ŻYWIENIE
Weterynaria w praktyce
dr n. wet. inż. Sybilla Berwid-Wójtowicz Specjalista żywienia zwierząt
Nietypowe źródła tłuszczu
jako wsparcie żywieniowe Varied fat sources as a dietary support Streszczenie Tłuszcz jest ważnym elementem codziennej diety zwierząt i ludzi. Często ten niedoceniany element diety jest przyczyną zaburzeń w gospodarce energetycznej psów i kotów. Wsparcie żywieniowe zarówno zwierząt chorych, jak i zdrowych powinno uwzględniać nie tylko ilość tłuszczu w diecie, ale także jego różne źródła oraz jego frakcje. Ważne jest zrozumienie faktu, że może mieć to szczególne znaczenie w chorobach przewodu pokarmowego, gdy zdolność organizmu do przyswajania tłuszczu jest ograniczona.
Słowa kluczowe tłuszcz, dieta, pies, kot
Abstract Fat is an important ingredient in people and animal daily diet. Frequently, the lack of this underestimated factor in the diet may cause some disturbance in energy metabolism of dogs and cats. Dietary support of both healthy and sick animals, should contain a proper amount of fat from different sources and different fat fractions. A proper selection of fats may be crucial in supporting patients with impaired fat absorption in the course of intestinal diseases.
Key words fat, diet, dog, cat
62
kwiecień • 4/2011 www.weterynaria.elamed.pl
Tłuszcz jest specyficznym składnikiem diety psów i kotów. To jeden z głównych wzmacniaczy smakowitości, dlatego tak często jest stosowany zarówno w dietach komercyjnych, jak i domowych. W tych pierwszych jego ilość (a w karmach klasy premium i lepszych – nawet jakość) jest monitorowana, natomiast w dietach domowych (niezbilansowanych) właściciel nie jest w stanie chociaż orientacyjnie określić poziomu tłuszczu, jaki dobowo otrzymuje zwierzę. Tak jak w przypadku innych składników pokarmowych, tak i ten zarówno w nadmiarze, jak i w niedoborze, a szczególnie podawany w nieodpowiednich proporcjach jakościowych, może być bezpośrednią przyczyną różnych chorób (m.in. skóry i sierści, przewodu pokarmowego czy otyłości).
Tłuszcz w codziennej
diecie polskiego psa i kota
Często w wywiadzie nie uwzględniamy faktu, że przyczyną pierwotną problemu, z którym przychodzi właściciel, jest właśnie wpływ codziennej, nieprawidłowej diety. Właściciel, nieświadomy popełnianych błędów żywieniowych (lub nieświadomy ich wagi), kontynuując nieprawidłowe żywienie, może wpływać na osłabienie efektów leczenia. Jest to częsta sytuacja, w której właściciel zwierzęcia winą za nieskuteczność leczenia prędzej obarczy lekarza weterynarii, niż uzna popełniane przez siebie błędy – szczególnie gdy nie zostały wcześniej wskazane przez lekarza jako możliwy czynnik negatywnie wpływający na zdrowie zwierzęcia. Wiele osób nadal nie docenia wpływu, jaki ma skład codziennej diety zwierzęcia, dzięki której zarządza ono dostarczonymi zasobami składników odżywczych. W 2002 roku Streiff i wsp. (12) przeanalizowali diety prawie 90 psów kar-
mionych dietą domową (przygotowywaną przez właściciela bez oceny dietetyka) albo kompletną dietą komercyjną. Należy podkreślić, że zgodnie z obowiązującymi przepisami, karmy komercyjne są w 100% kompletne i zbilansowane, niezależnie od kategorii, do której przynależą (ekonomiczna, premium czy superpremium). Natomiast zdecydowana większość posiłków samodzielnie przygotowywanych dla psów w domach składa się z pokarmów surowych, gotowanych, a także często z odpadków (w tym ścinków wędlin), których wartość odżywcza nie jest w żaden wiarygodny sposób bilansowana. Przeważnie jedyną wytyczną odnośnie do układania diety jest reguła proporcji: 1/3 mięsa, do 1/3 warzyw, do 1/3 składnika