

God and our Lady keepe us id., 1697. Hen lw. Yn 1697 ystyrid y llw yn un hynafol.

Hold their prates id., 1951. Yn llythrennol, ‘cau eu cegau’.

House down the garden n. phrase, [hɑus dɑun ðə gaːdn], 1985. Gair teg ar gyfer toiled y tu allan. Sylwch ar ei debygrwydd i’r term Cymraeg tŷ bach.

Hyst thee calks id., 1957. Dianc. Yn llythrennol, ‘codi eich sodlau’, hyst dy’n dod o ‘hoist’ ac mae calk yn rhan o bedol ceffyl.

If Candlemas day is fair and fine, there’s forty days of winter behind pvb., 1879. Dywediad tywydd o Lanmadog.

If thee cast make a zemmit wi’out acrinkle, thee’t git a husband wi’out a wrinkle pvb., 1957. Dihareb sy’n awgrymu bod gwaith da yn talu! Math o ridyll oedd zemmit.

I’ll zi’thee at Faayer id., 1951. Gwahoddiad i ffair y cynhaeaf (neu wahoddiad i ymladd).

It went as id., [ɪt y wɛnt əz], 1985. Yn llythrennol, ‘fe’i galwyd’.

58

Knapping i bleau/bleaw id., 1951-1957. Yn deilio neu’n blodeuo’n sydyn. Daw bleau, fwy na thebyg, o’r Hen Saesneg blōwan, to ‘blossom’.

Leechee leeke id., 1697. Yn llythrennol, ‘hoffi hoffi’.

Lose one’s eye looking for work id., [tə lu iː z wʌnz aɪ lʊkɪn fə wœ iːk], 1989. Diffyg ymdrech amlwg.

Making in v. phrase, 1886. Ennill ffafr rhywun.

My holy doome id., 1697. Dywedwyd ar ddiwedd llw.

Ystyriwyd yr idiom yn hynafol yn 1697.

Our priest did call us to Shrift apan Good Friday id., 1697.Dywedwyd ar ddiwedd llw. Ystyriwyd yr idiom yn hynafol yn 1697. Cyfeiriai shrift yn wreiddiol at ‘benyd a orchmynnwyd’.

Quat the pilm id., 1957-1969. Gosod neu waredu’r llwch.

Raise the grease v. phrase, 1886. Glanhau dillad yn drylwyr.

Sweetening the land v. phrase, 1951.

Gwrteithio’r pridd â chalch.

That’s handy by id., [ðats handi bai], 1988.

Yn llythrennol,’mae hynny’n ddefnyddiol/cyfleus’.

59

Thee woult if thee coult, but thee cassn’t id., [ðɪ wʊt ɪf ðɪ kʊt bət dɪ kasnt], 1988. Yn llythrennol, ‘byddech pe baech yn gallu, ond ni allwch’, un fersiwn ar un o idiomau Gŵyr a ddyfynnir yn aml. ‘tis, as ‘tis id., 1950. Mae pethau fel y maent, yn llythrennol, ‘mae hi fel y mae hi’.

Toad under the harass id., [toud ʌndə ðə Haɹəs], 1969. Rhywun bywiog. Un o eiriau Gŵyr am ‘Og’, offeryn ffermio, yw harass.

Turned William Davey off v. phrase, 1886.

Trechu darpar garwr arall yn nawns y Briodas Fidio.

What ‘ull kip th’cold out, ‘ull kip th’heat out pvb., 1951.

Mae’r ddihareb hon yn cyfeirio at ddefnyddio wlanen streipïog drwchus minka, a wëir yng Ngŵyr.

When the fern is as long as a spoon, ‘tis time to rest an hour at noon pvb., 1951. Dihareb sy’n darlunio’r gwaith yn y caeau yn ystod yr haf. Mae amrywiadau ar y ddihareb hon i’w gweld yn John Ray, A Collection of English Proverbs (1670).

