HISTORIA
TEOLOGIA
KULTURA
Autorka Magdalena Tytuła Redaktor naczelny Ireneusz Korpyś
Członek Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek:
Opracowanie redakcyjne Marta Pawlus Recenzent Ks. dr Jacek Molka Projekt graficzny, skład i łamanie Anna Stępień
Partnerzy: www.wiaraiksiazki.pl
Projekt okładki Anna Wiśnicka Korekta Józefina Kępa Dobór ilustracji Ireneusz Korpyś Józefina Kępa Fragmenty z Biblii Tysiąclecia, Wydanie V, Wydawnictwo Pallotinum, Poznań 1999.
Copyright © by Wydawnictwo Świętego Filipa Apostoła, Częstochowa 2016. Wszystkie prawa autorskie zastrzeżone. Wydanie pierwsze. Książka, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując ją, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy cudzą własność i prawo! Polska Izba Książki
Wydawnictwo Świętego Filipa Apostoła ul. Mirowska 35 42-200 Częstochowa tel. 34 372 48 50 wew. 1 kom. 517 732 994 www.swietyfilip.pl wydawnictwo@swietyfilip.pl
SPRZEDAŻ DETALICZNA I INTERNETOWA tel. 34 372 48 53 kom. 517 600 593 SPRZEDAŻ HURTOWA tel. 34 372 48 55 kom. 517 583 636
ZAMÓWIENIA MOŻNA SKŁADAĆ RÓWNIEŻ TELEFONICZNIE: 34 372 48 53 ORAZ PRZEZ STRONĘ INTERNETOWĄ: www.swietyfilip.pl INFOLINIA: 801 555 550 ISBN KOLEKCJI 978-83-8077-003-4 ISBN KSIĄŻKI 978-83-8077-005-8
Spis treści Wstęp. Biblia jak trącenie łokciem.......................................................... 5 PRZEDMOWA...............................................................................................7 sKRÓTY STOSOWANE W TEKŚCIE.......................................................9 Sigla biblijne (oznaczenia biblijnych ksiąg)....................9 STARY TESTAMENT............................................................................................... 9 NOWY TESTAMENT............................................................................................. 10
Piktogramy użyte w części Przeczytaj, zobacz, posłuchaJ.............................................................................................. 10 CZĘŚĆ I – SŁOWO.....................................................................................11 Lekcja 1. Jak używać języka?........................................................................... 12 Lekcja 2. Dlaczego Bóg milczy?....................................................................... 18 Lekcja 3. Po co są prorocy?.............................................................................. 24 Lekcja 4. W jaki sposób się modlić?................................................................ 30 Lekcja 5. Czego uczono w czasach biblijnych?............................................... 36
CZĘŚĆ II – STAN DUCHA.......................................................................41 Lekcja 6. Gniew – cnota czy grzech?............................................................... 42 Lekcja 7. Bojaźń i drżenie – jak biblijni bohaterowie przeżywali strach?... 48 Lekcja 8. Z czego śmiała się Sara, a z czego radowali się inni biblijni bohaterowie?..................................................................................... 54 Lekcja 9. Czy płacz jest męski?........................................................................ 62 Lekcja 10. Dlaczego człowiek nie może być sam?............................................ 68
CZĘŚĆ III – CIAŁO....................................................................................73 Lekcja 11. Od stóp do głowy – w jaki sposób Biblia opisuje cielesność?........ 74 Lekcja 12. Siłacze i słabeusze – jak interpretować biblijne obrazy fizycznej mocy i niemocy?............................................................................... 80 Lekcja 13. Skaza cielesna – co Biblia mówi na temat ułomności?................. 86 Lekcja 14. Seks – jakie praktyki zostały zakazane?......................................... 92 Lekcja 15. Urodziwy, czyli jaki?......................................................................... 98
CZĘŚĆ IV – MIĘDZY LUDŹMI............................................................103 Lekcja 16. Jedna, dwie czy... tysiąc – po ile żon mieli Izraelici?.................... 104 Lekcja 17. „Przylgnąć duszą całkowicie” – jak Biblia opisuje przyjaźń?..... 110 Lekcja 18. Co ma wspólnego wiara z gościnnością?...................................... 116 Lekcja 19. Jakie obrazy nienawiści można znaleźć w Biblii?....................... 122 Lekcja 20. Jak przysięgano w czasach biblijnych?.......................................... 128
CZĘŚĆ V – NA CO DZIEŃ I OD ŚWIĘTA..........................................135 Lekcja 21. Co Biblia mówi o odmierzaniu czasu i codziennym rytmie dnia?... 136 Lekcja 22. W jaki sposób należy świętować?.................................................. 142
Lekcja 23. Lśniące, rozdarte, pokutne, kolorowe... – jaka jest biblijna symbolika szat?............................................................................... 148 Lekcja 24. Złoto, srebro i klejnoty – co oznacza blask biżuterii opisywanej w Biblii?..............................................................................................156 Lekcja 25. Czemu służą muzyka i taniec?.........................................................162
CZĘŚĆ VI – WĘDRÓWKA.......................................................................167 Lekcja 26. Lekcja 27. Lekcja 28. Lekcja 29. Lekcja 30.
Którą drogę wybrać?..........................................................................168 Świat w ciągłym ruchu – co Biblia mówi o podróżowaniu?..........174 W poszukiwaniu raju utraconego – czy wygnani mogą żywić nadzieję?..................................................................................180 Przed kim i przed czym uciekają biblijni bohaterowie?.................186 Drogi i bezdroża, czyli czym naprawdę był Exodus?......................192
CZĘŚĆ VII – CUDA I ZJAWISKA NADPRZYRODZONE.................197 Lekcja 31. Ciało w służbie cudów – po co Bóg leczy i wskrzesza?...................198 Lekcja 32. Dziwy przyrody – jak daleko biblijnym historiom do baśni?........204 Lekcja 33. Cud powtórnych narodzin – czym jest nawrócenie w Biblii?........210 Lekcja 34. Sen – drabina do nieba czy zwodnicze majaki?..............................216 Lekcja 35. Dlaczego Jahwe sprzeciwia się praktykom magicznym?................222
CZĘŚĆ Viii – NATURA............................................................................227 Lekcja 36. Jaka to... pogoda?...............................................................................228 Lekcja 37. Błyskawice, grzmot i wicher – o czym świadczą biblijne obrazy burzy?.....................................................................................234 Lekcja 38. Skąd się biorą klęski żywiołowe?......................................................240 Lekcja 39. Ile pór roku wymienia Biblia?...........................................................246 Lekcja 40. Słońce, księżyc i gwiazdy – jak ludzie czasów biblijnych wyobrażali sobie wszechświat?.........................................................252
CZĘŚĆ IX – POLITYKA.......................................................................257 Lekcja 41. Od czego zaczął się Izrael?................................................................258 Lekcja 42. Wybranie – przywilej czy ciężar?.....................................................264 Lekcja 43. Co wiadomo o monarchii hebrajskiej?.............................................270 Lekcja 44. Poddanie i zwierzchność – w jaki sposób Biblia przedstawia świecką władzę?.................................................................................276 Lekcja 45. Czego dowodzi wojna?......................................................................282
CZĘŚĆ X – BOHATEROWIE BIBLIJNI – NOWY TESTAMENT......287 Lekcja 46. Co by było, gdyby nie apostoł Barnaba?.........................................288 Lekcja 47. Kim była Maria Magdalena?............................................................294 Lekcja 48. O co pytał Poncjusz Piłat?.................................................................300 Lekcja 49. Czego chciała Salome?.......................................................................306 Lekcja 50. Bogaci i wykształceni – ile wiemy o Trzech Królach?.....................312
4
Joachimowi
Wstęp