węglowodanowego (błędnie nazywanego „wypełniaczem”), która nie narzuca żadnych minimalnych i maksymalnych ilości, jakie może jeść zwierzę. Rzadko też właściciel jest świadomy konieczności uzupełniania takiej diety odpowiednim preparatem witaminowo-mineralnym, a praktycznie nigdy nie stosuje preparatów uzupełniających nienasycone kwasy tłuszczowe, jeśli zwierzę nie ma widocznych problemów ze skórą lub okrywą włosową. Tak podawane jedzenie domowe rzadko kiedy jest zbilansowane, co w sposób wiarygodny pokazało badanie. Wyniki tego reprezentatywnego badania wykazały, że dieta psów, zarówno młodych, jak i dorosłych, była niedoborowa w podstawowe pierwiastki śladowe oraz witaminy (m.in. Ca, Cu, Zn, witaminy D, witaminy E), a także niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe. Niedobory tych ostatnich przekraczały poziom 30%, co wyjaśnia przy zastosowaniu długofalowego niedoborowego żywienia pojawienie się problemów zdrowotnych w wieku dojrzałym
ŻYWIENIE
(między 2.-4. rokiem życia), a także w wieku młodzieńczym u wrażliwszych osobników. W badaniu tym nie uwzględniono wyników zwierząt, których właściciele podają tzw. „dietę mieszaną”, czyli dostęp do suchej karmy komercyjnej ad libitum uzupełnianej ponad 15-proc. dodatkiem diety domowej. Dane statystyczne (zależnie od źródła) oceniają, że w Polsce zjawisko to może dotyczyć ponad 40% domów, w których utrzymywane są psy, przy czym właściciel praktycznie zawsze deklaruje, że zwierzę jest karmione wyłącznie karmą komercyjną. Dopiero gdy następuje weryfikacja ilości pożywienia zjedzonego przez zwierzę w dłuższym okresie, właściciel przeważnie nie potrafi jej określić, ponieważ spożycie karmy w stosunku do jedzenia domowego jest nierówne i zależy od wielu czynników środowiskowych. Większość właścicieli zwierząt w rozmowach nie uwzględnia jako dodatkowego jedzenia podawania psom do karmy: chleba, ścinków tłuszczu i skórek z wędlin i mięsa, dolewania bulionów i sosów (zawierających ostre przyprawy, duże ilości sodu, a nawet szkodliwą dla zwierząt cebulę) oraz oczywiście różnych źródeł tłuszczu spożywczego, jak oleje roślinne czy smalec. Gdy zwierzę zaczyna chorować, lekarz weterynarii powinien przeprowadzić wnikliwą rozmowę z właścicielem, aby uwzględnić potencjalny wpływ na zdrowie i skuteczność leczenia długofalowo popełnianych błędów żywieniowych związanych z niekontrolowanym podawaniem tego typu dodatków. Często zaburzenia proporcji frakcji tłuszczowych mogą wpływać na intensywność stanów zapalnych, nie wspominając o obciążeniu przewodu pokarmowego podczas podawania dużej ilości niektórych długołańcuchowych triglicerydów. Pamiętajmy też, że oleje spożywcze rafinowane nie są dobrym źródłem niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, które są wrażliwe na utlenianie. Także większość preparatów z NNKT ma ograniczoną żywotność, o czym należy przestrzec właściciela i doradzić odpowiednią formę preparatu (kapsułki lub opakowania przeliczone na czas trwania kuracji). Zawsze należy mieć na uwadze, że żadne „naturalne” źródło tłuszczu nie zawiera optymalnej ilości pożądanych triglicerydów i przeważnie konieczne są mieszaniny olejów tłoczonych na zimno, przechowywanych w odpowiednich warunkach – które nie są odpowiednikami olejów spożywczych z plastikowej butelki. Aby zoptymalizować ich przyswajalność, zarówno u zwierząt zdrowych, jak i chorych, najlepiej zdać się na dobre, kompletne karmy i pamiętać o prawidłowym ich przechowywaniu, żeby uniknąć degradacji wartościowych tłuszczy, które w klasie lepszych karm są konserwowane wyłącznie naturalnym przeciwutleniaczami (np. mieszaniną tokoferoli).
