WYDANIE SPECJALNE Z OKAZJI 1050-LECIA CHRZTU POLSKI
• GENEZA • TEOLOGIA • • HISTORIA • PRAKTYKA •
+ QUIZ WIEDZY O CHRZCIE
Spis treści ZAMIAST WSTĘPU.....................................................................................................5
ROZDZIAŁ I PISMO ŚWIĘTE O CHRZCIE................................................................................8
Początki – znaczenie wody................................................................................ 8 Stary Testament – zapowiedzi chrztu........................................................10 Nowy Testament – wypełnienie....................................................................17 Chrzest Janowy.................................................................................................... 17 Chrzest pierwszych wierzących.................................................................... 19 Chrzest dzieci i chrzest „za zmarłych”......................................................... 22
ROZDZIAŁ II NAUKA KOŚCIOŁA O CHRZCIE...................................................................... 26
Najstarsze świadectwa.....................................................................................26 Nadanie imienia..................................................................................................29 Teologia i duchowość........................................................................................30 Kilka praktycznych informacji......................................................................33 Kto może udzielić chrztu?................................................................................ 33 Kto może być ochrzczony?............................................................................... 35 Rola rodziców chrzestnych............................................................................. 36
ROZDZIAŁ III CHRZEST POLSKI................................................................................................. 38 Początki osadnictwa na naszych terenach..............................................38 My – Słowianie, ale i Polacy............................................................................40 Religia plemion prapolskich..........................................................................42
Okoliczności rodzącej się Polski w X i XI wieku...................................46 Polska pojawia się na mapie Europy............................................................. 46 Sytuacja państwa polskiego........................................................................... 48 Mieszko I – wojownik i twórca państwa..................................................... 50 Przyjęcie chrześcijaństwa i jego konsekwencje....................................52 Okoliczności przyjęcia chrztu świętego przez księcia Mieszka I................ 52 Chrzest i jego skutki.......................................................................................... 56 Budowa polskiej organizacji kościelnej....................................................... 58 Zalecenia papieskie........................................................................................... 58 Nasze relacje ze Stolicą Apostolską........................................................... 60 Kontynuacja ekspansji chrześcijaństwa.................................................. 62 Zjazd gnieźnieński.......................................................................................... 64 Kolejne biskupstwa.......................................................................................... 66 Pojawienie się klasztorów............................................................................ 66 Chrześcijaństwo w państwie Wiślan..........................................................68
ROZDZIAŁ IV PORADNIK CHRZCIELNY................................................................................... 72 Przygotowanie do chrztu................................................................................72 Konkretne wskazówki......................................................................................74 Obrzęd chrztu świętego....................................................................................76
ZAMIAST ZAKOŃCZENIA.................................................................................. 91 KALENDARIUM WYDARZEŃ RELIGIJNYCH ROCZNICY CHRZTU POLSKI................................................................................................... 92
ODPOWIEDZI DO QUIZU.................................................................................. 94 ŹRÓDŁA ILUSTRACJI.......................................................................................... 94
Zamiast wstępu
Sakrament chrztu św. jest pierwszym i najważniejszym sakramentem w Kościele katolickim. Otwiera drogę do przyjęcia innych sakramentów – widzialnych znaków niewidzialnej łaski Bożej. Teologia, czyli nauka o Bogu, podpowiada, że włącza on człowieka do wspólnoty Ludu Bożego przez obrzęd obmycia wodą w imię Trójcy Przenajświętszej. Jezus Chrystus, tuż po swoim zmartwychwstaniu, polecił uczniom, by udzielali chrztu wszystkim narodom „w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego” (por. Mt 28, 19). Po zesłaniu zaś Ducha Świętego praktyka chrzcielna stała się czymś oczywistym wśród wierzących, naśladowców Jezusa z Nazaretu (por. np. Dz 2, 38-41). Początkowo, w pierwszych wiekach po Chrystusie, udzielano chrztu przez zbiorowe zanurzenie, które rozumiano jako nowe narodzenie (por. Rz 6, 1 i nn.). Do tej pory w izraelskiej miejscowości Jardenit, umownie uznawanej za miejsce, w którym św. Jan Chrzciciel udzielił chrztu Panu Jezusowi (por. Mt 3, 13-17; Mk 1, 9-11; Łk 3, 21-22), setki tysięcy pielgrzymów – ubranych w białe szaty – zanurza się w wodach rzeki Jordan, naśladując Chrystusa. W Nowym Testamencie chrzest opisywany jest słowami, które pochodzą od greckiego czasownika baptízein – „zanurzyć”. W starosłowiańszczyźnie natomiast – zwrotem christ-iti, „znaczyć imieniem Chrystusa”, „czynić chrześcijaninem”, od którego pochodzi staropolskie kr(z)ścić. Chrzest św. to najwspanialszy dar, jaki otrzymaliśmy od Pana Boga. Możemy zapytać: Co tak naprawdę wiemy o tym sakramencie? Książka „Wszystko o chrzcie świętym” nie tylko uporządkuje naszą wiedzę nt. chrztu św., ale pogłębi również naszą wiarę. Publikacja ma cztery części. Pierwsza dotyczy genezy chrztu św., którą odnajdziemy w Piśmie Świętym, przede wszystkim w Nowym Testamencie.