Biblia jak trącenie łokciem Jeśli wpisać w internetową wyszukiwarkę hasło „cytaty o Biblii”, dostaniemy tyleż samo pozytywnych, co negatywnych opinii na temat Księgi ksiąg. Z jednej strony możemy przeczytać, że Biblia jest najpoczytniejszą książką w całej historii ludzkości, najczęściej wydawaną, mającą jak żadna inna tłumaczenia na tysiące języków świata i najchętniej interpretowaną oraz z największą liczbą nawiązań literackich, plastycznych, muzycznych, filmowych itd. Z drugiej strony nie brakuje takich stwierdzeń jak np. to autorstwa Fryderyka Nietzschego, że to książka, która wyrządziła najwięcej zła na świecie. W tekście 100 lekcji Biblii czytelnik nie znajdzie jednak opinii na temat Księgi ksiąg. Jako autorka nie opowiadam się też po stronie żadnej z religii mających swoje korzenie w Biblii – moją ambicją było bowiem przygotować publikację popularnonaukową, która w obiektywny sposób przybli-
5
żyłaby czytelnikom sposób myślenia, estetykę, obyczajowość, moralność, system wierzeń, przesądów i pojęć ludzi, pośród których powstawały biblijne teksty. Struktura tej publikacji jest dwudzielna, co zaskutkowało wydaniem przygotowanego przeze mnie tekstu w dwóch tomach. O ile bowiem pierwszą część można nazwać bardziej teoretyczną, co w tym przypadku oznacza, że przedmiotem opisu były raczej generalia biblijnej rzeczywistości, np.: Bóg, prawo, dobro i zło, życie i śmierć, o tyle część druga jest bliższa powszedniości ludzi z epoki Starego i Nowego Testamentu – czytelnik znajdzie w niej informacje o tym, jak w żydowskiej kulturze postrzegano np. ciało, czas, zjawiska przyrodnicze czy zagadnienia związane z polityką. Ta dwudzielność 100 lekcji Biblii ma swoje odzwierciedlenie także w warstwie ilustracyjnej książki – w drugiej części publikacji czytelnik znajdzie więcej reprodukcji dzieł plastycznych o świeckiej tematyce, co stanowi ciekawe tło dla biblijnego tekstu. Każdy autor ma swoje mniej i bardziej lubiane dzieła albo ich fragmenty. Dwudzielność 100 lekcji Biblii ma również ten aspekt: choć cenię całość tekstu i mam nieprzemijającą świadomość włożonego w tę pracę wysiłku, to jednak druga część publikacji jest tą mi bliższą, może dlatego, że skupioną na jakże ciekawej dla mnie samej codzienności biblijnego świata. Z tym większymi emocjami polecam ją uwadze czytelników. Wracając do opinii na temat Biblii – pośród setek innych można znaleźć i taką, którą wyraził znakomity polski XX-wieczny pisarz Miron Białoszewski: „Biblia jako język, słowa, wyciągi, mądrości, skróty, rytmy, stylizacja, symbole, całe gotowe łańcuchy do poruszeń metaforycznych, na ogniwa wzruszeniowe, na co dzień, wiadome jak trącenie łokciem”. Dla Białoszewskiego Biblia (a szerzej: tradycja literacka) będąc „więzieniem”, staje się tak naprawdę wyzwoleniem mocy twórczych. Paradoksalnie: choć określa ramy, może wytrącić ze schematów, raz wstydliwym wzruszeniem, a innym razem czymś mocniejszym, jak brutalne i spodziewane przecież, a jednak bolesne trącenie kogoś łokciem w tłumie. Jako autorka 100 lekcji Biblii mam zatem nadzieję, że ta publikacja zainspiruje Cię, Czytelniku, do częstszego sięgania po bogactwo formy i treści Księgi ksiąg. Co do tego, że po Biblię sięgać warto, nie mam bowiem wątpliwości. Magdalena Tytuła
6
PRZEDMOWA Biblia to najchętniej czytana księga na świecie. Przetłumaczono ją na ponad dwa i pół tysiąca języków i narzeczy (w całości bądź w części). Pismo Święte zachwycało i zachwyca nie tylko chrześcijan, ale również tych wszystkich, którzy poszukują sensu i celu życia. Obejmuje ono w swoich siedemdziesięciu kilku księgach stopniowe objawianie się Boga w historii ludzkości. Najpierw Stwórca ukazuje siebie narodowi wybranemu, by potem zaistnieć przed całym światem w osobie Jezusa z Nazaretu. Owa Boża historia zbawienia opisana jest na kartach Starego i Nowego Testamentu. Jeśli chodzi o ten pierwszy, to powstawał on mniej więcej od XII stulecia do połowy I wieku przed Chrystusem. A zatem pisano go przez ponad tysiąc lat. Wielokrotnie też jego księgi były na nowo redagowane. I choć ich autorami byli konkretni ludzie, jednak spisywali je i przerabiali zgodnie z charyzmatem Bożego natchnienia. Duch Święty, jak wierzymy, towarzyszył ich ludzkim zdolnościom i umożliwił im na przekazywanie niezmiennych prawd o Bogu. Stary Testament rozpoczyna Pięcioksiąg, tzw. Tora, czyli prawo, według którego pobożni Izraelici układali swoje życie. Wśród czterdziestu sześciu ksiąg wchodzących w skład Starego Testamentu znajdziemy perełki światowego piśmiennictwa, poczynając m.in. od wzniosłych tekstów prorockich poprzez finezyjne psalmy, a kończąc na ponadczasowych myślach literatury mądrościowej. Te w przeważającej mierze napisane po hebrajsku treści przesiąknięte są niezachwianą wiarą w Bożą opiekę nad narodem wybranym w znaczeniu kolektywnym, jak i indywidualnym. Bóg troszczy się o swoich wybranych. Zawiera z nimi przymierze. Daje im Dekalog i prawa, których powinni przestrzegać. Jeśli ludzie są Mu wierni, to i On jest wierny. Dopełnieniem Bożego objawienia Starego Testamentu jest zapowiadane przez niego nadejście ery mesjańskiej, kiedy to na świecie pojawi się Boży Pomazaniec, czyli Mesjasz. Jest nim Jezus z Nazaretu. Jego dzieje opisuje Nowy Testament, a szczególnie cztery Ewangelie. W jego skład wchodzi dwadzieścia siedem ksiąg powstałych w zdecydowanej większości w drugiej
7
połowie I stulecia po Chrystusie. Ich głównym bohaterem jest nie kto inny tylko Jezus, Jego nauczanie i to, co się dzieje z ludźmi, którzy Mu uwierzyli. To właśnie On – Syn Boży objawia światu zamysły Stwórcy. Gromadzi wokół siebie wspólnotę uczniów, z której wyrasta pierwszy apostolski Kościół. Chrystus wskazuje na siebie jako na Tego, który zna Boga. Mówi nawet: „Ja i Ojciec jedno jesteśmy” (J 10, 30). On ukazuje nam prawdziwe oblicze Ojca. Potem wybiera św. Piotra. Ma on przewodzić założonej przez Niego wspólnocie, która nabiera realnych kształtów po wydarzeniach paschalnych, czyli po śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa. To wszystko opisują właśnie Ewangelie i Dzieje Apostolskie. Dobra Nowina zapisana na kartach Nowego Testamentu przyjmuje potem m.in. formę listów. Ich najsłynniejszym autorem jest Apostoł Narodów. Święty Paweł bowiem ma odwagę nieść Jezusowe przepowiadanie na krańce świata. Zakłada gminy chrześcijańskie wśród pogan. Podtrzymuje je na duchu. Rozwiązuje zaistniałe w nich problemy. Słowem – ewangelizuje w myśl Chrystusowego polecenia udzielania chrztu wszystkim narodom i czynienia z nich uczniów (por. Mt 28, 19n). Czymże jest zatem Biblia? Można śmiało powiedzieć, że jest listem Pana Boga zaadresowanym do wszystkich ludzi. Bóg bowiem nie ma względu na osoby. Każdy dla Niego jest ważny. Każdy ma takie samo znaczenie. On pragnie, by wszyscy zostali zbawieni. Chce ofiarować nam swoją miłość. Mówi nam o tym właśnie w Biblii. Pytanie tylko, czy zechcemy na ten list odpowiedzieć całym naszym życiem zgodnym z przesłaniem zawartym w Piśmie Świętym. Książka 100 lekcji Biblii, którą napisała Magdalena Tytuła, z pewnością pomoże w udzieleniu takiej odpowiedzi. To lektura fascynująca. Trzeba podziwiać tytaniczną pracę Autorki. Chylę nisko czoła przed jej erudycją. Studiom biblijnym poświęciłem 10 lat mojego życia. Jednak nie przypominam sobie, bym kiedykolwiek miał do czynienia z pozycją podobną do tej, która właśnie trafia, drogi Czytelniku, w Twoje ręce. W języku polskim czegoś takiego jeszcze nie było. Jeśli chodzi o książki obcojęzyczne, to też takiej nie znajdziemy. 100 lekcji Biblii czyta się niemal jak powieść wciągającą w swoją fabułę. Jest perfekcyjnie dopracowana w każdym szczególe, który jest istotny dla zrozumienia danego tematu. Można ją czytać „od deski do deski”, lekcję po lekcji. Można też, dzięki umiejętnie sformułowanym podpowiedziom, zgłębiać interesujący nas wątek. Ubogacają ją także różnorakie ciekawostki. Magdalena Tytuła w swojej książce oparła się o solidną i fachową literaturę tematu. Potrafiła zaadaptować jej treść i przetworzyć ją w taki sposób, że jej dzieło (z mojej strony to nie jest słowne nadużycie) nabrało wymiaru bardzo popularyzatorskiego. Skutek jest taki, że każdy po lekturze 100 lekcji Biblii może powiedzieć – „To był świetnie spędzony czas”. Czas, który pozwolił odkryć głębię biblijnego przesłania. A zatem miłej lektury!