r e k l a m a
Weterynaria w praktyce
Dobór frakcji tłuszczowych do potrzeb
Istnieje kilka systemów klasyfikacji tłuszczy. Lipidy stanowią ważny i integralny element diety każdego psa czy kota. W artykule koncentrujemy się na właściwościach fizjologicznych lipidów, których zastosowanie w diecie może mieć wpływ dietoprofilaktyczny lub dietoterapeutyczny. Tłuszcze w pokarmach składają się z triacyloglicerydów (TAG), fosfolipidów, cholesterolu i jego estrów, a także z witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Psy i koty dość skutecznie wykorzystują komponenty tłuszczowe na energię na poziomie 80-95%. Podczas indywidualnego obliczania kaloryczności z tłuszczu przy danej jego strawności przemnażamy ilość % przez współczynnik 9,4, a gdy strawność nie jest znana, używamy współczynnika Atwatera do przemnożenia znanej ilości tłuszczu, czyli 8,5, aby otrzymać kcal/g (7). Czynnikiem istotnie obniżającym strawność czy biologiczną funkcjonalność lipidów jest poziom tłuszczów nasyconych oraz form kwiecień • 4/2011 www.weterynaria.elamed.pl
63
ŻYWIENIE
Weterynaria w praktyce
trans kwasów tłuszczowych (4). Większość kwasów wielonienasyconych jest w ustawieniu cis. Niestety niektóre procesy technologiczne (wysokie temperatury, uwadnianie, wystawienie na promieniowanie słoneczne) powodują ich transformację na ustawienie trans i zmniejszenie aktywności biologicznej. Nienasycone kwasy tłuszczowe w ustawieniu trans zachowują się jak tłuszcze nasycone: są wykorzystywane jako źródło energii oraz wbudowywane w tłuszcze zapasowe, ale nie podlegają dalszemu metabolizowaniu do eikozanoidów. Warto uświadomić każdemu właścicielowi, że podawanie źródeł nienasyconych kwasów tłuszczowych w dietach domowych jest ważnym elementem bilansowania diety zwierzęcia. Także różnice pomiędzy klasami karm bytowych są związane z zastosowaniem tłuszczu o wyższej strawności i przyswajalności, co należy wziąć pod uwagę, szczególnie gdy zwierzę cierpi na niedobory energetyczne. Aktualne wskazówki FEDIAF (organizacji zrzeszającej producentów karm komercyjnych w Europie) odnośnie do stosowania tłuszczu w diecie psów i kotów są dość jasne i jednoznaczne. Psy karmione karmą komercyjną o odpowiedniej ilości białka tolerują nawet bardzo wysokie ilości tłuszczu w diecie (np. wykorzystywane u psów zaprzęgowych do 60% ME z tłuszczu). Niestety podawanie dużych dawek tłuszczu przy niskiej zawartości (lub biodostępności) białka wiąże się u psów z wystąpieniem efektów niepożądanych (8). Z kolei u kotów ze schorzeniami przewodu pokarmowego stwierdzono, że tłuszcze mogą stanowić nawet 40% źródła energii, jeśli zachowa się odpowiednio wysoką podaż wysokowartościowego białka (50% ME z białka) (6). Obecnie do oceny nienasyconych kwasów tłuszczowych w karmie zaleca się kontrolowanie poziomu, ilości kwasów macierzystych (linolowe-
go n-6 i alfa-linolenowego n-3) oraz długołańcuchowych kwasów tłuszczowych n-3 (EPA i DHA), a także kwasu arachidonowego n-6 w przypadku kotów. Kontroli podlegają też wszystkie witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (z czego podaż witamin D ma określone ustawowo limity). W pokarmach dla młodych rosnących zwierząt konieczne jest uzupełnianie nie tylko kwasów tłuszczowych macierzystych, ale także długołańcuchowych. Kwasy arachidonowy i dokozaheksaenowy są wybiórczo akumulowane w mózgu i siatkówce (1, 2). Zapewnienie szczeniętom i kociętom prawidłowego rozwoju neurologicznego jest możliwe dzięki obecności wysokiej jakości olejów z ryb w diecie matki, a potem rosnącego zwierzęcia (11). Stosowanie roślinnych źródeł kwasów n-3 (np. siemię lniane, olej lniany) nie wpływa na zwiększenie syntetyzowanego DHA, tak więc nie można traktować ich jako źródeł prekursorów długołańcuchowych kwasów tłuszczowych n-3 na tym etapie rozwoju (1). Pomimo tego, że rośnie liczba publikacji dotyczących niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych i ich korzystnego wpływu dietoterapeutycznego, nie ma oficjalnych wytycznych odnośnie do ich stosowania. W zaleceniach Fediaf ilość NNKT w diecie powinna mieścić się w zakresie 0,5-3%. Ważnym elementem jest stosunek kwasów n-6 do n-3, ponieważ nawet wysoki poziom długołańcuchowych kwasów n-3 u starszych psów może niekorzystnie wpływać na obniżenie komórkowej odporności, w obecności niskiego poziomu kwasów n-6 (3, 14). Wysoka zawartość długołańcuchowych olejów n-3 (na poziomie 7,5% w tłuszczu) w stosunku n-6/n-3: 1,7 pochodzących z wysokowartościowego oleju z ryb, ma istotny wpływ na obniżenie syntezy metaloproteinaz w mazi stawowej, stawu kolanowego u psów z chorobą zapalna stawów (5). Mimo wielu
wyników badań klinicznych nadal nie przyjęto ilości referencyjnych odnośnie do podawania NNKT, tak więc wszelkie stosowane czy zalecane ilości opierają się na badaniach przeprowadzanych w różnych ośrodkach, a kontrola w karmie, np. obecności DHA w karmie dla szczeniąt, jest wynikiem „dobrej praktyki” a nie rozwiązań systemowych.
