DIETETYKA/ŻYWIENIE
Weterynaria w praktyce
dr n. wet. inż. Sybilla Berwid-Wójtowicz
Zakład Dietetyki Katedry Nauk Fizjologicznych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie
Zwiększone zapotrzebowanie energetyczne psów w okresie obniżonej temperatury otoczenia Increased requirement of dogs kept outdoors during the winter Streszczenie Zimą temperatura otoczenia spada, powodując, że zwiększają się potrzeby na wydatek energetyczny psów utrzymywanych na zewnątrz, w kojcach i budach. Zabezpieczenie zwierzęcia przed niekorzystnymi czynnikami środowiskowymi (temperatura, wiatr, wilgoć) oraz wyważona opieka w tym okresie mają kluczowe znaczenie dla jego zdrowia, a czasem nawet życia. Często zwiększenie się potrzeb energetycznych jest tak znaczne, że ciężko jest je uzupełnić, stosując standardowe komponenty diety czy nawet gotowe wysokoenergetyczne karmy.
Słowa kluczowe termoregulacja u psa, zapotrzebowanie na energię, dietetyka, dietoprofilaktyka
Dostarczany zwierzęciu pokarm musi wypełniać zapotrzebowania na energię. W przeciwieństwie do pojedynczych składników pokarmowych, nie ma tu zakresu akceptowalnego poziomu pobrania, ale raczej zmienny zakres zapotrzebowania na energię ustalany względem szeregu niekorzystnych czynników środowiskowych (7). Jednym z najważniejszych aspektów jest takie zbilansowanie pokarmu, aby zarówno jego gęstość energetyczna, jak i zapotrzebowanie na energię psa, pozwalały na optymalne wypełnienie przewodu pokarmowego, bez jego przeciążania i dostarczenie innych kluczowych składników (jak np. białko) w odpowiednich ilościach. Z kolei zabiegi polegające na żywieniu pokarmami o dużym zagęszczeniu czy rozrzedzeniu gęstości energetycznej, są stosowane w pokarmach specjalnego przeznaczenia, a także dietach weterynaryjnych. Zapotrzebowanie na energię u psów nie jest wprost proporcjonalne, przez
co utrudnia to właścicielom (szczególnie bardzo małych i bardzo dużych osobników) dawkowanie pokarmu. U kotów zbadano, że proporcjonalne zależności pomiędzy zapotrzebowaniem na energię a masą ciała mieszczą się w zakresie 2,5- -6,5 kg (5). Jednakże u psów zależności nie są tak linearne, lecz dość zróżnicowane w typach rasowych oraz trudne do oszacowania, gdy dochodzą niekorzystne czynniki środowiskowe podwyższające to zapotrzebowanie. Oprócz tego podwyższać je także będzie rodzaj i natężenie aktywności zwierzęcia oraz etap życia (6). Uważa się, że zwierzęta starsze mają niższe zapotrzebowanie na energię niż zwierzęta młodsze, jednakże jest to spadek związany z obniżeniem się aktywności ruchowej i oceny należy dokonywać indywidualnie, uwzględniając dużą zmienność osobniczą w tej grupie. Tym bardziej, że w wielu przypadkach z wiekiem postępuje upośledzenie przyswajania pokarmu, a także zawartej w nim energii. Największe zapo-
Abstract In winter, outdoor temperatures decrease, which results in an increased demand for the energy among dogs kept outdoors. Protection from various negative factors like temperature, humidity and wind, with proper care, is very important in keeping the animal in good condition. Sometimes, the need for additional energy is so high that standard diet components or even high energy formulas are unable to cope with the demand.
Key words dog thermoregulation, energy requirements, dietetics, dietaryprofilactics
56
listopad-grudzień • 11-12/2009 www.weterynaria.elamed.pl
Typ rasowy
Dolna granica optimum term.
Optimum termiczne
Górna granica optimum term.