8
Ks. dr Jacek Molka
Skróty stosowane w tekście aram. aramejski bd. bez daty bm. bez miejsca gr. grecki hebr. hebrajski i in. i inne itd. i tak dalej itp. i tym podobne łac. łaciński m.in. między innymi mln miliony n.e. naszej ery np. na przykład ok. około
p.n.e. przed naszą erą przyp. przypomnienie r. rok s. strona św. święty t. tom tj. to jest tys. tysiące tzn. to znaczy tzw. tak zwany w. wiek wg według zob. zobacz
Sigla biblijne (oznaczenia biblijnych ksiąg) Stary Testament Rdz Wj Kpł Lb Pwt Joz Sdz Rt 1 Sm 2 Sm 1 Krl 2 Krl 1 Krn 2 Krn Ezd Ne Tb Jdt Est 1 Mch 2 Mch Hi Ps
Księga Rodzaju Księga Wyjścia Księga Kapłańska Księga Liczb Księga Powtórzonego Prawa Księga Jozuego Księga Sędziów Księga Rut Pierwsza Księga Samuela Druga Księga Samuela Pierwsza Księga Królewska Druga Księga Królewska Pierwsza Księga Kronik Druga Księga Kronik Księga Ezdrasza Księga Nehemiasza Księga Tobiasza Księga Judyty Księga Estery Pierwsza Księga Machabejska Druga Księga Machabejska Księga Hioba Księga Psalmów
Prz Koh PnP Mdr Syr Iz Jr Lm Ba Ez Dn Oz Jl Am Ab Jon Mi Na Ha So Ag Za Ml
Księga Przysłów Księga Koheleta Pieśń nad Pieśniami Księga Mądrości Mądrość Syracha Księga Izajasza Księga Jeremiasza Lamentacje Księga Barucha Księga Ezechiela Księga Daniela Księga Ozeasza Księga Joela Księga Amosa Księga Abdiasza Księga Jonasza Księga Micheasza Księga Nahuma Księga Habakuka Księga Sofoniasza Księga Aggeusza Księga Zachariasza Księga Malachiasza
9
NOWy Testament Mt Ewangelia wg św. Mateusza Mk Ewangelia wg św. Marka Łk Ewangelia wg św. Łukasza J Ewangelia wg św. Jana Dz Dzieje Apostolskie Rz List do Rzymian 1 Kor Pierwszy List do Koryntian 2 Kor Drugi List do Koryntian Ga List do Galatów Ef List do Efezjan Flp List do Filipian Kol List do Kolosan 1 Tes Pierwszy List do Tesaloniczan 2 Tes Drugi List do Tesaloniczan
1 Tm 2 Tm Tt Flm Hbr Jk 1 P 2 P 1 J 2 J 3 J Jud Ap
Pierwszy List do Tymoteusza Drugi List do Tymoteusza List do Tytusa List do Filemona List do Hebrajczyków List św. Jakuba Pierwszy List św. Piotra Drugi List św. Piotra Pierwszy List św. Jana Drugi List św. Jana Trzeci List św. Jana List św. Judy Apokalipsa św. Jana
Piktogramy użyte w części Przeczytaj, zobacz, posłuchaj... literatura sztuki plastyczne widowisko teatralne film muzyka
Vincent van Gogh, Martwa natura z Biblią (1885). Muzeum Vincenta van Gogha w Amsterdamie, Holandia
10
Abel Grimmer, Wieża Babel (1604). Kolekcja prywatna
SŁOWO
CZĘŚĆ I
SŁOWO
11
Lekcja 1
Jak używać języka? Próbując określić swoistość natury ludzkiej, filozofowie nazywali człowieka m.in. animal socialis (z łac. istota społeczna) i animal loquens (z łac. istota mówiąca). I choć w Biblii człowiek to przede wszystkim animal religiosus (z łac. istota religijna), można uznać, że także w Księdze ksiąg zdolność komunikowania się za pomocą słów jest jednym z ważniejszych rysów gatunku ludzkiego. Mowa jest Bożym darem (a odebranie jej może być Bożą karą), natomiast sposób, w jaki ludzie używają języka, świadczy o ich moralnej i religijnej postawie.
Gilliam van der Gouwen, Zachariasz w świątyni (1728). Rijksmuseum w Amsterdamie, Holandia
12
W Biblii mówi przede wszystkim Bóg1. Mówiąc, dowodzi tego, że istnieje – i właśnie tak ukazują go biblijni autorzy: Jahwe jest żywy i aktywnie poszukuje sposobów komunikowania się ze swoim ludem. To nie jest byt oddzielony od ziemskiej codzienności, „martwy” w tym sensie, że daleki, niedostępny i niezainteresowany interakcją z ludźmi, ale ktoś, kto nieustannie przemawia przez patriarchów i proroków. Więcej: biblijny Bóg to samo Słowo (J 1, 1) mające moc twórczą (J 1, 2). I to właśnie Słowo ludzie mogą rozpoznać (zrozumieć), a potem je przyjąć bądź odrzucić (J 1, 10) – wyrazem ich postawy wobec Słowa stają się w Księdze ksiąg ich własne słowa, język, jakim się posługują.
1 Judaizm jest określany jako „religia Księgi”, a jego centrum stanowi właśnie słowo Jahwe – za: S. Jędrzejewski, Biblia i judaizm, Kraków 2007, s. 103.
SŁOWO
Mowa pomieszana
Hebrajski, czyli święty
Z tematem „język w Biblii” automatycznie kojarzy się historia o wieży Babel. Mit Ponieważ zgodnie z Talo tym, że na początku dziejów ludzkość mudem Jahwe, stwarzając świat, posłutworzyła jedną wspólnotę posługującą się giwał się językiem hebrajskim, to włajednym językiem (Rdz 11, 1), nie jest oryśnie ten język jest uznawany przez ginalnym biblijnym pomysłem. Podobna Żydów za święty (dlatego tradycyjteza znana była np. Sumerom – przedsta2 ny judaizm podkreśla wagę modlitwy wia ją epos o Enmerkarze . Opowieść o wieży Babel, jej zburzeniu w języku hebrajskim). Zgodnie z wiei gniewie Boga, który to gniew poskutkorzeniami tajemnicą hebrajszczyzny wał pomieszaniem języków i rozproszejest jej twórcza moc – Żydzi są przeniem ludzi „po całej powierzchni ziemi” konani, że wystarczą odpowiednie (Rdz 11, 9), jest zagadkowa, mimo że łakombinacje liter, by powołać coś two można zrozumieć zamierzenie autora, do życia. Według legend przyjście Mektóry dołączył ten mit do biblijnej historii sjasza przywróci na ziemi stan sprzed początków świata: chciał w ten sposób wypomieszania języków na wieży Babel – jaśnić genezę podziału rodzaju ludzkiego cały rodzaj ludzki znów będzie mówić na narody. Na czym zatem polega tajemniw jednym, właśnie hebrajskim, języku. ca historii o wieży Babel? Otóż Biblia wcale nie mówi o pysze buZa: A. Unterman, Encyklopedia tradycji downiczych wieży ani o przyświecającym i legend żydowskich, Warszawa 1994, s. 110. im celu dosięgnięcia nieba w znaczeniu: wtargnięcia do sfery boskości, skalania sacrum przez profanum. Wszak budujący mówili tylko: „Chodźcie, zbudujemy sobie (…) wieżę, której wierzchołek będzie sięgał nieba, i w ten sposób uczynimy sobie znak, abyśmy się nie rozproszyli po całej ziemi” (Rdz 11, 4). Wydaje się zatem, że u źródeł pomysłu wieży Babel stał zamiar zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa: kiedy wędrujący ze wschodu ludzie napotkali atrakcyjną dla nich krainę i postanowili się tam osiedlić, chcieli mieć pewność, że nikt z nich nie zabłądzi na nowej ziemi, i uznali, że potrzebny im będzie punkt orientacyjny – tak wysoki, by był widoczny z każdego miejsca nowo zasiedlonego obszaru. Ich wieża nie miała być zatem wyzwaniem rzuconym niebu3. Tymczasem Jahwe, widząc poczynania ludzi, antycypował ich przyszłe postępowanie (i ich przyszłą pychę): „w przyszłości nic nie będzie dla nich niemożliwe, cokolwiek zamierzą uczynić” (Rdz 11, 6), więc odebrał im to, co stanowiło o sile wspólnoty: możliwość porozumiewania się. Można zatem zaryzykować stwierdzenie, że zburzenie wieży Babel i pomieszanie języków nie było zdeptaniem pięści już wycelowanej w niebo, ale usunięciem ewentualnego zagrożenia. 2
Za: Słownik wiedzy biblijnej, Warszawa 1997, hasło Wieża Babel. Francuski archeolog, André Parrot, twierdzi wręcz, że było to raczej wołanie o pomoc, a wieża Babel miała funkcje podobne do gotyckich katedr: miała być podnóżkiem świątyni, drabiną do nieba, miejscem błagania i wielbienia Boga, a nie bluźnienia mu – A. Parrot, Biblia i starożytny świat, Warszawa 1968, s. 76-112.