5
Druga związana jest z teologią tego sakramentu wypracowaną przez prawie 2 tys. lat istnienia Chrystusowego Kościoła. Trzeci rozdział odnosi się do chrztu Polski, który miał miejsce 1050 lat temu. Przyjęcie go przez księcia Mieszka I w 966 r. diametralnie zmieniło bieg dziejów naszej Ojczyzny. Zgłębimy historię naszych ziem, obyczaje, wierzenia przodków i sytuację geopolityczną X i XI stulecia. Oczywiście poznamy też kulisy przyjęcia chrztu św. przez Polaków oraz jego wielowiekowe konsekwencje, dzięki którym dziś możemy nazywać się krajem chrześcijańskim i europejskim jednocześnie. Czwarta część zawiera praktyczne informacje związane z obrzędem sakramentu chrztu św. Rodzice już zawsze będą wiedzieć, co mają zrobić i jak się zachować, by godnie i dojrzale przeżyć to najważniejsze wydarzenie w życiu ich dziecka, jeśli chodzi o wyznawaną przez nich wiarę. „Wszystko o chrzcie świętym” to znakomity pomysł na prezent. To również nieoceniona pomoc w katechezie, nauce historii czy wiedzy o kulturze, a także Kościele. Po prostu warto ją mieć w swojej domowej bibliotece. Ks. Jacek Molka
6
Objawienie Mesjasza (obraz – Aleksandr Andriejewicz Iwanow)
7
mamy być posłuszni. W opisach pojawia się też gołębica. Św. Jan Ewangelista wyjaśnia, wkładając w usta Chrzciciela słowa: „Ujrzałem Ducha, który jak gołębica zstępował z nieba i spoczął na Nim. Ja Go przedtem nie znałem, ale Ten, który mnie posłał, abym chrzcił wodą, powiedział do mnie: «Ten, nad którym ujrzysz Ducha zstępująceŚw. Jan Chrzciciel na pustyni go i spoczywającego nad Nim, jest (obraz - Guido Reni) Tym, który chrzci Duchem Świętym». Ja to ujrzałem i daję świadectwo, że On jest Synem Bożym” (J 1, 32-34). Co zatem mówi nam to wydarzenie? To pierwsza w historii świata epifania (objawienie) całej Trójcy Świętej – Boga Ojca, Boga Syna i Boga Ducha. Bóg Ojciec przemawia, Syn Boży jest w postaci ludzkiej, a Duch Święty jawi się w postaci gołębicy. Trudno powiedzieć, czy inni ludzie obecni nad Jordanem widzieli Ducha Świętego i usłyszeli głos Boga Ojca. Z pewnością świadkiem objawienia się Trójcy Przenajświętszej był św. Jan Chrzciciel. lecz Ja was chrzczę wodą dla nawrócenia; jest Ten, który idzie za mną, mocniejszy Mu ić nos zien ode mnie; ja nie jestem god hem sandałów. On was chrzcić będzie Duc Świętym i ogniem (Mt 3, 11).