Ogólne przemiany tłuszczu
Przed wchłonięciem w świetle jelita tłuszcze przechodzą trawienie w wyniku szeregu procesów fizycznych i enzymatycznych. Zależnie od tego, czy w organizmie jest równowaga energetyczna, wątroba determinuje kierunek przemian tłuszczy. Zarówno endogenne, jak i dietetyczne źródła nieestryfikowanych kwasów tłuszczowych stanowią pierwotne źródło energii dla hepatocytów. Pomimo tego, że zapasy tłuszczu kierowane do adipocytów mogą być z łatwością stworzone w syntezie de novo (z węglowodanów czy białka), bardziej opłacalne energetycznie jest odkładanie tłuszczu pochodzącego z długołańcuchowych triacylogliceroli (TAG). Liczba kroków niezbędnych do przyswojenia lipidów w świetle jelita jest związana z budową związku i długością jego łańcucha. W enterocytach przy udziale soli żółciowych powstają chylomikrony z TAG, które następnie są wchłaniane do układu chłonnego. Z kolei średniołańcuchowe triglicerydy (MCT) są przyswajane w uproszczony sposób, ponieważ nie są reestryfikowane w enterocytach, a bezpośrednio transportowane przy pomocy albumin do wątroby. Jeszcze inną grupą związków są krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (nazywane SCFA lub LKT), pozyskiwane w wyniku fermentacji włókna przez mikroflorę jelita grubego. Stanowią ważne źródło energii dla kolonocytów, a ich nadmiar wchodzi do krążenia wrotnego i jest metabolizowany przez wątrobę.
Składnik/komponent
Strawność tłuszczu (dana)
Ilość kcal z tłuszczu w 100 g składnika (ME*)
Zawartość tłuszczów nienasyconych (w g/na porcję)
Wołowina standardowa ok. 20% tłuszczu
85%
Ok. 160-170 kcal (260 kcal)
0,44
Kurczak skrzydełka ze skórą ok. 7,5% tłuszczu
88%
Ok. 60-64 kcal (146 kcal)
1,6
Łosoś ok. 14% tłuszczu
90%
Ok. 118-119 kcal (217 kcal)
2,8
Tabela 1. Sposób wyliczenia energii strawnej (z tłuszczu) przykładowych składników diety w porcji 100 g (z użyciem danej strawności i z użyciem wskaźnika Atwatera) *ME – energia metaboliczna (4)
64
kwiecień • 4/2011 www.weterynaria.elamed.pl
ŻYWIENIE
r e k l a m a
Weterynaria w praktyce
Biorąc pod uwagę inną regulację przyswajania średniołańcuchowych w porównaniu do długołańcuchowych triglicerydów, ich zastosowanie ma poważne uzasadnienie we wsparciu dietetycznym pacjentów. Niestety, ale zastosowanie MCT w codziennej dietoterapii wiąże się ograniczeniami technologicznymi wykorzystania MCT w diecie. Ze względu na ich specyfikę oraz wysoką wartość energetyczną od 20 lat opracowywane są formuły syntetyczne triglicerydów strukturalnych (ST). Są z powodzeniem wykorzystywane w żywieniu dojelitowym od 20 lat, a od 5 lat mieszaniny LCT-MCT są wprowadzane do diety ludzkiej w populacjach azjatyckich jako element walki z otyłością (9). Najnowsze wyniki badań wskazują, że zastosowanie MCT w diecie psów wpływa na lepsze wykorzystanie energii w mózgu, szczególnie po 7. roku życia (10). Już po dwóch tygodniach stosowania diety wzbogaconej w MCT stwierdzono istotną poprawę w zachowaniu i w umiejętności rozwiązywania problemów u starszych psów przejawiających umiarkowane zaburzenia poznawcze. We wszystkich badaniach klinicznych stwierdza się wyższy poziom ciał ketonowych we krwi, jednak badania toksykologiczne MCT wykazują wysokie bezpieczeństwo stosowania w diecie do 12 500 mg/kg masy ciała/dzień (13).