3
13
Lekcja 4
W jaki sposób się modlić? Współczesne pogardliwe określenie „klepać zdrowaśki” nijak nie przystaje do biblijnych opisów modlitw. Nie da się bowiem tak nazwać ani rozmowy Abrahama z Jahwe na temat Sodomy i Gomory, która to rozmowa w swej istocie była przecież modlitwą, ani dialogu Mojżesza z Bogiem na górze Horeb, ani dramatycznych perswazji, jakimi Jozue przekonywał Boga do odwrócenia kary zesłanej na Izraelitów, ani zataczania się (sic!) w modlitewnym zapamiętaniu przed Bogiem Anny błagającej o dar rodzicielstwa, ani pełnego czułości wezwania Abba, jakim zwracał się do Boga Jezus, ani wielu, wielu innych modlitewnych sytuacji. Biblijne modlitwy dziś prędzej nazwalibyśmy targowaniem się, dyskusją, negocjacjami… – a zaraz potem przyszłaby refleksja: no, dobrze, ale przecież jedną ze stron tych dialogów był Bóg, więc jakim cudem pobożni i pełni strachu woF. Schurig, W modlitwie (1889). Kolekcja pry- bec nadprzyrodzonego Izraelici rościli sobie prawo do jakichkolwiek negocjacji watna z Jahwe? Czyż bowiem wyrażenie „targowanie się z Bogiem” nie brzmi w tym kontekście jak oksymoron? A jednak jeśli dokładnie wczytamy się w tekst Księgi ksiąg, odkryjemy, że dla ludzi czasów biblijnych modlitwa nie była powtarzaniem utartych i bezpiecznych formułek ani zaklinaniem bóstwa, by trwało przychylne ludziom. Żywości rozmowom z Bogiem przydawały pytania, dramatyczne gesty (np. rozdzieranie szat → Lekcja 23), śmiech (→ Lekcja 8) i płacz (→ Lekcja 9) przed Bogiem, pełne radości śpiewanie mu, a nawet zapamiętały taniec (→ Lekcja 25), w jaki spontanicznie przeradzała się modlitwa. A to wcale nie koniec związanych z modlitwą paradoksów, jakie znajdziemy w Biblii.
30
Skoro w relacjach człowieka z Bogiem modlitwa nie musi być sformalizowanym aktem, ale przypomina raczej rozmowę niż rytualne wzywanie Jahwe, nie powinno dziwić, że w Biblii modlitwę nierzadko inicjuje… sam Bóg. I to nie tylko w tym sensie, że ujawnia swą obecność11, dzięki czemu wierzący może zacząć do niego przemawiać, ale także w znaczeniu zagajania, zadawania pytań człowiekowi, zachęty do wypowiedzenia przez ludzi swoich racji. Na przykład kiedy na początku wędrówki przez pustynię Izraelici zbuntowali się przeciw Bogu (→ Lekcja 30) i szemrali przeciw Mojżeszowi źli, że wyprowadził ich z Egiptu, to Jahwe zainicjował modlitewną sytuację, zwracając się do Mojżesza z pytaniem: „Dokądże jeszcze ten lud będzie Mi uwłaczał?” (Lb 14, 11) i grożąc Izraelitom karą. Wtedy Mojżesz zaczął przekonywać Boga, by tego nie czynił, sprytnie perswadując, że jeśli Jahwe wytraci swój naród, da innym ludom powód do szyderstw z siebie: „Gdy więc ten naród wybijesz do ostatniego męża, narody, które o tym posłyszą, powiedzą o Tobie: »Pan nie mógł sprawić, by ten naród wszedł do kraju, który mu poprzysiągł, i dlatego ich wytracił na pustyni«” (Lb 14, 15-16). I choć w istocie modlitwa Mojżesza była błaganiem o przebaczenie i darowanie kary, właśnie miała formę perswazji, a cała rozmowa z Jahwe przypominała raczej subtelne negocjacje niż pokłony składane bóstwu. W innej sytuacji to Bóg przyszedł do Salomona we śnie (→ Lekcja 34), by zapytać króla o to, jaki dar byłby przez niego najbardziej pożądany (1 Krl 3, 5-14). Salomon więc poprosił Boga o mądrość –
SŁOWO
Otwarcie rozmowy
Modlitwa w ruchu Pobożni Żydzi za wzór modlitwy uznawali żarliwą postawę Anny, matki Samuela (1 Sm 1). W czasie modlitwy należało zatem odciąć się od świata zewnętrznego, od świeckich myśli i całym sobą (zgodnie z Ps 35, 10) zwrócić się do Boga. Stąd postawa modlitewnego kołysania – kołysząc się w tył i w przód, modlący się bądź studiujący Torę Żyd wpada w rodzaj ekstazy. Mistycy tłumaczyli, że takie kołysanie stanowi odbicie chybotliwego płomyka żydowskiej duszy, która płonie dzięki iskrze pochodzącej ze świętego światła Jahwe – zatem chybotanie to jednoczenie się duszy ze swym pierwotnym Boskim źródłem. Za: A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, Warszawa 1994, s. 185-186.
Vicente Macip Comes, Modlitwa Jezusa w Ogrójcu (XVI/XVII). Muzeum Prado w Madrycie, Hiszpania
11
Przykładowo: w gorejącym krzewie, przez co zaciekawia człowieka i prowokuje go do podejścia bliżej (Wj 3, 3), czy w obłoku (np. Lb 11, 25).
31
Modlitwy pierwszych chrześcijan W pierwotnym Kościele modlono się zazwyczaj na stojąco z uniesionymi rękami i otwartymi dłońmi (lub ze skrzyżowanymi na piersiach rękami). Taka postawa miała uzewnętrzniać to, że dusza chrześcijanina pragnie połączyć się z Bogiem. Z kolei modlitwa w pozycji klęczącej oddawała pokorę i błagalny charakter zwracania się do Boga. Gest złożonych rąk wywodzi się ze znacznie późniejszych czasów – to zwyczaj germański, będący w czasach porządku feudalnego symbolicznym przypieczętowaniem hołdu składanego przez wasala suwerenowi.
i choć jego błaganie nosiło już bardziej czytelne dla nas cechy modlitwy (uniżony zwrot do Boga, błaganie poprzedzone wychwalaniem Jahwe itp.), to jednak pozostało częścią dialogu, co więcej: dialogu rozgrywającego się w podświadomości Salomona i zainicjowanego przez Jahwe.
Vis-à-vis
Charakterystyczną cechą biblijnych modlitw jest to, że są to rozmowy twarzą w twarz. Sam Bóg tak właśnie definiuje swoje spotkania z Mojżeszem: „Twarzą w twarz mówię do niego –/ w sposób jawny, a nie przez wyrazy ukryte” (Lb 12, 8). Określenie „twarzą w twarz” należy zatem rozumieć nie Za: A. Hamman, Życie codzienne pierwszych chrześcijan, Warszawa 1990, s. 246 i n. tyle jako rozmowę widzialnego z widzialnym12, ile jako czytelność i prostotę używanych w modlitwie słów – i to używanych przez obie strony dialogu. Zatem Jahwe nie mówi przez zagadki, a rozmowa z nim to właśnie rozmowa (Rdz 18, 33), która nie ma charakteru magicznych zaklęć, wypowiadania tajemniczych i szyfrowanych formuł; Bóg używa języka zwykłego, zrozumiałego dla ludzi – i takiego też oczekuje od wiernych zwracających się do niego w modlitwie. Dlatego właśnie biblijne modlitwy to raczej formułowanie pytań do Jahwe (jak np. w przypadku Abrahama, który twardo negocjuje z Bogiem i powątpiewa w sens wytracania „sprawiedliwych wespół z bezbożnymi” przy zniszczeniu Sodomy – Rdz 18, 23-33), targowanie się z Bogiem (choćby w czasie prorockiej wizji, np. Am 7, 1-9), otwieranie swego serca przed Bogiem z pełnymi westchnień emocjonalnymi wykrzyknieniami i pytaniami retorycznymi (jak np. w przypadku Jozuego, który błagał Jahwe o łaskę dla ludu, rozdzierając swe szaty i bijąc pokłony Bogu – Joz 7, 6-9) czy wręcz zawodzenie przed Bogiem (jak czyniła to Anna, która przez wiele lat płakała w świątyni Pana – 1 Sm 1, 7 – i bezgłośnie mówiła do Jahwe, chwiejąc się i „wylewając swą duszę przed Panem” – 1 Sm 1, 12-16) albo proste przyznawanie się do winy połączone z błaganiem o wybaczenie oraz przypomnieniem Bogu (sic!) jego własnych obietnic (np. Ne 1, 5-11). I choć nie brakuje w tych wołaniach do Boga czy we wzywaniu imienia Pana (Rdz 4, 26) także i modlitewnych inwokacji (jak np. w modlitwie Ezechiasza w świątyni zaczynającej się od zwrotu: „Panie, Boże Izraela! Który zasia12
32
Biblia powtarza, że człowiek, który zobaczyłby oblicze Jahwe, umarłby od blasku bijącego od Boga.