Rasy arktyczne
10°C
10-15°C
15°C 20°C 25°C
Psy długowłose
15°C
15-20°C
Psy krótkowłose
20°C
20-25°C
Tabela 1. Zakres temperatur optimum termicznego dla wybranych typów rasowych (8)
Wiek psa (lata)
DER
-10°C
5°C
30°C
1-2
1,7-2 x RER
192-224 kcal
168-196 kcal
156-182 kcal
3-7
1,4-9 x RER
160-208 kcal
140-182 kcal
130-169 kcal
>7
1,1-1,7 x RER
128-192 kcal
112-168 kcal
104 -156 kcal
Tabela 2. Przyjęte wartości współczynników do obliczania dobowego zapotrzebowania na energię (DER) oraz ilość kcal na kg m.c.0,75 z uwzględnieniem zmiennej temperatury otoczenia (8 zmodyfikowane)
DIETETYKA/ŻYWIENIE
Weterynaria w praktyce
Zapotrzebowanie na energię (kcal/kg m.c.0.75) % zmian zapotrzebowania energetycznego
300
2 1,8 1,6 1,5
250
1,5 1,4
1,3 1,2
200
1
1 150 100
0,5
50 0
0 -20 -15 -10 -5
0
5
10 15 20 25 30 35 40 45 50
Ryc. 1. Wzrost zapotrzebowania na energię u psa pod wpływem wzrostu lub spadku temperatury zewnętrznej (11)
trzebowanie na energię wzrasta u zwierząt młodych w okresie wzrostu (ok. 3-krotnie), u suk karmiących (ok. 4-krotnie), oraz u zwierząt poddawanych intensywnej pracy i psich atletów (nawet 10-krotnie) (1, 2, 3). Podczas gdy wielokrotnie omawiano temat oszacowania podaży energii u zwierząt rosnących, w laktacji czy pracujących, trudno jest jednoznacznie ocenić wpływ temperatury na zwiększenie się potrzeb psów utrzymywanych na zewnątrz (10). Jest to o tyle ważne, że najczęściej są to psy ras olbrzymich lub ich mieszańce, co także generuje pewne ograniczenia, np. w podaży ilości pokarmu, wielkości granulatu czy jego składu szczegółowego. Kolejnym zagadnieniem jest aspekt praktyczny czy ekonomiczny, gdyż metoda oceny zwiększenia się zapotrzebowania powinna być przystępna, a uzupełnianie niedoborów energetycznych nie może być zbyt kosztowne dla właściciela (ponieważ nie będzie się on wtedy stosował do zaleceń). Z kolei już na początku lat 90. XX wieku zwrócono uwagę, że minimalne wytyczne dotyczące żywienia psów uwzględniane przez producentów gotowych karm komercyjnych, są zbyt niskie dla zwierząt utrzymywanych na dworze w budach i wymagają uzupełniania pod kątem energii (5). Jest to o tyle zaskakujące, że ogólnie w populacji psów żywionych gotowymi karmami problemem jest raczej przekarmianie i otyłość, a rzadziej niedobory energetyczne. Określenie optimum temperaturowego oraz minimalnej i maksymalnej temperatury krytycznej jest uzależnione od typu rasowego psa (8). Straty ciepła są minimalne w dolnej granicy optimum, tzw. wartości krytycznej, w której psy osiąga-
58
listopad-grudzień • 11-12/2009 www.weterynaria.elamed.pl
-20°C
-10°C
0°C
10°C
20°C
30°C
40°C
Ryc. 2. Współczynniki uwzględniające wpływ temperatury na rosnące zapotrzebowanie energetyczne u psa w spoczynku (4)
ją minimalny poziom zapotrzebowania na energię metaboliczną. Granica ta zależy od poziomu izolacji termicznej psa (tłuszcz podskórny, grubość i jakość okrywy włosowej), im lepsza izolacja, tym wartość ta jest niższa. Podczas gdy dla psów wykorzystywanych w zaprzęgach wynosi ona około 10-15°C, u psów krótkowłosych może być dużo wyższa nawet 2025°C (tabela 1). Dodatkowym utrudnieniem podczas oceny wpływu temperatury na zwiększenie zapotrzebowania na energię jest realna ocena temperatury odczuwalnej, zależna od czynników dodatkowych, jak ekspozycja na wiatr czy wilgotność powietrza (opady) (4, 6). Zwiększenie zapotrzebowania energetycznego (% lub w kaloriach na kg m.c.0,75) przedstawiono na ryc.1. Należy zwrócić uwagę, że zapotrzebowanie na energię na wydatki termoregulacyjne rosną nieco szybciej, gdy temperatura rośnie, niż kiedy spada (9, 11). Oznacza to, że dla psa, którego optimum występuje około 20°C, o 30% zwiększa się dodatkowe zapotrzebowanie energetyczne na termoregulację w temperaturze 30°C i w temperaturze 5°C. Od tych wartości zapotrzebowanie na termoregulację rośnie już proporcjonalnie. Wykaz współczynników do kalkulacji dziennego zapotrzebowania na energię, uwzględniających zwiększone zapotrzebowanie wydatkowane na termoregulację, pokazano na ryc. 2. Należy podkreślić, że są to wartości nie uwzględniające dodatkowego zapotrzebowania zwierzęcia wydatkowanego na pracę czy związane z jego stanem fizjologicznym. Po wnikliwszej analizie okazuje się, że przeciętny dorosły pies utrzymywany