18
Al Maghtas, domniemane miejsce chrztu Chrystusa (fot. Jan Smith)
Chrzest pierwszych wierzących Sakrament chrztu św. wywodzi się z praktyk pierwotnego Kościoła. Swój początek zaś bierze w osobie Jezusa Chrystusa. Ewangelia według św. Mateusza kończy się bowiem poleceniem Pana: „Idźcie więc i nauczajcie wszystkie narody, udzielając im chrztu w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Uczcie je zachowywać wszystko, co wam przykazałem” (28, 19-20). Te dwa bezdyskusyjne zdania wspaniale oddają zamysł Zmartwychwstałego i są nawiązaniem do Jego ziemskiej działalności oraz do postępowania Jego naśladowców (por. J 3, 22; 4, l-2). Dlatego też, zgodnie z informacjami zawartymi w Dziejach Apostolskich, których autorstwo tradycyjne przypisywane jest św. Łukaszowi Ewangeliście, nowo nawróceni (neofici) byli zawsze chrzczeni (por. Dz 2, 38.41; 8, 12.38; 9, 18; 10, 47-48). Św. Paweł Apostoł, który co prawda wydaje się na pierwszym miejscu stawiać głoszenie Ewangelii, nie ma wątpliwości, że chrzest jest czymś oczywistym dla kogoś, kto chce zostać uczniem Pańskim. Jego Listy, napisane
Gdy to usłyszeli, przejęli się do głębi serca: «Cóż mamy czynić, bracia?» – zapytali Piotra i pozostałych Apostołów. «Nawróćcie się – powiedział do nich Piotr – i niech każdy z was ochrzci się w imię Jezusa Chrystusa na odpuszczenie grzechów waszych, a weźmiecie w darze Ducha Świętego. Bo dla was jest obietnica i dla dzieci waszych, i dla wszystkich, którzy są daleko, a których powoła Pan Bóg nasz» (Dz 2, 37-39).
QUIZ Od kogo Pan Jezus przyjął chrzest? a) Od św. Jana Ewangelisty. b) Od św. Jana Chrzciciela. c) Od św. Jana Chryzostoma.
19
Rozdział II
Nauka Kościoła o chrzcie Najstarsze świadectwa Sakrament chrztu św. jest sakramentem wiary. Wiara zaś potrzebuje wspólnoty, aby ją razem wyznawano. Wśród wielu świadectw, do których mamy dostęp, na pierwszy plan wysuwa się „Didache” („Nauka Dwunastu Apostołów”) – dzieło powstałe na przełomie I i II stulecia. Właśnie tam czytamy: „Co do chrztu, to udzielajcie go w taki oto sposób: Powtórzywszy najpierw wszystko powyższe, chrzcijcie w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego w wodzie żywej (tj. płynącej). Jeśli nie masz wody żywej, chrzcij w innej, jeśli nie możesz w zimnej, chrzcij w ciepłej. Jeśli brak ci jednej i drugiej, polej głowę trzy razy wodą w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Przed chrztem powinni pościć i chrzczony, i udzielający chrztu, a także inni, jeśli mogą. Temu zaś, kto ma być chrzczony, przykaż, by pościł przez dzień lub dwa dni przedtem”. Chrzest św. praktykowano zatem przez zanurzenie lub polanie. Inne dzieła starożytności chrześcijańskiej, np.: „Ody Salomona”, „List Barnaby” czy „Pasterz Hermasa”, wzmiankują o chrzcie jako o wybawieniu. Jest tam też mowa o białych szatach czy pieczęci. Dzięki przyjęciu chrztu Bóg po prostu zamieszkuje w człowieku. Św. Justyn (zm. w 165 r.) naucza, że do chrztu potrzebna jest wiara w to, czego się naucza, oraz styl życia zgodny z wyznawaną wiarą, modlitwa, a także prośba o odpuszczenie grzechów. Św. Ireneusz z Lyonu (zm. ok. 202 r.) pojmuje chrzest jako „włączenie w Chrystusa” i początek procesu przebóstwienia człowieka.
26
Z pewnością warto w tym miejscu odnotować tzw. chrzest krwi. Dokonuje się on przez męczeństwo za wiarę. Według Mk 10, 35-45, Jezus opisuje swoją przyszłą śmierć właśnie jako chrzest. Dlatego też Jego wyznawcą staje się taki człowiek, który jest Mu wierny aż po śmierć. Męczenników zatem uważa się w Kościele za najdoskonalszych naśladowców Pańskich. Stąd też katechumenów, kandydatów na nowych uczniów Jezusa Chrystusa, którzy ponieśli śmierć męczeńską, uważano już za ochrzczonych. Ich krew przelana za wiarę dokonywała chrztu. Męczeństwo św. Szczepana (obraz – Bernardo Cavallino)
QUIZ Kto objawił się podczas Jezusowego chrztu w Jordanie? a) Bóg Ojciec. b) Cała Trójca Święta. c) Duch Święty.
27
Rozdział III
Chrzest Polski Początki osadnictwa na naszych terenach Badacze przeszłości są raczej zgodni co do tego, że pierwsi przedstawiciele homo sapiens pojawili się na naszych ziemiach dziesiątki tysięcy lat temu. Niewiele jednak o nich wiemy.