SŁOWO
dasz na cherubach, Ty sam jeden jesteś Bogiem wszystkich królestw świata” – 2 Krl 19, 15; zob. też np. 2 Krn 14, 10; Ne 1, 5; Dn 9, 4), to te formułki stanowią raczej wstęp do zwykłej rozmowy czy przekonywania Boga do swoich racji niż otwarcie sformalizowanego kontaktu z Jahwe.
Giovanni Antonio Guardi, Mojżesz i płonący krzew (XVIII). Kolekcja prywatna
Recepty na modlitwy Biblijne opisy modlitw każą też wnioskować na temat tego, jaką modlitwę można uznać za dobrą. Na przykład o Mojżeszu mówi się, że „zaczął usilnie błagać Pana” (Wj 32, 11) i czuć w tym stwierdzeniu wskazówkę: modlitwa musi być prowadzona całym sobą, w emocjonalnym wysiłku, słowa mają oddawać stan ducha, a z Bogiem nie można rozmawiać „na zimno”. W innym miejscu znajdziemy informację, że Mojżesz modlił się przez 40 dni i nocy, bez ustanku (Pwt 9, 25), z czego znów można wnosić, że modlitwa nie może być traktowana jako formalność, ale musi być wytrwała,
33
tego, kogo wychowuje i poucza Bóg (Ps 94, 12). Bóg nauczyciel jest nazwany przewodnikiem człowieka – jedynym, kto jest w stanie wskazać ludziom właściwą ścieżkę, bo wiodącą przez równą ziemię (Ps 143, 10). I jeszcze jeden wątek: szkoła Boga istnieje od zarania czasów i jest szkołą miłości. Prorok Ozeasz (Oz 11, 3-4), przytaczając słowa Jahwe, mówi o tym, że to Bóg nauczył naród izraelski wszystkiego, począwszy od tak elementarnych spraw jak np. nauka chodzenia. Jahwe jako nauczyciel jest opiekuńczy niczym matka biorąca na ramiona swe dziecko, tuląca je z miłością i karmiąca je.
Co z tego wynika? Dziś wykształcenie traktuje się jak wartość ekonomiczną – to, jaką ukończyło się szkołę czy uczelnię, z jakimi stopniami i z jakimi dodatkowymi osiągnięciami czy dyplomami, decyduje o szansach na zatrudnienie i życie pełne sukcesów. W epoce, która bliska jest tego, by listami rankingowymi objąć jak najwcześniejsze etapy nauczania, trudno jest zrozumieć wnioski płynące z Biblii. Pokora jako wartość w procesie nauczania? Przetrawianie wciąż tych samych wersetów zamiast poszukiwania innowacyjnych rozwiązań? Miłość i wzajemny szacunek w miejsce rywalizacji? A właśnie taka jest treść biblijnej nauki – dodajmy: nauki, która doprowadziła do wykształcenia wielu wybitnych przedstawicieli narodu żydowskiego.
Przeczytaj, zobacz, posłuchaj... A. Mickiewicz, Pchła i rabin (pierwodruk w tomie Pisma), 1861. M. Romanowski, Rabin (tom Zbiór poetów polskich XIX w. Księga trzecia), Warszawa 1962. N. Gordon, Rabin, Katowice 2007. J. Sfar, Kot rabina (komiks), Warszawa 2013. Rembrandt, Stary rabin, przed 1643. J.P. Norblin, Dzieci żydowskie w drodze do chederu, 1817. M. Gottlieb, Portret rabina, 1887.
40
William-Adolphe Bouguereau, Kobiety przy grobie (1890). Kolekcja prywatna
STAN DUCHA
CZĘŚĆ II
STAN DUCHA 41
Lekcja 6:
Gniew – cnota czy grzech?
Antoni Brodowski, Gniew Saula na Dawida (1812-1819). Muzeum Narodowe w Warszawie, Polska
Piekielny, ślepy i głuchy – taki może być gniew człowieka. Jeśli jest silny, prowadzi do szalonych czynów. Wściekłość, którą wywołuje, ostatecznie tłumi głos rozsądku, angażuje wszystkie myśli i uczucia, nie zostawiając miejsca na najmniejsze nawet wątpliwości ani jakiekolwiek roztrząsania, czy warto aż tak się gniewać i jakie mogą być konsekwencje dokonanych w gniewie czynów. Gniew bywa porywczy. Niepowstrzymany gniew sprawia, że człowiek wybucha, kipi, trzęsie się, pieni, płonie, miota – i nie są to wcale metafory! A jednak gniew może być też czymś dobrym. Kiedy?
Biblia nie osądza gniewu jednoznacznie. Z jednej strony czyni zeń cechę głupców (np. Koh 7, 9), mówi, że gniew prowadzi do grzechu (Ps 37, 8), a z drugiej podaje przykłady gniewu pozytywnego – takiego, który jest odpowiedzią na zło i może sprawić, że grzesznik się opamięta. Gniewa się przecież Bóg (zob. ramka Gniew jak ogień), wielokrotnie gniewał się Jezus, gniewali się Mojżesz i prorocy będący świadkami bezbożności Izraela, gniewali się różni biblijni bohaterowie, widząc wokół siebie przemoc i krzywdzenie słabych czy niewinnych – w ich przypadku to brak gniewu (czyli obojętność na zło) byłby czymś moralnie podejrzanym. Warto zatem prześledzić biblijne opisy gniewu, by poznać różne jego odcienie i przekonać się, co decyduje o tym, jak gniew jest oceniany.
Bez umiaru
42
Gniew może być bardzo silną namiętnością, taką, która opanowuje człowieka bez reszty, sprawia, że osoba zagniewana zaczyna tracić kontrolę nad sobą – nad swoimi myślami, emocjami, słowami i wreszcie czynami. To m.in. dlatego mówi się, że gniew zaślepia człowieka. Taki właśnie ślepy gniew trawił np. Symeona i Lewiego, synów Jakuba mszczących się za krzywdę swojej siostry Diny, o których sam ojciec
Biblia obfituje w obrazy gniewu Jahwe – powtarzają się w nich motywy ognia, np.: • Mojżesz po ucieczce z Egiptu w swojej pieśni dziękczynnej na cześć Boga głosi: „Pełen potęgi zniszczyłeś przeciwników Twoich, Twój gniew im okazałeś, a spalił ich jak słomę” (Wj 15, 7); • Bóg, zobowiązując Izraelitów do opieki nad wdowami i sierotami, ostrzega, że w razie krzywdy wyrządzonej wdowom i sierotom: „zapali się gniew mój i wygubię was” (Wj 22, 23); • wielokrotnie w czasie wędrówki przez pustynię (→ Lekcja 30) lud szemrał przeciw Bogu, więc: „Gdy to usłyszał Pan, zapłonął gniewem. Zapalił się przeciw nim ogień Pana” (Lb 11, 1); • zakazując małżeństw mieszanych (→ Lekcja 16), Bóg ostrzega, że skutkiem nieposłuszeństwa „rozpaliłby się gniew Pana na was i prędko by was zniszczył” (Pwt 7, 4); • bałwochwalstwo Izraelitów sprawia, że Bóg woła: „Zapłonął żar mego gniewu,/ co sięga do głębin Szeolu” (Pwt 32, 22); • w Księdze Sędziów wielokrotnie mowa jest o tym, że grzechy Izraela sprawiły, że „zapłonął gniew Pana” (np. Sdz 2, 14; Sdz 3, 8; Sdz 10, 7); • Chulda, prorokini (→ Lekcja 3) przekazała Izraelitom następujące słowa Boga: „Za to, że opuścili mnie i składali ofiary kadzielne bogom obcym, drażniąc mię wszystkimi dziełami rąk swoich, zapłonął mój gniew przeciw temu miejscu i nie zagaśnie” (2 Krn 34, 25); • psalmista modli się o pokaranie wrogów Jahwe: „Niech Pan ich pochłonie w swym gniewie, a ogień niechaj ich strawi!” (Ps 21, 10); • prorok Izajasz pisał: „Od gniewu Pańskiego zapalił się kraj, i stał się naród pastwą ognia” (Iz 9, 18), a w innym miejscu: „Pan kipi gniewem na wszystkich pogan i wrze z oburzenia na wszystkie ich wojska” (Iz 34, 2); • w Księdze Jeremiasza czytamy słowa przekazane prorokowi przez Boga: „Gniew mój bowiem rozniecił ogień, który nad wami zapłonie” (Jr 15, 14), a w innym miejscu: „rozpaliliście ogień mojego gniewu – będzie on płonął na wieki” (Jr 17, 4) i: „gniew mój wybuchnie jak ogień, będzie płonął i nikt nie zdoła go zgasić, z powodu waszych przewrotnych uczynków” (Jr 21, 12).