w budzie ma średnie dzienne zapotrzebowanie na energię (DER) min. 2 x RER (spoczynkowe zapotrzebowanie na energię). Zapotrzebowanie to będzie się także zmieniało w ciągu roku (tabela 2) i średnio będzie wyższe o min. 30% od psa utrzymywanego w budynku mieszkalnym, niezależnie od wykonywanej pracy. Ze względu na rosnącą świadomość właścicieli psów utrzymywanych w budach/kojcach coraz więcej tych zwierząt jest karmionych kompletną suchą karmą. Coraz rzadziej stykamy się ze zwierzętami, które żywione są wyłącznie resztkami ze stołu, dość często są jednak one dodawane do suchej karmy. Częstokroć porcja pokarmu nakładana jest raz dziennie (czasem raz na dwa dni), co zwiększa ryzyko psucia się jej ze względu na ekspozycję na czynniki zewnętrzne i w konsekwencji zatrucia (np. aflatoksynami). Niezależnie od tego, czy właściciel stosuje pokarm komercyjny wyższej czy niższej klasy, wzbogaca go resztkami ze stołu czy nie, należy podkreślić, że porcję należy dzielić na dwa-trzy posiłki, tak aby nie leżał w misce. Najłatwiej jest uzupełnić niedobory energetyczne u psów wysokiej jakości tłuszczami (najlepiej zwierzęcymi zawierającymi też NNKT, np. olejem rybim, tłuszczem drobiowym). Ważnym elementem jest uwzględnienie podczas uzupełniania energii w diecie, także przeciwwagę (w postaci tłuszczów roślinnych bogatych w NNKT i witaminę E), dla tłuszczów nasyconych stanowiących znaczny procent w popularnie stosowanych tłuszczach zwierzęcych (smalec, tłuszcz wołowy). Musimy też przekonać właścicieli karmiących pokarmem gotowanym czy puszkami do zwiększenia (czasem 4-krotnego)
DIETETYKA/ŻYWIENIE
energetyczności pokarmu, co bywa nieraz niemożliwe przy zastosowaniu standardowych składników (9). Najbezpieczniejszą strategią żywieniową dla psów utrzymywanych w zimie jest przekonanie właściciela do stosowania wysokokalorycznych karm dla psów aktywnych/pracujących oraz do uzupełniania diety zwierzęcia gotowymi odżywkami o wysokiej kaloryczności (rzędu 700 kcal/100g) w odpowiednich proporcjach zależnie od potrzeb. Pozwala to uniknąć niedoborów energetycznych na tle termoregulacyjnym u zwierząt utrzymywanych w zimie na zewnątrz domów. q Piśmiennictwo 1. Burger I.H.: Energy Needs of Companion Animals: Matching Food Intakes to Requirements Throughout the Life Cycle. „J. Nutr.”, 1994, 124, 2584-2593. o g ł o s z e n i e
60
b e z p ł a t n e
listopad-grudzień • 11-12/2009 www.weterynaria.elamed.pl
Weterynaria w praktyce
2. Campbell I.T.: Energy intakes on sledging expeditions. „Br. J. Nutr.”, 1981, 45(1), 89-94. 3. Campbell I.T., Donaldson J.: Energy requirements of antarctic sledge dogs. „Br. J. Nutr.”, 1981, 45(1), 95-8. 4. Davis M.: Metabolic Strategies for Sustained Endurance Exercise: Lessons from the Iditarod. Prezentacja na konferencji: American Physiological Society’s (APS), The Integrative Biology of Exercise V, September 24-27, 2008. 5. Finke M.D.: Evaluation of the energy requirements of adult kennel dogs. „J. Nutr.”, 1991, 121(11 Suppl), 8-22. 6. Grandjean D.R. Sergheraert J.P., Valette F.D.: Biological and Nutritional Consequences of Work at High Altitude in Search and Rescue Dogs: The Scientific Expedition Chiens des Cimes-Licancabur 19961, 2 American Society for Nutritional Sciences. „J. Nutr.”, 1998, 128, 2694-2697. 7. Hill R.C.: The Nutritional Requirements of Exercising. „Dogs. J. Nutr.”, 1998, 128, 2686-2690.
8. Hand M.S., Thatcher C.D., Remillard R.L., Roudebush P.: Small Animal Clinical Nutrition. Walswarth Publishing Company, USA 2000. 9. Kronfeld D.S., Ferrante P.L., Grandjean D.: Optimal Nutrition for Athletic Performance, with Emphasis on Fat Adaptation in Dogs and Horses. „J. Nutr.”, 1994, 124, 2745-2753. 10. Nazar K., Greenleaf, J.E., Pohoska E., KaciubaUscilko H., Kozlowski S.: Exercise, performance, core temperature, and metabolism after prolonged restricted activity and retraining in dogs. „Aviat. Space Environ. Med.”, 1992, 63, 684-688. 11. Mc Namara J.H.: Weight loss. Current Veterinary Therapy. W.B. Saunders, Philadelphia 1971.
dr n. wet. inż. Sybilla Berwid-Wójtowicz Zakład Dietetyki Katedra Nauk Fizjologicznych Wydział Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie 02-776 Warszawa, ul. Nowoursynowska 159