38
Odkrycia archeologiczne na Górnym Śląsku czy też w jaskiniach Jury Krakowsko-Częstochowskiej podpowiadają, że nasi przodkowie prowadzili wędrowny tryb życia, jedząc to, co znaleźli lub upolowali. Wraz z upływającymi wiekami, zmianami klimatycznymi i wolno posuwającym się technologicznym rozwojem nasi antenaci, jak i inne ludy zaPopielnica z czasów kultury łużyckiej mieszkujące nie tylko współczes(fot. Dariusz Cierpiał) ną Europę, ale i całą Ziemię, opanowali sztukę oswajania zwierząt. Stali się pasterzami, by następnie nauczyć się uprawy roślin. To był przełom. Zaczął panować osiadły styl egzystencji. Na ziemiach polskich prawdopodobnie już w V tysiącleciu przed Chrystusem uprawiano zboża i rośliny strączkowe. Mało tego. Hodowano krowy, świnie, kozy i owce. W następnych mileniach ta działalność się utrwaliła. Pojawiły się też przeróżne wytwory miedziane, a potem – dwa tysiące lat później – wykonane z brązu. Nasze terytoria obfitowały w puszcze, łąki, bagna i podmokłe lasy. Można powiedzieć, że życie się u nas jakby zatrzymało.
Tymczasem nad Nilem, Eufratem i Tygrysem kwitły wielkie cywilizacje starożytnego Wschodu – Egipt i Mezopotamia. Pozostawiły one po sobie gigantyczne budowle, miasta, naukę i sztukę. Po naszych przodkach z tamtych czasów, niestety, niewiele pozostało. Mniej więcej od XII w. przed Chrystusem na naszych zieRekonstrukcja osady w Biskupinie miach pojawiła się nacja, której (fot. Einsamer Schütze) przedstawiciele być może byli praprzodkami Słowian. Kulturę, jaką zbudowali, uczeni nazwali kulturą łużycką. Jej ślady możemy podziwiać m.in. w Rezerwacie Archeologicznym w Częstochowie. Obejmowała ona swym zasięgiem ziemie od Łaby, poprzez dorzecze Odry, Wisły aż po Wołyń. Przodkowie Polaków byli rolnikami, którzy specjalizowali się w uprawie pszenicy, żyta, jęczmienia, prosa, grochu, bobu, soczewicy. Siali też mak i len. Jedli często rzepę. Sadzili śliwy i czereśnie. Hodowali bydło, przede wszystkim rogate, oraz wspomniane wcześniej świnie, owce i kozy, a także konie. Rozwijał się też przemysł. Co prawda, nie posiadaliśmy rud miedzi i cyny, ale sprowadzano je, by wytapiać brąz. Tworzono również przedmioty z żelaza.
QUIZ Jak się nazywał arabski kupiec, który opisywał czasy Mieszka I? a) Abraham ibn Dariusz. b) Mustafa Średni. c) Ibrahim ibn Jakub.
39
Rozdział IV
Poradnik chrzcielny Przygotowanie do chrztu Współcześnie chrztu św. najczęściej udziela się małym dzieciom. Zazwyczaj odbywa się to w niedzielę. Kiedyś jeden z moich znajomych księży, który pracował w duszpasterstwie akademickim, opowiedział mi historię o pewnym studencie. Ów żak przyszedł do niego, by się… ochrzcić. I to tak szybko jak to możliwe. W trakcie rozmowy okazało się, że za tydzień miał… kościelny ślub. Wybrance losu po prostu nie powiedział, że nie jest ochrzczony, okłamując ją do ostatniej chwili. Student zapytał mojego kolegę o koszt takiej, jego zdaniem, kościelnej „usługi”. Jakież było jego zdziwienie, kiedy dowiedział się, że udzielenie sakramentu chrztu to nie sprawa wypchanego portfela. W przypadku chrztu osoby dorosłej wymaga się nawet kilkuletniego przygotowania. Ten przykład pokazuje, że współcześnie niektórzy młodzi ludzie dosyć powierzchownie traktują sprawy swojej wiary. Dla wielu to tylko jakaś
72
forma tradycji, a może już nawet folkloru. Dotyczy to też małżonków, którzy pragną ochrzcić swoje nowo narodzone dziecko. Są niejednokrotnie zdziwieni, że księża zapraszają ich na przedchrzcielne spotkania formacyjne, podobnie jak i rodziców chrzestnych ich dziecka. Ci ostatni bywają niekiedy zaskoczeni tym, że mają mieć specjalne zaświadczenia z parafii ich pochodzenia. Widnieje na nich informacja, że są godni do tego, by podjąć obowiązki rodziców chrzestnych, czyli że są wierzącymi i praktykującymi katolikami oraz że przyjęli sakrament bierzmowania. Wydaje się rzeczą oczywistą, że chrzestnymi nie mogą zostać osoby niewierzące czy też niepraktykujące. Była już o tym mowa w drugim rozdziale. Dlatego też chrztu św. nie należy traktować jako swoistej religijnej „usługi”. Podobnie rzecz się ma z innymi sakramentami. Wiedza wyniesiona ze szkolnej katechezy szybko umyka. Trzeba zatem wziąć udział w spotkaniach przedchrzcielnych. Mają one na celu przygotowanie rodziców i chrzestnych do tego wydarzenia w życiu chrześcijańskiej wspólnoty jakim jest chrzest św., który włącza dziecko do wielkiej rodziny Kościoła.