powiedział: „Przeklęty ten ich gniew, gdyż był gwałtowny,/ i ich zawziętość, gdyż była okrucieństwem!” (Rdz 49, 7). Historia Symeona i Lewiego pokazuje, że gniew może być osądzany jako zły, nawet jeśli jest słuszny. Przecież wściekłość braci wybuchła na wieść o tym, że ich siostra została porwana i zgwałcona przez jednego z mieszkańców Sychem (Rdz 34). Biblijny autor przyznaje: „bardzo się rozgniewali, że popełniono czyn, który u Izraelitów uchodził za zbrodnię” (Rdz 34, 7). A jednak w tej opowieści od początku
43
STAN DUCHA
Gniew jak ogień
Lekcja 28
W poszukiwaniu raju utraconego – czy wygnani mogą żywić nadzieję?
Benjamin West, Wypędzenie Adama i Ewy z Raju (1791). Narodowa Galeria Sztuki w Waszyngtonie
Gdyby chcieć narysować opowiadaną w Biblii historię rodzaju ludzkiego, rysunek mógłby przedstawiać ścieżkę o kształcie litery „U”11. Początek tej drogi to pierwotny stan szczęścia i obfitości w raju12, potem następuje gwałtowny upadek (linia schodzi niemal pionowo w dół wraz ze strąceniem pierwszych rodziców z wyżyn niebieskiej szczęśliwości ku nizinom ziemi jałowej) – wypędzenie z Edenu stanowi diametralną odmianę losów ludzkości. Następnie kolejne pokolenia muszą znosić jednostajny trud pobytu na ziemi, karmiąc się jedynie nadzieją, że kiedyś – na końcu czasów i po końcu świata – powrócą do niebieskiej ojczyzny, czyli: znów uniosą się ku rajskiemu szczęściu.
Porównywanie opisywanych w Biblii warunków życia z Edenu i tych ziemskich jest jak zestawianie dwóch totalnie odmiennych rzeczywistości. Adam i Ewa, którzy mieli za sobą życie w raju, wygnanie z Edenu musieli odczuwać nie tyle jako przeniesienie w inną przestrzeń, ile jako przekleństwo skazania na drugie życie – życie tak różne od poprzedniego, że wygnanie było dla nich czymś w rodzaju drugich narodzin, nowego otwarcia ich losów (a przez nich: losów całej ludzkości). Przy czym w tym przypadku nowe otwarcie należy rozumieć zupełnie inaczej, niż przedstawiał to Jezus Nikodemowi (J 3, 3-8) – nowemu narodzeniu pierwszych rodziców towarzyszyła nie radość odnowy moralnej, ale poczucie odtrącenia, upadku i utraty. Dlatego odtąd losy ludzkości – tak jak przedstawiają to biblijni autorzy – są naznaczone przemożną tęsknotą za pierwotnym szczęściem, dążeniem do odzyskania tego, co zostało stracone, i nadzieją 11
Za: Słownik symboliki biblijnej, tamże, hasło: Podróż. Szczyt litery „U” należy rozumieć zarówno w kategoriach przestrzeni – Eden zlokalizowany gdzieś wysoko w niebie – jak i w odniesieniu do stanu ducha.
12
180
na ponowne – trzecie już – narodziny rodzaju ludzkiego: narodziny ku zbawieniu. W tym sensie pierwsze wygnanie określiło już na zawsze los człowieczy i stało się matrycą, zgodnie z którą należy odczytywać każde opisywane w Biblii wygnanie: trzeba je interpretować zarówno w planie dosłownym, jak i metaforycznym.
Niepewność wygnańca
Czy da się zlokalizować raj? Według tradycji żydowskiej z II w. p.n.e. ogród Eden znajdował się w Jerozolimie, tam też umiejscawiano grób Adama (pierwszy na ziemi człowiek został pochowany w tym samym miejscu, w którym został stworzony z prochu!). Gdzie dokładnie? Według rabinów tam, gdzie wiele wieków później zbudowano Świątynię Jerozolimską. Żydzi wierzyli też w symboliczną moc tego miejsca – na końcu czasów tam właśnie miał zjawić się Mesjasz, by ponownie otworzyć przed Adamem bramy raju.
WĘDRÓWKA
Pierwsze biblijne wygnanie, to z raju, było skutkiem popełnionego grzechu. Czyn ludzi zagniewał (→ Lekcja 6) Boga (wystąpili przeciw niemu) i ściągnął na nich podły los. Było to wygnanie nie tylko Adama i Ewy – symbolicznie to zdarzenie wskazuje na wydalenie całego rodzaju ludzkiego z Edenu, czyli miejsca świętego, na rozdzielenie porządków Bożego i ludzkiego. Podobny obraz – jednak odnoszący się już do losów poszczególnych bohaterów bądź narodu – odnajdziemy w innych wymienianych w Księdze ksiąg historiach wygnania, jak choćby w opisie wypędzenia Kaina. Brat, który zabił Abla, musiał zrezygnować z bezpiecznego i ustatkowanego już życia w znanej sobie społeczności i oddalić się do kraju Nod, daleko od pierwotnego Edenu (Rdz 4, 16). Został skazany na niepewny los. „Tułaczem i zbiegiem będziesz na ziemi” – powiedział do Kaina Jahwe (Rdz 4, 12), a w przekleństwie rzuconym na Adamowego syna pobrzmiewała ta sama nuta, co w goryczy wyrzutów, jakie usłyszeli pierwsi rodzice przy wypędzeniu ich z raju: wystąpienie przeciw Bogu skutkuje odmianą losu, wyjęciem człowieka nie tyle z poznanej już przestrzeni, ile z określanego przez tę przestrzeń samopoczucia. Grzech oznacza zawsze wyrzucenie z raju, przez który to raj należy rozumieć bezpieczną przystań i zakorzenienie w pewnym środowisku. Wygnanie jest zachwianiem wewnętrznej równowagi i raczej duchowym niż fizycznym aktem. Stawia ludzi wobec wyzwania: odtąd muszą radzić sobie w nowych warunkach, walczyć z przeciwnościami i podjąć trud nowego oswajania rzeczywistości.
Zgubne skutki śmiechu Tak było też np. w przypadku Hagar, egipskiej niewolnicy, która wskutek niepłodności swojej pani – Sary – została oddana jako żona (→ Lekcja 16) Abrahamowi i powiła mu syna. Hagar w dumie macierzyństwa zbłądziła
181
Muzułmańska historia Hagar Zgodnie z biblijnym tekstem (Rdz 21, 14-21) kiedy Abrahamowi i Sarze urodził się wreszcie syn, patriarcha wydalił niewolnicę Hagar i jej dziecko, by nie drażnili więcej Sary i by w przyszłości nie powstał konflikt między Izmaelem (pierworodny syn Abrahama) a Izaakiem. W tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej ani Hagar, ani Izmael nie odgrywają większej roli, inaczej jest w islamie: Hagar zyskała szacunek jako matka proroka i jako „Ewa” narodu arabskiego (matka przodka wszystkich Arabów), zaś Izmael jest uznawany za proroka, pierwszego muzułmanina i praojca Arabów. Co więcej: opisana w Biblii historia wyprawy Abrahama na górę Moria (miał tam na rozkaz Jahwe złożyć ofiarę z własnego syna – Rdz 22, 3-14) interpretowana jest w tradycji muzułmańskiej jako wyprawa Abrahama z Izmaelem, a nie z Izaakiem. Zgodnie z legendami to Izmael wybudował też w Mekce pierwszą świątynię – postawił ją dokładnie w tym miejscu, gdzie dziś znajduje się Al-Kaba (święty kamień, najważniejszy symbol w islamie, miejsce pielgrzymek muzułmanów).