Podsumowanie
Tłuszcz kojarzy się pejoratywnie, tymczasem jest cennym źródłem energii. Odpowiednio skomponowany i podany może stać się wartościowym narzędziem w codziennej praktyce klinicznej lekarza weterynarii, pomimo wszechobecnej otyłości zwierząt towarzyszących. Ważne, aby nie był składnikiem usuwanym z diety za wszelką cenę, bo gdy występuje w odpowiedniej jakości i proporcjach do białka, stanowi nieodzowny element właściwej diety psów i kotów. q Piśmiennictwo 1. Bauer J., Heinemann K.M., Lees G.E., Waldron M.K.: Retinal functions of young dogs are improved and maternal plasma phospholipids are altered with diets containing long-chain n-3 PUFA during gestation, lactation and after weaning. „J. Nutr.”, 2006, 136: 1991S-1994S. 2. Bauer J.E., Heinemann K.M., Lees G.E., Waldron M.K.: Docosahexaenoic acid accumulates in plasma of canine puppies raised on α-linolenic acid-rich milk during suckling but not when fed α-linolenic acidrich diets after weaning. „J. Nutr.”, 2006, 136: 2087S-2089S.
66
kwiecień • 4/2011 www.weterynaria.elamed.pl
3. Hall J.A., Wander R.C., Gradin, Jewell D.E.: Effect of dietary n-6-to n-3 fatty acid ratio on complete blood and total white blood cell counts, and T-cell subpopulations in aged dogs. „Am. J. Vet. Res.”, 1999, 60 (3): 319327. 4. Hand M., Thatcher C., Remillard R., Roudebush P.: Small Animal Clinical Nutrition. 4th Edition, Mark Morris Associates 2000. 5. Hansen R., Harris M., Pluhar G., Motta T., Brevard S., Ogilvie G., Fettman M., Allen K.: Fish oil decreases matrix metalloproteinases in knee synovial of dogs with inflammatory joint disease. „Journal of Nutritional Biochemistry”, 2008, 19, 101-108. 6. Laflamme D., Long G.: Evaluation of Two Diets in the Nutritional Management of Cats with Naturally Occuring Chronic Diarrhea. „Veterinary Therapeutics”, 2004, 5, 1. 7. Lewis L.D., Morris M.L., Hand M.S.: Small Animal Clinical Nutrition III. Mark Morris Associates 1987. 8. Lindsay S., Entenman C., Chaikoff I.L.: Pancreatitis accompanying hepatic disease in dogs fed a high fat, low protein diet. „Arch. Path.”, 1948, 45: 635-638. 9. Matsuo T., Matsuo M., Taguchi N., Takeuchi H.: The Thermic Effect Is Greater for Structured Medium- and Long-Chain Triacylglycerols Versus Long-Chain Triacylglycerols in Healthy Young Women. „Metabolism”, 2001, 50, 1, 125-130. 10. Pan Y., Larson B., Araujo J., Lau W., Rivera C., Santana R., Gore A., Milgram N.: Dietary supplementation with medium-chain TAG has long-lasting cognition-enhancing effects in aged dog. „British Journal of Nutrition”, 2010, 103, 1746-1754. 11. Pawlosky R.J., Denkins Y., Ward G., Salem N.: Retinal and brain accretion of longchain polyunsaturated fatty acids in developing felines: the effects of corn oilbased maternal diets. „Am. J. Clin. Nutr.”, 1997, 65 (2): 465-472. 12. Streiff E.L, Zwischenberger B., Butterwick R.F., Wagner E., Iben C., Bauer J.E.: A comparison of the nutritional adequacy of home-prepared and commercial diets for dogs. „Am. Soc. for Nutr. Sci. J. Nutr.”, 2002, 132, 1698S-1700S. 13. Traul K., Driedger A., Ingle D., Nakhasi D.: Review of the Toxicologic Properties of Medium-chain Triglycerides. „Food and Chemical Toxicology”, 2000, 38; 79-98. 14. Wander R.C., Hall J.A., Gradin J.L., Du S.H., Jewell D.E.: The ratio of dietary (n-6) to (n-3) fatty acids influences immune system function, eicosanoid metabolism, lipid peroxidation and vitamin E in aged dogs. „J. Nutr.”, 1997, 127: 1198-1997.
dr n. wet. inż. Sybilla Berwid-Wójtowicz Specjalista żywienia zwierząt www.dietoprofilaktyka.pl