Will Griff’s/Griffy’s Music n. phrase, 1886-1951. Tôn a chwaraeir mewn Priodasau Bidio a thwmpathau dawns.

Wixin of ye moone n. phrase, 1697. Cynnydd o ran cyfnodau’r lleuad. Yr enw ar ostyngiad oedd wathall.

60

Zouly at/in the mouth of the bag id., 1951-1957.

‘Ymestyn, defnyddio’n ddarbodus’.

Zupper up (the things) v. phrase) v. phrase, 1951.

Rhoi bwyd gyda’r nos i anifeiliaid/anifeiliaid anwes.

‘Gwartheg’ yw things yn y cyswllt hwn.

61

Chain Harrows Gan Nigel Jenkins (2009) Ganed a magu Nigel Jenkins yng Ngwŷr. Yn ei gerdd anesmwythol Chain Harrows, mae Jenkins yn defnyddio ‘sketting’, gair tafodieithol sy’n golygu ‘hedfan i fyny neu allan’.

Diesel taints the sweet stench of grass and scabbed manure.

Steel’s rush, permitting but the tink of stone, drags hanks of couch from the stale pasture: they loll in the crosswind, a whispered hay.

Third gear work, this; enigma to Gower’s newer eyes, peering from the roads at little more than some kind of lawn effect.

The bed reversed for cleaner ground, I speed in top, dung shrapnel sketting the air. Glancing back to keep aligned, I catch within the harrows’ dance a frenzy of bone – the skeleton burst of rabbit or lamb. Shards litter a region of bruised grass like the spray of feathers where a fox has killed.

62

Llyfryddiaeth Mae’r gwaith presennol wedi ei addasu a’i ddistyllu o Penhallurick (1994). Mae’r ddau waith yn rhestru geiriau Gower a gasglwyd o sawl ffynhonnell. Mawr yw ein dyled i’r ymdrechion i gadw’r iaith gan yr ymchwilwyr hyn i hanes y dafodiaith. Mae eu gweithiau, o’r cynharaf i’r diweddaraf, wedi eu rhestru isod.

Hamon, Isaac (1697). ‘The Old English of West Gower, which is now out of use’. MS Carte 108 (Collections for Wales) at the Bodleian Library, folios 21-30. Reproduced in ‘Edward Lhuyd and Some of His Glamorgan Correspondents: A View of Gower in the 1690s’, by F. V. Emery, The Transactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, Session 1965, Part I, 59-114.

Rogers, Leyshon (1784). Unpublished manuscript. Quoted extensively in J.D. Davies (1885), pp. 116-24.

Collins, J. (1849). ‘A List of Words from the Gower Dialect of Glamorganshire’. Philological Society Proceedings, Vol. IV, Number 87 (June 22 1849), 222-3.

Davies, J.D. (1877-1894). A History of West Gower, Glamorganshire. Parts I-IV. Swansea: The Cambrian.

63

Morgan, C.D. (1886). Wanderings in Gower: A Perfect Guide to the Tourist, with all the Lays, Legends, and Customs, and Glossary of the Dialect. 2nd edition. Swansea: The Cambrian.

Seyler, Clarence A. (1920) ‘‘‘Stedworlango’’: A Study of the Fee of Penmaen in Gower’. Archaeologia Cambrensis, Vol. XX, Sixth Series (1920), 134-58.

Davies, T. Witton (1920). ‘Gowerland’: Its People, Speech, and ‘Some of its Ways’. Archaeologia Cambrensis, Vol. XX, Sixth Series (1920), 179-88.

Tucker, Horatio (1950). ‘The Dialect Speech of Gower’.

Gower: Journal of the Gower Society, Vol. 3 (1950), 26-9.

Tucker, Horatio (1951). Gower Gleanings. Swansea: The Gower Society.

Tucker, Horatio (1957). My Gower. Neath: Rowlands & Company.