182
Luigi Alois Gillarduzzi, Hagar i Izmael na pustyni (1851). Kolekcja prywatna
pychą wobec Sary13, podobnie jak pierwsi rodzice wobec Jahwe. Sara nie zapomniała Hagar jej postępowania (mówi o tym tradycja żydowska): jej gniew wybuchnął powtórnie, gdy syn Hagar zaczął się wyśmiewać (→ Lekcja 8) z jej syna Izaaka (Rdz 21, 9). Krzywdy wyrządzonej swojemu dziecku Sara już nie mogła ścierpieć, tym bardziej że w dziecięcym naśmiewaniu się przeczuwała przyszły o wiele poważniejszy konflikt – spór Izmaela i Izaaka o spadek po Abrahamie. Dlatego zażądała od męża, aby ten wypędził Hagar i jej syna. I znów historia początków ludzkości się powtórzyła: w historii Hagar wygnanie ukazane zostało jako skutek błędu i jako wytrącenie ze stanu równowagi. Los wygnańca to los kogoś, kto zostaje pozbawiony poczucia bezpieczeństwa, spada od znanego ku nieznanemu.
Łzy na wygnaniu
WĘDRÓWKA
O uczuciach banitów – narodu żydowskiego wygnanego do niewoli babilońskiej14 – mówi dobitnie Psalm 137, a także Lamentacje. Żydzi wyrzuceni ze swojej ojczyzny, odsunięci od swojej społeczności to ludzie niezmiernie smutni (autor Lamentacji żali się: „czy jest boleść podobna/ do tej, co mnie przytłacza” – Lm 1, 12; → Lekcja 9). Jedyną aktywnością (jeśli można to nazwać aktywnością), do jakiej są zdolni wygnańcy, jest płacz (Ps 137, 1). „Wzrok utraciłem od płaczu,/ drgają me trzewia,/ żółć się wylała na ziemię” (Lm 2, 11). Zawieszone na drzewach harfy (Ps 137, 2), ściśnięte gardła niezdolne do wyśpiewania jakiejkolwiek melodii (Ps 137, 3-4), poczucie wyobcowania odbijające się w zalęknionych oczach (→ Lekcja 7) – oto biblijny obraz wygnańców. Banici są zdolni myśleć tylko o swym strapieniu, a wspomnienia minionego szczęścia, raju utraconego znów wywołują łzy, których końca nie widać. Dopiero po wypędzeniu wygnaniec docenia dawny los i ojczyznę, która teraz – na jałowej, bo obcej i wrogiej ziemi – jawi się mu jako raj utracony. W Lamentacjach o wygnaniu mówi się wprost: strącenie „z nieba na ziemię” (Lm 2, 1) – autor w ten sposób odsyła do pierwszego w dziejach świata wygnania i pierwszej kary, jaka spadła na ludzkość. Banita odczuwa tęsknotę za rodzimym krajem równą tęsknocie za rajską bliskością z Bogiem i zaczyna rozpamiętywanie swych błędów (Ps 137, 6). W tym znaczeniu życie na wygnaniu jest nie tylko bolesną karą, ale też staje się szansą: po oczyszczającej pokucie nastąpi powrót na łono ojczyzny i nowe przymierze z Jahwe. Banicie w srogim ucisku pozostaje czekać w milczeniu na ratunek od Jahwe (Lm 3, 26) i ufać wbrew rzeczywistości: „Nawróć nas, Panie, do Ciebie wrócimy./ Dni nasze zamień na dawne!” (Lm 5, 21). 13
Zgodnie z żydowskimi podaniami ludowymi: gdy do Sary przychodziły inne kobiety w odwiedziny, Hagar śmiała się ze swej pani, mówiąc, że na pewno nie jest tak bogobojna, za jaką się ją powszechnie uważa, bo gdyby była prawa, Bóg nie pokarałby jej bezpłodnością – za: L. Ginzberg, Legendy żydowskie, Warszawa 1997, s. 126. 14 Historię niewoli (lata 586-538 p.n.e.) dokumentują biblijne księgi, m.in.: 2 Krl 25, 11-21; Jr 25; Jr 40 ‒ 43.
183
Lekcja 43
Co wiadomo o monarchii hebrajskiej? Według Biblii wszystko, więc także i władza królewska, pochodzi od Boga (Rz 13, 1). A mimo to w wielu miejscach autorzy Księgi ksiąg nie kryją swojego krytycznego stosunku do monarchii jako systemu organizacji państwa, za prawdziwego króla Izraela uznając jedynie Jahwe. Źródłem tej ambiwalencji może być geneza narodu żydowskiego: pierwotnie plemiennej organizacji ludu koczowników, żyjącego z dala od miast i niezainteresowanego tworzeniem własnych struktur administracyjnych podobnych chociażby do wysoko już rozwiniętej egipskiej monarchii absolutnej. Nie pomylimy się wiele, jeśli uznamy, że opisywane w Biblii początki narodu wybranego to długa historia powstawania przede wszystkim pewnej tożsamości religijno-etnicznej (→ Lekcja 42), a dopiero gdzieś na o wiele dalszym planie dzieje początków państwa Izraelitów (→ Lekcja 41). Dla biblijnych autorów to właśnie oryginalność religijna narodu żydowskiego decydowała o jego odrębności od innych ludów starożytnego Bliskiego Wschodu, natomiast struktury państwowe niejako znosiły ową wyjątkowość, stanowiąc naśladownictwo obcych wzorców. Znamienne jest w tym kontekście wystąpienie starszyzny Izraela proszącej Samuela o ustanowienie pierwszego króla nad narodem „aby nami rządził, tak jak to jest u innych narodów” (1 Sm 8, 5; zob. też Pwt 17, 14), co nie wzbudziło entuzjazmu proroka (→ Lekcja 3). Możemy więc przyjąć tezę, że władza królewska czy organizowanie państwowości żydowskiej miały poślednie znaczenie w procesie kształtowania się poczucia przynależności narodowej ludu Jahwe – liczyła się przede wszystkim religia. Czasy sędziów, okres monarchii, okres wygnania i niewoli, okres hellenistyczny, okres rzymski… – wszystkie te etapy opisywanej w Biblii historii ludu wybranego łączy jedno: niezmienna wiara w Boga i uznawanie w nim jedynego władcy Izraela (także: władcy nad królem, np. 1 Sm 12, 12-13), nie zaś posłuszeństwo wobec takiego czy innego
Szkoła andaluzyjska, Samuel między królem Saulem i Dawidem (1500-1520). Kolekcja prywatna
270
Okrutna królowa Judy Jedyną królową ukazywaną w Biblii (której jednak biblijni autorzy ani razu nie określają mianem „królowa”, piszą o niej tylko, że „rządziła w kraju” – 2 Krl 11, 3) była władająca Judą Atalia. Pochodziła z rodu Achaba, była wyznawczynią Baala i w Księdze ksiąg ukazywana jest jako postać całkowicie negatywna (namawiała innych do zła, w tym swojego syna Ochozjasza – 2 Krn 22, 3; by umocnić swe rządy, zabiła prawie wszystkich potomków królewskich z domu Judy, jej okrucieństwo nie dosięgnęło tylko jednego królewskiego dziecka – Joasza – 2 Krn 22, 10-12; w Biblii nazywana jest „bezbożną” i oskarżana o kradzież kosztowności ze świątyni Jahwe – 2 Krn 24, 7). Na tron wstąpiła w zasadzie samozwańczo (nie została namaszczona przez kapłana jako królowa): kiedy jej syn Ochozjasz umarł, postanowiła sama rządzić Judą. Zapewne była zręczną w intrygach i sianiu strachu władczynią – rządy sprawowała aż sześć lat (841-835 r. p.n.e.), a jej królowanie zakończył dopiero spisek kapłana Jojady. Atalia została zamordowana przez żołnierzy i jak dowodzi biblijny autor, po jej śmierci „cały lud kraju radował się, a miasto zażywało spokoju” (2 Krl 11, 20).
ziemskiego aparatu państwa. Mimo to warto prześledzić rozsiane tu i ówdzie w Księdze ksiąg12 informacje o monarchach narodu żydowskiego i o sprawowanej przez nich władzy.