QUIZ Czy od rodziców chrzestnych wymaga się znajomości prawd wiary? a) Nie. b) Tak, ale tylko znajomości „Wierzę”. c) Tak.
73
Po chrzcie dziecka uczestnicy wypowiadają lub śpiewają aklamację: Chwała Ojcu i Synowi, i Duchowi Świętemu. Jak była na początku, teraz i zawsze, i na wieki wieków. Amen.
OBRZĘDY WYJAŚNIAJĄCE
Namaszczenie krzyżmem świętym Celebrans: Bóg wszechmogący, Ojciec naszego Pana, Jezusa Chrystusa, który cię uwolnił od grzechu i odrodził z wody i z Ducha Świętego, On sam namaszcza ciebie krzyżmem zbawienia, abyś włączony(a) do ludu Bożego, wytrwał(a) w jedności z Chrystusem Kapłanem, Prorokiem i Królem na życie wieczne. Wszyscy: Amen.
Włożenie białej szaty Celebrans: [N] stałeś(aś) się nowym stworzeniem i przyoblekłeś(aś) się w Chrystusa, dlatego otrzymujesz białą szatę. Niech twoi bliscy słowem i przykładem pomagają ci zachować godność dziecka Bożego nieskalaną aż po życie wieczne. Wszyscy: Amen.
86
Wręczenie zapalonej świecy Przed wręczeniem zapalonej świecy, celebrans bierze paschał i mówi: Przyjmijcie światło Chrystusa. Następnie najczęściej chrzestny zapala świecę dziecka od paschału. Potem celebrans mówi: Podtrzymywanie tego światła powierza się wam, rodzice i chrzestni, aby wasze dziecko, oświecone przez Chrystusa, postępowało zawsze jak dziecko światłości, a trwając w wierze, mogło wyjść na spotkanie przychodzącego Pana razem z wszystkimi Świętymi w niebie.
Duch Święty (obraz – Corrado Giaquinto)
kamieniem Chrystusa, który jest do się y am liż zb est Budujmy Przez chrz ach ludzi i narodów. iej dz w wy do bu j że węgielnym Bo ie tego przymierza, łość jako żywe kamien sz zy pr ą sz na m Ni na zawarli z Bogiem. które wasi przodkowie Mszy św. wygłoszona podczas a ili m Ho II, ł we Pa 93 r. Św. Jan Wilno, 5 września 19 w parku na Zakrecie,
QUIZ Kto był pierwszym polskim świętym? a) Św. Bruno z Kwerfurtu. b) Św. Stanisław. c) Św. Wojciech.
87
WSZYSTKO
O CHRZCIE ŚWIĘTYM • GENEZA • TEOLOGIA • • HISTORIA • PRAKTYKA • + QUIZ
• chrzest święty w Biblii; • nauka Kościoła o chrzcie; • znaczenie chrztu Polski; • poradnik dla rodziców związany z chrztem dziecka; • kalendarium wydarzeń religijnych rocznicy chrztu Polski; • quiz wiedzy o chrzcie.
WYDANIE SPECJALNE Z OKAZJI 1050-LECIA CHRZTU POLSKI Patronat medialny:
www.swietyfilip.pl
Patronat honorowy:
WYDAWNICTWO ŚWIĘTEGO FILIPA APOSTOŁA
Cena 14,99 zł (w tym 5% Vat) INDEKS 509051
www.swietyfilip.pl ISBN 978-83-8077-006-5
Akcja Katolicka Archidiecezji Częstochowskiej
Poleca: 9 788380 770065
www.swietyfilip.pl