Upton, Clive (1969) ‘Dialects of Gower’. Gower Pageant and Fair: Souvenir Programme (Penrice Castle August 30 1969), pp. 14-16.

Upton, Clive (1970). Studies in the Linguistic Geography of Pembrokeshire and the Gower Peninsula. Unpublished MA dissertation, Swansea University.’

64

Parry, David (ed) (1977). The Survey of Anglo-Welsh Dialects: Vol. 1 The South-east. Swansea: published by author.

Behenna, Catherine (1985). The Dialect of Bishopston, South Gower. Unpublished BA dissertation, Swansea University.

Price, Cheryl J.A. (1988). A Survey of the Dialect of Reynoldston, Gower. Unpublished BA dissertation, Swansea University.

Twitchett, M. Anne (1989). The Dialect of Mumbles, West Glamorgan. Unpublished BA dissertation, Swansea University.

Penhallurick, Rob (1994). Gowerland and its Language.

Frankfurt am Main: Peter Lang.

In the text, the dates 1991 and 1992 refer to private correspondence to Rob Penhallurick by T.K. Brunsdon and R. Carl Smith, respectively.

65

Ffynonellau eraill yr ymgynghorwyd â hwy Ellis, A.J. (1882) ‘On the Delimitation of the English and Welsh Languages’, Transactions of the Philological Society, Vol. 19 (1882–4, 1885), 5–40. Read before the Honourable Society of Cymmrodorion, 24th May 1882, and in abstract before the Philological Society, 2nd June 1882.

Ellis, A.J. (1889) On Early English Pronunciation, with especial reference to Shakespeare and Chaucer, Part V: Existing Dialectal As Compared With West Saxon Pronunciation. London: Trübner & Co. Jones, D. (2003). Welsh Wildlife. Talybont, Ceredigion: Y Lolfa Cyf. Parry, D. (1999). A Grammar and Glossary of the Conservative Anglo-Welsh Dialects of Rural Wales.

Sheffield: The National Centre for English Cultural Tradition.

Penhallurick, R. (1982) ‘Two Gower Accents: A Phonological Comparison of Penclawdd and Reynoldston’, Transactions of the Yorkshire Dialect Society, Part LXXXII, Vol. XV (1982), 29-41.

Wright, J. (ed.) (1898-1905). The English Dialect Dictionary.

Six vols. (London: Henry Frowde).

66

Oxford English Dictionary Online: http://www.oed. com/. Chief Editor: Michael Proffitt; Editorial Director of Dictionaries: Judy Pearsall; Deputy Chief Editors: Philip Durkin, Edmund Weiner; Editorial Project Director: Sarah Williams; Editorial Content Director: Graeme Diamond (Oxford: Oxford University Press).

67

68

Beth yw tafodiaith Gŵyr? O ble y daeth, ac a yw’n cael ei defnyddio heddiw?

Yn y llyfr hwn, yn ogystal â thrafodaeth am hanes y dafodiaith – sef un o dafodieithoedd hynaf y Saesneg – fe gewch hefyd ddarganfod amrywiaeth o eiriau hanesyddol Gŵyr wedi eu rhannu’n nifer o benodau thematig. O eiriau sy’n disgrifio; geiriau am fwyd a diod; termau anifeiliaid a phlanhigion; i enwau gwrthrychau, pobl a digwyddiadau; a rhestr o idiomau ac ymadroddion lleol.

Gobeithio y bydd y llyfr hwn yn addas ar gyfer nifer o ddarllenwyr.

Pa un ai a ydych yn byw’n lleol gyda diddordeb yn hanes ieithyddol yr ardal, yn awdur sydd â diddordeb mewn ychwanegu hen dafodiaith Gŵyr at eich storïau, cogydd sy’n chwilio am syniadau rysáit, neu hyd yn oed botanegwr sydd â diddordeb mewn hen enwau planhigion: Does dim angen edrych ymhellach na Geirfa Gŵyr!