Król w Bogu i od Boga
POLITYKA
Kiedy Bóg zawierał przymierze z Abrahamem, obiecał mu m.in. „pochodzić będą od ciebie królowie” (Rdz 17, 6). Z kolei zwracając się do Dawida, Jahwe powiedział: „Przede Mną dom twój i twoje królestwo będzie trwać na wieki. Twój tron będzie utwierdzony na wieki” (2 Sm 7, 16). Jednak nie będzie daleki od prawdy wniosek, że zapowiadana przez Jahwe monarchia czy jej wieczność była raczej figurą retoryczną (przyrzeczenie wielkości narodu i jego wiecznej trwałości pod skrzydłami Jahwe) niż antycypowaniem stanu faktycznego13. Wszak to Bogu wznosić należy okrzyk jako królowi (Lb 23, 21) – zgodnie z biblijnym tekstem to jedynie Jahwe może być bowiem uznawany za prawdziwego króla, a król ziemski to jedynie narzędzie w rękach Jahwe, sługa wypełniający wolę Boga wobec narodu, który to naród należy nie do króla, a do Boga. Psalmista głosi, że to Bóg jest królem zapewniającym ocalenie swemu ludowi (Ps 44, 5), podobnie też rolę Jahwe jako władcy narodu widzieli prorocy (np. Iz 33, 22; Ez 20, 33-34; Oz 13, 9-11). 12
Głównie 1-2 Sm, 1-2 Krl, 1-2 Krn. Według niektórych uczonych – tzw. szkoła minimalistyczna – wobec braku wiarygodnych źródeł historycznych w ogóle należy zakładać, że opisywani w Biblii królowie to postaci legendarne, a nie historyczne – za: M. Münnich, Początki monarchii hebrajskiej, „Scripta Biblica et Orientalia” nr 1/2009, s. 30.
13
271
Legenda czy historia? Przez długie lata przedmiotem sporów uczonych była kwestia historyczności postaci biblijnych królów, a w szczególności Dawida uznawanego za symbol żydowskiej tożsamości narodowej*. Na próżno poszukiwano pozabiblijnych dokumentów historycznych poświadczających istnienie starożytnego władcy Izraela. Dopiero w latach 90. XX w. na stanowisku archeologicznym Tel Dan w północnym Izraelu udało się odkryć fragmenty steli pochodzącej z IX wieku p.n.e. Widnieje na niej inskrypcja o aramejskim królu Damaszku Chazaelu chełpiącym się zwycięstwami nad królem Izraela oraz królem z „domu Dawidowego”. Stelę uznano za archeologiczny dowód istnienia dynastii wywodzącej się od Dawida. * Zob. gwiazda Dawida – od 1948 r. występuje jako centralny element flagi Izraela.
Jan van Scorel, Salomon i królowa Saby (1540-1545). Rijksmuseum w Amsterdamie, Holandia
272
W innym miejscu przeczytamy: „tego tylko ustanowisz królem, kogo sobie Pan, Bóg twój, wybierze spośród twoich braci” (Pwt 17, 15) – króla wyznacza sam Jahwe, wybierając go do wypełniania zadań, a nie do rozkoszowania się przywilejami władzy. Król to przedstawiciel Boga, a ziemska władza to jedynie cień rządów sprawowanych przez Jahwe. Ta prawda była oczywista nawet dla pogańskich władców, uznających w królach Izraela wielkość pochodzącą nie z ziemskiego nadania ani nie z ludzkiej mocy, ale od nadprzyrodzonej potęgi większej niż wszelkie inne siły. Na przykład królowa Saby tak zwróciła się do Salomona, podziwiając jego mądrość: „Niech będzie błogosławiony Pan, Bóg twój, który ciebie upodobał sobie, aby cię osadzić na twoim tronie jako króla, [oddanego] dla Pana, Boga swego”, a dalej władczyni chwaliła Salomona jako tego, który został ustanowiony królem „dla wykonywania prawa i sprawiedliwości” (2 Krn 9, 8).
Układ wiązany Więcej o zadaniach króla – tak jak postrzegali je autorzy biblijni – dowiemy się z ostatniej części Pięcioksięgu, czyli z Księgi Powtórzonego Prawa. Pośród innych reguł zawiera ona także zasady, jakimi mają kierować się przyszli władcy Izraela (Pwt 17, 14-20). Na początek autor tekstu zaznacza wyraźnie, że królem narodu wybranego może być tylko członek społeczności żydowskiej, a nigdy ktoś obcy (Pwt 17, 15). Dalej podkreśla, że podstawową rolą władcy jest nieodwracanie się od Boga i jego przykazań, a także niewynoszenie się ponad lud – służyć ma temu i umiarkowane bogactwo króla14, i ograniczanie liczby zawieranych małżeństw15, i sporządzenie sobie odpisów praw nadanych ludowi przez Jahwe. Król ma przede wszystkim uczyć się „czcić Pana, Boga swego, strzegąc wszystkich słów tego Prawa i stosując jego postanowienia” (Pwt 17, 19). Wypełnianie woli Jahwe jest warunkiem koniecznym, by król – i jego potomstwo – zachował swoją władzę (zob. niechlubne przykłady królów: Salomona, który przez sprzeniewierzenie się Bogu i bałwochwalstwo nie zachował ciągłości władzy, Jeroboama, Achaba, Menassesa i in.), zaś pokora w sprawowaniu władzy, niepysznienie się przywilejami ma unaocznić ludowi, kto jest prawdziwym władcą Izraela: to Bóg.
Po co nam Bóg? Niech żyje król!
POLITYKA
Biblia daje też świadectwo walki sprzecznych wobec monarchii postaw. Uważnie czytając Księgę ksiąg, można odkryć pewną prawidłowość: im bardziej lud izraelski domaga się ustanowienia nad sobą króla, tym bardziej rośnie opór biblijnych autorów wobec pomysłu ustalenia władzy królewskiej nad narodem. Tak jakby król ziemski zagrażał królowi niebieskiemu (reprezentowanemu wszak przez swoich kapłanów i proroków! – to spośród nich wywodzili się autorzy biblijnych ksiąg), jakby monarchia była ustrojem o wiele gorszym od teokracji. Znamienny jest tutaj opis ustanowienia Saula na pierwszego monarchę Izraela. Lud zwrócił się do proroka Samuela, by wybrał im króla na wzór innych narodów – a to „nie podobało się Samuelowi” (1 Sm 8, 6) tak bardzo, że modlił się (→ Lekcja 4) do Boga, zapewne o odwrócenie woli ludu. Jahwe jednak kazał prorokowi wypełnić żądanie narodu, mówiąc: „nie ciebie odrzucają, lecz Mnie odrzucają jako króla nad sobą” (1 Sm 8, 7). W biblijnym tekście Bóg zgodził się uczynić zadość życzeniu swojego narodu (choć było to żądanie równoznaczne z uszczupleniem władzy samego Jahwe), ale jednocześnie ostrzegał, że wprowadzenie władzy królewskiej oznaczać będzie zmianę sytuacji społecznej i materialnej poddanych 14
Biblijni kronikarze z czasów monarchii dowodzą, że w praktyce było zupełnie inaczej, a monarchowie żydowscy nieraz zgrzeszyli przepychem (np. 1 Krl 10, 14-29) a także uciskali lud. 15 Monarchowie jednak zwykle pomijali tę zasadę, czego najlepszym przykładem może być harem Salomona (→ Lekcja 16).
273
BIBLIA – MONOLOG BOGA CZY ZAPROSZENIE DO ROZMOWY? „100 lekcji Biblii czyta się niemal jak powieść wciągającą w swoją fabułę. Jest perfekcyjnie dopracowana w każdym szczególe, który jest istotny dla zrozumienia danego tematu. Można ją czytać »od deski do deski«, lekcję po lekcji. Można też, dzięki umiejętnie sformułowanym podpowiedziom, zgłębiać interesujący nas wątek (…). Magdalena Tytuła w swojej książce oparła się o solidną i fachową literaturę tematu. Potrafiła zaadaptować jej treść i przetworzyć ją w taki sposób, że jej dzieło nabrało wymiaru bardzo popularyzatorskiego. Skutek jest taki, że każdy po lekturze 100 lekcji Biblii może powiedzieć – »To był świetnie spędzony czas«.” Ks. dr Jacek Molka
Dowiedz się, jak w Biblii opisane są: SŁOWO STAN DUCHA CIAŁO LUDZKA NATURA ŻYCIE CODZIENNE I SPOSÓB ŚWIĘTOWANIA WĘDRÓWKA
CUDA I ZJAWISKA NADPRZYRODZONE NATURA POLITYKA BOHATEROWIE BIBLIJNI NOWEGO TESTAMENTU
Patronat medialny:
www.swietyfilip.pl
WYDAWNICTWO ŚWIĘTEGO FILIPA APOSTOŁA
Poleca: BLIZEJ
tel. (34) 372 48 50 wew. 1
Cena 39,99 zł zł Cena 39,99 (w tym 5% VAT) (w tym 5% Vat) www.swietyfilip.pl ISBN 978-83-8077-005-8
wydawnictwo@swietyfilip.pl
WIARY, RODZINY I OJCZYZNY
www.swietyfilip.pl
INFOLINIA: 801 555 550
9 788380 770058
www.swietyfilip.pl
Uczestniczymy: